൩. ചൂളവഗ്ഗോ
൧. അഭിജ്ജമാനപേതവത്ഥുവണ്ണനാ
അഭിജ്ജമാനേ വാരിമ്ഹീതി ഇദം സത്ഥരി വേളുവനേ വിഹരന്തേ അഞ്ഞതരം ലുദ്ദപേതം ആരബ്ഭ വുത്തം. ബാരാണസിയം കിര അപരദിസാഭാഗേ പാരഗങ്ഗായ വാസഭഗാമം അതിക്കമിത്വാ ചുന്ദട്ഠിലനാമകേ ഗാമേ ഏകോ ലുദ്ദകോ അഹോസി. സോ അരഞ്ഞേ മിഗേ വധിത്വാ വരമംസം അങ്ഗാരേ പചിത്വാ ഖാദിത്വാ അവസേസം പണ്ണപുടേ ബന്ധിത്വാ കാജേന ഗഹെത്വാ ഗാമം ആഗച്ഛതി. തം ബാലദാരകാ ഗാമദ്വാരേ ദിസ്വാ ‘‘മംസം മേ ദേഹി, മംസം മേ ദേഹീ’’തി ഹത്ഥേ പസാരെത്വാ ഉപധാവന്തി. സോ തേസം ഥോകം ഥോകം മംസം ദേതി. അഥേകദിവസം മംസം അലഭിത്വാ
അഥ അപരേന സമയേന കാലം കത്വാ പേതേസു നിബ്ബത്തോ നഗ്ഗോ വിരൂപരൂപോ ഭയാനകദസ്സനോ സുപിനേപി അന്നപാനം അജാനന്തോ സീസേ ആബന്ധിതഉദ്ദാലകകുസുമമാലാകലാപോ ‘‘ചുന്ദട്ഠിലായം ഞാതകാനം സന്തികേ കിഞ്ചി ലഭിസ്സാമീ’’തി ഗങ്ഗായ ഉദകേ അഭിജ്ജമാനേ പടിസോതം പദസാ ഗച്ഛതി. തേന ച സമയേന കോലിയോ നാമ രഞ്ഞോ ബിമ്ബിസാരസ്സ മഹാമത്തോ കുപിതം പച്ചന്തം വൂപസമെത്വാ പടിനിവത്തെന്തോ ഹത്ഥിഅസ്സാദിപരിവാരബലം ഥലപഥേന പേസെത്വാ സയം ഗങ്ഗായ നദിയാ അനുസോതം നാവായ ആഗച്ഛന്തോ തം പേതം തഥാ ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പുച്ഛന്തോ –
൩൮൭.
‘‘അഭിജ്ജമാനേ വാരിമ്ഹി, ഗങ്ഗായ ഇധ ഗച്ഛസി;
നഗ്ഗോ പുബ്ബദ്ധപേതോവ, മാലധാരീ അലങ്കതോ;
കുഹിം ഗമിസ്സസി പേത, കത്ഥ വാസോ ഭവിസ്സതീ’’തി. –
ഗാഥമാഹ. തത്ഥ അഭിജ്ജമാനേതി പദനിക്ഖേപേന അഭിജ്ജമാനേ സങ്ഘാതേ, വാരിമ്ഹി ഗങ്ഗായാതി ഗങ്ഗായ നദിയാ ഉദകേ. ഇധാതി ഇമസ്മിം ഠാനേ. പുബ്ബദ്ധപേതോവാതി കായസ്സ പുരിമദ്ധേന അപേതോ വിയ അപേതയോനികോ ദേവപുത്തോ മാലധാരീ അലങ്കതോതി, മാലാഹി പിളന്ധിത്വാ അലങ്കതസീസഗ്ഗോതി കത്ഥ വാസോ ഭവിസ്സതീതി കതരസ്മിം ഗാമേ ദേസേ വാ തുയ്ഹം നിവാസോ ഭവിസ്സതി, തം കഥേഹീതി അത്ഥോ.
ഇദാനി യം തദാ തേന പേതേന കോലിയേന ച വുത്തം, തം ദസ്സേതും സങ്ഗീതികാരാ –
൩൮൮.
‘‘ചുന്ദട്ഠിലം
അന്തരേ വാസഭഗാമം, ബാരാണസിഞ്ച സന്തികേ.
൩൮൯.
‘‘തഞ്ച ദിസ്വാ മഹാമത്തോ, കോലിയോ ഇതി വിസ്സുതോ;
സത്തും ഭത്തഞ്ച പേതസ്സ, പീതകഞ്ച യുഗം അദാ.
൩൯൦.
‘‘നാവായ തിട്ഠമാനായ, കപ്പകസ്സ അദാപയി;
കപ്പകസ്സ പദിന്നമ്ഹി, ഠാനേ പേതസ്സ ദിസ്സഥ.
൩൯൧.
‘‘തതോ സുവത്ഥവസനോ, മാലധാരീ അലങ്കതോ;
ഠാനേ ഠിതസ്സ പേതസ്സ, ദക്ഖിണാ ഉപകപ്പഥ;
തസ്മാ ദജ്ജേഥ പേതാനം, അനുകമ്പായ പുനപ്പുന’’ന്തി. – ഗാഥായോ അവോചും;
൩൮൮. തത്ഥ ചുന്ദട്ഠിലന്തി ഏവംനാമകം ഗാമം. അന്തരേ വാസഭഗാമം, ബാരാണസിഞ്ച സന്തികേതി വാസഭഗാമസ്സ ച ബാരാണസിയാ ച വേമജ്ഝേ. അന്തരാ-സദ്ദയോഗേന ഹേതം സാമ്യത്ഥേ ഉപയോഗവചനം. ബാരാണസിയാ സന്തികേ ഹി സോ ഗാമോതി. അയഞ്ഹെത്ഥ അത്ഥോ – അന്തരേ വാസഭഗാമസ്സ ച ബാരാണസിയാ ച യോ ചുന്ദട്ഠിലനാമകോ ഗാമോ ബാരാണസിയാ അവിദൂരേ, തം ഗാമം ഗമിസ്സാമീതി.
൩൮൯. കോലിയോ ഇതി വിസ്സുതോതി കോലിയോതി ഏവംപകാസിതനാമോ. സത്തും ഭത്തഞ്ചാതി സത്തുഞ്ചേവ ഭത്തഞ്ച. പീതകഞ്ച യുഗം അദാതി പീതകം സുവണ്ണവണ്ണം ഏകം വത്ഥയുഗഞ്ച അദാസി.
൩൯൦. കദാ അദാസീതി ചേ ആഹ നാവായ തിട്ഠമാനായ. കപ്പകസ്സ അദാപയീതി ഗച്ഛന്തിം നാവം ഠപെത്വാ തത്ഥ ഏകസ്സ ന്ഹാപിതസ്സ ഉപാസകസ്സ ദാപേസി ഠാനേതി ഠാനസോ തങ്ഖണഞ്ഞേവ. പേതസ്സ ദിസ്സഥാതി പേതസ്സ സരീരേ പഞ്ഞായിത്ഥ, തസ്സ നിവാസനപാരുപനവത്ഥം ‘‘തതോ സുവത്ഥവസനോ, മാലധാരീ അലങ്കതോ’’തി, സുവത്ഥവസനോ ഠാനേ ഠിതസ്സ പേതസ്സ, ദക്ഖിണാ ഉപകപ്പഥാതി ദക്ഖിണെയ്യട്ഠാനേ ഠിതാ പനേസാ ദക്ഖിണാ തസ്സ പേതസ്സ യസ്മാ ഉപകപ്പതി, വിനിയോഗം അഗമാസി. തസ്മാ ദജ്ജേഥ പേതാനം, അനുകമ്പായ പുനപ്പുനന്തി പേതാനം അനുകമ്പായ പേതേ ഉദ്ദിസ്സ പുനപ്പുനം ദക്ഖിണം ദദെയ്യാതി അത്ഥോ.
അഥ സോ കോലിയമഹാമത്തോ തം പേതം അനുകമ്പമാനോ ദാനവിധിം സമ്പാദെത്വാ അനുസോതം ആഗന്ത്വാ സൂരിയേ ഉഗ്ഗച്ഛന്തേ ബാരാണസിം സമ്പാപുണി. ഭഗവാ ച തേസം അനുഗ്ഗഹത്ഥം ആകാസേന ആഗന്ത്വാ ഗങ്ഗാതീരേ അട്ഠാസി. കോലിയമഹാമത്തോപി നാവാതോ ഓതരിത്വാ ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഭഗവന്തം നിമന്തേസി – ‘‘അധിവാസേഥ മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ അജ്ജതനായ ഭത്തം അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി. അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേന. സോ ഭഗവതോ അധിവാസനം വിദിത്വാ താവദേവ രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ മഹന്തം സാഖാമണ്ഡപം ഉപരി ചതൂസു ച പസ്സേസു നാനാവിരാഗവണ്ണവിചിത്തവിവിധവസനസമലങ്കതം കാരെത്വാ തത്ഥ ഭഗവതോ ആസനം പഞ്ഞാപെത്വാ അദാസി. നിസീദി ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ.
അഥ സോ മഹാമത്തോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജെത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഹെട്ഠാ അത്തനോ വുത്തവചനം പേതസ്സ ച പടിവചനം ഭഗവതോ ആരോചേസി. ഭഗവാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ആഗച്ഛതൂ’’തി ചിന്തേസി. ചിന്തിതസമനന്തരമേവ ബുദ്ധാനുഭാവസഞ്ചോദിതോ സുവണ്ണഹംസഗണോ വിയ ധതരട്ഠഹംസരാജം ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ധമ്മരാജം സമ്പരിവാരേസി. താവദേവ മഹാജനോ സന്നിപതി ‘‘ഉളാരാ ധമ്മദേസനാ ഭവിസ്സതീ’’തി. തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ മഹാമത്തോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പണീതേന ഖാദനീയേന ഭോജനീയേന സന്തപ്പേസി. ഭഗവാ കതഭത്തകിച്ചോ മഹാജനസ്സ അനുകമ്പായ ‘‘ബാരാണസിസമീപഗാമവാസിനോ സന്നിപതന്തൂ’’തി അധിട്ഠാസി. സബ്ബേ ച തേ ഇദ്ധിബലേന മഹാജനാ സന്നിപതിംസു, ഉളാരേ ചസ്സ പേതേ പാകടേ അകാസി. തേസു കേചി ഛിന്നഭിന്നപിലോതികഖണ്ഡധരാ, കേചി
അഥ ഭഗവാ തഥാരൂപം ഇദ്ധാഭിസങ്ഖാരം അഭിസങ്ഖാസി, യഥാ തേ ഏകജ്ഝം സന്നിപതിത്വാ അത്തനാ കതം പാപകമ്മം മഹാജനസ്സ പവേദേസും. തമത്ഥം ദീപെന്താ സങ്ഗീതികാരാ –
൩൯൨.
‘‘സാതുന്നവസനാ
പേതാ ഭത്തായ ഗച്ഛന്തി, പക്കമന്തി ദിസോദിസം.
൩൯൩.
‘‘ദൂരേ ഏകേ പധാവിത്വാ, അലദ്ധാവ നിവത്തരേ;
ഛാതാ പമുച്ഛിതാ ഭന്താ, ഭൂമിയം പടിസുമ്ഭിതാ.
൩൯൪.
‘‘കേചി തത്ഥ പപതിത്വാ, ഭൂമിയം പടിസുമ്ഭിതാ;
പുബ്ബേ അകതകല്യാണാ, അഗ്ഗിദഡ്ഢാവ ആതപേ.
൩൯൫.
‘‘മയം പുബ്ബേ പാപധമ്മാ, ഘരണീ കുലമാതരോ;
സന്തേസു ദെയ്യധമ്മേസു, ദീപം നാകമ്ഹ അത്തനോ.
൩൯൬.
‘‘പഹൂതം അന്നപാനമ്പി, അപിസ്സു അവകിരീയതി;
സമ്മഗ്ഗതേ പബ്ബജിതേ, ന ച കിഞ്ചി അദമ്ഹസേ.
൩൯൭.
‘‘അകമ്മകാമാ അലസാ, സാദുകാമാ മഹഗ്ഘസാ;
ആലോപപിണ്ഡദാതാരോ, പടിഗ്ഗഹേ പരിഭാസിമ്ഹസേ.
൩൯൮.
‘‘തേ ഘരാ താ ച ദാസിയോ, താനേവാഭരണാനി നോ;
തേ അഞ്ഞേ പരിചാരെന്തി, മയം ദുക്ഖസ്സ ഭാഗിനോ.
൩൯൯.
‘‘വേണീ വാ അവഞ്ഞാ ഹൊന്തി, രഥകാരീ ച ദുബ്ഭികാ;
ചണ്ഡാലീ കപണാ ഹൊന്തി, കപ്പകാ ച പുനപ്പുനം.
൪൦൦.
‘‘യാനി
തേസു തെസ്വേവ ജായന്തി, ഏസാ മച്ഛരിനോ ഗതി.
൪൦൧.
‘‘പുബ്ബേ
സഗ്ഗം തേ പരിപൂരെന്തി, ഓഭാസെന്തി ച നന്ദനം.
൪൦൨.
‘‘വേജയന്തേ
ഉച്ചാകുലേസു ജായന്തി, സഭോഗേസു തതോ ചുതാ.
൪൦൩.
‘‘കൂടാഗാരേ ച പാസാദേ, പല്ലങ്കേ പോനകത്ഥതേ;
ബീജിതങ്ഗാ മോരഹത്ഥേഹി, കുലേ ജാതാ യസസ്സിനോ.
൪൦൪.
‘‘അങ്കതോ അങ്കം ഗച്ഛന്തി, മാലധാരീ അലങ്കതാ;
ധാതിയോ ഉപതിട്ഠന്തി, സായം പാതം സുഖേസിനോ.
൪൦൫.
‘‘നയിദം അകതപുഞ്ഞാനം, കതപുഞ്ഞാനമേവിദം;
അസോകം നന്ദനം രമ്മം, തിദസാനം മഹാവനം.
൪൦൬.
‘‘സുഖം അകതപുഞ്ഞാനം, ഇധ നത്ഥി പരത്ഥ ച;
സുഖഞ്ച കതപുഞ്ഞാനം, ഇധ ചേവ പരത്ഥ ച.
൪൦൭.
‘‘തേസം സഹബ്യകാമാനം, കത്തബ്ബം കുസലം ബഹും;
കതപുഞ്ഞാ ഹി മോദന്തി, സഗ്ഗേ ഭോഗസമങ്ഗിനോ’’തി. – ഗാഥായോ അവോചും;
൩൯൨. തത്ഥ സാതുന്നവസനാതി ഛിന്നഭിന്നപിലോതികഖണ്ഡനിവാസനാ. ഏകേതി ഏകച്ചേ. കേസനിവാസനാതി കേസേഹേവ പടിച്ഛാദിതകോപിനാ. ഭത്തായ ഗച്ഛന്തീതി ‘‘അപ്പേവ നാമ ഇതോ ഗതാ യത്ഥ വാ തത്ഥ വാ കിഞ്ചി ഉച്ഛിട്ഠഭത്തം വാ വമിതഭത്തം വാ ഗബ്ഭമലാദികം വാ ലഭെയ്യാമാ’’തി കത്ഥചിദേവ അട്ഠത്വാ ഘാസത്ഥായ ഗച്ഛന്തി. പക്കമന്തി ദിസോദിസന്തി ദിസതോ ദിസം അനേകയോജനന്തരികം ഠാനം പക്കമന്തി.
൩൯൩. ദൂരേതി ദൂരേവ ഠാനേ. ഏകേതി ഏകച്ചേ പേതാ. പധാവിത്വാതി ഘാസത്ഥായ ഉപധാവിത്വാ. അലദ്ധാവ നിവത്തരേതി പമുച്ഛിതാതി ഖുപ്പിപാസാദിദുക്ഖേന സഞ്ജാതമുച്ഛാ. ഭന്താതി ഭൂമിയം പടിസുമ്ഭിതാതി തായ ഏവ മുച്ഛായ ഉപ്പത്തിയാ ഠത്വാ അവക്ഖിത്തമത്തികാപിണ്ഡാ വിയ വിസ്സുസ്സിത്വാ പഥവിയം പതിതാ.
൩൯൪. തത്ഥാതി ഭൂമിയം പടിസുമ്ഭിതാതി പപാതേ പതിതാ വിയ ജിഘച്ഛാദിദുക്ഖേന ഠാതും അസമത്ഥഭാവേന ഭൂമിയം പതിതാ, തത്ഥ വാ ഗതട്ഠാനേ ഘാസാദീനം അലാഭേന ഛിന്നാസാ ഹുത്വാ കേനചി പടിമുഖം സുമ്ഭിതാ പോഥിതാ വിയ ഭൂമിയം പതിതാ ഹൊന്തീതി അത്ഥോ. പുബ്ബേ അകതകല്യാണാതി പുരിമഭവേ അകതകുസലാ. അഗ്ഗിദഡ്ഢാവ ആതപേതി നിദാഘകാലേ ആതപട്ഠാനേ അഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢാ വിയ, ഖുപ്പിപാസഗ്ഗിനാ ഡയ്ഹമാനാ മഹാദുക്ഖം അനുഭവന്തീതി അത്ഥോ.
൩൯൫. പുബ്ബേതി അതീതഭവേ. പാപധമ്മാതി ഇസ്സുകീമച്ഛരീആദിഭാവേന ലാമകസഭാവാ. ഘരണീതി ഘരസാമിനിയോ. കുലമാതരോതി കുലദാരകാനം മാതരോ, കുലപുരിസാനം വാ മാതരോ. ദീപന്തി പതിട്ഠം, പുഞ്ഞന്തി അത്ഥോ. തഞ്ഹി സത്താനം സുഗതീസു പതിട്ഠാഭാവതോ ‘‘പതിട്ഠാ’’തി വുച്ചതി. നാകമ്ഹാതി ന കരിമ്ഹ.
൩൯൬. പഹൂതന്തി ബഹും. അന്നപാനമ്പീതി അന്നഞ്ച പാനഞ്ച. അപിസ്സു അവകിരീയതീതി സൂതി നിപാതമത്തം, അപി അവകിരീയതി ഛട്ടീയതി. സമ്മഗ്ഗതേതി സമ്മാ ഗതേ സമ്മാ പടിപന്നേ സമ്മാ പടിപന്നായ. പബ്ബജിതേതി പബ്ബജിതായ. സമ്പദാനേ ഹി ഇദം ഭുമ്മവചനം. സമ്മഗ്ഗതേ വാ പബ്ബജിതേ സതി ലബ്ഭമാനേതി അത്ഥോ. ന ച കിഞ്ചി അദമ്ഹസേതി ‘‘കിഞ്ചിമത്തമ്പി ദെയ്യധമ്മം നാദമ്ഹാ’’തി വിപ്പടിസാരാഭിഭൂതാ വദന്തി.
൩൯൭. അകമ്മകാമാതി സാധൂതി അകത്തബ്ബം കമ്മം അകുസലം കാമെന്തീതി അകമ്മകാമാ, സാധൂഹി വാ കത്തബ്ബം കുസലം കാമെന്തീതി കമ്മകാമാ, ന കമ്മകാമാതി അകമ്മകാമാ അലസാതി കുസീതാ കുസലകമ്മകരണേ നിബ്ബീരിയാ. സാദുകാമാതി സാതമധുരവത്ഥുപിയാ. മഹഗ്ഘസാതി മഹാഭോജനാ, ഉഭയേനാപി സുന്ദരഞ്ച മധുരഞ്ച ഭോജനം ലഭിത്വാ അത്ഥികാനം കിഞ്ചി അദത്വാ സയമേവ ഭുഞ്ജിതാരോതി ആലോപപിണ്ഡദാതാരോതി ആലോപമത്തസ്സപി ഭോജനപിണ്ഡസ്സ ദായകാ. പടിഗ്ഗഹേതി തസ്സ പടിഗ്ഗണ്ഹനകേ. പരിഭാസിമ്ഹസേതി പരിഭവം കരൊന്താ ഭാസിമ്ഹ, അവമഞ്ഞിമ്ഹ ഉപ്പണ്ഡിമ്ഹാ ചാതി അത്ഥോ.
൩൯൮. തേ ഘരാതി യത്ഥ മയം പുബ്ബേ ‘‘അമ്ഹാകം ഘര’’ന്തി മമത്തം അകരിമ്ഹാ, താനി ഘരാനി യഥാഠിതാനി, ഇദാനി നോ ന കിഞ്ചി ഉപകപ്പതീതി അധിപ്പായോ. താ ച ദാസിയോ താനേവാഭരണാനി നോതി എത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ നോതി അമ്ഹാകം. തേതി തേ ഘരാദികേ. അഞ്ഞേ പരിചാരെന്തിമയം ദുക്ഖസ്സ ഭാഗിനോതി മയം പന പുബ്ബേ കേവലം കീളനപ്പസുതാ ഹുത്വാ സാപതെയ്യം പഹായ ഗമനീയം അനുഗാമികം കാതും അജാനന്താ ഇദാനി ഖുപ്പിപാസാദിദുക്ഖസ്സ ഭാഗിനോ ഭവാമാതി അത്താനം ഗരഹന്താ വദന്തി.
൩൯൯. ഇദാനി യസ്മാ പേതയോനിതോ ചവിത്വാ മനുസ്സേസു ഉപ്പജ്ജന്താപി സത്താ യേഭുയ്യേന തസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകാവസേസേന ഹീനജാതികാ കപണവുത്തിനോവ ഹൊന്തി, തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘വേണിവാ’’തിആദിനാ ദ്വേ ഗാഥാ വുത്താ. തത്ഥ വേണിവാതി വേനജാതികാ, വിലീവകാരാ നളകാരാ ഹൊന്തീതി അത്ഥോ. വാ-സദ്ദോ അനിയമത്ഥോ. അവഞ്ഞാതി അവഞ്ഞെയ്യാ, അവജാനിതബ്ബാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘വമ്ഭനാ’’തി വാ പാഠോ, പരേഹി ബാധനീയാതി അത്ഥോ. രഥകാരീതി ചമ്മകാരിനോ. ദുബ്ഭികാതി മിത്തദുബ്ഭികാ മിത്താനം ബാധികാ. ചണ്ഡാലീതി ചണ്ഡാലജാതികാ. കപണാതി വനിബ്ബകാ അതിവിയ കാരുഞ്ഞപ്പത്താ കപ്പകാതി കപ്പകജാതികാ, സബ്ബത്ഥ ‘‘ഹൊന്തി പുനപ്പുന’’ന്തി യോജനാ, അപരാപരമ്പി ഇമേസു നിഹീനകുലേസു ഉപ്പജ്ജന്തീതി വുത്തം ഹോതി.
൪൦൦. തേസു തെസ്വേവ ജായന്തീതി യാനി യാനി അഞ്ഞാനിപി നേസാദപുക്കുസകുലാദീനി കപണാനി അതിവിയ വമ്ഭനിയാനി പരമദുഗ്ഗതാനി ച, തേസു തേസു ഏവ നിഹീനകുലേസു മച്ഛരിയമലേന പേതേസു നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചുതാ നിബ്ബത്തന്തി. തേനാഹ ‘‘ഏസാ മച്ഛരിനോ ഗതീ’’തി.
൪൦൧. ഏവം ‘‘പുബ്ബേ ച കതകല്യാണാ’’തി സത്ത ഗാഥാ വുത്താ. തത്ഥ സഗ്ഗം തേ പരിപൂരെന്തീതി യേ പുബ്ബേ പുരിമജാതിയം കതകല്യാണാ ദായകാ ദാനപുഞ്ഞാഭിരതാ വിഗതമലമച്ഛേരാ, തേ അത്തനോ രൂപസമ്പത്തിയാ ചേവ പരിവാരസമ്പത്തിയാ ച സഗ്ഗം ദേവലോകം പരിപൂരെന്തി പരിപുണ്ണം കരൊന്തി. ഓഭാസെന്തി ച നന്ദനന്തി ന കേവലം പരിപൂരെന്തിയേവ, അഥ ഖോ കപ്പരുക്ഖാദീനം പഭാഹി സഭാവേനേവ ഓഭാസമാനമ്പി നന്ദനവനം അത്തനോ വത്ഥാഭരണജുതീഹി സരീരപ്പഭായ ച അഭിഭവിത്വാ ചേവ ഓഭാസെത്വാ ച ജോതെന്തി.
൪൦൨. കാമകാമിനോതി യഥിച്ഛിതേസു കാമഗുണേസു യഥാകാമം പരിഭോഗവന്തോ. ഉച്ചാകുലേസൂതി ഉച്ചേസു ഖത്തിയകുലാദീസു കുലേസു. സഭോഗേസൂതി മഹാവിഭവേസു. തതോ ചുതാതി തതോ ദേവലോകതോ ചുതാ.
൪൦൩. കൂടാഗാരേ ച പാസാദേതി കൂടാഗാരേ ച പാസാദേ ച. ബീജിതങ്ഗാതി ബീജിയമാനദേഹാ. മോരഹത്ഥേഹീതി മോരപിഞ്ഛപടിമണ്ഡിതബീജനീഹത്ഥേഹി. യസസ്സിനോതി പരിവാരവന്തോ രമന്തീതി അധിപ്പായോ.
൪൦൪. അങ്കതോ അങ്കം ഗച്ഛന്തീതി ദാരകകാലേപി ഞാതീനം ധാതീനഞ്ച അങ്കട്ഠാനതോ അങ്കട്ഠാനമേവ ഗച്ഛന്തി, ന ഭൂമിതലന്തി അധിപ്പായോ. ഉപതിട്ഠന്തീതി ഉപട്ഠാനം കരൊന്തി. സുഖേസിനോതി സുഖമിച്ഛന്താ, ‘‘മാ സീതം
൪൦൫. നയിദം അകതപുഞ്ഞാനന്തി ഇദം സോകവത്ഥുഅഭാവതോ അസോകം രമ്മം രമണീയം തിദസാനം താവതിംസദേവാനം മഹാവനം മഹാഉപവനഭൂതം നന്ദനം നന്ദനവനം അകതപുഞ്ഞാനം ന ഹോതി, തേഹി ലദ്ധും ന സക്കാതി അത്ഥോ.
൪൦൬. ഇധാതി ഇമസ്മിം മനുസ്സലോകേ വിസേസതോ പുഞ്ഞം കരീയതി, തം സന്ധായാഹ. ഇധാതി വാ ദിട്ഠധമ്മേ. പരത്ഥാതി സമ്പരായേ.
൪൦൭. തേസന്തി തേഹി യഥാവുത്തേഹി ദേവേഹി. സഹബ്യകാമാനന്തി സഹഭാവം ഇച്ഛന്തേഹി. ഭോഗസമങ്ഗിനോതി ഭോഗേഹി സമന്നാഗതാ, ദിബ്ബേഹി
ഏവം തേഹി പേതേഹി സാധാരണതോ അത്തനാ കതകമ്മസ്സ ച ഗതിയാ പുഞ്ഞകമ്മസ്സ ച ഗതിയാ പവേദിതായ സംവിഗ്ഗമനസ്സ കോളിയാമച്ചപമുഖസ്സ തത്ഥ സന്നിപതിതസ്സ മഹാജനസ്സ അജ്ഝാസയാനുരൂപം ഭഗവാ വിത്ഥാരേന ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസീതി.
അഭിജ്ജമാനപേതവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. സാണവാസിത്ഥേരപേതവത്ഥുവണ്ണനാ
കുണ്ഡിനാഗരിയോ ഥേരോതി ഇദം സത്ഥരി വേളുവനേ വിഹരന്തേ ആയസ്മതോ സാണവാസിത്ഥേരസ്സ ഞാതിപേതേ
സോ തത്ഥ ദക്ഖിണപസ്സേന വാമപസ്സേന ഉത്താനോ അവകുജ്ജോതി ബഹൂഹി പകാരേഹി പരിവത്തിത്വാ ചതുരാസീതി വസ്സസഹസ്സാനി പച്ചിത്വാ തതോ
തേന ച സമയേന ആയസ്മാ ആനന്ദോ കുണ്ഡിനഗരം ഉപനിസ്സായ സാണപബ്ബതേ വിഹരതി. അഥ സോ കേവട്ടപുത്തോ ഞാതകേഹി പരിച്ചത്തോ ഹുത്വാ ഇതോ ചിതോ ച പരിബ്ഭമന്തോ തം പദേസം പത്തോ ഭോജനവേലായ ഥേരസ്സ സന്തികം ഉപസങ്കമി. ഥേരോ തം പുച്ഛിത്വാ ഭോജനേന അത്ഥികഭാവം ഞത്വാ തസ്സ ഭത്തം ദത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ സബ്ബം തം
സോ ‘‘മാതാ പിതാ ച തേ, ഭന്തേ’’തിആദിഗാഥാ അവോച. കുണ്ഡിനാഗരിയോ ഥേരോതിആദയോ പന ആദിതോ പഞ്ച ഗാഥാ താസം സമ്ബന്ധദസ്സനത്ഥം ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി ഠപിതാ.
൪൦൮.
‘‘കുണ്ഡിനാഗരിയോ ഥേരോ, സാണവാസിനിവാസികോ;
പൊട്ഠപാദോതി നാമേന, സമണോ ഭാവിതിന്ദ്രിയോ.
൪൦൯.
‘‘തസ്സ മാതാ പിതാ ഭാതാ, ദുഗ്ഗതാ യമലോകികാ;
പാപകമ്മം കരിത്വാന, പേതലോകം ഇതോ ഗതാ.
൪൧൦.
‘‘തേ ദുഗ്ഗതാ സൂചികട്ടാ, കിലന്താ നഗ്ഗിനോ കിസാ;
ഉത്തസന്താ മഹത്താസാ, ന ദസ്സെന്തി കുരൂരിനോ.
൪൧൧.
‘‘തസ്സ
ചതുകുണ്ഡികോ ഭവിത്വാന, ഥേരസ്സ ദസ്സയീതുമം.
൪൧൨.
‘‘ഥേരോ ചാമനസികത്വാ, തുണ്ഹീഭൂതോ അതിക്കമി;
സോ ച വിഞ്ഞാപയീ ഥേരം, ‘ഭാതാ പേതഗതോ അഹം’.
൪൧൩.
‘‘മാതാ പിതാ ച തേ ഭന്തേ, ദുഗ്ഗതാ യമലോകികാ;
പാപകമ്മം കരിത്വാന, പേതലോകം ഇതോ ഗതാ.
൪൧൪.
‘‘തേന ദുഗ്ഗതാ സൂചികട്ടാ, കിലന്താ നഗ്ഗിനോ കിസാ;
ഉത്തസന്താ മഹത്താസാ, ന ദസ്സെന്തി കുരൂരിനോ.
൪൧൫.
‘‘അനുകമ്പസ്സു
തവ ദിന്നേന ദാനേന, യാപെസ്സന്തി കുരൂരിനോ’’തി.
൪൦൮-൯. തത്ഥ കുണ്ഡിനാഗരിയോ ഥേരോതി ഏവംനാമകേ നഗരേ ജാതസംവഡ്ഢത്ഥേരോ, ‘‘കുണ്ഡികനഗരോ ഥേരോ’’തിപി പാഠോ, സോ ഏവത്ഥോ. സാണവാസിനിവാസികോതി സാണപബ്ബതവാസീ. പൊട്ഠപാദോതി നാമേനാതി നാമേന പൊട്ഠപാദോ നാമ. സമണോതി സമിതപാപോ. ഭാവിതിന്ദ്രിയോതി അരിയമഗ്ഗഭാവനായ ഭാവിതസദ്ധാദിഇന്ദ്രിയോ, അരഹാതി അത്ഥോ. തസ്സാതി തസ്സ സാണവാസിത്ഥേരസ്സ. ദുഗ്ഗതാതി ദുഗ്ഗതിഗതാ.
൪൧൦. സൂചികട്ടാതി കിലന്താതി കിലന്തകായചിത്താ. നഗ്ഗിനോതി നഗ്ഗരൂപാ നിച്ചോളാ. കിസാതി അട്ഠിത്തചമത്തസരീരതായ കിസദേഹാ. ഉത്തസന്താതി ‘‘അയം സമണോ അമ്ഹാകം പുത്തോ’’തി ഒത്തപ്പേന ഉത്രാസം ആപജ്ജന്താ മഹത്താസാതി അത്തനാ പുബ്ബേ കതകമ്മം പടിച്ച സഞ്ജാതമഹാഭയാ. ന ദസ്സെന്തീതി അത്താനം ന ദസ്സെന്തി, സമ്മുഖീഭാവം ന ഗച്ഛന്തി. കുരൂരിനോതി ദാരുണകമ്മന്താ.
൪൧൧. തസ്സ ഭാതാതി സാണവാസിത്ഥേരസ്സ ഭാതാ. വിതരിത്വാതി വിതിണ്ണോ ഹുത്വാ, ഒത്തപ്പസന്താസഭയാതി അത്ഥോ. വിതുരിത്വാതി വാ പാഠോ, തുരിതോ ഹുത്വാ, തരമാനരൂപോ ഹുത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഏകപഥേതി ഏകപദികമഗ്ഗേ. ഏകകോതി ഏകികോ അദുതിയോ. ചതുകുണ്ഡികോ ഭവിത്വാനാതി ചതൂഹി അങ്ഗേഹി കുണ്ഡേതി അത്തഭാവം പവത്തേതീതി ചതുകുണ്ഡികോ, ദ്വീഹി ജാണൂഹി ദ്വീഹി ഹത്ഥേഹി ഗച്ഛന്തോ തിട്ഠന്തോ ച, ഏവംഭൂതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. സോ ഹി ഏവം പുരതോ കോപീനപടിച്ഛാദനാ ഹോതീതി തഥാ അകാസി. ഥേരസ്സ ദസ്സയീതുമന്തി ഥേരസ്സ അത്താനം ഉദ്ദിസയി ദസ്സേസി.
൪൧൨. അമനസികത്വാതി ‘‘അയം നാമ ഏസോ’’തി ഏവം മനസി അകരിത്വാ അനാവജ്ജെത്വാ. സോ ചാതി സോ പേതോ. ഭാതാ പേതഗതോ അഹന്തി ‘‘അഹം അതീതത്തഭാവേ ഭാതാ, ഇദാനി പേതഭൂതോ ഇധാഗതോ’’തി വത്വാ വിഞ്ഞാപയി ഥേരന്തി യോജനാ.
൪൧൩-൫. യഥാ പന വിഞ്ഞാപയി, തം ദസ്സേതും ‘‘മാതാ പിതാ ചാ’’തിആദിനാ തിസ്സോ ഗാഥാ വുത്താ. തത്ഥ മാതാ പിതാ ച തേതി തവ മാതാ ച പിതാ ച. അനുകമ്പസ്സൂതി അനുഗ്ഗണ്ഹ അനുദയം അന്വാദിസാഹീതി ആദിസ. നോതി അമ്ഹാകം. തവ ദിന്നേനാതി തയാ ദിന്നേന.
തം
൪൧൬.
‘‘ഥേരോ ചരിത്വാ പിണ്ഡായ, ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞേ ച ദ്വാദസ;
ഏകജ്ഝം സന്നിപതിംസു, ഭത്തവിസ്സഗ്ഗകാരണാ.
൪൧൭.
‘‘ഥേരോ സബ്ബേവ തേ ആഹ, യഥാലദ്ധം ദദാഥ മേ;
സങ്ഘഭത്തം കരിസ്സാമി, അനുകമ്പായ ഞാതിനം.
൪൧൮.
‘‘നിയ്യാദയിംസു
ദത്വാ അന്വാദിസി ഥേരോ, മാതു പിതു ച ഭാതുനോ;
‘ഇദം മേ ഞാതീനം ഹോതു, സുഖിതാ ഹൊന്തു ഞാതയോ’.
൪൧൯.
‘‘സമനന്തരാനുദ്ദിട്ഠേ, ഭോജനം ഉദപജ്ജഥ;
സുചിം പണീതം സമ്പന്നം, അനേകരസബ്യഞ്ജനം.
൪൨൦.
‘‘തതോ ഉദ്ദസ്സയീ ഭാതാ, വണ്ണവാ ബലവാ സുഖീ;
പഹൂതം ഭോജനം ഭന്തേ, പസ്സ നഗ്ഗാമ്ഹസേ മയം;
തഥാ ഭന്തേ പരക്കമ, യഥാ വത്ഥം ലഭാമസേ.
൪൨൧.
‘‘ഥേരോ സങ്കാരകൂടമ്ഹാ, ഉച്ചിനിത്വാന നന്തകേ;
പിലോതികം പടം കത്വാ, സങ്ഘേ ചാതുദ്ദിസേ അദാ.
൪൨൨.
‘‘ദത്വാ അന്വാദിസീ ഥേരോ, മാതു പിതു ച ഭാതുനോ;
‘ഇദം മേ ഞാതീനം ഹോതു, സുഖിതാ ഹൊന്തു ഞാതയോ’.
൪൨൩.
‘‘സമനന്തരാനുദ്ദിട്ഠേ, വത്ഥാനി ഉദപജ്ജിസും;
തതോ സുവത്ഥവസനോ, ഥേരസ്സ ദസ്സയീതുമം.
൪൨൪.
‘‘യാവതാ
തതോ ബഹുതരാ ഭന്തേ, വത്ഥാനച്ഛാദനാനി നോ.
൪൨൫.
‘‘കോസെയ്യകമ്ബലീയാനി, ഖോമകപ്പാസികാനി ച;
വിപുലാ ച മഹഗ്ഘാ ച, തേപാകാസേവലമ്ബരേ.
൪൨൬.
‘‘തേ
തഥാ ഭന്തേ പരക്കമ, യഥാ ഗേഹം ലഭാമസേ.
൪൨൭.
‘‘ഥേരോ
ദത്വാ ച അന്വാദിസീ ഥേരോ, മാതു പിതു ച ഭാതുനോ;
‘ഇദം മേ ഞാതീനം ഹോതു, സുഖിതാ ഹൊന്തു ഞാതയോ’.
൪൨൮.
‘‘സമനന്തരാനുദ്ദിട്ഠേ, ഘരാനി ഉദപജ്ജിസും;
കൂടാഗാരനിവേസനാ, വിഭത്താ ഭാഗസോ മിതാ.
൪൨൯.
‘‘ന മനുസ്സേസു ഈദിസാ, യാദിസാ നോ ഘരാ ഇധ;
അപി ദിബ്ബേസു യാദിസാ, താദിസാ നോ ഘരാ ഇധ.
൪൩൦.
‘‘ദദ്ദല്ലമാനാ ആഭെന്തി, സമന്താ ചതുരോ ദിസാ;
തഥാ ഭന്തേ പരക്കമ, യഥാ പാനീയം ലഭാമസേ.
൪൩൧.
‘‘ഥേരോ കരണം പൂരെത്വാ, സങ്ഘേ ചാതുദ്ദിസേ അദാ;
ദത്വാ അന്വാദിസീ ഥേരോ, മാതു പിതു ച ഭാതുനോ;
‘ഇദം മേ ഞാതീനം ഹോതു, സുഖിതാ ഹൊന്തു ഞാതയോ’.
൪൩൨.
‘‘സമനന്തരാനുദ്ദിട്ഠേ, പാനീയം ഉദപജ്ജഥ;
ഗമ്ഭീരാ ചതുരസ്സാ ച, പൊക്ഖരഞ്ഞോ സുനിമ്മിതാ.
൪൩൩.
‘‘സീതോദികാ
പദുമുപ്പലസഞ്ഛന്നാ, വാരികിഞ്ജക്ഖപൂരിതാ.
൪൩൪.
‘‘തത്ഥ ന്ഹത്വാ പിവിത്വാ ച, ഥേരസ്സ പടിദസ്സയും;
പഹൂതം പാനീയം ഭന്തേ, പാദാ ദുക്ഖാ ഫലന്തി നോ.
൪൩൫.
‘‘ആഹിണ്ഡമാനാ ഖഞ്ജാമ, സക്ഖരേ കുസകണ്ടകേ;
തഥാ ഭന്തേ പരക്കമ, യഥാ യാനം ലഭാമസേ.
൪൩൬.
‘‘ഥേരോ സിപാടികം ലദ്ധാ, സങ്ഘേ ചാതുദ്ദിസേ അദാ;
ദത്വാ അന്വാദിസീ ഥേരോ, മാതു പിതു ച ഭാതുനോ;
‘ഇദം മേ ഞാതീനം ഹോതു, സുഖിതാ ഹൊന്തു ഞാതയോ’.
൪൩൭.
‘‘സമനന്തരാനുദ്ദിട്ഠേ
അനുകമ്പിതമ്ഹ ഭദന്തേ, ഭത്തേനച്ഛാദനേന ച.
൪൩൮.
‘‘ഘരേന
മുനിം കാരുണികം ലോകേ, ഭന്തേ വന്ദിതുമാഗതാ’’തി. – ഗാഥായോ ആഹംസു;
൪൧൬-൭. തത്ഥ ഥേരോ ചരിത്വാ പിണ്ഡായാതി ഥേരോ പിണ്ഡാപാതചാരികായ ചരിത്വാ. ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞേ ച ദ്വാദസാതി ഥേരേന സഹ വസന്താ അഞ്ഞേ ച ദ്വാദസ ഭിക്ഖൂ ഏകജ്ഝം ഏകതോ സന്നിപതിംസു. കസ്മാതി ചേ? ഭത്തവിസ്സഗ്ഗകാരണാതി ഭത്തകിച്ചകാരണാ ഭുഞ്ജനനിമിത്തം. തേതി തേ ഭിക്ഖൂ. യഥാലദ്ധന്തി യം യം ലദ്ധം. ദദാഥാതി ദേഥ.
൪൧൮. നിയ്യാദയിംസൂതി അദംസു. സങ്ഘം നിമന്തയീതി തേ ഏവ ദ്വാദസ ഭിക്ഖൂ സങ്ഘുദ്ദേസവസേന തം ഭത്തം ദാതും നിമന്തേസി. അന്വാദിസീതി ആദിസി. തത്ഥ യേസം അന്വാദിസി, തേ ദസ്സേതും ‘‘മാതു പിതു ച ഭാതുനോ, ഇദം മേ ഞാതീനം ഹോതു, സുഖിതാ ഹൊന്തു ഞാതയോ’’തി വുത്തം.
൪൧൯. സമനന്തരാനുദ്ദിട്ഠേതി ഉദ്ദിട്ഠസമനന്തരമേവ. ഭോജനം ഉദപജ്ജഥാതി തേസം പേതാനം ഭോജനം ‘‘സുചി’’ന്തിആദി. തത്ഥ അനേകരസബ്യഞ്ജനന്തി നാനാരസേഹി ബ്യഞ്ജനേഹി യുത്തം, അഥ വാ അനേകരസം അനേകബ്യഞ്ജനഞ്ച. തതോതി ഭോജനലാഭതോ പച്ഛാ.
൪൨൦. ഉദ്ദസ്സയീ ഭാതാതി ഭാതികഭൂതോ പേതോ ഥേരസ്സ അത്താനം ദസ്സേസി. വണ്ണവാ ബലവാ സുഖീതി തേന ഭോജനലാഭേന താവദേവ രൂപസമ്പന്നോ ബലസമ്പന്നോ സുഖിതോവ ഹുത്വാ. പഹൂതം ഭോജനം, ഭന്തേതി, ഭന്തേ, തവ ദാനാനുഭാവേന പഹൂതം അനപ്പകം ഭോജനം അമ്ഹേഹി ലദ്ധം. പസ്സ നഗ്ഗാമ്ഹസേതി ഓലോകേഹി, നഗ്ഗികാ പന അമ്ഹ, തസ്മാ തഥാ, ഭന്തേ, പരക്കമ പയോഗം കരോഹി. യഥാ വത്ഥം ലഭാമസേതി യേന പകാരേന യാദിസേന പയോഗേന
൪൨൧. സങ്കാരകൂടമ്ഹാതി തത്ഥ തത്ഥ സങ്കാരട്ഠാനതോ. ഉച്ചിനിത്വാനാതി ഗവേസനവസേന ഗഹെത്വാ. നന്തകേതി ഛിന്നപരിയന്തേ ഛഡ്ഡിതദുസ്സഖണ്ഡേ ‘‘പിലോതികം പടം കത്വാ, സങ്ഘേ ചാതുദ്ദിസേ അദാ’’തി. തത്ഥ സങ്ഘേ ചാതുദ്ദിസേ അദാതി ചതൂഹിപി ദിസാഹി ആഗതഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അദാസി. സമ്പദാനത്ഥേ ഹി ഇദം ഭുമ്മവചനം.
൪൨൩-൪. സുവത്ഥവസനോതി സുന്ദരവത്ഥവസനോ. ഥേരസ്സ ദസ്സയീതുമന്തി ഥേരസ്സ അത്താനം ദസ്സയി ദസ്സേസി, പാകടോ അഹോസി. പടിച്ഛാദയതി എത്ഥാതി പടിച്ഛദാ.
൪൨൮-൯. കൂടാഗാരനിവേസനാതി കൂടാഗാരഭൂതാ തദഞ്ഞനിവേസനസങ്ഖാതാ ച ഘരാ. ലിങ്ഗവിപല്ലാസവസേന ഹേതം വുത്തം. വിഭത്താതി സമചതുരസ്സആയതവട്ടസണ്ഠാനാദിവസേന വിഭത്താ. ഭാഗസോ മിതാതി ഭാഗേന പരിച്ഛിന്നാ. നോതി അമ്ഹാകം. ഇധാതി ഇമസ്മിം പേതലോകേ. അപി ദിബ്ബേസൂതി അപീതി നിപാതമത്തം, ദേവലോകേസൂതി അത്ഥോ.
൪൩൧. കരണന്തി ധമകരണം. പൂരെത്വാതി ഉദകസ്സ പൂരെത്വാ. വാരികിഞ്ജക്ഖപൂരിതാതി തത്ഥ തത്ഥ വാരിമത്ഥകേ പദുമുപ്പലാദീനം കേസരഭാരേഹി സഞ്ഛാദിതവസേന പൂരിതാ. ഫലന്തീതി പുപ്ഫന്തി, പണ്ഹികപരിയന്താദീസു വിദാലെന്തീതി അത്ഥോ.
൪൩൫-൬. ആഹിണ്ഡമാനാതി വിചരമാനാ. ഖഞ്ജാമാതി ഖഞ്ജനവസേന സക്ഖരേ കുസകണ്ടകേതി യാനന്തി രഥവയ്ഹാദികം യംകിഞ്ചി യാനം. സിപാടികന്തി ഏകപടലഉപാഹനം.
൪൩൭-൮. രഥേന മാഗമുന്തി മകാരോ പദസന്ധികരോ, രഥേന ആഗമംസു. ഉഭയന്തി ഉഭയേന ദാനേന, യാനദാനേന ചേവ ഭത്താദിചതുപച്ചയദാനേന ച. പാനീയദാനേന ഹെത്ഥ ഭേസജ്ജദാനമ്പി സങ്ഗഹിതം. സേസം ഹെട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനമേവാതി.
ഥേരോ
സാണവാസിത്ഥേരപേതവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. രഥകാരപേതിവത്ഥുവണ്ണനാ
വേളുരിയഥമ്ഭം രുചിരം പഭസ്സരന്തി ഇദം സത്ഥരി സാവത്ഥിയം വിഹരന്തേ അഞ്ഞതരം പേതിം ആരബ്ഭ വുത്തം. അതീതേ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ അഞ്ഞതരാ ഇത്ഥീ സീലാചാരസമ്പന്നാ കല്യാണമിത്തസന്നിസ്സയേന സാസനേ അഭിപ്പസന്നാ സുവിഭത്തവിചിത്രഭിത്തിഥമ്ഭസോപാനഭൂമിതലം അതിവിയ ദസ്സനീയം ഏകം ആവാസം കത്വാ തത്ഥ ഭിക്ഖൂ നിസീദാപെത്വാ പണീതേന ആഹാരേന പരിവിസിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിയ്യാദേസി. സാ അപരേന സമയേന കാലം കത്വാ അഞ്ഞസ്സ പാപകമ്മസ്സ വസേന ഹിമവതി പബ്ബതരാജേ രഥകാരദഹം നിസ്സായ വിമാനപേതീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സാ സങ്ഘസ്സ ആവാസദാനപുഞ്ഞാനുഭാവേന സബ്ബരതനമയം ഉളാരം അതിവിയ സമന്തതോ പാസാദികം മനോഹരം രമണീയം പൊക്ഖരണിയം
സാ തത്ഥ പുരിസേഹി വിനാവ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവന്തീ വിഹരതി. തസ്സാ തത്ഥ ദീഘരത്തം നിപ്പുരിസായ വസന്തിയാ അനഭിരതി ഉപ്പന്നാ. സാ ഉക്കണ്ഠിതാ ഹുത്വാ ‘‘അത്ഥേസോ ഉപായോ’’തി ചിന്തെത്വാ ദിബ്ബാനി അമ്ബപക്കാനി നദിയം പക്ഖിപതി. സബ്ബം കണ്ണമുണ്ഡപേതിവത്ഥുസ്മിം ആഗതനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഇധ പന ബാരാണസിവാസീ ഏകോ മാണവോ ഗങ്ഗായ തേസു ഏകം അമ്ബഫലം ദിസ്വാ
൪൩൯.
‘‘വേളുരിയഥമ്ഭം രുചിരം പഭസ്സരം, വിമാനമാരുയ്ഹ അനേകചിത്തം;
തത്ഥച്ഛസി ദേവി മഹാനുഭാവേ, പഥദ്ധനി പന്നരസേവ ചന്ദോ.
൪൪൦.
‘‘വണ്ണോ ച തേ കനകസ്സ സന്നിഭോ, ഉത്തത്തരൂപോ ഭുസ ദസ്സനെയ്യോ;
പല്ലങ്കസെട്ഠേ അതുലേ നിസിന്നാ, ഏകാ തുവം നത്ഥി ച തുയ്ഹ സാമികോ.
൪൪൧.
‘‘ഇമാ ച തേ പൊക്ഖരണീ സമന്താ, പഹൂതമല്യാ ബഹുപുണ്ഡരീകാ;
സുവണ്ണചുണ്ണേഹി സമന്തമൊത്ഥതാ, ന തത്ഥ പങ്കോ പണകോ ച വിജ്ജതി.
൪൪൨.
‘‘ഹംസാ ചിമേ ദസ്സനീയാ മനോരമാ, ഉദകസ്മിമനുപരിയന്തി
സമയ്യ വഗ്ഗൂപനദന്തി സബ്ബേ, ബിന്ദുസ്സരാ ദുന്ദുഭീനംവ ഘോസോ.
൪൪൩.
‘‘ദദ്ദല്ലമാനാ യസസാ യസസ്സിനീ, നാവായ ച ത്വം അവലമ്ബ തിട്ഠസി;
ആളാരപമ്ഹേ ഹസിതേ പിയംവദേ, സബ്ബങ്ഗകല്യാണി ഭുസം വിരോചസി.
൪൪൪.
‘‘ഇദം വിമാനം വിരജം സമേ ഠിതം, ഉയ്യാനവന്തം രതിനന്ദിവഡ്ഢനം;
ഇച്ഛാമഹം നാരി അനോമദസ്സനേ, തയാ സഹ നന്ദനേ ഇധ മോദിതു’’ന്തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
൪൩൯. തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്മിം വിമാനേ. അച്ഛസീതി ഇച്ഛിതിച്ഛിതകാലേ നിസീദസി. ദേവീതി തം ആലപതി. മഹാനുഭാവേതി മഹതാ ദിബ്ബാനുഭാവേന സമന്നാഗതേ. പഥദ്ധനീതി അത്തനോ പഥഭൂതേ അദ്ധനി, ഗഗനതലമഗ്ഗേതി അത്ഥോ. പന്നരസേവ ചന്ദോതി പുണ്ണമാസിയം പരിപുണ്ണമണ്ഡലോ ചന്ദോ വിയ വിജ്ജോതമാനാതി അത്ഥോ.
൪൪൦. വണ്ണോ ച തേ കനകസ്സ സന്നിഭോതി തവ വണ്ണോ ച ഉത്തത്തസിങ്ഗീസുവണ്ണേന സദിസോ അതിവിയ മനോഹരോ. തേനാഹ ‘‘ഉത്തത്തരൂപോ ഭുസ ദസ്സനെയ്യോ’’തി. അതുലേതി മഹാരഹേ. അതുലേതി വാ ദേവതായ ആലപനം, അസദിസരൂപേതി അത്ഥോ. നത്ഥി ച തുയ്ഹ സാമികോതി തുയ്ഹം സാമികോ ച നത്ഥി.
൪൪൧. പഹൂതമല്യാതി കമലകുവലയാദിബഹുവിധകുസുമവതിയോ സുവണ്ണചുണ്ണേഹീതി സുവണ്ണവാലുകാഹി. സമന്തമൊത്ഥതാതി സമന്തതോ ഓകിണ്ണാ. തത്ഥാതി താസു പൊക്ഖരണീസു. പങ്കോ പണകോ ചാതി കദ്ദമോ വാ ഉദകപിച്ഛില്ലോ വാ ന വിജ്ജതി.
൪൪൨. ഹംസാ ചിമേ ദസ്സനീയാ മനോരമാതി ഇമേ ഹംസാ ച ദസ്സനസുഖാ മനോരമാ ച. അനുപരിയന്തീതി അനുവിചരന്തി. സബ്ബദാതി സബ്ബേസു ഉതൂസു. സമയ്യാതി സങ്ഗമ്മ. വഗ്ഗൂതി മധുരം. ഉപനദന്തീതി വികൂജന്തി. ബിന്ദുസ്സരാതി അവിസടസ്സരാ സമ്പിണ്ഡിതസ്സരാ. ദുന്ദുഭീനംവ ഘോസോതി വഗ്ഗുബിന്ദുസ്സരഭാവേന ദുന്ദുഭീനം വിയ തവ പൊക്ഖരണിയം ഹംസാനം ഘോസോതി അത്ഥോ.
൪൪൩. ദദ്ദല്ലമാനാതി അതിവിയ അഭിജലന്തീ. യസസാതി ദേവിദ്ധിയാ. നാവായാതി ദോണിയം. പൊക്ഖരണിയഞ്ഹി പദുമിനിയം സുവണ്ണനാവായ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദിത്വാ ഉദകകീളം കീളന്തിം പേതിം ദിസ്വാ ഏവമാഹ. അവലമ്ബാതി അവലമ്ബിത്വാ അപസ്സേനം അപസ്സായ. തിട്ഠസീതി ഇദം ഠാനസദ്ദസ്സ ഗതിനിവത്തി അത്ഥത്താ ഗതിയാ പടിക്ഖേപവചനം. ‘‘നിസജ്ജസീ’’തി വാ പാഠോ, നിസീദസിച്ചേവസ്സ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ആളാരപമ്ഹേതി വെല്ലിതദീഘനീലപഖുമേ. ഹസിതേതി ഹസിതമഹാഹസിതമുഖേ. പിയംവദേതി പിയഭാണിനീ. സബ്ബങ്ഗകല്യാണീതി സബ്ബേഹി അങ്ഗേഹി സുന്ദരേ, സോഭനസബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗീതി അത്ഥോ. വിരോചസീതി വിരാജേസി.
൪൪൪. വിരജന്തി സമേ ഠിതന്തി സമേ ഭൂമിഭാഗേ ഠിതം, ചതുരസ്സസോഭിതതായ വാ സമഭാഗേ ഠിതം, സമന്തഭദ്ദകന്തി അത്ഥോ. ഉയ്യാനവന്തന്തി നന്ദനവനസഹിതം. രതിനന്ദിവഡ്ഢനന്തി രതിഞ്ച നാരീതി തസ്സാ ആലപനം. അനോമദസ്സനേതി പരിപുണ്ണഅങ്ഗപച്ചങ്ഗതായ അനിന്ദിതദസ്സനേ. നന്ദനേതി നന്ദനകരേ. ഇധാതി നന്ദനവനേ, വിമാനേ വാ. മോദിതുന്തി അഭിരമിതും ഇച്ഛാമീതി യോജനാ.
ഏവം
൪൪൫.
‘‘കരോഹി കമ്മം ഇധ വേദനീയം, ചിത്തഞ്ച തേ ഇധ നിഹിതം ഭവതു;
കത്വാന കമ്മം ഇധ വേദനീയം, ഏവം മമം ലച്ഛസി കാമകാമിനി’’ന്തി. –
ഗാഥമാഹ. തത്ഥ കരോഹി കമ്മം ഇധ വേദനീയന്തി ഇധ ഇമസ്മിം ദിബ്ബട്ഠാനേ വിപച്ചനകം വിപാകദായകം കുസലകമ്മം കരോഹി പസവെയ്യാസി. ഇധ നിഹിതന്തി ഇധൂപനീതം, ‘‘ഇധ നിന്ന’’ന്തി വാ പാഠോ, ഇമസ്മിം ഠാനേ നിന്നം പോണം പബ്ഭാരം തവ ചിത്തം ഭവതു ഹോതു. മമന്തി മം. ലച്ഛസീതി ലഭിസ്സസി.
സോ മാണവോ തസ്സാ വിമാനപേതിയാ വചനം സുത്വാ തതോ മനുസ്സപഥം ഗതോ തത്ഥ ചിത്തം പണിധായ തജ്ജം പുഞ്ഞകമ്മം കത്വാ നചിരസ്സേവ കാലം കത്വാ തത്ഥ നിബ്ബത്തി തസ്സാ പേതിയാ സഹബ്യതം. തമത്ഥം പകാസെന്താ സങ്ഗീതികാരാ –
൪൪൬.
‘‘സാധൂതി സോ തസ്സാ പടിസ്സുണിത്വാ,
അകാസി കമ്മം തഹിം വേദനീയം;
കത്വാന കമ്മം തഹിം വേദനീയം,
ഉപപജ്ജി സോ മാണവോ തസ്സാ സഹബ്യത’’ന്തി. –
ഓസാനഗാഥമാഹംസു. തത്ഥ സാധൂതി സമ്പടിച്ഛനേ നിപാതോ. തസ്സാതി തസ്സാ വിമാനപേതിയാ. പടിസ്സുണിത്വാതി തസ്സാ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ. തഹിം വേദനീയന്തി സഹബ്യതന്തി സഹഭാവം. സോ മാണവോ തസ്സാ സഹബ്യതം ഉപപജ്ജീതി യോജനാ. സേസം ഉത്താനമേവ.
ഏവം തേസു തത്ഥ ചിരകാലം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവന്തേസു പുരിസോ കമ്മസ്സ പരിക്ഖയേന കാലമകാസി, ഇത്ഥീ പന അത്തനോ പുഞ്ഞകമ്മസ്സ ഖെത്തങ്ഗതഭാവേന ഏകം ബുദ്ധന്തരം തത്ഥ പരിപുണ്ണം കത്വാ വസി. അഥ അമ്ഹാകം ഭഗവതി ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കേ അനുക്കമേന ജേതവനേ വിഹരന്തേ ആയസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ ഏകദിവസം പബ്ബതചാരികം ചരമാനോ തം വിമാനഞ്ച വിമാനപേതിഞ്ച ദിസ്വാ ‘‘വേളുരിയഥമ്ഭം രുചിരം പഭസ്സര’’ന്തിആദികാഹി ഗാഥാഹി പുച്ഛി. സാ ചസ്സ
രഥകാരപേതിവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. ഭുസപേതവത്ഥുവണ്ണനാ
ഭുസാനി ഏകോ സാലിം പുനാപരോതി ഇദം സത്ഥരി സാവത്ഥിയം വിഹരന്തേ ചത്താരോ പേതേ ആരബ്ഭ വുത്തം. സാവത്ഥിയാ കിര അവിദൂരേ അഞ്ഞതരസ്മിം ഗാമകേ ഏകോ കൂടവാണിജോ കൂടമാനാദീഹി ജീവികം കപ്പേസി. സോ സാലിപലാപേ ഗഹെത്വാ തമ്ബമത്തികായ പരിഭാവെത്വാ ഗരുതരേ കത്വാ രത്തസാലിഹി സദ്ധിം മിസ്സെത്വാ വിക്കിണി. തസ്സ പുത്തോ ‘‘ഘരം ആഗതാനം മമ മിത്തസുഹജ്ജാനം സമ്മാനം ന കരോതീ’’തി കുപിതോ യുഗചമ്മം ഗഹെത്വാ മാതുസീസേ പഹാരമദാസി. തസ്സ സുണിസാ
തേ
ഏവം തേസു ചതൂസു ജനേസു പേതേസു നിബ്ബത്തിത്വാ മഹാദുക്ഖം അനുഭവന്തേസു ആയസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗലാനോ പബ്ബതചാരികം ചരന്തോ ഏകദിവസം തം ഠാനം ഗതോ. തേ പേതേ ദിസ്വാ –
൪൪൭.
‘‘ഭുസാനി
തുവഞ്ച ഗൂഥം അസുചിം അകന്തം, പരിഭുഞ്ജസി കിസ്സ അയം വിപാകോ’’തി. –
ഇമായ ഗാഥായ തേഹി കതകമ്മം പുച്ഛി. തത്ഥ ഭുസാനീതി പലാപാനി. ഏകോതി ഏകകോ. സാലിന്തി സാലിനോ. സാമിഅത്ഥേ ഹേതം ഉപയോഗവചനം, സാലിനോ പലാപാനി പുനാപരോതി പുന അപരോ. യോ ഹി സോ മാതുസീസം പഹരി, സോ അയോമുഗ്ഗരേഹി അത്തനോ സീസം പഹരിത്വാ സീസഭേദം പാപുണാതി, തം സന്ധായ വദതി. സകമംസലോഹിതന്തി അത്തനോ പിട്ഠിമംസം ലോഹിതഞ്ച പരിഭുഞ്ജതീതി യോജനാ. അകന്തന്തി അമനാപം ജേഗുച്ഛം. കിസ്സ അയം വിപാകോതി കതമസ്സ പാപകമ്മസ്സ ഇദം ഫലം, യം ഇദാനി തുമ്ഹേഹി പച്ചനുഭവീയതീതി അത്ഥോ.
ഏവം ഥേരേന തേഹി കതകമ്മേ പുച്ഛിതേ കൂടവാണിജസ്സ ഭരിയാ സബ്ബേഹി തേഹി കതകമ്മം ആചിക്ഖന്തീ –
൪൪൮.
‘‘അയം
അയം മംസാനി ഖാദിത്വാ, മുസാവാദേന വഞ്ചേതി.
൪൪൯.
‘‘അഹം മനുസ്സേസു മനുസ്സഭൂതാ, അഗാരിനീ സബ്ബകുലസ്സ ഇസ്സരാ;
സന്തേസു പരിഗുഹാമി, മാ ച കിഞ്ചി ഇതോ അദം.
൪൫൦.
‘‘മുസാവാദേന ഛാദേമി, നത്ഥി ഏതം മമ ഗേഹേ;
സചേ സന്തം നിഗുഹാമി, ഗൂഥോ മേ ഹോതു ഭോജനം.
൪൫൧.
‘‘തസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകേന, മുസാവാദസ്സ ചൂഭയം;
സുഗന്ധം സാലിനോ ഭത്തം, ഗൂഥം മേ പരിവത്തതി.
൪൫൨.
‘‘അവഞ്ഝാനി ച കമ്മാനി, ന ഹി കമ്മം വിനസ്സതി;
ദുഗ്ഗന്ധം കിമിനം മീള്ഹം, ഭുഞ്ജാമി ച പിവാമി ചാ’’തി. – ഗാഥാ അഭാസി;
൪൪൮. തത്ഥ അയന്തി പുത്തം ദസ്സെന്തി വദതി. ഹിംസതീതി ഥാമേന പരിബാധേതി, മുഗ്ഗരേന പഹരതീതി അത്ഥോ. കൂടവാണിജോതി ഖലവാണിജോ, വഞ്ചനായ വണിജ്ജകാരകോതി അത്ഥോ മംസാനി ഖാദിത്വാതി പരേഹി സാധാരണമംസം ഖാദിത്വാ ‘‘ന ഖാദാമീ’’തി മുസാവാദേന തേ വഞ്ചേതി.
൪൪൯-൫൦. അഗാരിനീതി ഗേഹസാമിനീ. സന്തേസൂതി വിജ്ജമാനെസ്വേവ പരേഹി യാചിതഉപകരണേസു. പരിഗുഹാമീതി പടിച്ഛാദേസിം. കാലവിപല്ലാസേന ഹേതം വുത്തം. മാ ച കിഞ്ചി ഇതോ അദന്തി ഇതോ മമ സന്തകതോ കിഞ്ചിമത്തമ്പി അത്ഥികസ്സ പരസ്സ ന അദാസിം. ഛാദേമിതി ‘‘നത്ഥി ഏതം മമ ഗേഹേ’’തി മുസാവാദേന ഛാദേസിം.
൪൫൧-൨. ഗൂഥം മേ പരിവത്തതീതി സുഗന്ധം സാലിഭത്തം മയ്ഹം കമ്മവസേന ഗൂഥഭാവേന പരിവത്തതി പരിണമതി. അവഞ്ഝാനീതി അമോഘാനി അനിപ്ഫലാനി. ന ഹി കമ്മം വിനസ്സതീതി യഥൂപചിതം കമ്മം ഫലം അദത്വാ ന ഹി വിനസ്സതി. കിമിനന്തി മീള്ഹന്തി ഗൂഥം. സേസം ഹെട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനമേവ.
ഏവം ഥേരോ തസ്സാ പേതിയാ വചനം സുത്വാ തം പവത്തിം ഭഗവതോ ആരോചേസി. ഭഗവാ തമത്ഥം അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ സമ്പത്തപരിസായ ധമ്മം ദേസേസി. സാ ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസീതി.
ഭുസപേതവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. കുമാരപേതവത്ഥുവണ്ണനാ
അച്ഛേരരൂപം സുഗതസ്സ ഞാണന്തി ഇദം കുമാരപേതവത്ഥു. തസ്സ കാ ഉപ്പത്തി? സാവത്ഥിയം കിര ബഹൂ ഉപാസകാ ധമ്മഗണാ ഹുത്വാ നഗരേ മഹന്തം മണ്ഡപം കാരെത്വാ തം നാനാവണ്ണേഹി വത്ഥേഹി അലങ്കരിത്വാ കാലസ്സേവ സത്ഥാരം ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച നിമന്തെത്വാ മഹാരഹവരപച്ചത്ഥരണത്ഥതേസു ആസനേസു ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപെത്വാ ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജെത്വാ
അഥ
‘‘ബുദ്ധപമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ, പൂജം അകാസി ജനതാ ഉളാരം;
തത്രസ്സ ചിത്തസ്സഹു അഞ്ഞഥത്തം, വാചം അഭാസി ഫരുസം അസബ്ഭ’’ന്തി. –
ആദിനാ നയേന ദാരകേന കതകമ്മം ആയതിം പത്തബ്ബം സമ്പത്തിഞ്ച പകാസെത്വാ സന്നിപതിതായ പരിസായ അജ്ഝാസയാനുരൂപം ധമ്മം കഥെത്വാ ഉപരി സാമുക്കംസികം ധമ്മദേസനം അകാസി. സച്ചപരിയോസാനേ ചതുരാസീതിയാ
സോ അപരേന സമയേന തസ്മിം കുടുമ്ബികേ കാലകതേ തേന നിയ്യാദിതം ധനം പടിപജ്ജിത്വാ കുടുമ്ബം സണ്ഠപെന്തോ തസ്മിം നഗരേയേവ മഹാവിഭവോ ഗഹപതി ഹുത്വാ ദാനാദിനിരതോ അഹോസി. അഥേകദിവസം ഭിക്ഖൂ ധമ്മസഭായം കഥം സമുട്ഠാപേസും – ‘‘അഹോ നൂന സത്ഥാ സത്തേസു അനുകമ്പകോ, സോപി നാമ ദാരകോ തദാ അനാഥോ ഠിതോ ഏതരഹി മഹതിം സമ്പത്തിം പച്ചനുഭവതി, ഉളാരാനി ച പുഞ്ഞാനി കരോതീ’’തി. തം സുത്വാ സത്ഥാ ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, തസ്സ എത്തകാവ സമ്പത്തി, അഥ ഖോ ആയുപരിയോസാനേ താവതിംസഭവനേ സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തിസ്സതി, മഹതിം ദിബ്ബസമ്പത്തിഞ്ച
൪൫൩.
‘‘അച്ഛേരരൂപം സുഗതസ്സ ഞാണം, സത്ഥാ യഥാ പുഗ്ഗലം ബ്യാകാസി;
ഉസ്സന്നപുഞ്ഞാപി ഭവന്തി ഹേകേ, പരിത്തപുഞ്ഞാപി ഭവന്തി ഹേകേ.
൪൫൪.
‘‘അയം കുമാരോ സീവഥികായ ഛഡ്ഡിതോ, അങ്ഗുട്ഠസ്നേഹേന യാപേതി രത്തിം;
ന യക്ഖഭൂതാ ന സരീസപാ വാ, വിഹേഠയെയ്യും കതപുഞ്ഞം കുമാരം.
൪൫൫.
‘‘സുനഖാപിമസ്സ പലിഹിംസു പാദേ, ധങ്കാ സിങ്ഗാലാ പരിവത്തയന്തി;
ഗബ്ഭാസയം
൪൫൬.
‘‘നയിമസ്സ രക്ഖം വിദഹിംസു കേചി, ന ഓസധം സാസപധൂപനം വാ;
നക്ഖത്തയോഗമ്പി ന അഗ്ഗഹേസും, ന സബ്ബധഞ്ഞാനിപി ആകിരിംസു.
൪൫൭.
‘‘ഏതാദിസം ഉത്തമകിച്ഛപത്തം, രത്താഭതം സീവഥികായ ഛഡ്ഡിതം;
നോനീതപിണ്ഡംവ പവേധമാനം, സസംസയം ജീവിതസാവസേസം.
൪൫൮.
‘‘തമദ്ദസാ ദേവമനുസ്സപൂജിതോ, ദിസ്വാ ച തം ബ്യാകരി ഭൂരിപഞ്ഞോ;
‘അയം കുമാരോ നഗരസ്സിമസ്സ, അഗ്ഗകുലികോ ഭവിസ്സതി ഭോഗതോ ച’.
൪൫൯.
‘‘കിസ്സ
ഏതാദിസം ബ്യസനം പാപുണിത്വാ, തം താദിസം പച്ചനുഭൊസ്സതിദ്ധി’’ന്തി. –
ഛ ഗാഥാ അവോചും.
൪൫൩. തത്ഥ അച്ഛേരരൂപന്തി അച്ഛരിയസഭാവം. സുഗതസ്സ ഞാണന്തി അഞ്ഞേഹി അസാധാരണം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ‘‘സത്ഥാ യഥാ പുഗ്ഗലം ബ്യാകാസീ’’തി. തേന സത്ഥു ദേസനായ ഏവ ഞാണസ്സ അച്ഛരിയഭാവോ വിഞ്ഞായതീതി ദസ്സേതി.
ഇദാനി ബ്യാകരണം ദസ്സെന്തോ ‘‘ഉസ്സന്നപുഞ്ഞാപി ഭവന്തി ഹേകേ, പരിത്തപുഞ്ഞാപി ഭവന്തി ഹേകേ’’തി ആഹ. തസ്സത്ഥോ – ഉസ്സന്നകുസലധമ്മാപി ഇധേകച്ചേ പുഗ്ഗലാ ലദ്ധപച്ചയസ്സ
൪൫൪. സീവഥികായാതി സുസാനേ. അങ്ഗുട്ഠസ്നേഹേനാതി അങ്ഗുട്ഠതോ പവത്തസ്നേഹേന, ദേവതായ അങ്ഗുട്ഠതോ പഗ്ഘരിതഖീരേനാതി അത്ഥോ. ന യക്ഖഭൂതാ ന സരീസപാ വാതി പിസാചഭൂതാ വാ യക്ഖഭൂതാ വാ സരീസപാ വാ യേ കേചി സരന്താ ഗച്ഛന്താ വാ ന വിഹേഠയെയ്യും ന ബാധെയ്യും.
൪൫൫. പലിഹിംസു പാദേതി അത്തനോ ജിവ്ഹായ പാദേ ലിഹിസും. ധങ്കാതി കാകാ. പരിവത്തയന്തീതി ‘‘മാ നം കുമാരം കേചി വിഹേഠെയ്യു’’ന്തി രക്ഖന്താ നിരോഗഭാവജാനനത്ഥം അപരാപരം പരിവത്തന്തി. ഗബ്ഭാസയന്തി ഗബ്ഭമലം. പക്ഖിഗണാതി ഗിജ്ഝകുലലാദയോ സകുണഗണാ. ഹരന്തീതി അപനെന്തി. അക്ഖിമലന്തി അക്ഖിഗൂഥം.
൪൫൬. കേചീതി ഓസധന്തി തദാ ആയതിഞ്ച ആരൊഗ്യാവഹം അഗദം. സാസപധൂപനം വാതി യം ജാതസ്സ ദാരകസ്സ രക്ഖണത്ഥം സാസപേന ധൂപനം കരൊന്തി, തമ്പി തസ്സ കരൊന്താ നാഹേസുന്തി ദീപെന്തി. നക്ഖത്തയോഗമ്പി ന അഗ്ഗഹേസുന്തി നക്ഖത്തയുത്തമ്പി ന ഗണ്ഹിംസു. ‘‘അസുകമ്ഹി നക്ഖത്തേ തിഥിമ്ഹി മുഹുത്തേ അയം ജാതോ’’തി ഏവം ജാതകമ്മമ്പിസ്സ ന കേചി അകംസൂതി അത്ഥോ. ന സബ്ബധഞ്ഞാനിപി ആകിരിംസൂതി മങ്ഗലം കരൊന്താ അഗദവസേന യം സാസപതേലമിസ്സിതം സാലിആദിധഞ്ഞം ആകിരന്തി, തമ്പിസ്സ നാകംസൂതി അത്ഥോ.
൪൫൭. ഏതാദിസന്തി ഏവരൂപം ഉത്തമകിച്ഛപത്തന്തി പരമകിച്ഛം ആപന്നം അതിവിയ ദുക്ഖപ്പത്തം. രത്താഭതന്തി രത്തിയം ആഭതം. നോനീതപിണ്ഡം വിയാതി നവനീതപിണ്ഡസദിസം, മംസപേസിമത്തതാ ഏവം വുത്തം. പവേധമാനന്തി ദുബ്ബലഭാവേന പകമ്പമാനം. സസംസയന്തി ‘‘ജീവതി നു ഖോ ന നു ഖോ ജീവതീ’’തി സംസയിതതായ സംസയവന്തം. ജീവിതസാവസേസന്തി ജീവിതട്ഠിതിയാ ഹേതുഭൂതാനം
൪൫൮. അഗ്ഗകുലികോ ഭവിസ്സതി ഭോഗതോ ചാതി ഭോഗനിമിത്തം ഭോഗസ്സ വസേന അഗ്ഗകുലികോ സെട്ഠകുലികോ ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ.
൪൫൯. ‘‘കിസ്സ വത’’ന്തി അയം ഗാഥാ സത്ഥു സന്തികേ ഠിതേഹി ഉപാസകേഹി തേന കതകമ്മസ്സ പുച്ഛാവസേന വുത്താ. സാ ച ഖോ സിവഥികായ സന്നിപതിതേഹീതി വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ കിസ്സാതി കിം അസ്സ. വതന്തി വതസമാദാനം. പുന കിസ്സാതി കീദിസസ്സ സുചിണ്ണസ്സ വതസ്സ ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ചാതി വിഭത്തിം വിപരിണാമെത്വാ യോജനാ. ഏതാദിസന്തി ഗണികായ കുച്ഛിയാ നിബ്ബത്തനം, സുസാനേ ഛഡ്ഡനന്തി ഏവരൂപം. ബ്യസനന്തി അനത്ഥം. താദിസന്തി തഥാരൂപം, ‘‘അങ്ഗുട്ഠസ്നേഹേന യാപേതി രത്തി’’ന്തിആദിനാ, ‘‘അയം കുമാരോ നഗരസ്സിമസ്സ അഗ്ഗകുലികോ ഭവിസ്സതീ’’തിആദിനാ ച വുത്തപ്പകാരന്തി അത്ഥോ. ഇദ്ധിന്തി ദേവിദ്ധിം, ദിബ്ബസമ്പത്തിന്തി വുത്തം ഹോതി.
ഇദാനി തേഹി ഉപാസകേഹി പുട്ഠോ ഭഗവാ യഥാ തദാ ബ്യാകാസി, തം ദസ്സെന്താ സങ്ഗീതികാരാ –
൪൬൦.
‘‘ബുദ്ധപമുഖസ്സ
തത്രസ്സ ചിത്തസ്സഹു അഞ്ഞഥത്തം, വാചം അഭാസി ഫരുസം അസബ്ഭം.
൪൬൧.
‘‘സോ തം വിതക്കം പവിനോദയിത്വാ, പീതിം പസാദം പടിലദ്ധാ പച്ഛാ;
തഥാഗതം
൪൬൨.
‘‘തസ്സ വതം തം പന ബ്രഹ്മചരിയം, തസ്സ സുചിണ്ണസ്സ അയം വിപാകോ;
ഏതാദിസം ബ്യസനം പാപുണിത്വാ, തം താദിസം പച്ചനുഭൊസ്സതിദ്ധിം.
൪൬൩.
‘‘ഠത്വാന സോ വസ്സസതം ഇധേവ, സബ്ബേഹി കാമേഹി സമങ്ഗിഭൂതോ;
കായസ്സ ഭേദാ അഭിസമ്പരായം, സഹബ്യതം ഗച്ഛതി വാസവസ്സാ’’തി. –
ചതസ്സോ ഗാഥാ അവോചും.
൪൬൦. തത്ഥ ജനതാതി ജനസമൂഹോ, ഉപാസകഗണോതി അധിപ്പായോ. തത്രാതി തസ്സം പൂജായം. അസ്സാതി തസ്സ ദാരകസ്സ. ചിത്തസ്സഹു അഞ്ഞഥത്തന്തി പുരിമഭവസ്മിം ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥാഭാവോ അനാദരോ അഗാരവോ അപച്ചയോ അഹോസി. അസബ്ഭന്തി സാധുസഭായ സാവേതും അയുത്തം ഫരുസം വാചം അഭാസി.
൪൬൧. സോതി സോ അയം. തം വിതക്കന്തി തം പാപകം വിതക്കം. പവിനോദയിത്വാതി മാതരാ കതായ സഞ്ഞത്തിയാ വൂപസമെത്വാ. പീതിം പസാദം പടിലദ്ധാതി പീതിം പസാദഞ്ച പടിലഭിത്വാ ഉപ്പാദെത്വാ. യാഗുയാ ഉപട്ഠാസീതി യാഗുദാനേന ഉപട്ഠഹി. സത്തരത്തന്തി സത്തദിവസം.
൪൬൨. തസ്സ വതം തം പന ബ്രഹ്മചരിയന്തി തം മയാ ഹെട്ഠാ വുത്തപ്പകാരം അത്തനോ ചിത്തസ്സ പസാദനം ദാനഞ്ച ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വതം തം ബ്രഹ്മചരിയഞ്ച, അഞ്ഞം കിഞ്ചി നത്ഥീതി അത്ഥോ.
൪൬൩. ഠത്വാനാതി യാവ ആയുപരിയോസാനാ ഇധേവ മനുസ്സലോകേ ഠത്വാ. അഭിസമ്പരായന്തി പുനബ്ഭവേ. സഹബ്യതം ഗച്ഛതി വാസവസ്സാതി സക്കസ്സ ദേവാനമിന്ദസ്സ
കുമാരപേതവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. സേരിണീപേതിവത്ഥുവണ്ണനാ
നഗ്ഗാ ദുബ്ബണ്ണരൂപാസീതി ഇദം സത്ഥരി ജേതവനേ വിഹരന്തേ സേരിണീപേതിം ആരബ്ഭ വുത്തം. കുരുരട്ഠേ കിര ഹത്ഥിനിപുരേ സേരിണീ നാമ ഏകാ രൂപൂപജീവിനീ അഹോസി. തത്ഥ ച ഉപോസഥകരണത്ഥായ തതോ തതോ ഭിക്ഖൂ സന്നിപതിംസു. പുന മഹാഭിക്ഖുസന്നിപാതോ അഹോസി. തം ദിസ്വാ മനുസ്സാ തിലതണ്ഡുലാദിം സപ്പിനവനീതമധുആദിഞ്ച ബഹും ദാനൂപകരണം സജ്ജെത്വാ മഹാദാനം പവത്തേസും. തേന ച സമയേന സാ ഗണികാ അസ്സദ്ധാ അപ്പസന്നാ മച്ഛേരമലപരിയുട്ഠിതചിത്താ തേഹി മനുസ്സേഹി ‘‘ഏഹി താവ ഇദം ദാനം അനുമോദാഹീ’’തി ഉസ്സാഹിതാപി ‘‘കിം തേന മുണ്ഡകാനം സമണാനം ദിന്നേനാ’’തി അപ്പസാദമേവ നേസം സമ്പവേദേസി, കുതോ അപ്പമത്തകസ്സ പരിച്ചാഗോ.
സാ അപരേന സമയേന കാലം കത്വാ അഞ്ഞതരസ്സ പച്ചന്തനഗരസ്സ പരിഖാപിട്ഠേ പേതീ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. അഥ ഹത്ഥിനിപുരവാസീ അഞ്ഞതരോ ഉപാസകോ വണിജ്ജായ തം നഗരം ഗന്ത്വാ രത്തിയാ പച്ചൂസസമയേ
൪൬൪.
‘‘നഗ്ഗാ
ഉപ്ഫാസുലികേ കിസികേ, കാ നു ത്വം ഇധ തിട്ഠസീ’’തി. –
ഗാഥായ പുച്ഛി. സാപിസ്സ –
൪൬൫.
‘‘അഹം ഭദന്തേ പേതീമ്ഹി, ദുഗ്ഗതാ യമലോകികാ;
പാപകമ്മം കരിത്വാന, പേതലോകം ഇതോ ഗതാ’’തി. –
ഗാഥായ അത്താനം പകാസേസി. പുന തേന –
൪൬൬.
‘‘കിം നു കായേന വാചായ, മനസാ ദുക്കടം കതം;
കിസ്സകമ്മവിപാകേന, പേതലോകം ഇതോ ഗതാ’’തി. –
ഗാഥായ കതകമ്മം പുച്ഛിതാ –
൪൬൭.
‘‘അനാവടേസു
സന്തേസു ദെയ്യധമ്മേസു, ദീപം നാകാസിമത്തനോ.
൪൬൮.
‘‘നദിം ഉപേമി തസിതാ, രിത്തകാ പരിവത്തതി;
ഛായം ഉപേമി ഉണ്ഹേസു, ആതപോ പരിവത്തതി.
൪൬൯.
‘‘അഗ്ഗിവണ്ണോ ച മേ വാതോ, ഡഹന്തോ ഉപവായതി;
ഏതഞ്ച ഭന്തേ അരഹാമി, അഞ്ഞഞ്ച പാപകം തതോ.
൪൭൦.
‘‘ഗന്ത്വാന
‘ധീതാ ച തേ മയാ ദിട്ഠാ, ദുഗ്ഗതാ യമലോകികാ;
പാപകമ്മം കരിത്വാന, പേതലോകം ഇതോ ഗതാ’.
൪൭൧.
‘‘അത്ഥി മേ എത്ഥ നിക്ഖിത്തം, അനക്ഖാതഞ്ച തം മയാ;
ചത്താരി സതസഹസ്സാനി, പല്ലങ്കസ്സ ച ഹെട്ഠതോ.
൪൭൨.
‘‘തതോ മേ ദാനം ദദതു, തസ്സാ ച ഹോതു ജീവികാ;
ദാനം ദത്വാ ച മേ മാതാ, ദക്ഖിണം അനുദിച്ഛതു;
തദാഹം സുഖിതാ ഹെസ്സം, സബ്ബകാമസമിദ്ധിനീ’’തി. –
ഇമാഹി
൪൬൭. തത്ഥ അനാവടേസു തിത്ഥേസൂതി കേനചി അനിവാരിതേസു നദീതളാകാദീനം തിത്ഥപദേസേസു, യത്ഥ മനുസ്സാ ന്ഹായന്തി, ഉദകകിച്ചം കരൊന്തി, താദിസേസു ഠാനേസു. വിചിനിം അഡ്ഢമാസകന്തി ‘‘മനുസ്സേഹി ഠപെത്വാ വിസ്സരിതം അപിനാമെത്ഥ കിഞ്ചി ലഭെയ്യ’’ന്തി ലോഭാഭിഭൂതാ അഡ്ഢമാസകമത്തമ്പി വിചിനിം ഗവേസിം. അഥ വാ അനാവടേസു തിത്ഥേസൂതി ഉപസങ്കമനേന കേനചി അനിവാരിതേസു സത്താനം പയോഗാസയസുദ്ധിയാ കാരണഭാവേന തിത്ഥഭൂതേസു സമണബ്രാഹ്മണേസു വിജ്ജമാനേസു. വിചിനിം അഡ്ഢമാസകന്തി മച്ഛേരമലപരിയുട്ഠിതചിത്താ കസ്സചി കിഞ്ചി അദെന്തീ അഡ്ഢമാസകമ്പി വിസേസേന ചിനിം, ന സഞ്ചിനിം പുഞ്ഞം. തേനാഹ ‘‘സന്തേസു ദെയ്യധമ്മേസു, ദീപം നാകാസിമത്തനോ’’തി.
൪൬൮. തസിതാതി പിപാസിതാ. രിത്തകാതി കാകപെയ്യാ സന്ദമാനാപി നദീ മമ പാപകമ്മേന ഉദകേന രിത്താ തുച്ഛാ വാലികമത്താ ഉണ്ഹേസൂതി ഉണ്ഹസമയേസു. ആതപോ പരിവത്തതീതി ഛായാട്ഠാനം മയി ഉപഗതായ ആതപോ സമ്പജ്ജതി.
൪൬൯-൭൦. അഗ്ഗിവണ്ണോതി സമ്ഫസ്സേന അഗ്ഗിസദിസോ. തേന വുത്തം ‘‘ഡഹന്തോ ഉപവായതീ’’തി. ഏതഞ്ച, ഭന്തേ, അരഹാമീതി, ഭന്തേതി തം ഉപാസകം ഗരുകാരേന വദതി. ഭന്തേ, ഏതഞ്ച യഥാവുത്തം പിപാസാദിദുക്ഖം, അഞ്ഞഞ്ച തതോ പാപകം ദാരുണം ദുക്ഖം അനുഭവിതും അരഹാമി തജ്ജസ്സ വജ്ജേസീതി വദെയ്യാസി.
൪൭൧-൭൨. എത്ഥ നിക്ഖിത്തം, അനക്ഖാതന്തി ‘‘എത്തകം എത്ഥ നിക്ഖിത്ത’’ന്തി അനാചിക്ഖിതം. ഇദാനി തസ്സ പരിമാണം ഠപിതട്ഠാനഞ്ച ദസ്സെന്തീ ‘‘ചത്താരി സതസഹസ്സാനി, പല്ലങ്കസ്സ ച ഹെട്ഠതോ’’തി ആഹ. തത്ഥ പല്ലങ്കസ്സാതി പുബ്ബേ അത്തനോ സയനപല്ലങ്കസ്സ. തതോതി നിഹിതധനതോ ഏകദേസം ഗഹെത്വാ മമം ഉദ്ദിസ്സ ദാനം ദേതു. തസ്സാതി മയ്ഹം മാതുയാ.
ഏവം
൪൭൩.
സാധൂതി സോ പടിസ്സുത്വാ, ഗന്ത്വാന ഹത്ഥിനിം പുരം;
അവോച തസ്സാ മാതരം –
‘‘ധീതാ ച തേ മയാ ദിട്ഠാ, ദുഗ്ഗതാ യമലോകികാ;
പാപകമ്മം കരിത്വാന, പേതലോകം ഇതോ ഗതാ.
൪൭൪.
‘‘സാ മം തത്ഥ സമാദപേസി, വജ്ജേസി മയ്ഹ മാതരം;
‘ധീതാ ച തേ മയാ ദിട്ഠാ, ദുഗ്ഗതാ യമലോകികാ;
പാപകമ്മം കരിത്വാന, പേതലോകം ഇതോ ഗതാ.
൪൭൫.
‘‘‘അത്ഥി ച മേ എത്ഥ നിക്ഖിത്തം, അനക്ഖാതഞ്ച തം മയാ;
ചത്താരി സതസഹസ്സാനി, പല്ലങ്കസ്സ ച ഹെട്ഠതോ.
൪൭൬.
‘‘‘തതോ
ദാനം ദത്വാ ച മേ മാതാ, ദക്ഖിണം അനുദിച്ഛതു;
തദാഹം സുഖിതാ ഹെസ്സം, സബ്ബകാമസമിദ്ധിനീ’.
൪൭൭.
‘‘തതോ ഹി സാ ദാനമദാ, തസ്സാ ദക്ഖിണമാദിസീ;
പേതീ ച സുഖിതാ ആസി, തസ്സാ ചാസി സുജീവികാ’’തി. –
സങ്ഗീതികാരാ
തം സുത്വാ തസ്സാ മാതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാനം ദത്വാ തസ്സാ ആദിസി. തേന സാ പടിലദ്ധൂപകരണസമ്പത്തിയം ഠിതാ മാതു അത്താനം ദസ്സെത്വാ തം കാരണം ആചിക്ഖി, മാതാ ഭിക്ഖൂനം ആരോചേസി, ഭിക്ഖൂ തം പവത്തിം ഭഗവതോ ആരോചേസും. ഭഗവാ തമത്ഥം അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ സമ്പത്തപരിസായ ധമ്മം ദേസേസി. സാ ദേസനാ മഹാജനസ്സ സാത്ഥികാ അഹോസീതി.
സേരിണീപേതിവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. മിഗലുദ്ദകപേതവത്ഥുവണ്ണനാ
നരനാരിപുരക്ഖതോ യുവാതി ഇദം ഭഗവതി വേളുവനേ വിഹരന്തേ മിഗലുദ്ദകപേതം ആരബ്ഭ വുത്തം. രാജഗഹേ കിര അഞ്ഞതരോ ലുദ്ദകോ രത്തിന്ദിവം മിഗേ വധിത്വാ ജീവികം കപ്പേസി. തസ്സേകോ ഉപാസകോ മിത്തോ അഹോസി, സോ തം സബ്ബകാലം പാപതോ നിവത്തേതും അസക്കൊന്തോ ‘‘ഏഹി, സമ്മ, രത്തിയം പാണാതിപാതാ വിരമാഹീ’’തി രത്തിയം പുഞ്ഞേ സമാദപേസി. സോ രത്തിയം വിരമിത്വാ ദിവാ ഏവ പാണാതിപാതം കരോതി.
സോ അപരേന സമയേന കാലം കത്വാ രാജഗഹസമീപേ വേമാനികപേതോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, ദിവസഭാഗം മഹാദുക്ഖം അനുഭവിത്വാ രത്തിയം പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതാ സമങ്ഗീഭൂതോ പരിചാരേസി. തം ദിസ്വാ ആയസ്മാ നാരദോ –
൪൭൮.
‘‘നരനാരിപുരക്ഖതോ
ദിവസം അനുഭോസി കാരണം, കിമകാസി പുരിമായ ജാതിയാ’’തി. –
ഇമായ ഗാഥായ പടിപുച്ഛി. തത്ഥ നരനാരിപുരക്ഖതോതി പരിചാരകഭൂതേഹി ദേവപുത്തേഹി ദേവധീതാഹി ച പുരക്ഖതോ പയിരുപാസിതോ. യുവാതി തരുണോ. രജനീയേഹീതി കമനീയേഹി രാഗുപ്പത്തിഹേതുഭൂതേഹി. കാമഗുണേഹീതി കാമകൊട്ഠാസേഹി. സോഭസീതി സമങ്ഗിഭാവേന വിരോചസി രത്തിയന്തി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘ദിവസം അനുഭോസി കാരണ’’ന്തി, ദിവസഭാഗേ പന നാനപ്പകാരം കാരണം ഘാതനം പച്ചനുഭവസി. രജനീതി വാ രത്തീസു. യേഹീതി നിപാതമത്തം. കിമകാസി പുരിമായ ജാതിയാതി ഏവം സുഖദുക്ഖസംവത്തനിയം കിം നാമ കമ്മം ഇതോ പുരിമായ ജാതിയാ ത്വം അകത്ഥ, തം കഥേഹീതി അത്ഥോ
തം സുത്വാ പേതോ ഥേരസ്സ അത്തനാ കതകമ്മം ആചിക്ഖന്തോ –
൪൭൯.
‘‘അഹം രാജഗഹേ രമ്മേ, രമണീയേ ഗിരിബ്ബജേ;
മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിം, ലോഹിതപാണി ദാരുണോ.
൪൮൦.
‘‘അവിരോധകരേസു
വിചരിം അതിദാരുണോ സദാ, പരഹിംസായ രതോ അസഞ്ഞതോ.
൪൮൧.
‘‘തസ്സ മേ സഹായോ സുഹദയോ, സദ്ധോ ആസി ഉപാസകോ;
സോപി മം അനുകമ്പന്തോ, നിവാരേസി പുനപ്പുനം.
൪൮൨.
‘‘‘മാകാസി പാപകം കമ്മം, മാ താത ദുഗ്ഗതിം അഗാ;
സചേ ഇച്ഛസി പെച്ച സുഖം, വിരമ പാണവധാ അസംയമാ.
൪൮൩.
‘‘തസ്സാഹം വചനം സുത്വാ, സുഖകാമസ്സ ഹിതാനുകമ്പിനോ;
നാകാസിം സകലാനുസാസനിം, ചിരപാപാഭിരതോ അബുദ്ധിമാ.
൪൮൪.
‘‘സോ മം പുന ഭൂരിസുമേധസോ, അനുകമ്പായ സംയമേ നിവേസയി;
സചേ ദിവാ ഹനസി പാണിനോ, അഥ തേ രത്തിം ഭവതു സംയമോ.
൪൮൫.
‘‘സ്വാഹം
രത്താഹം പരിചാരേമി, ദിവാ ഖജ്ജാമി ദുഗ്ഗതോ.
൪൮൬.
‘‘തസ്സ കമ്മസ്സ കുസലസ്സ, അനുഭോമി രത്തിം അമാനുസിം;
ദിവാ പടിഹതാവ കുക്കുരാ, ഉപധാവന്തി സമന്താ ഖാദിതും.
൪൮൭.
‘‘യേ
മഞ്ഞാമി തേ അമതമേവ കേവലം, അധിഗച്ഛന്തി പദം അസങ്ഖത’’ന്തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
൪൭൯-൮൦. തത്ഥ ലുദ്ദോതി ദാരുണോ. ലോഹിതപാണീതി അഭിണ്ഹം പാണഘാതേന ലോഹിതമക്ഖിതപാണീ. ദാരുണോതി ഖരോ, സത്താനം ഹിംസനകോതി അത്ഥോ. അവിരോധകരേസൂതി കേനചി വിരോധം അകരൊന്തേസു മിഗസകുണാദീസു.
൪൮൨-൮൩. അസംയമാതി അസംവരാ ദുസ്സീല്യാ. സകലാനുസാസനിന്തി സബ്ബം അനുസാസനിം, സബ്ബകാലം പാണാതിപാതതോ പടിവിരതിന്തി അത്ഥോ. ചിരപാപാഭിരതോതി ചിരകാലം പാപേ അഭിരതോ.
൪൮൪. സംയമേതി സുചരിതേ. നിവേസയീഹി നിവേസേസി. സചേ ദിവാ ഹനസി പാണിനോ, അഥ തേ രത്തിം ഭവതു സംയമോതി നിവേസിതാകാരദസ്സനം. സോ കിര സല്ലപാസസജ്ജനാദിനാ രത്തിയമ്പി പാണവധം അനുയുത്തോ അഹോസി.
൪൮൫. ദിവാ ഖജ്ജാമി ദുഗ്ഗതോതി ഇദാനി ദുഗ്ഗതിം ഗതോ മഹാദുക്ഖപ്പത്തോ ദിവസഭാഗേ ഖാദിയാമി. തസ്സ കിര ദിവാ സുനഖേഹി മിഗാനം ഖാദാപിതത്താ കമ്മസരിക്ഖകം ഫലം ഹോതി, ദിവസഭാഗേ മഹന്താ സുനഖാ ഉപധാവിത്വാ അട്ഠിസങ്ഘാതമത്താവസേസം സരീരം കരൊന്തി. രത്തിയാ പന ഉപഗതായ തം പാകതികമേവ ഹോതി, ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവതി. തേന വുത്തം –
൪൮൬.
‘‘തസ്സ
ദിവാ പടിഹതാവ കുക്കുരാ, ഉപധാവന്തി സമന്താ ഖാദിതു’’ന്തി.
തത്ഥ പടിഹതാതി പടിഹതചിത്താ ബദ്ധാഘാതാ വിയ ഹുത്വാ. സമന്താ ഖാദിതുന്തി മമ സരീരം സമന്തതോ ഖാദിതും ഉപധാവന്തി. ഇദഞ്ച നേസം അതിവിയ അത്തനോ ഭയാവഹം ഉപഗമനകാലം ഗഹെത്വാ വുത്തം. തേ പന ഉപധാവിത്വാ അട്ഠിമത്താവസേസം സരീരം കത്വാ ഗച്ഛന്തി.
൪൮൭. യേ ച തേ സതതാനുയോഗിനോതി ഓസാനഗാഥായ അയം സങ്ഖേപത്ഥോ – അഹമ്പി നാമ രത്തിയം യേ പന തേ പുരിസാ സുഗതസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ അധിസീലാദികേ ധുവം പയുത്താ ദള്ഹം പയുത്താ സതതം സബ്ബകാലം അനുയോഗവന്താ, തേ പുഞ്ഞവന്തോ കേവലം ലോകിയസുഖേന അസമ്മിസ്സം ‘‘അസങ്ഖതം പദ’’ന്തി ലദ്ധനാമം അമതമേവ അധിഗച്ഛന്തി മഞ്ഞേ, നത്ഥി തേസം തദധിഗമേ കോചി വിബന്ധോതി.
ഏവം തേന പേതേന വുത്തേ ഥേരോ തം പവത്തിം സത്ഥു ആരോചേസി. സത്ഥാ തമത്ഥം അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ സമ്പത്തപരിസായ ധമ്മം ദേസേസി. സബ്ബമ്പി വുത്തനയമേവ.
മിഗലുദ്ദകപേതവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. ദുതിയമിഗലുദ്ദകപേതവത്ഥുവണ്ണനാ
കൂടാഗാരേ ച പാസാദേതി ഇദം ഭഗവതി വേളുവനേ വിഹരന്തേ അപരം മിഗലുദ്ദകപേതം ആരബ്ഭ വുത്തം. രാജഗഹേ കിര അഞ്ഞതരോ മാഗവികോ മാണവോ വിഭവസമ്പന്നോപി സമാനോ ഭോഗസുഖം പഹായ രത്തിന്ദിവം മിഗേ ഹനന്തോ വിചരതി. തസ്സ സഹായഭൂതോ ഏകോ ഉപാസകോ അനുദ്ദയം പടിച്ച – ‘‘സാധു, സമ്മ, പാണാതിപാതതോ വിരമാഹി, മാ തേ അഹോസി ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായാ’’തി ഓവാദം അദാസി. സോ
അഥേകദിവസം സോ ഥേരോ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരന്തോ തസ്സ ഗേഹദ്വാരേ അട്ഠാസി. തം ദിസ്വാ സോ മാഗവികോ സഞ്ജാതബഹുമാനോ പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ഗേഹം പവേസെത്വാ ആസനം പഞ്ഞാപെത്വാ അദാസി. നിസീദി ഥേരോ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ, സോപി ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ നിസീദി. തസ്സ ഥേരോ പാണാതിപാതേ ആദീനവം, തതോ വിരതിയാ ആനിസംസഞ്ച പകാസേസി. സോ തം സുത്വാപി തതോ വിരമിതും ന ഇച്ഛി. അഥ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘സചേ, ത്വം ആവുസോ, സബ്ബേന സബ്ബം വിരമിതും ന സക്കോസി, രത്തിമ്പി താവ വിരമസ്സൂ’’തി, സോ ‘‘സാധു, ഭന്തേ, വിരമാമി രത്തി’’ന്തി തതോ വിരമി. സേസം അനന്തരവത്ഥുസദിസം. ഗാഥാസു പന –
൪൮൮.
‘‘കൂടാഗാരേ
പഞ്ചങ്ഗികേന തുരിയേന, രമസി സുപ്പവാദിതേ.
൪൮൯.
‘‘തതോ
അപവിദ്ധോ സുസാനസ്മിം, ബഹുദുക്ഖം നിഗച്ഛസി.
൪൯൦.
‘‘കിം നു കായേന വാചായ, മനസാ ദുക്കടം കതം;
കിസ്സകമ്മവിപാകേന, ഇദം ദുക്ഖം നിഗച്ഛസീ’’തി. –
തീഹി ഗാഥാഹി നാരദത്ഥേരോ നം പടിപുച്ഛി. അഥസ്സ പേതോ –
൪൯൧.
‘‘അഹം രാജഗഹേ രമ്മേ, രമണീയേ ഗിരിബ്ബജേ;
മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിം, ലുദ്ദോ ചാസിമസഞ്ഞതോ.
൪൯൨.
‘‘തസ്സ മേ സഹായോ സുഹദയോ, സദ്ധോ ആസി ഉപാസകോ;
തസ്സ
സോപി മം അനുകമ്പന്തോ, നിവാരേസി പുനപ്പുനം.
൪൯൩.
‘‘‘മാകാസി പാപകം കമ്മം, മാ താത ദുഗ്ഗതിം അഗാ;
സചേ ഇച്ഛസി പെച്ച സുഖം, വിരമ പാണവധാ അസംയമാ’.
൪൯൪.
‘‘തസ്സാഹം വചനം സുത്വാ, സുഖകാമസ്സ ഹിതാനുകമ്പിനോ;
നാകാസിം സകലാനുസാസനിം, ചിരപാപാഭിരതോ അബുദ്ധിമാ.
൪൯൫.
‘‘സോ മം പുന ഭൂരിസുമേധസോ, അനുകമ്പായ സംയമേ നിവേസയി;
‘സചേ ദിവാ ഹനസി പാണിനോ, അഥ തേ രത്തിം ഭവതു സംയമോ’.
൪൯൬.
‘‘സ്വാഹം ദിവാ ഹനിത്വാ പാണിനോ, വിരതോ രത്തിമഹോസി സഞ്ഞതോ;
രത്താഹം പരിചാരേമി, ദിവാ ഖജ്ജാമി ദുഗ്ഗതോ.
൪൯൭.
‘‘തസ്സ
ദിവാ പടിഹതാവ കുക്കുരാ, ഉപധാവന്തി സമന്താ ഖാദിതും.
൪൯൮.
‘‘യേ
മഞ്ഞാമി തേ അമതമേവ കേവലം, അധിഗച്ഛന്തി പദം അസങ്ഖത’’ന്തി. –
തമത്ഥം ആചിക്ഖി. താസം അത്ഥോ ഹെട്ഠാ വുത്തനയോവ.
ദുതിയമിഗലുദ്ദകപേതവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. കൂടവിനിച്ഛയികപേതവത്ഥുവണ്ണനാ
മാലീ കിരിടീ കായൂരീതി ഇദം സത്ഥരി വേളുവനേ വിഹരന്തേ കൂടവിനിച്ഛയികപേതം ആരബ്ഭ വുത്തം. തദാ ബിമ്ബിസാരോ രാജാ മാസസ്സ ഛസു ദിവസേസു ഉപോസഥം ഉപവസതി, തം അനുവത്തന്താ ബഹൂ മനുസ്സാ ഉപോസഥം ഉപവസന്തി. രാജാ അത്തനോ സന്തികം ആഗതാഗതേ മനുസ്സേ പുച്ഛതി – ‘‘കിം തുമ്ഹേഹി ഉപോസഥോ ഉപവുത്ഥോ, ഉദാഹു ന ഉപവുത്ഥോ’’തി? തത്രേകോ അധികരണേ നിയുത്തകപുരിസോ പിസുണവാചോ നേകതികോ ലഞ്ജഗാഹകോ ‘‘ന ഉപവുത്ഥൊമ്ഹീ’’തി വത്തും അസഹന്തോ ‘‘ഉപവുത്ഥൊമ്ഹി, ദേവാ’’തി ആഹ. അഥ നം രാജസമീപതോ നിക്ഖന്തം സഹായോ ആഹ – ‘‘കിം, സമ്മ, അജ്ജ തയാ ഉപവുത്ഥോ’’തി? ‘‘ഭയേനാഹം, സമ്മ, രഞ്ഞോ സമ്മുഖാ ഏവം അവോചം, നാഹം ഉപോസഥികോ’’തി.
അഥ നം സഹായോ ആഹ – ‘‘യദി ഏവം ഉപഡ്ഢുപോസഥോപി താവ തേ അജ്ജ ഹോതു, ഉപോസഥങ്ഗാനി സമാദിയാഹീ’’തി. സോ തസ്സ വചനം ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഗേഹം ഗന്ത്വാ അഭുത്വാവ മുഖം വിക്ഖാലെത്വാ ഉപോസഥം അധിട്ഠായ രത്തിയം വാസൂപഗതോ രിത്താസയസമ്ഭൂതേന
൪൯൯.
‘‘മാലീ കിരിടീ കായൂരീ, ഗത്താ തേ ചന്ദനുസ്സദാ;
പസന്നമുഖവണ്ണോസി, സൂരിയവണ്ണോവ സോഭസി.
൫൦൦.
‘‘അമാനുസാ
ദസ കഞ്ഞാസഹസ്സാനി, യാ തേമാ പരിചാരികാ;
താ കമ്ബുകായൂരധരാ, കഞ്ചനാവേളഭൂസിതാ.
൫൦൧.
‘‘മഹാനുഭാവോസി തുവം, ലോമഹംസനരൂപവാ;
പിട്ഠിമംസാനി അത്തനോ, സാമം ഉക്കച്ച ഖാദസി.
൫൦൨.
‘‘കിം നു കായേന വാചായ, മനസാ ദുക്കടം കതം;
കിസ്സകമ്മവിപാകേന, പിട്ഠിമംസാനി അത്തനോ;
സാമം ഉക്കച്ച ഖാദസീതി.
൫൦൩.
‘‘അത്തനോഹം അനത്ഥായ, ജീവലോകേ അചാരിസം;
പേസുഞ്ഞമുസാവാദേന, നികതിവഞ്ചനായ ച.
൫൦൪.
‘‘തത്ഥാഹം പരിസം ഗന്ത്വാ, സച്ചകാലേ ഉപട്ഠിതേ;
അത്ഥം ധമ്മം നിരാകത്വാ, അധമ്മമനുവത്തിസം.
൫൦൫.
‘‘ഏവം സോ ഖാദതത്താനം, യോ ഹോതി പിട്ഠിമംസികോ;
യഥാഹം അജ്ജ ഖാദാമി, പിട്ഠിമംസാനി അത്തനോ.
൫൦൬.
‘‘തയിദം
മാ പേസുണം മാ ച മുസാ അഭാണി, മാ ഖോസി പിട്ഠിമംസികോ തുവ’’ന്തി. –
ഥേരോ
൪൯൯. തത്ഥ മാലീതി മാലധാരീ, ദിബ്ബപുപ്ഫേഹി പടിമണ്ഡിതോതി അധിപ്പായോ. കിരിടീതി വേഠിതസീസോ. കായൂരീതി കേയൂരവാ, ബാഹാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോതി അത്ഥോ. ഗത്താതി സരീരാവയവാ. ചന്ദനുസ്സദാതി ചന്ദനസാരാനുലിത്താ. സൂരിയവണ്ണോവ സോഭസീതി ബാലസൂരിയസദിസവണ്ണോ ഏവ ഹുത്വാ വിരോചസി. ‘‘അരണവണ്ണീ പഭാസസീ’’തിപി പാളി, അരണന്തി അരണിയേഹി ദേവേഹി സദിസവണ്ണോ അരിയാവകാസോതി
൫൦൦. പാരിസജ്ജാതി പരിസപരിയാപന്നാ, ഉപട്ഠാകാതി അത്ഥോ. തുവന്തി ത്വം. ലോമഹംസനരൂപവാതി പസ്സന്താനം ലോമഹംസജനനരൂപയുത്തോ. മഹാനുഭാവതാസമങ്ഗിതായ ഹേതം വുത്തം. ഉക്കച്ചാതി ഉക്കന്തിത്വാ, ഛിന്ദിത്വാതി അത്ഥോ.
൫൦൩. അചാരിസന്തി അചരിം പടിപജ്ജിം. പേസുഞ്ഞമുസാവാദേനാതി പേസുഞ്ഞേന ചേവ മുസാവാദേന ച. നികതിവഞ്ചനായ ചാതി നികതിയാ വഞ്ചനായ ച പതിരൂപദസ്സനേന പരേസം വികാരേന വഞ്ചനായ ച.
൫൦൪. സച്ചകാലേതി സച്ചം വത്തും യുത്തകാലേ. അത്ഥന്തി ദിട്ഠധമ്മികാദിഭേദം ഹിതം. ധമ്മന്തി കാരണം ഞായം. നിരാകത്വാതി ഛഡ്ഡെത്വാ പഹായ. സോതി യോ പേസുഞ്ഞാദിം ആചരതി, സോ സത്തോ. സേസം സബ്ബം ഹെട്ഠാ വുത്തനയമേവ.
കൂടവിനിച്ഛയികപേതവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൦. ധാതുവിവണ്ണപേതവത്ഥുവണ്ണനാ
അന്തലിക്ഖസ്മിം തിട്ഠന്തോതി ഇദം ധാതുവിവണ്ണപേതവത്ഥു. ഭഗവതി കുസിനാരായം ഉപവത്തനേ മല്ലാനം സാലവനേ യമകസാലാനമന്തരേ പരിനിബ്ബുതേ ധാതുവിഭാഗേ ച കതേ രാജാ അജാതസത്തു അത്തനാ ലദ്ധധാതുഭാഗം ഗഹെത്വാ സത്ത വസ്സാനി സത്ത ച മാസേ സത്ത ച ദിവസേ ബുദ്ധഗുണേ അനുസ്സരന്തോ ഉളാരപൂജം പവത്തേസി. തത്ഥ അസങ്ഖെയ്യാ അപ്പമെയ്യാ മനുസ്സാ ചിത്താനി പസാദെത്വാ
അഥേകദിവസം
൫൦൭.
‘‘അന്തലിക്ഖസ്മിം തിട്ഠന്തോ, ദുഗ്ഗന്ധോ പൂതി വായസി;
മുഖഞ്ച തേ കിമയോ പൂതിഗന്ധം, ഖാദന്തി കിം കമ്മമകാസി പുബ്ബേ.
൫൦൮.
‘‘തതോ സത്ഥം ഗഹെത്വാന, ഒക്കന്തന്തി പുനപ്പുനം;
ഖാരേന പരിപ്ഫോസിത്വാ, ഒക്കന്തന്തി പുനപ്പുനം.
൫൦൯.
‘‘കിം നു കായേന വാചായ, മനസാ ദുക്കടം കതം;
കിസ്സകമ്മവിപാകേന, ഇദം ദുക്ഖം നിഗച്ഛസീ’’തി.
൫൧൦.
‘‘അഹം
ഇസ്സരോ ധനധഞ്ഞസ്സ, സുപഹൂതസ്സ മാരിസ.
൫൧൧.
‘‘തസ്സായം മേ ഭരിയാ ച, ധീതാ ച സുണിസാ ച മേ;
താ മാലം ഉപ്പലഞ്ചാപി, പച്ചഗ്ഘഞ്ച വിലേപനം;
ഥൂപം ഹരന്തിയോ വാരേസിം, തം പാപം പകതം മയാ.
൫൧൨.
‘‘ഛളാസീതിസഹസ്സാനി
ഥൂപപൂജം വിവണ്ണെത്വാ, പച്ചാമ നിരയേ ഭുസം.
൫൧൩.
‘‘യേ ച ഖോ ഥൂപപൂജായ, വത്തന്തേ അരഹതോ മഹേ;
ആദീനവം പകാസെന്തി, വിവേചയേഥ നേ തതോ.
൫൧൪.
‘‘ഇമാ ച പസ്സ അയന്തിയോ, മാലധാരീ അലങ്കതാ;
മാലാവിപാകംനുഭൊന്തിയോ, സമിദ്ധാ ച താ യസസ്സിനിയോ.
൫൧൫.
‘‘തഞ്ച
നമോ കരൊന്തി സപ്പഞ്ഞാ, വന്ദന്തി തം മഹാമുനിം.
൫൧൬.
‘‘സോഹം നൂന ഇതോ ഗന്ത്വാ, യോനിം ലദ്ധാന മാനുസിം;
ഥൂപപൂജം കരിസ്സാമി, അപ്പമത്തോ പുനപ്പുന’’ന്തി.
൫൦൭-൮. തത്ഥ ദുഗ്ഗന്ധോതി അനിട്ഠഗന്ധോ, കുണപഗന്ധഗന്ധീതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പൂതി വായസീ’’തി. തതോതി ദുഗ്ഗന്ധവായനതോ കിമീഹി ഖായിതബ്ബതോ ച ഉപരി. സത്തം ഗഹെത്വാന, ഒക്കന്തന്തി പുനപ്പുനന്തി കമ്മസഞ്ചോദിതാ സത്താ നിസിതധാരം സത്ഥം ഗഹെത്വാ പുനപ്പുനം തം വണമുഖം അവകന്തന്തി. ഖാരേന പരിപ്ഫോസിത്വാ, ഒക്കന്തന്തി പുനപ്പുനന്തി അവകന്തിതട്ഠാനേ ഖാരോദകേന ആസിഞ്ചിത്വാ പുനപ്പുനമ്പി അവകന്തന്തി.
൫൧൦. ഇസ്സരോ ധനധഞ്ഞസ്സ, സുപഹൂതസ്സാതി അതിവിയ പഹൂതസ്സ
൫൧൧. തസ്സായം മേ ഭരിയാ ച, ധീതാ ച സുണിസാ ചാതി തസ്സ മയ്ഹം അയം പുരിമത്തഭാവേ ഭരിയാ, അയം ധീതാ, അയം സുണിസാ. താ ദേവഭൂതാ ആകാസേ ഠിതാതി ദസ്സെന്തോ വദതി. പച്ചഗ്ഘന്തി അഭിനവം. ഥൂപം ഹരന്തിയോ വാരേസിന്തി ഥൂപം പൂജേതും ഉപനെന്തിയോ ധാതും വിവണ്ണെന്തോ പടിക്ഖിപിം. തം പാപം പകതം മയാതി തം ധാതുവിവണ്ണനപാപം കതം സമാചരിതം മയാതി വിപ്പടിസാരപ്പത്തോ വദതി.
൫൧൨. ഛളാസീതിസഹസ്സാനീതി മയന്തി തേ പേതേ അത്തനാ സദ്ധിം സങ്ഗഹെത്വാ വദതി. പച്ചത്തവേദനാതി വിസും വിസും അനുഭുയ്യമാനദുക്ഖവേദനാ. നിരയേതി ബലദുക്ഖതായ പെത്തിവിസയം നിരയസദിസം കത്വാ ആഹ.
൫൧൩. യേ ച ഖോ ഥൂപപൂജായ, വത്തന്തേ അരഹതോ മഹേതി അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഥൂപം ഉദ്ദിസ്സ പൂജാമഹേ പവത്തമാനേ അഹം വിയ യേ ഥൂപപൂജായ ആദീനവം ദോസം പകാസെന്തി. തേ പുഗ്ഗലേ തതോ പുഞ്ഞതോ വിവേചയേഥ വിവേചാപയേഥ, പരിബാഹിരേ ജനയേഥാതി അഞ്ഞാപദേസേന അത്തനോ മഹാജാനിയതം വിഭാവേതി.
൫൧൪. ആയന്തിയോതി മാലാവിപാകന്തി ഥൂപേ കതമാലാപൂജായ വിപാകം ഫലം. സമിദ്ധാതി ദിബ്ബസമ്പത്തിയാ സമിദ്ധാ. താ യസസ്സിനിയോതി താ പരിവാരവന്തിയോ.
൫൧൫. തഞ്ച ദിസ്വാനാതി തസ്സ അതിപരിത്തസ്സ പൂജാപുഞ്ഞസ്സ അച്ഛരിയം അബ്ഭുതം ലോമഹംസനം അതിഉളാരം വിപാകവിസേസം ദിസ്വാ. നമോ കരൊന്തി സപ്പഞ്ഞാ, വന്ദന്തി തം മഹാമുനിന്തി, ഭന്തേ കസ്സപ, ഇമാ ഇത്ഥിയോ തം ഉത്തമപുഞ്ഞക്ഖെത്തഭൂതം വന്ദന്തി അഭിവാദെന്തി, നമോ കരൊന്തി നമക്കാരഞ്ച കരൊന്തീതി അത്ഥോ.
൫൧൬. അഥ ‘‘സോഹം നൂനാ’’തി ഗാഥമാഹ. തം ഉത്താനത്ഥമേവ.
ഏവം പേതേന വുത്തോ മഹാകസ്സപോ തം അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ സമ്പത്തപരിസായ ധമ്മം ദേസേസി.
ധാതുവിവണ്ണപേതവത്ഥുവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഇതി ഖുദ്ദക-അട്ഠകഥായ പേതവത്ഥുസ്മിം
ദസവത്ഥുപടിമണ്ഡിതസ്സ
തതിയസ്സ ചൂളവഗ്ഗസ്സ അത്ഥസംവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.