൨. ദുകനിപാതോ
൧. പഠമവഗ്ഗോ
൧. ഉത്തരത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ദുകനിപാതേ നത്ഥി കോചി ഭവോ നിച്ചോതിആദികാ ആയസ്മതോ ഉത്തരത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം പുഞ്ഞം ഉപചിനന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിജ്ജാധരോ ഹുത്വാ ആകാസേന വിചരതി. തേന ച സമയേന സത്ഥാ തസ്സ അനുഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം വനന്തരേ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദി ഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരംസിയോ വിസ്സജ്ജെന്തോ. സോ അന്തലിക്ഖേന ഗച്ഛന്തോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ സുവിസുദ്ധേഹി വിപുലേഹി കണികാരപുപ്ഫേഹി ഭഗവന്തം പൂജേസി, പുപ്ഫാനി ബുദ്ധാനുഭാവേന സത്ഥു ഉപരി ഛത്താകാരേന അട്ഠംസു, സോ തേന ഭിയ്യോസോമത്തായ പസന്നചിത്തോ ഹുത്വാ അപരഭാഗേ കാലം കത്വാ താവതിംസേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉളാരം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ യാവതായുകം തത്ഥ ഠത്വാ തതോ ചുതോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഉത്തരോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ബ്രാഹ്മണവിജ്ജാസു നിപ്ഫത്തിം ഗന്ത്വാ ജാതിയാ രൂപേന വിജ്ജായ വയേന സീലാചാരേന ച ലോകസ്സ സമ്ഭാവനീയോ ജാതോ. തസ്സ തം സമ്പത്തിം ദിസ്വാ വസ്സകാരോ മഗധമഹാമത്തോ അത്തനോ ധീതരം ദാതുകാമോ ഹുത്വാ അത്തനോ അധിപ്പായം പവേദേസി. സോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ തം പടിക്ഖിപിത്വാ കാലേന കാലം ധമ്മസേനാപതിം പയിരുപാസന്തോ തസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വത്തസമ്പന്നോ ഹുത്വാ ഥേരം ഉപട്ഠഹതി.
തേന ച സമയേന ഥേരസ്സ അഞ്ഞതരോ ആബാധോ ഉപ്പന്നോ, തസ്സ ഭേസജ്ജത്ഥായ ഉത്തരോ സാമണേരോ പാതോവ പത്തചീവരമാദായ വിഹാരതോ നിക്ഖന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ തളാകസ്സ തീരേ പത്തം ഠപെത്വാ ഉദകസമീപം ഗന്ത്വാ മുഖം ധോവതി. അഥ അഞ്ഞതരോ ഉമങ്ഗചോരോ ആരക്ഖപുരിസേഹി
അഥസ്സ ഭഗവാ ഞാണപരിപാകം ഓലോകെത്വാ തം ഠാനം ഗന്ത്വാ വിപ്ഫുരന്തഹത്ഥനഖമണിമയൂഖസമ്ഭിന്നസിതാഭതായ പഗ്ഘരന്തജാതിഹിങ്ഗുലകസുവണ്ണരസധാരം വിയ ജാലാഗുണ്ഠിതമുദുതലുനദീഘങ്ഗുലിഹത്ഥം ഉത്തരസ്സ സീസേ ഠപെത്വാ, ‘‘ഉത്തര, ഇദം തേ പുരിമകമ്മസ്സ ഫലം ഉപ്പന്നം, തത്ഥ തയാ പച്ചവെക്ഖണബലേന അധിവാസനാ കാതബ്ബാ’’തി വത്വാ അജ്ഝാസയാനുരൂപം ധമ്മം ദേസേസി. ഉത്തരോ അമതാഭിസേകസദിസേന സത്ഥു ഹത്ഥസമ്ഫസ്സേന സഞ്ജാതപ്പസാദസോമനസ്സതായ ഉളാരം പീതിപാമൊജ്ജം പടിലഭിത്വാ യഥാപരിചിതം വിപസ്സനാമഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ ഞാണസ്സ പരിപാകം ഗതത്താ സത്ഥു ച ദേസനാവിലാസേന താവദേവ മഗ്ഗപടിപാടിയാ സബ്ബകിലേസേ ഖേപെത്വാ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൬.൫൫-൯൨) –
‘‘സുമേധോ നാമ സമ്ബുദ്ധോ, ബാത്തിംസവരലക്ഖണോ;
വിവേകകാമോ ഭഗവാ, ഹിമവന്തമുപാഗമി.
‘‘അജ്ഝോഗാഹെത്വാ ഹിമവന്തം, അഗ്ഗോ കാരുണികോ മുനി;
പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാന, നിസീദി പരിസുത്തമോ.
‘‘വിജ്ജാധരോ തദാ ആസിം, അന്തലിക്ഖചരോ അഹം;
തിസൂലം സുഗതം ഗയ്ഹ, ഗച്ഛാമി അമ്ബരേ തദാ.
‘‘പബ്ബതഗ്ഗേ യഥാ അഗ്ഗി, പുണ്ണമായേവ ചന്ദിമാ;
വനം ഓഭാസതേ ബുദ്ധോ, സാലരാജാവ ഫുല്ലിതോ.
‘‘വനഗ്ഗാ
നളഗ്ഗിവണ്ണസങ്കാസാ, ദിസ്വാ ചിത്തം പസാദയിം.
‘‘വിചിനം അദ്ദസം പുപ്ഫം, കണികാരം ദേവഗന്ധികം;
തീണി പുപ്ഫാനി ആദായ, ബുദ്ധസെട്ഠമപൂജയിം.
‘‘ബുദ്ധസ്സ ആനുഭാവേന, തീണി പുപ്ഫാനി മേ തദാ;
ഉദ്ധംവണ്ടാ അധോപത്താ, ഛായം കുബ്ബന്തി സത്ഥുനോ.
‘‘തേന കമ്മേന സുകതേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;
ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.
‘‘തത്ഥ
സട്ഠിയോജനമുബ്ബേധം, തിംസയോജനവിത്ഥതം.
‘‘സഹസ്സകണ്ഡം സതഭെണ്ഡു, ധജാലു ഹരിതാമയം;
സതസഹസ്സനിയ്യൂഹാ, ബ്യമ്ഹേ പാതുഭവിംസു മേ.
‘‘സൊണ്ണമയാ മണിമയാ, ലോഹിതങ്കമയാപി ച;
ഫലികാപി ച പല്ലങ്കാ, യേനിച്ഛകാ യദിച്ഛകാ.
‘‘മഹാരഹഞ്ച സയനം, തൂലികാ വികതീയുതം;
ഉദ്ധലോമിഞ്ച ഏകന്തം, ബിമ്ബോഹനസമായുതം.
‘‘ഭവനാ നിക്ഖമിത്വാന, ചരന്തോ ദേവചാരികം;
യഥാ ഇച്ഛാമി ഗമനം, ദേവസങ്ഘപുരക്ഖതോ.
‘‘പുപ്ഫസ്സ ഹെട്ഠാ തിട്ഠാമി, ഉപരിച്ഛദനം മമ;
സമന്താ യോജനസതം, കണികാരേഹി ഛാദിതം.
‘‘സട്ഠിതൂരിയസഹസ്സാനി, സായം പാതം ഉപട്ഠഹും;
പരിവാരെന്തി മം നിച്ചം, രത്തിന്ദിവമതന്ദിതാ.
‘‘തത്ഥ നച്ചേഹി ഗീതേഹി, താളേഹി വാദിതേഹി ച;
രമാമി ഖിഡ്ഡാ രതിയാ, മോദാമി കാമകാമഹം.
‘‘തത്ഥ ഭുത്വാ പിവിത്വാ ച, മോദാമി തിദസേ തദാ;
നാരീഗണേഹി സഹിതോ, മോദാമി ബ്യമ്ഹമുത്തമേ.
‘‘സതാനം
സതാനം തീണിക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ അഹോസഹം;
പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം.
‘‘ഭവേ ഭവേ സംസരന്തോ, മഹാഭോഗം ലഭാമഹം;
ഭോഗേ മേ ഊനതാ നത്ഥി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘ദുവേ ഭവേ സംസരാമി, ദേവത്തേ അഥ മാനുസേ;
അഞ്ഞം ഗതിം ന ജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘ദുവേ കുലേ പജായാമി, ഖത്തിയേ ചാപി ബ്രാഹ്മണേ;
നീചേ കുലേ ന ജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘ഹത്ഥിയാനം അസ്സയാനം, സിവികം സന്ദമാനികം;
ലഭാമി സബ്ബമേവേതം, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘ദാസീഗണം ദാസഗണം, നാരിയോ സമലങ്കതാ;
ലഭാമി സബ്ബമേവേതം, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘കോസെയ്യകമ്ബലിയാനി
ലഭാമി സബ്ബമേവേതം, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘നവവത്ഥം നവഫലം, നവഗ്ഗരസഭോജനം;
ലഭാമി സബ്ബമേവേതം, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘ഇമം ഖാദ ഇമം ഭുഞ്ജ, ഇമമ്ഹി സയനേ സയ;
ലഭാമി സബ്ബമേവേതം, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ ഹോമി, യസോ അച്ചുഗ്ഗതോ മമ;
മഹാപക്ഖോ സദാ ഹോമി, അഭെജ്ജപരിസോ സദാ;
ഞാതീനം ഉത്തമോ ഹോമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘സീതം ഉണ്ഹം ന ജാനാമി, പരിളാഹോ ന വിജ്ജതി;
അഥോ ചേതസികം ദുക്ഖം, ഹദയേ മേ ന വിജ്ജതി.
‘‘സുവണ്ണവണ്ണോ ഹുത്വാന, സംസരാമി ഭവാഭവേ;
വേവണ്ണിയം ന ജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘ദേവലോകാ
സാവത്ഥിയം പുരേ ജാതോ, മഹാസാലേ സുഅഡ്ഢകേ.
‘‘പഞ്ച കാമഗുണേ ഹിത്വാ, പബ്ബജിം അനഗാരിയം;
ജാതിയാ സത്തവസ്സോഹം, അരഹത്തമപാപുണിം.
‘‘ഉപസമ്പാദയീ ബുദ്ധോ, ഗുണമഞ്ഞായ ചക്ഖുമാ;
തരുണോ പൂജനീയോഹം, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘ദിബ്ബചക്ഖു വിസുദ്ധം മേ, സമാധികുസലോ അഹം;
അഭിഞ്ഞാപാരമിപ്പത്തോ, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘പടിസമ്ഭിദാ അനുപ്പത്തോ, ഇദ്ധിപാദേസു കോവിദോ;
ധമ്മേസു പാരമിപ്പത്തോ, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘തിംസകപ്പസഹസ്സമ്ഹി, യം ബുദ്ധമഭിപൂജയിം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞോ പുന ഹുത്വാ സൂലതോ ഉട്ഠഹിത്വാ പരാനുദ്ദയായ ആകാസേ ഠത്വാ പാടിഹാരിയം ദസ്സേസി. മഹാജനോ അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തജാതോ അഹോസി. താവദേവസ്സ വണോ സംരൂള്ഹി, സോ ഭിക്ഖൂഹി, ‘‘ആവുസോ, താദിസം ദുക്ഖം അനുഭവന്തോ കഥം ത്വം വിപസ്സനം അനുയുഞ്ജിതും അസക്ഖീ’’തി പുട്ഠോ, ‘‘പഗേവ മേ, ആവുസോ, സംസാരേ ആദീനവോ, സങ്ഖാരാനഞ്ച സഭാവോ സുദിട്ഠോ, ഏവാഹം
൧൨൧.
‘‘നത്ഥി കോചി ഭവോ നിച്ചോ, സങ്ഖാരാ വാപി സസ്സതാ;
ഉപ്പജ്ജന്തി ച തേ ഖന്ധാ, ചവന്തി അപരാപരം.
൧൨൨.
‘‘ഏതമാദീനവം ഞത്വാ, ഭവേനമ്ഹി അനത്ഥികോ;
നിസ്സടോ സബ്ബകാമേഹി, പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോ’’തി. –
ഇമം ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തത്ഥ നത്ഥി കോചി ഭവോ നിച്ചോതി കമ്മഭവോ ഉപപത്തിഭവോ കാമഭവോ രൂപഭവോ അരൂപഭവോ സഞ്ഞീഭവോ അസഞ്ഞീഭവോ നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീഭവോ ഏകവോകാരഭവോ ചതുവോകാരഭവോ പഞ്ചവോകാരഭവോതി ഏവംഭേദോ, തത്ഥാപി ഹീനോ മജ്ഝിമോ ഉക്കട്ഠോ ദീഘായുകോ സുഖബഹുലോ വോമിസ്സസുഖദുക്ഖോതി ഏവംവിഭാഗോ യോകോചി നിച്ചോ ധുവോ ഥിരോ അപലോകിയധമ്മോ നത്ഥി തം തം കാരണം പടിച്ച സമുപ്പന്നത്താ. യസ്മാ ച ഏതദേവം, തസ്മാ സങ്ഖാരാ വാപി സസ്സതാ നത്ഥീതി യോജനാ. പച്ചയേഹി സങ്ഖതത്താ ‘‘സങ്ഖാരാ’’തി ലദ്ധനാമേ ഹി പഞ്ചക്ഖന്ധേ ഉപാദായ ഭവസമഞ്ഞായ സങ്ഖാരാവ ഹുത്വാ സമ്ഭൂതാ ജരാമരണേന ച വിപരിണമന്തീതി അസസ്സതാ വിപരിണാമധമ്മാ. തഥാ ഹി തേ ‘‘സങ്ഖാരാ’’തി വുച്ചന്തി. തേനാഹ ഉപ്പജ്ജന്തി ച തേ ഖന്ധാ, ചവന്തി അപരാപരന്തി. തേ ഭവപരിയായേന സങ്ഖാരപരിയായേന ച വുത്താ പഞ്ചക്ഖന്ധാ യഥാപച്ചയം അപരാപരം ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപ്പന്നാ ച ജരായ പരിപീളിതാ ഹുത്വാ ചവന്തി പരിഭിജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. ഏതേന ‘‘ഭവോ, സങ്ഖാരാ’’തി ച ലദ്ധവോഹാരാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഉദയബ്ബയസഭാവാതി ദസ്സേതി. യസ്മാ തിലക്ഖണം ആരോപെത്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തസ്സ തയോപി ഭവാ ആദിത്തം വിയ സങ്ഖതേ ആദീനവം ദോസം പഗേവ വിപസ്സനാപഞ്ഞായ ജാനിത്വാ അനിച്ചലക്ഖണേഹി ദിട്ഠാ സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാനത്താ വിഭൂതതരാ ഉപട്ഠഹന്തി, തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘യദനിച്ചം തം ദുക്ഖം, യം ദുക്ഖം തദനത്താ’’തി (സം॰ നി॰ ൩.൧൫).
യസ്മാ തിലക്ഖണം ആരോപെത്വാ സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തസ്സ തയോപി ഭവാ ആദിത്തം വിയ അഗാരം സപ്പടിഭയാ ഉപട്ഠഹന്തി, തസ്മാ ആഹ ‘‘ഭവേനമ്ഹി അനത്ഥികോ’’തി. ഏവം പന സബ്ബസോ ഭവേഹി വിനിവത്തിയമാനസ്സ കാമേസു അപെക്ഖായ ലേസോപി ന സമ്ഭവതിയേവ, തേനാഹ ‘‘നിസ്സടോ സബ്ബകാമേഹീ’’തി, അമ്ഹീതി യോജനാ. മാനുസേഹി വിയ ദിബ്ബേഹിപി കാമേഹി നിവത്തിതചിത്തൊസ്മീതി അത്ഥോ. പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോതി യസ്മാ ഏവം സുപരിമജ്ജിതസങ്ഖാരോ ഭവേസു സുപരിദിട്ഠാദീനവോ കാമേസു
ഉത്തരത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
നയിദം അനയേനാതിആദികാ ആയസ്മതോ പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സീഹയോനിയം നിബ്ബത്തിത്വാ പബ്ബതഗുഹായം വിഹരതി. ഭഗവാ തസ്സ അനുഗ്ഗഹം കാതും ഗോചരായ പക്കന്തകാലേ സയനഗുഹം പവിസിത്വാ നിരോധം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി. സീഹോ ഗോചരം ഗഹെത്വാ നിവത്തോ ഗുഹാദ്വാരേ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ ജലജഥലജപുപ്ഫേഹി പൂജം കത്വാ ചിത്തം പസാദെന്തോ ഭഗവതോ ആരക്ഖത്ഥായ അരഞ്ഞേ വാളമിഗേ അപനേതും തീസു വേലാസു സീഹനാദം നദന്തോ ബുദ്ധഗതായ സതിയാ അട്ഠാസി. യഥാ പഠമദിവസം, ഏവം സത്താഹം പൂജേസി. ഭഗവാ സത്താഹച്ചയേന നിരോധാ വുട്ഠഹിത്വാ ‘‘വത്തിസ്സതി ഇമസ്സ എത്തകോ ഉപനിസ്സയോ’’തി തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ആകാസം പക്ഖന്ദിത്വാ വിഹാരമേവ ഗതോ. സീഹോ പാലിലെയ്യകഹത്ഥീ വിയ ബുദ്ധവിയോഗദുക്ഖം അധിവാസേതും അസക്കൊന്തോ കാലം കത്വാ ഹംസവതീനഗരേ മഹാഭോഗകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ നഗരവാസീഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗതോ ധമ്മദേസനം സുത്വാ സത്താഹം മഹാദാനം പവത്തെത്വാ യാവജീവം പുഞ്ഞാനി കത്വാ അപരാപരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ കോസമ്ബിയം രഞ്ഞോ ഉതേനസ്സ പുരോഹിതപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി ഭാരദ്വാജോ നാമ നാമേന. സോ വയപ്പത്തോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗഹെത്വാ പഞ്ച മാണവകസതാനി മന്തേ വാചെന്തോ മഹഗ്ഘസഭാവേന അനനുരൂപാചാരത്താ തേഹി പരിച്ചജ്ജന്തോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ലാഭസക്കാരം ദിസ്വാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞൂ ഹുത്വാ വിചരന്തോ സത്ഥാരാ ഉപായേന അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൦.൧൦൪-൧൦൯) –
‘‘മിഗലുദ്ദോ പുരേ ആസിം, വിപിനേ വിചരം തദാ;
അദ്ദസം വിരജം ബുദ്ധം, സബ്ബധമ്മാന പാരഗും.
‘‘പിയാലഫലമാദായ, ബുദ്ധസെട്ഠസ്സദാസഹം;
പുഞ്ഞക്ഖെത്തസ്സ വീരസ്സ, പസന്നോ സേഹി പാണിഭി.
‘‘ഏകതിംസേ
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ ‘‘ഭഗവതോ സമ്മുഖാ യം സാവകേഹി പത്തബ്ബം, തം മയാ പത്ത’’ന്തി, ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ച ‘‘യസ്സ മഗ്ഗേ വാ ഫലേ വാ കങ്ഖാ അത്ഥി, സോ മം പുച്ഛതൂ’’തി സീഹനാദം നദി. തേന തം ഭഗവാ, ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം സീഹനാദികാനം യദിദം പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജോ’’തി (അ॰ നി॰ ൧.൧൮൮, ൧൯൫) ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി. സോ
൧൨൩.
‘‘നയിദം അനയേന ജീവിതം, നാഹാരോ ഹദയസ്സ സന്തികോ;
ആഹാരട്ഠിതികോ സമുസ്സയോ, ഇതി ദിസ്വാന ചരാമി ഏസനം.
൧൨൪.
‘‘പങ്കോതി
സുഖുമം സല്ലം ദുരുബ്ബഹം, സക്കാരോ കാപുരിസേന ദുജ്ജഹോ’’തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തത്ഥ നയിദം അനയേന ജീവിതന്തി ഇദം മമ ജീവിതം അനയേന അഞായേന വേളുദാനപുപ്ഫദാനാദിഅനേസനായ ന ഹോതി ജീവിതനികന്തിയാ അഭാവതോ. നാഹാരോ ഹദയസ്സ സന്തികോതി ആഹാരോ ച ആഹരിയമാനോ മഗ്ഗഫലഞാണം വിയ ഹദയസ്സ ചിത്തസ്സ സന്തികരോ ന ഹോതി, കേവലം പന സജ്ജുകം ഖുദാപടിഘാതമത്തം കരോതീതി അധിപ്പായോ. അഥ വാ നാഹാരോ ഹദയസ്സ സന്തികോതി ആഹാരോ രസതണ്ഹാവത്ഥു മേ ഹദയസ്സ സന്തികോ ആസത്തോ ന ഹോതി രസതണ്ഹായ ഏവ അഭാവതോ. ‘‘സന്തികേ’’തിപി പഠന്തി. യോ ഹി ആഹാരഗിദ്ധോ ലാഭസക്കാരപ്പസുതോ വിചരതി, തസ്സ ആഹാരോ ഹദയസ്സ സന്തികേ നാമ അഭിണ്ഹം മനസികാതബ്ബതോ. യോ പന പരിഞ്ഞാതാഹാരോ, സോ തത്ഥ പഹീനച്ഛന്ദരാഗോ, ന തസ്സാഹാരോ ഹദയസ്സ ‘‘ആഹാരട്ഠിതികോ സമുസ്സയോ, ഇതി ദിസ്വാന ചരാമി ഏസന’’ന്തി. ആഹാരോ ഭോജനം ഠിതി ഠാനം പച്ചയോ ഏതസ്സാതി ആഹാരട്ഠിതികോ. ‘‘ആഹാരപടിബദ്ധവുത്തികോ സമുസ്സയോ കായോ’’ഇതി ദിസ്വാന ഏവം ഞത്വാ ഇമമത്ഥം ബുദ്ധിയം
പച്ചയനിമിത്തം കുലാനി ഉപസങ്കമന്തോ തത്ഥ വന്ദനപൂജനാഹി ലാഭസക്കാരേഹി ച ബജ്ഝതീതി ഏവം മാദിസേസു ന ചിന്തേതബ്ബന്തി ദസ്സെന്തോ ‘‘പങ്കോ’’തിഗാഥം അഭാസി. തസ്സത്ഥോ – യാ അയം പച്ചയനിമിത്തം ഉപഗതാനം പബ്ബജിതാനം കുലേസു ഗേഹവാസീസു പവത്തിസ്സതി ഗുണസമ്ഭാവനാ പൂജനാ ച, യസ്മാ തം അഭാവിതത്താനം ഓസീദാപനട്ഠേന മലീനഭാവകരണേന ച പങ്കോ കദ്ദമോതി ബുദ്ധാദയോ അവേദയും അബ്ഭഞ്ഞാസും പവേദേസും വാ, തസ്മാ സാ സപ്പുരിസാനം സുഖുമം സല്ലം ദുരുബ്ബഹം. തതോ ഏവ തേന സക്കാരോ കാപുരിസേന ദുജ്ജഹോ ദുരുബ്ബഹെയ്യോ തസ്സ പഹാനപടിപത്തിയാ അപ്പടിപജ്ജനതോ, സക്കാരാസാപഹാനേന പഹീനോ ഹോതീതി. തം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണോ ഥേരേ അഭിപ്പസന്നോ അഹോസി.
പിണ്ഡോലഭാരദ്വാജത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. വല്ലിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
മക്കടോ പഞ്ചദ്വാരായന്തിആദികാ ആയസ്മതോ വല്ലിയത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകതിംസേ കപ്പേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം കേനചിദേവ കരണീയേന അരഞ്ഞം ഗതോ തത്ഥ നാരദം നാമ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധം രുക്ഖമൂലേ വസന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ നളേഹി സാലം കത്വാ തിണേഹി ഛാദെത്വാ അദാസി. ചങ്കമനട്ഠാനഞ്ചസ്സ സോധെത്വാ വാലുകാ ഓകിരിത്വാ അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണമഹാസാലസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, വല്ലിയോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ യൊബ്ബനമനുപ്പത്തോ ഇന്ദ്രിയവസികോ ഹുത്വാ വിചരന്തോ കല്യാണമിത്തസംസഗ്ഗേന ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൦.൯൩-൧൦൩) –
‘‘ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേ, ഹാരിതോ നാമ പബ്ബതോ;
സയമ്ഭൂ നാരദോ നാമ, രുക്ഖമൂലേ വസീ തദാ.
‘‘നളാഗാരം കരിത്വാന, തിണേന ഛാദയിം അഹം;
ചങ്കമം സോധയിത്വാന, സയമ്ഭുസ്സ അദാസഹം.
‘‘തേന
ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.
‘‘തത്ഥ മേ സുകതം ബ്യമ്ഹം, നളകുടികനിമ്മിതം;
സട്ഠിയോജനമുബ്ബേധം, തിംസയോജനവിത്ഥതം.
‘‘ചതുദ്ദസേസു കപ്പേസു, ദേവലോകേ രമിം അഹം;
ഏകസത്തതിക്ഖത്തുഞ്ച, ദേവരജ്ജമകാരയിം.
‘‘ചതുത്തിംസതിക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ അഹോസഹം;
പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം.
‘‘ധമ്മപാസാദമാരുയ്ഹ, സബ്ബാകാരവരൂപമം;
യദിച്ഛകാഹം വിഹരേ, സക്യപുത്തസ്സ സാസനേ.
‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം കമ്മമകരിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, നളകുടിയിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം
൧൨൫.
‘‘മക്കടോ പഞ്ചദ്വാരായം, കുടികായം പസക്കിയ;
ദ്വാരേന അനുപരിയേതി, ഘട്ടയന്തോ മുഹും മുഹും.
൧൨൬.
‘‘തിട്ഠ മക്കട മാ ധാവി, ന ഹി തേ തം യഥാ പുരേ;
നിഗ്ഗഹീതോസി പഞ്ഞായ, നേവ ദൂരം ഗമിസ്സസീ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ ഘട്ടയന്തോതി അത്തനോ ലോലഭാവേന രുക്ഖസ്സ അഞ്ഞം സാഖം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞസ്സ ഗഹണേന അനേകവാരം തത്ഥ രുക്ഖം ചാലെന്തോ ഫലൂപഭോഗമക്കടോ വിയ തേന തേന ചക്ഖാദിദ്വാരേന രൂപാദിആരമ്മണേസു അഞ്ഞം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞം ഗണ്ഹന്തോ ചിത്തസന്താനസ്സ സമാദാനവസേന നിച്ചലം ഠാതും തിട്ഠ, മക്കട, മാ ധാവി ത്വം, ചിത്തമക്കട, ഇദാനി തിട്ഠ മാ ധാവി, ഇതോ പട്ഠായ തേ ധാവിതും ന സക്കാ, തസ്മാ ന ഹി തേ തം യഥാ പൂരേ യസ്മാ തം അത്തഭാവഗേഹം പുബ്ബേ വിയ ന തേ സേവിതം പിഹിതദ്വാരഭാവതോ, കിഞ്ച നിഗ്ഗഹീതോസി പഞ്ഞായ സയഞ്ച ഇദാനി മഗ്ഗപഞ്ഞായ കിലേസാഭിസങ്ഖാരസങ്ഖാതാനം പാദാനം ഛേദനേന അച്ചന്തികം നിഗ്ഗഹം പത്തോസി, തസ്മാ നേവ ദൂരം ഗമിസ്സസി ഇതോ അത്തഭാവതോ ദൂരം ദുതിയാദിഅത്തഭാവം നേവ ഗമിസ്സസി യാവചരിമകചിത്തം ഏവ തേ ഗമനന്തി ദസ്സേതി. ‘‘നേതോ ദൂര’’ന്തിപി പാഠോ, സോ ഏവത്ഥോ.
വല്ലിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. ഗങ്ഗാതീരിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
തിണ്ണം മേ താലപത്താനന്തിആദികാ ആയസ്മതോ ഗങ്ഗാതീരിയത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സാസനേ അഭിപ്പസന്നോ ഹുത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പാനീയമദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ അപരാപരം പുഞ്ഞാനി കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം അഞ്ഞതരസ്സ ഗഹപതിസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ‘‘ദത്തോ’’തിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ ഗങ്ഗാതീരിയോതി സമഞ്ഞാ അഹോസി. സോ ‘‘അരഹത്തം അപ്പത്വാ ന കേനചി സല്ലപിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം അധിട്ഠായ പഠമം സംവച്ഛരം തുണ്ഹീഭൂതോ വചീഭേദം അകരൊന്തോവ വിഹാസി. ദുതിയേ സംവച്ഛരേ ഗോചരഗാമേ അഞ്ഞതരായ ഇത്ഥിയാ ‘‘മൂഗോ നു ഖോ നോ’’തി വീമംസിതുകാമായ പത്തേ ഖീരം ആസിഞ്ചന്തിയാ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൦.൫൧-൫൬) –
‘‘പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ
പസന്നചിത്തോ സുമനോ, പാനീഘടമപൂരയിം.
‘‘പബ്ബതഗ്ഗേ ദുമഗ്ഗേ വാ, ആകാസേ വാഥ ഭൂമിയം;
യദാ പാനീയമിച്ഛാമി, ഖിപ്പം നിബ്ബത്തതേ മമ.
‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, യം ദാനമദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ദകദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹാ പന ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബഭാഗപടിപത്തിയാ വിഭാവനമുഖേന അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ –
൧൨൭.
‘‘തിണ്ണം മേ താലപത്താനം, ഗങ്ഗാതീരേ കുടീ കതാ;
ഛവസിത്തോവ മേ പത്തോ, പംസുകൂലഞ്ച ചീവരം.
൧൨൮.
‘‘ദ്വിന്നം അന്തരവസ്സാനം, ഏകാ വാചാ മേ ഭാസിതാ;
തതിയേ അന്തരവസ്സമ്ഹി, തമോഖന്ധോ പദാലിതോ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ തിണ്ണം മേ താലപത്താനം, ഗങ്ഗാതീരേ കുടീ കതാതി താലരുക്ഖതോ പഹിതേഹി തീഹി താലപണ്ണേഹി മയ്ഹം വസ്സനപരിഹരണത്ഥം ഗങ്ഗായ നദിയാ തീരേ കുടികാ കതാ. തേന അത്തനോ സേനാസനസന്തോസം ദസ്സേതി. വുത്തഞ്ഹി ധമ്മസേനാപതിനാ –
‘‘പല്ലങ്കേന നിസിന്നസ്സ, ജണ്ണുകേ നാഭിവസ്സതി;
അലം ഫാസുവിഹാരായ, പഹിതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി. (ഥേരഗാ॰ ൯൮൫; മി॰ പ॰ ൬.൧.൧);
‘‘താലപത്തീന’’ന്തിപി പാഠോ, സോ ഏവത്ഥോ. ഛവസിത്തോവ മേ പത്തോതി മയ്ഹം പത്തോ ഛവസിത്തസദിസോ, മതാനം ഖീരസേചനകുണ്ഡസദിസോതി അത്ഥോ പംസുകൂലഞ്ച ചീവരന്തി ചീവരഞ്ച മേ അന്തരമഗ്ഗസുസാനാദീസു ഛഡ്ഡിതനന്തകേഹി കതം പംസുകൂലം. പദദ്വയേന പരിക്ഖാരസന്തോസം ദസ്സേതി.
ദ്വിന്നം അന്തരവസ്സാനന്തി ദ്വീസു അന്തരവസ്സേസു പബ്ബജിതതോ അരഹത്തമപ്പത്തസംവച്ഛരേസു. ഏകാ വാചാ മേ ഭാസിതാതി ഏകാ, ‘‘അലം, ഭഗിനീ’’തി ഖീരപടിക്ഖേപവാചാ ഏവ മയാ വുത്താ, അഞ്ഞോ തത്ഥ വചീഭേദോ നാഹോസി. തേന ഉക്കംസഗതം കായവചീസംയമം ദസ്സേതി. തതിയേ അന്തരവസ്സമ്ഹീതി തമോഖന്ധോ പദാലിതോതി അഗ്ഗമഗ്ഗേന തമോഖന്ധോ ഭിന്നോ, അവിജ്ജാനുസയോ സമുച്ഛിന്നോതി അത്ഥോ. തേന തദേകട്ഠതായ സബ്ബകിലേസാനം അനവസേസപ്പഹാനം വദതി.
ഗങ്ഗാതീരിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. അജിനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അപി ചേ ഹോതി തേവിജ്ജോതിആദികാ ആയസ്മതോ അജിനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ കേനചിദേവ കരണീയേന അരഞ്ഞം ഗതോ തത്ഥ സുചിന്തിതം നാമ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധം ആബാധേന പീളിതം നിസിന്നം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഭേസജ്ജത്ഥായ പസന്നമാനസോ ഘതമണ്ഡം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ അപരാപരം പുഞ്ഞാനി കത്വാ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം അഞ്ഞതരസ്സ ദലിദ്ദബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. തം വിജായനകാലേ അജിനചമ്മേന സമ്പടിച്ഛിംസു. തേനസ്സ അജിനോത്വേവ നാമം അകംസു. സോ ഭോഗസംവത്തനിയസ്സ കമ്മസ്സ അകതത്താ ദലിദ്ദകുലേ നിബ്ബത്തോ വയപ്പത്തോപി അപ്പന്നപാനഭോജനോ ഹുത്വാ വിചരന്തോ ജേതവനപടിഗ്ഗഹണേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൩.൭൮-൮൭) –
‘‘സുചിന്തിതം
ഉപവിട്ഠം മഹാരഞ്ഞം, വാതാബാധേന പീളിതം.
‘‘ദിസ്വാ ചിത്തം പസാദെത്വാ, ഘതമണ്ഡമുപാനയിം;
കതത്താ ആചിതത്താ ച, ഗങ്ഗാ ഭാഗീരഥീ അയം.
‘‘മഹാസമുദ്ദാ ചത്താരോ, ഘതം സമ്പജ്ജരേ മമ;
അയഞ്ച പഥവീ ഘോരാ, അപ്പമാണാ അസങ്ഖിയാ.
‘‘മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായ, ഭവതേ മധുസക്കരാ;
ചാതുദ്ദീപാ ഇമേ രുക്ഖാ, പാദപാ ധരണീരുഹാ.
‘‘മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായ, കപ്പരുക്ഖാ ഭവന്തി തേ;
പഞ്ഞാസക്ഖത്തും ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജമകാരയിം.
‘‘ഏകപഞ്ഞാസക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ അഹോസഹം;
പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം.
‘‘ചതുന്നവുതിതോ
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഘതമണ്ഡസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാപി പുരിമകമ്മനിസ്സന്ദേന അപ്പലാഭീ അപ്പഞ്ഞാതോവ അഹോസി. ഉദ്ദേസഭത്തസലാകഭത്താനിപി ലാമകാനേവ പാപുണന്തി. കമ്മഫലേനേവ ച നം പുഥുജ്ജനാ ഭിക്ഖൂ സാമണേരാ ച ‘‘അപ്പഞ്ഞാതോ’’തി അവമഞ്ഞന്തി. ഥേരോ തേ ഭിക്ഖൂ സംവേജെന്തോ –
൧൨൯.
‘‘അപി ചേ ഹോതി തേവിജ്ജോ, മച്ചുഹായീ അനാസവോ;
അപ്പഞ്ഞാതോതി നം ബാലാ, അവജാനന്തി അജാനതാ.
൧൩൦.
‘‘യോ
പാപധമ്മോപി ചേ ഹോതി, സോ നേസം ഹോതി സക്കതോ’’തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തത്ഥ അപീതി സമ്ഭാവനേ നിപാതോ. ചേതി പരികപ്പനേ. ഹോതീതി ഭവതി. തിസ്സോ വിജ്ജാ ഏതസ്സാതി തേവിജ്ജോ. മച്ചും പജഹതീതി മച്ചുഹായീ. കാമാസവാദീനം അഭാവേന അനാസവോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം പുബ്ബേനിവാസഞാണം ആസവക്ഖയഞാണന്തി ഇമാസം തിസ്സന്നം വിജ്ജാനം അധിഗതത്താ തേവിജ്ജോ തതോ ഏവ സബ്ബസോ കാമാസവാദീനം പരിക്ഖീണത്താ അനാസവോ ആയതിം പുനബ്ഭവസ്സ അഗ്ഗഹണതോ മരണാഭാവേന മച്ചുഹായീ യദിപി ഹോതി, ഏവം സന്തേപി അപ്പഞ്ഞാതോതി നം ബാലാ അവജാനന്തി യസ്സത്ഥായ കുലപുത്താ സമ്മദേവ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജന്തി, തം സദത്ഥം അനുപാപുണിത്വാ ഠിതമ്പി നം ഉത്തമം പുരിസം ‘‘ധുതവാദോ ബഹുസ്സുതോ ധമ്മകഥികോ’’തി ഉപ്പന്നലാഭസ്സ അഭാവതോ ‘‘ന പഞ്ഞാതോ ന പാകടോ’’തി ബാലാ ദുമ്മേധപുഗ്ഗലാ അവജാനന്തി, കസ്മാ? അജാനതാ അജാനനകാരണാ ഗുണാനം അജാനനമേവ തത്ഥ കാരണന്തി ദസ്സേതി.
യഥാ ച ഗുണാനം അജാനനതോ ബാലാ ലാഭഗരുതായ സമ്ഭാവനീയമ്പി അവജാനന്തി, ഏവം ഗുണാനം അജാനനതോ ലാഭഗരുതായ ഏവം അവജാനിതബ്ബമ്പി സമ്ഭാവെന്തീതി ദസ്സെന്തോ ദുതിയം ഗാഥം ആഹ. തത്ഥ യോതി അനിയമവചനം. ച-സദ്ദോ ബ്യതിരേകേ, തേന യഥാവുത്തപുഗ്ഗലതോ ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വുച്ചമാനംയേവ വിസേസം ജനേതി. ഖോതി അവധാരണേ. അന്നപാനസ്സാതി നിദസ്സനമത്തം. ലാഭീതി ലാഭവാ. ഇധാതി ഇമസ്മിം ലോകേ. ജരാമരണേഹി തസ്സ തസ്സ സത്താവാസസ്സ പൂരണതോ ഗലനതോ പുഗ്ഗലോ. പാപധമ്മോതി ലാമകധമ്മോ. അയഞ്ഹെത്ഥ അത്ഥോ – യോ പന പുഗ്ഗലോ ചീവരാദിപച്ചയമത്തസ്സേവ ലാഭീ ഹോതി, ന ഝാനാദീനം, സോ പാപിച്ഛതായ ദുസ്സീലഭാവേന ഹീനധമ്മോപി സമാനോ ഇധ ഇമസ്മിം ലോകേ ബാലാനം ലാഭഗരുതായ സക്കതോ ഗരുകതോ ഹോതീതി.
അജിനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. മേളജിനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
യദാഹം ധമ്മമസ്സോസിന്തിആദികാ ആയസ്മതോ മേളജിനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം മേളജിനോതി ലദ്ധനാമോ വിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ ദിസാസു പാകടോ അഹോസി. സോ ഭഗവതി ബാരാണസിയം ഇസിപതനേ വിഹരന്തേ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ തദഹേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൧.൫൭-൬൨) –
‘‘സഹസ്സരംസീ ഭഗവാ, സയമ്ഭൂ അപരാജിതോ;
വിവേകാ വുട്ഠഹിത്വാന, ഗോചരായാഭിനിക്ഖമി.
‘‘ഫലഹത്ഥോ അഹം ദിസ്വാ, ഉപഗച്ഛിം നരാസഭം;
പസന്നചിത്തോ സുമനോ, അവടം അദദിം ഫലം.
‘‘ചതുന്നവുതിതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ അപരഭാഗേ ഭിക്ഖൂഹി, ‘‘ആവുസോ, കിം തയാ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ അധിഗതോ’’തി പുട്ഠോ സീഹനാദം നദന്തോ –
൧൩൧.
‘‘യദാഹം
ന കങ്ഖമഭിജാനാമി, സബ്ബഞ്ഞൂ അപരാജിതേ.
൧൩൨.
‘‘സത്ഥവാഹേ മഹാവീരേ, സാരഥീനം വരുത്തമേ;
മഗ്ഗേ പടിപദായം വാ, കങ്ഖാ മയ്ഹം ന വിജ്ജതീ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ യദാതി യസ്മിം കാലേ. അഹന്തി അത്താനം നിദ്ദിസതി. ധമ്മന്തി ചതുസച്ചധമ്മം. അസ്സോസിന്തി സുണിം. സത്ഥുനോതി ദിട്ഠധമ്മികാദിഅത്ഥേഹി വേനെയ്യാനം സാസനട്ഠേന സത്ഥുനോ. കങ്ഖന്തി സംസയം. സങ്ഖതമസങ്ഖതഞ്ച അനവസേസതോ ജാനനട്ഠേന സബ്ബഞ്ഞൂ. കുതോചിപി പരാജിതാ ഭാവേന അപരാജിതേ. വേനെയ്യസത്താനം സംസാരകന്താരതോ നിബ്ബാനം പടിവാഹനട്ഠേന സത്ഥവാഹേ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യതോ പഭുതി അഹം സത്ഥുനോ ധമ്മം ദേസെന്തസ്സ ചതുസച്ചധമ്മം അസ്സോസിം സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരേസിം ഉപലഭിം, തതോ പട്ഠായ അനവസേസസങ്ഖതാസങ്ഖതസമ്മുതിധമ്മാനം സയമ്ഭൂഞാണേന ജാനനതോ സബ്ബഞ്ഞൂ അനാവരണദസ്സാവിമ്ഹി, പഞ്ചന്നമ്പി മാരാനം അഭിഭവനതോ തേഹി അപരാജിതത്താ സദേവകേ ലോകേ അപ്പടിഹതധമ്മചക്കത്താ ച അപരാജിതേ, വേനെയ്യസത്താനം ലോഭകന്താരാദിതോ വാഹനട്ഠേന സത്ഥവാഹേ, മഹാവിക്കന്തതായ മഹാവീരേ, അഞ്ഞേഹി ദുദ്ദമാനം പുരിസദമ്മാനം സരണതോ അച്ചന്തികേന ദമഥേന ദമനതോ സാരഥീനം പവരഭൂതേ ഉത്തമേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ കങ്ഖം നാഭിജാനാമി അപരപ്പച്ചയഭാവതോ. തഥാരൂപേ ദേസിതേ അരിയമഗ്ഗേ തദുപാദായഭൂതായ ച സീലാദിപടിപദായ ‘‘നിയ്യാനികോ നു ഖോ ന നു ഖോ’’തി കങ്ഖാ വിചികിച്ഛാ ന വിജ്ജതി നത്ഥീതി. എത്ഥ ച അരിയധമ്മേ സംസയാഭാവകഥനേന അരിയസങ്ഘേപി സംസയാഭാവോ കഥിതോയേവാതി ദട്ഠബ്ബം തത്ഥ പതിട്ഠിതസ്സ അനഞ്ഞഥാഭാവതോതി.
മേളജിനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. രാധത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
യഥാ അഗാരം ദുച്ഛന്നന്തിആദികാ ആയസ്മതോ രാധത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ സത്ഥാരാ ഏകം ഭിക്ഖും പടിഭാനെയ്യകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപിയമാനം ദിസ്വാ സയം തം ഠാനന്തരം പത്ഥെത്വാ മഹാദാനം രാധോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ഹുത്വാ ഘരാവാസം വസന്തോ മഹല്ലകകാലേ പുത്തദാരേഹി അപസാദിതോ, ‘‘കിം മേ ഘരാവാസേന, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരേ ഭിക്ഖൂ ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ തേഹി ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ ജിണ്ണോ ന സക്കോതി വത്തപടിവത്തം പൂരേതു’’ന്തി പടിക്ഖിത്തോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ അത്തനോ അജ്ഝാസയം പവേദെത്വാ സത്ഥാരാ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം ഓലോകെത്വാ ആണത്തേന ധമ്മസേനാപതിനാ പബ്ബാജിതോ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൧.൬൩-൬൭) –
‘‘സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധം, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹം;
രഥിയം പടിപജ്ജന്തം, പാദഫലം അദാസഹം.
‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ സത്ഥു സന്തികാവചരോ ഹുത്വാ വിചരന്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനാപടിഭാനസ്സ പച്ചയഭൂതാനം പടിഭാനജാനനകാനം അഗ്ഗോ ജാതോ. ഥേരസ്സ ഹി ദിട്ഠിസമുദാചാരഞ്ച ആഗമ്മ ദസബലസ്സ ‘‘യഥാ അഗാര’’ന്തിആദിനാ ഗാഥാദ്വയമാഹ.
൧൩൩-൪. തത്ഥ അഗാരന്തി യംകിഞ്ചി ഗേഹം. ദുച്ഛന്നന്തി വിരളച്ഛന്നം ഛിദ്ദാവഛിദ്ദം. സമതിവിജ്ഝതീതി വസ്സവുട്ഠി വിനിവിജ്ഝതി. അഭാവിതന്തി തം അഗാരം വുട്ഠി വിയ ഭാവനായ രാഗോ സമതിവിജ്ഝതീതി ന കേവലം രാഗോവ ദോസമോഹമാനാദയോപി സബ്ബകിലേസാ തഥാരൂപം ചിത്തം അതിവിജ്ഝന്തിയേവ. സുഭാവിതന്തി സമഥവിപസ്സനാഭാവനാഹി സുട്ഠു ഭാവിതം, ഏവരൂപം ചിത്തം സുച്ഛന്നം ഗേഹം വുട്ഠി വിയ രാഗാദയോ കിലേസാ അതിവിജ്ഝിതും ന സക്കൊന്തീതി.
രാധത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. സുരാധത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ഖീണാ ഹി മയ്ഹം ജാതീതിആദികാ ആയസ്മതോ സുരാധത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ മാതുലുങ്ഗഫലം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ അപരാപരം പുഞ്ഞാനി കത്വാ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ അനന്തരം വുത്തസ്സ രാധത്ഥേരസ്സ കനിട്ഠോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, സുരാധോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ ജെട്ഠഭാതരി രാധേ പബ്ബജിതേ സയമ്പി പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൧.൬൮-൭൨) –
‘‘കണികാരംവ ജലിതം, പുണ്ണമായേവ ചന്ദിമം;
ജലന്തം ദീപരുക്ഖംവ, അദ്ദസം ലോകനായകം.
‘‘മാതുലുങ്ഗഫലം ഗയ്ഹ, അദാസിം സത്ഥുനോ അഹം;
ദക്ഖിണെയ്യസ്സ വീരസ്സ, പസന്നോ സേഹി പാണിഭി.
‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ സാസനസ്സ നിയ്യാനികഭാവദസ്സനത്ഥം അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ ‘‘ഖീണാ ഹീ മയ്ഹ’’ന്തിആദിനാ ഗാഥാദ്വയമാഹ.
൧൩൫-൬. തത്ഥ ഖീണാതി ഖയം ജാതീതി ഭവോ ഭവനിബ്ബത്തി വാ. വുസിതം ജിനസാസനന്തി ജിനസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാസനം മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം വുട്ഠം പരിവുട്ഠം. പഹീനോ ജാലസങ്ഖാതോതി സത്തസന്താനസ്സ ഒത്ഥരണതോ നിസ്സരിതും അപ്പദാനതോ ച ‘‘ജാലസങ്ഖാതോ’’തി ച ലദ്ധനാമാ ദിട്ഠി അവിജ്ജാ ച പഹീനാ മഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്നാ. ഭവനെത്തി സമൂഹതാതി കാമഭവാദികസ്സ ഭവസ്സ നയനതോ പവത്തനതോ ഭവനെത്തിസഞ്ഞിതാ തണ്ഹാ സമുഗ്ഘാടിതാ. യസ്സത്ഥായ പബ്ബജിതോതി യസ്സ അത്ഥായ യദത്ഥം അഹം അഗാരസ്മാ ഗേഹതോ അനഗാരിയം പബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതോ ഉപഗതോ. സോ സബ്ബേസം ഓരമ്ഭാഗിയുദ്ധമ്ഭാഗിയപ്പഭേദാനം സംയോജനാനം ബന്ധനാനം ഖയഭൂതോ അത്ഥോ നിബ്ബാനസങ്ഖാതോ പരമത്ഥോ അരഹത്തസങ്ഖാതോ സദത്ഥോ ച മയാ അനുപ്പത്തോ അധിഗതോതി അത്ഥോ.
സുരാധത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. ഗോതമത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
സുഖം സുപന്തീതി ആയസ്മതോ ഗോതമത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം പുഞ്ഞം ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ആമോദഫലമദാസി. തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ അപരാപരം പുഞ്ഞാനി കത്വാ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഗോതമോതി ലദ്ധനാമോ സത്തവസ്സികകാലേ ഉപനയനം കത്വാ രതനഭിക്ഖം ചരിത്വാ സഹസ്സം ലഭിത്വാ തം താദിസേ ഠാനേ ഠപെത്വാ വതം ചരന്തോ സോളസസത്തരസവസ്സുദ്ദേസികകാലേ അകല്യാണമിത്തേഹി കാമേസു പരിനീയമാനോ ഏകിസ്സാ രൂപൂപജീവിനിയാ തം സഹസ്സഭണ്ഡികം ദത്വാ ബ്രഹ്മചരിയവിനാസം പത്വാ തായ ചസ്സ ബ്രഹ്മചാരിരൂപം ദിസ്വാ വിരത്താകാരേ ദസ്സിതേ ഏകരത്തിവാസേനേവ നിബ്ബിന്നരൂപോ അത്തനോ ബ്രഹ്മചരിയനിവാസം ധനജാനിഞ്ച സരിത്വാ ‘‘അയുത്തം മയാ കത’’ന്തി വിപ്പടിസാരീ അഹോസി. സത്ഥാ തസ്സ ഹേതുസമ്പത്തിം ചിത്താചാരഞ്ച ഞത്വാ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൧.൮൦-൮൪) –
‘‘സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധം, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹം;
രഥിയം പടിപജ്ജന്തം, ആമോദമദദിം ഫലം.
‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ ഝാനസുഖേന ഫലസുഖേന വീതിനാമെന്തം ഏകോ ഗിഹിസഹായോ ഉപഗന്ത്വാ, ‘‘ആവുസോ, തയാ രതനഭിക്ഖായ ലദ്ധം പബ്ബജന്തോ കിം അകാസീ’’തി പുച്ഛി. തം സുത്വാ ഥേരോ ‘‘ഇദം നാമ കത’’ന്തി അനാചിക്ഖിത്വാ മാതുഗാമേ ദോസം പകാസെത്വാ അത്തനോ വീതരാഗഭാവേന അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ ‘‘സുഖം സുപന്തീ’’തിആദിനാ ഗാഥാദ്വയമാഹ.
൧൩൭. തത്ഥ സുഖം സുപന്തി മുനയോ, യേ ഇത്ഥീസു ന ബജ്ഝരേതി യേ ഇത്ഥീസു വിസയഭൂതാസു നിമിത്തഭൂതാസു വാ രാഗബന്ധനേന ന ബജ്ഝന്തി, തേ മുനയോ തപസ്സിനോ സംയതിന്ദ്രിയാ സുഖം സുപന്തി സുഖം വിഹരന്തി, നത്ഥി തേസം ദുക്ഖന്തി അധിപ്പായോ. ‘‘സുപന്തീ’’തി ഹി നിദസ്സനമത്തമേതം. സദാ വേ രക്ഖിതബ്ബാസൂതി ഏകംസേന സബ്ബകാലം രക്ഖിതബ്ബാസു. ഇത്ഥിയോ ഹി സത്തഭൂമികേ നിപ്പുരിസേ പാസാദേ ഉപരിഭൂമിയം വസാപെത്വാപി, കുച്ഛിയം പക്ഖിപിത്വാപി ന സക്കാ രക്ഖിതും, തസ്മാ താ കിട്ഠാദിഗാവിയോ വിയ സബ്ബകാലം രക്ഖണീയാ ഹൊന്തി. ബഹുചിത്തതായ വാ സാമികേന വത്ഥാലങ്കാരാനുപ്പദാനാദിനാ ചിത്തഞ്ഞഥത്തതോ സബ്ബകാലം രക്ഖിതബ്ബാ. സരീരസഭാവം വാ മാലാഗന്ധാദീഹി പടിച്ഛാദനവസേന രക്ഖിതബ്ബചിത്തതായ രക്ഖിതബ്ബാതി. യാസു സച്ചം സുദുല്ലഭന്തി യാസു സച്ചവചനം ലദ്ധും ന സക്കാ, ഇത്ഥിയോ ഹി അഗ്ഗിമ്പി പവിസന്തി, വിസമ്പി ഖാദന്തി, സത്ഥമ്പി ആഹരന്തി, ഉബ്ബന്ധിത്വാപി കാലം കരൊന്തി, ന പന സച്ചേ ഠാതും സക്കൊന്തി. തസ്മാ ഏവരൂപാ ഇത്ഥിയോ വജ്ജെത്വാ ഠിതാ മുനയോ സുഖിതാ വതാതി ദസ്സേതി.
൧൩൮. ഇദാനി വധം ചരിമ്ഹ തേ കാമാതി അമ്ഭോ കാമ, അനണാ ദാനി തേ മയന്തി ഇദാനി അഗ്ഗമഗ്ഗപത്തിതോ പട്ഠായ ഇണഭാവകരായ പഹീനത്താ കാമ തേ അനണാ മയം, ന തുയ്ഹം ഇണം ധാരേമ. അവീതരാഗോ ഹി രാഗസ്സ വസേ വത്തനതോ തസ്സ ഇണം ധാരെന്തോ വിയ ഹോതി, വീതരാഗോ പന തം അതിക്കമിത്വാ പരമേന ചിത്തിസ്സരിയേന സമന്നാഗതോ. അനണത്താ ഏവ ഗച്ഛാമ ദാനി നിബ്ബാനം, യത്ഥ ഗന്ത്വാ ന സോചതി യസ്മിം നിബ്ബാനേ ഗമനഹേതു സബ്ബസോ സോകഹേതൂനം അഭാവതോ ന സോചതി, തം അനുപാദിസേസനിബ്ബാനമേവ ഇദാനി ഗച്ഛാമ അനുപാപുണാമാതി അത്ഥോ.
ഗോതമത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൦. വസഭത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
പുബ്ബേ ഹനതി അത്താനന്തി ആയസ്മതോ വസഭത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ ബ്രാഹ്മണാനം വിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗന്ത്വാ നെക്ഖമ്മജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ചുദ്ദസസഹസ്സതാപസപരിവാരോ ഹിമവന്തസ്സ അവിദൂരേ സമഗ്ഗേ നാമ പബ്ബതേ അസ്സമം കാരെത്വാ വസന്തോ ഝാനാഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തെത്വാ താപസാനം ഓവാദാനുസാസനിയോ ദെന്തോ ഏകദിവസം ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘അഹം ഖോ ദാനി ഇമേഹി താപസേഹി സക്കതോ ഗരുകതോ പൂജിതോ വിഹരാമി, മയാ പന പൂജേതബ്ബോ ന ഉപലബ്ഭതി, ദുക്ഖോ ഖോ പനായം വസഭോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ഭഗവതോ വേസാലിഗമനേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൦.൫൭-൯൨) –
‘‘ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേ, സമഗ്ഗോ നാമ പബ്ബതോ;
അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ.
‘‘നാരദോ നാമ നാമേന, ജടിലോ ഉഗ്ഗതാപനോ;
ചതുദ്ദസസഹസ്സാനി, സിസ്സാ പരിചരന്തി മം.
‘‘പടിസല്ലീനകോ സന്തോ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ;
സബ്ബോ ജനോ മം പൂജേതി, നാഹം പൂജേമി കിഞ്ചനം.
‘‘ന മേ ഓവാദകോ അത്ഥി, വത്താ കോചി ന വിജ്ജതി;
അനാചരിയുപജ്ഝായോ, വനേ വാസം ഉപേമഹം.
‘‘ഉപാസമാനോ യമഹം, ഗരുചിത്തം ഉപട്ഠഹേ;
സോ മേ ആചരിയോ നത്ഥി, വനവാസോ നിരത്ഥകോ.
‘‘ആയാഗം മേ ഗവേസിസ്സം, ഗരും ഭാവനിയം തഥാ;
സാവസ്സയോ വസിസ്സാമി, ന കോചി ഗരഹിസ്സതി.
‘‘ഉത്താനകൂലാ നദികാ, സുപതിത്ഥാ മനോരമാ;
സംസുദ്ധപുലിനാകിണ്ണാ, അവിദൂരേ മമസ്സമം.
‘‘നദിം അമരികം നാമ, ഉപഗന്ത്വാനഹം തദാ;
സംവഡ്ഢയിത്വാ പുലിനം, അകം പുലിനചേതിയം.
‘‘യേ തേ അഹേസും സമ്ബുദ്ധാ, ഭവന്തകരണാ മുനീ;
തേസം ഏതാദിസോ ഥൂപോ, തം നിമിത്തം കരോമഹം.
‘‘കരിത്വാ
സൊണ്ണകിങ്കണിപുപ്ഫാനി, സഹസ്സേ തീണി പൂജയിം.
‘‘സായപാതം
സമ്മുഖാ വിയ സമ്ബുദ്ധം, വന്ദിം പുലിനചേതിയം.
‘‘യദാ കിലേസാ ജായന്തി, വിതക്കാ ഗേഹനിസ്സിതാ;
സരാമി സുകതം ഥൂപം, പച്ചവെക്ഖാമി താവദേ.
‘‘ഉപനിസ്സായ വിഹരം, സത്ഥവാഹം വിനായകം;
കിലേസേ സംവസെയ്യാസി, ന യുത്തം തവ മാരിസ.
‘‘സഹ ആവജ്ജിതേ ഥൂപേ, ഗാരവം ഹോതി മേ തദാ;
കുവിതക്കേ വിനോദേസിം, നാഗോ തുത്തട്ടിതോ യഥാ.
‘‘ഏവം വിഹരമാനം മം, മച്ചുരാജാഭിമദ്ദഥ;
തത്ഥ കാലങ്കതോ സന്തോ, ബ്രഹ്മലോകമഗച്ഛഹം.
‘‘യാവതായും വസിത്വാന, തിദിവേ ഉപപജ്ജഹം;
അസീതിക്ഖത്തും ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജമകാരയിം.
‘‘സതാനം തീണിക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ അഹോസഹം;
പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം.
‘‘സൊണ്ണകിങ്കണിപുപ്ഫാനം, വിപാകം അനുഭോമഹം;
ധാതീസതസഹസ്സാനി, പരിവാരെന്തി മം ഭവേ.
‘‘ഥൂപസ്സ പരിചിണ്ണത്താ, രജോജല്ലം ന ലിമ്പതി;
ഗത്തേ സേദാ ന മുച്ചന്തി, സുപ്പഭാസോ ഭവാമഹം.
‘‘അഹോ മേ സുകതോ ഥൂപോ, സുദിട്ഠാമരികാ നദീ;
ഥൂപം കത്വാന പുലിനം, പത്തൊമ്ഹി അചലം പദം.
‘‘കുസലം കത്തുകാമേന, ജന്തുനാ സാരഗാഹിനാ;
നത്ഥി ഖെത്തം അഖെത്തം വാ, പടിപത്തീവ സാധകാ.
‘‘യഥാപി ബലവാ പോസോ, അണ്ണവംതരിതുസ്സഹേ;
പരിത്തം കട്ഠമാദായ, പക്ഖന്ദെയ്യ മഹാസരം.
‘‘ഇമാഹം
ഉസ്സാഹേന വീരിയേന, തരെയ്യ ഉദധിം നരോ.
‘‘തഥേവ മേ കതം കമ്മം, പരിത്തം ഥോകകഞ്ച യം;
തം കമ്മം ഉപനിസ്സായ, സംസാരം സമതിക്കമിം.
‘‘പച്ഛിമേ ഭവേ സമ്പത്തേ, സുക്കമൂലേന ചോദിതോ;
സാവത്ഥിയം പുരേ ജാതോ, മഹാസാലേ സുഅഡ്ഢകേ.
‘‘സദ്ധാ മാതാ പിതാ മയ്ഹം, ബുദ്ധസ്സ സരണം ഗതാ;
ഉഭോ ദിട്ഠപദാ ഏതേ, അനുവത്തന്തി സാസനം.
‘‘ബോധിപപടികം
സായപാതം നമസ്സന്തി, സക്യപുത്തസ്സ സമ്മുഖാ.
‘‘ഉപോസഥമ്ഹി ദിവസേ, സൊണ്ണഥൂപം വിനീഹരും;
ബുദ്ധസ്സ വണ്ണം കിത്തെന്താ, തിയാമം വീതിനാമയും.
‘‘സഹ ദിസ്വാനഹം ഥൂപം, സരിം പുലിനചേതിയം;
ഏകാസനേ നിസീദിത്വാ, അരഹത്തമപാപുണിം.
‘‘ഗവേസമാനോ തം വീരം, ധമ്മസേനാപതിദ്ദസം;
അഗാരാ നിക്ഖമിത്വാന, പബ്ബജിം തസ്സ സന്തികേ.
‘‘ജാതിയാ സത്തവസ്സേന, അരഹത്തമപാപുണിം;
ഉപസമ്പാദയീ ബുദ്ധോ, ഗുണമഞ്ഞായ ചക്ഖുമാ.
‘‘ദാരകേനേവ സന്തേന, കിരിയം നിട്ഠിതം മയാ;
കതം മേ കരണീയജ്ജ, സക്യപുത്തസ്സ സാസനേ.
‘‘സബ്ബവേരഭയാതീതോ, സബ്ബസങ്ഗാതിഗോ ഇസി;
സാവകോ തേ മഹാവീര, സൊണ്ണഥൂപസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ ദായകാനുഗ്ഗഹം കരൊന്തോ തേഹി ഉപനീതേ പച്ചയേ ന പടിക്ഖിപതി, യഥാലദ്ധേയേവ പരിഭുഞ്ജതി. തം പുഥുജ്ജനാ ‘‘അയം കായദള്ഹിബഹുലോ അരക്ഖിതചിത്തോ’’തി മഞ്ഞമാനാ അവമഞ്ഞന്തി. ഥേരോ തം
൧൩൯.
‘‘പുബ്ബേ ഹനതി അത്താനം, പച്ഛാ ഹനതി സോ പരേ;
സുഹതം ഹന്തി അത്താനം, വീതംസേനേവ പക്ഖിമാ.
൧൪൦.
‘‘ന ബ്രാഹ്മണോ ബഹിവണ്ണോ, അന്തോവണ്ണോ ഹി ബ്രാഹ്മണോ;
യസ്മിം പാപാനി കമ്മാനി, സ വേ കണ്ഹോ സുജമ്പതീ’’തി. – ഗാഥാദ്വയമാഹ;
തത്ഥ പുബ്ബേ ഹനതി അത്താനന്തി കുഹകപുഗ്ഗലോ അത്തനോ കുഹകവുത്തിയാ ലോകം വഞ്ചെന്തോ പാപിച്ഛതാദീഹി പാപധമ്മേഹി പഠമമേവ അത്താനം ഹനതി, അത്തനോ കുസലകൊട്ഠാസം വിനാസേതി. പച്ഛാ ഹനതി സോ പരേതി സോ കുഹകോ പഠമം താവ വുത്തനയേന അത്താനം ഹന്ത്വാ പച്ഛാ പരേ യേഹി ‘‘അയം സുഹതം ഹന്തി അത്താനന്തി. സോ കുഹകോ അത്താനം ഹനന്തോ സുഹതം കത്വാ ഹന്തി വിനാസേതി, യഥാ കിം? വീതംസേനേവ പക്ഖിമാതി, വീതംസോതി ദീപകസകുണോ, തേന. പക്ഖിമാതി സാകുണികോ. യഥാ തേന വീതംസസകുണേന അഞ്ഞേ സകുണേ വഞ്ചെത്വാ ഹനന്തോ അത്താനം ഇധ ലോകേപി ഹനതി വിഞ്ഞുഗരഹസാവജ്ജസഭാവാദിനാ, സമ്പരായം പന ദുഗ്ഗതിപരിക്കിലേസേന ഹനതിയേവ, ന പന തേ സകുണേ പച്ഛാ ഹന്തും സക്കോതി, ഏവം കുഹകോപി കോഹഞ്ഞേന ലോകം വഞ്ചെത്വാ ഇധ ലോകേപി ‘‘സുഹതം ഹന്തി അത്താന’’ന്തി.
ഏവം ബാഹിരപരിമജ്ജനമത്തേ ഠിതാ പുഗ്ഗലാ സുദ്ധാ നാമ ന ഹൊന്തി, അബ്ഭന്തരസുദ്ധിയാ ഏവ പന സുദ്ധാ ഹൊന്തീതി ദസ്സെന്തോ ‘‘ന ബ്രാഹ്മണോ’’തി ദുതിയം ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – ഇരിയാപഥസണ്ഠപനാദിബഹിസമ്പത്തിമത്തേന ബ്രാഹ്മണോ ന ഹോതി. സമ്പത്തിഅത്ഥോ ഹി ഇധ വണ്ണ-സദ്ദോ. അബ്ഭന്തരേ പന സീലാദിസമ്പത്തിയാ ബ്രാഹ്മണോ ഹോതി, ‘‘ബാഹിതപാപോ ബ്രാഹ്മണോ’’തി കത്വാ. തസ്മാ ‘‘യസ്മിം പാപാനി ലാമകാനി കമ്മാനി സംവിജ്ജന്തി, ഏകംസേന സോ കണ്ഹോ നിഹീനപുഗ്ഗലോ’’തി സുജമ്പതി, ദേവാനമിന്ദ, ജാനാഹി. തം സുത്വാ സക്കോ കുഹകഭിക്ഖും തജ്ജെത്വാ ‘‘ധമ്മേ വത്താഹീ’’തി ഓവദിത്വാ സകട്ഠാനമേവ ഗതോ.
വസഭത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ദുകനിപാതേ പഠമവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. ദുതിയവഗ്ഗോ
൧. മഹാചുന്ദത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
സുസ്സൂസാതി ചുന്ദോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ ധമ്മസേനാപതിം അനുപബ്ബജിത്വാ തം നിസ്സായ വിപസ്സനം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൧.൩൯-൫൦) –
‘‘നഗരേ ഹംസവതിയാ, കുമ്ഭകാരോ അഹോസഹം;
അദ്ദസം വിരജം ബുദ്ധം, ഓഘതിണ്ണമനാസവം.
‘‘സുകതം മത്തികാപത്തം, ബുദ്ധസെട്ഠസ്സദാസഹം;
പത്തം ദത്വാ ഭഗവതോ, ഉജുഭൂതസ്സ താദിനോ.
‘‘ഭവേ നിബ്ബത്തമാനോഹം, സൊണ്ണഥാലേ ലഭാമഹം;
രൂപിമയേ ച സോവണ്ണേ, തട്ടികേ ച മണീമയേ.
‘‘പാതിയോ പരിഭുഞ്ജാമി, പുഞ്ഞകമ്മസ്സിദം ഫലം;
യസാനഞ്ച ധനാനഞ്ച, അഗ്ഗഭൂതോ ച ഹോമഹം.
‘‘യഥാപി ഭദ്ദകേ ഖെത്തേ, ബീജം അപ്പമ്പി രോപിതം;
സമ്മാധാരം പവെച്ഛന്തേ, ഫലം തോസേതി കസ്സകം.
‘‘തഥേവിദം പത്തദാനം, ബുദ്ധഖെത്തമ്ഹി രോപിതം;
പീതിധാരേ പവസ്സന്തേ, ഫലം മം തോസയിസ്സതി.
‘‘യാവതാ ഖെത്താ വിജ്ജന്തി, സങ്ഘാപി ച ഗണാപി ച;
ബുദ്ധഖെത്തസമോ നത്ഥി, സുഖദോ സബ്ബപാണിനം.
‘‘നമോ തേ പുരിസാജഞ്ഞ, നമോ തേ പുരിസുത്തമ;
ഏകപത്തം ദദിത്വാന, പത്തൊമ്ഹി അചലം പദം.
‘‘ഏകനവുതിതോ
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, പത്തദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞോ
൧൪൧.
‘‘സുസ്സൂസാ സുതവദ്ധനീ, സുതം പഞ്ഞായ വദ്ധനം;
പഞ്ഞായ അത്ഥം ജാനാതി, ഞാതോ അത്ഥോ സുഖാവഹോ.
൧൪൨.
‘‘സേവേഥ
സചേ രതിം നാധിഗച്ഛെയ്യ തത്ഥ, സങ്ഘേ വസേ രക്ഖിതത്തോ സതീമാ’’തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തത്ഥ സുസ്സൂസാതി സോതബ്ബയുത്തസ്സ സബ്ബസുതസ്സ സോതുമിച്ഛാ, ഗരുസന്നിവാസോപി. ദിട്ഠധമ്മികാദിഭേദഞ്ഹി അത്ഥം സോതുമിച്ഛന്തേന കല്യാണമിത്തേ ഉപസങ്കമിത്വാ വത്തകരണേന പയിരുപാസിത്വാ യദാ തേ പയിരുപാസനായ ആരാധിതചിത്താ കഞ്ചി ഉപനിസീദിതുകാമാ ഹൊന്തി, അഥ നേ ഉപനിസീദിത്വാ അധിഗതായ സോതുമിച്ഛായ ഓഹിതസോതേന സോതബ്ബം ഹോതീതി ഗരുസന്നിവാസോപി സുസ്സൂസാഹേതുതായ ‘‘സുസ്സൂസാ’’തി വുച്ചതി. സാ പനായം സുസ്സൂസാ സച്ചപടിച്ചസമുപ്പാദാദിപടിസംയുത്തം സുതം തംസമങ്ഗിനോ പുഗ്ഗലസ്സ വഡ്ഢേതി ബ്രൂഹേതീതി സുതവദ്ധനീ, ബാഹുസച്ചകാരീതി അത്ഥോ. സുതം പഞ്ഞായ വദ്ധനന്തി യം തം ‘‘സുതധരോ സുതസന്നിചയോ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൩൩൯; അ॰ നി॰ ൪.൨൨) ‘‘ഇധേകച്ചസ്സ ബഹുകം സുതം ഹോതി സുത്തം ഗെയ്യം വെയ്യാകരണ’’ന്തി (അ॰ നി॰ ൪.൬) ച ഏവമാദിനാ നയേന വുത്തം ബാഹുസച്ചം, തം അകുസലപ്പഹാനകുസലാധിഗമനഹേതുഭൂതം പഞ്ഞം വദ്ധേതീതി സുതം പഞ്ഞായ വദ്ധനം, വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –
‘‘സുതാവുധോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ അകുസലം പജഹതി, കുസലം ഭാവേതി, സാവജ്ജം പജഹതി, അനവജ്ജം ഭാവേതി, സുദ്ധം അത്താനം പരിഹരതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൭.൬൭).
പഞ്ഞായ അത്ഥം ജാനാതീതി ബഹുസ്സുതോ സുതമയഞാണേ ഠിതോ തം പടിപത്തിം പടിപജ്ജന്തോ സുതാനുസാരേന അത്ഥൂപപരിക്ഖായ ധമ്മനിജ്ഝാനേന ഭാവനായ ച ലോകിയലോകുത്തരഭേദം ദിട്ഠധമ്മാദിവിഭാഗം
‘‘സുതസ്സ യഥാപരിയത്തസ്സ അത്ഥമഞ്ഞായ ധമ്മമഞ്ഞായ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നോ ഹോതീ’’തി (അ॰ നി॰ ൪.൬).
‘‘ധതാനം
ഞാതോ അത്ഥോ സുഖാവഹോതി യഥാവുത്തോ ദിട്ഠധമ്മികാദിഅത്ഥോ ചേവ ദുക്ഖാദിഅത്ഥോ ച യാഥാവതോ ഞാതോ അധിഗതോ ലോകിയലോകുത്തരഭേദം സുഖം ആവഹതി നിപ്ഫാദേതീതി അത്ഥോ.
ഠിതായ ഭാവനാപഞ്ഞായ സുതമത്തേനേവ ന സിജ്ഝതീതി തസ്സാ പടിപജ്ജനവിധിം ദസ്സെന്തോ ‘‘സേവേഥ…പേ॰…വിപ്പമൊക്ഖ’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ സേവേഥ പന്താനി സേനാസനാനീതി കായവിവേകമാഹ. തേന സംയോജനപ്പഹാനസ്സ ച വക്ഖമാനത്താ വിവേകാരഹസ്സേവ വിവേകവാസോതി സീലസംവരാദയോ ഇധ അവുത്തസിദ്ധാ വേദിതബ്ബാ. ചരെയ്യ സംയോജനവിപ്പമൊക്ഖന്തി യഥാ സംയോജനേഹി ചിത്തം വിപ്പമുച്ചതി, തഥാ വിപസ്സനാഭാവനം മഗ്ഗഭാവനഞ്ച ചരെയ്യ പടിപജ്ജെയ്യാതി അത്ഥോ. സചേ രതിം നാധിഗച്ഛെയ്യ തത്ഥാതി തേസു പന്തസേനാസനേസു യഥാലദ്ധേസു അധികുസലധമ്മേസു ച രതിം പുബ്ബേനാപരം വിസേസസ്സ അലാഭതോ അഭിരതിം ന ലഭെയ്യ, സങ്ഘേ ഭിക്ഖുസമൂഹേ രക്ഖിതത്തോ കമ്മട്ഠാനപരിഗണ്ഹനതോ രക്ഖിതചിത്തോ ഛസു ദ്വാരേസു സതിആരക്ഖായ ഉപട്ഠപനേന സതിമാ വസെയ്യ വിഹരെയ്യ, ഏവം വിഹരന്തസ്സ ച അപി നാമ സംയോജനവിപ്പമൊക്ഖോ ഭവെയ്യാതി അധിപ്പായോ.
മഹാചുന്ദത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. ജോതിദാസത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
യേ ഖോ തേതി ആയസ്മതോ ജോതിദാസത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ ജോതിദാസോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ ഘരമാവസന്തോ ഏകദിവസം മഹാകസ്സപത്ഥേരം അത്തനോ ഗാമേ പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ ഭോജെത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ അത്തനോ ഗാമസമീപേ പബ്ബതേ മഹന്തം വിഹാരം കാരെത്വാ ഥേരം തത്ഥ വാസെത്വാ ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹന്തോ ഥേരസ്സ ധമ്മദേസനായ പടിലദ്ധസംവേഗോ പബ്ബജിത്വാ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൧.൫൧-൫൬) –
‘‘കണികാരംവ ജോതന്തം, നിസിന്നം പബ്ബതന്തരേ;
അദ്ദസം വിരജം ബുദ്ധം, ലോകജെട്ഠം നരാസഭം.
‘‘പസന്നചിത്തോ സുമനോ, സിരേ കത്വാന അഞ്ജലിം;
കാസുമാരികമാദായ, ബുദ്ധസെട്ഠസ്സദാസഹം.
‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗഹെത്വാ വിസേസതോ വിനയപിടകേ സുകുസലഭാവം പത്വാ ദസവസ്സികോ പരിസുപട്ഠാകോ ച ഹുത്വാ ബഹൂഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ഭഗവന്തം വന്ദിതും സാവത്ഥിം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ അദ്ധാനപരിസ്സമവിനോദനത്ഥം തിത്ഥിയാനം ആരാമം പവിസിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഏകം പഞ്ചതപം തപന്തം ബ്രാഹ്മണം ദിസ്വാ, ‘‘കിം, ബ്രാഹ്മണ, അഞ്ഞസ്മിം തപനീയേ അഞ്ഞം തപതീ’’തി ആഹ. തം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണോ കുപിതോ, ‘‘ഭോ, മുണ്ഡക, കിം അഞ്ഞം തപനീയ’’ന്തി ആഹ. ഥേരോ തസ്സ –
‘‘കോപോ ച ഇസ്സാ പരഹേഠനാ ച, മാനോ ച സാരമ്ഭമദോ പമാദോ;
തണ്ഹാ അവിജ്ജാ ഭവസങ്ഗതീ ച, തേ തപ്പനീയാ ന ഹി രൂപഖന്ധോ’’തി. –
ഗാഥായ ധമ്മം ദേസേസി. തം സുത്വാ സോ ബ്രാഹ്മണോ തസ്മിം തിത്ഥിയാരാമേ സബ്ബേ അഞ്ഞതിത്ഥിയാ ച ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിംസു. ഥേരോ തേഹി
൧൪൩.
‘‘യേ
മനുസ്സേ ഉപരുന്ധന്തി, ഫരുസൂപക്കമാ ജനാ;
തേപി തത്ഥേവ കീരന്തി, ന ഹി കമ്മം പനസ്സതി.
൧൪൪.
‘‘യം കരോതി നരോ കമ്മം, കല്യാണം യദി പാപകം;
തസ്സ തസ്സേവ ദായാദോ, യം യം കമ്മം പകുബ്ബതീ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ യേതി അനിയമുദ്ദേസോ. തേതി അനിയമതോ ഏവ പടിനിദ്ദേസോ. പദദ്വയസ്സാപി ‘‘ജനാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ഖോതി നിപാതമത്തം. വേഠമിസ്സേനാതി വരത്തഖണ്ഡാദിനാ സീസാദീസു വേഠദാനേന. ‘‘വേധമിസ്സേനാ’’തിപി പാളി, സോ ഏവത്ഥോ. നാനത്തേന ച കമ്മുനാതി ഹനനഘാതനഹത്ഥപാദാദിച്ഛേദനേന ഖുദ്ദകസേളദാനാദിനാ മനുസ്സേതി നിദസ്സനമത്തം, തസ്മാ യേ കേചി സത്തേതി അധിപ്പായോ. ഉപരുന്ധന്തീതി വിബാധെന്തി. ഫരുസൂപക്കമാതി ദാരുണപയോഗാ, കുരൂരകമ്മന്താതി അത്ഥോ. ജനാതി സത്താ. തേപി തത്ഥേവ കീരന്തീതി തേ വുത്തപ്പകാരാ പുഗ്ഗലാ യാഹി കമ്മകാരണാഹി അഞ്ഞേ ബാധിംസു. തത്ഥേവ താസുയേവ കാരണാസു സയമ്പി കീരന്തി പക്ഖിപീയന്തി, തഥാരൂപംയേവ ദുക്ഖം അനുഭവന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘തഥേവ കീരന്തീ’’തി ച പാഠോ, യഥാ സയം അഞ്ഞേസം ദുക്ഖം അകംസു, തഥേവ അഞ്ഞേഹി കരീയന്തി, ദുക്ഖം പാപീയന്തീതി അത്ഥോ, കസ്മാ? ന ഹി കമ്മം പനസ്സതി കമ്മഞ്ഹി ഏകന്തം ഉപചിതം വിപാകം അദത്വാ ന വിഗച്ഛതി, അവസേസപച്ചയസമവായേ വിപച്ചതേവാതി അധിപ്പായോ.
ഇദാനി ‘‘ന ഹി കമ്മം പനസ്സതീ’’തി സങ്ഖേപതോ വുത്തമത്ഥം വിഭജിത്വാ സത്താനം കമ്മസ്സകതം വിഭാവേതും ‘‘യം കരോതീ’’തി ഗാഥം അഭാസി. തസ്സത്ഥോ യം കമ്മം കല്യാണം കുസലം, യദി വാ പാപകം അകുസലം സത്തോ കരോതി, കരൊന്തോ ച തത്ഥ യം കമ്മം യഥാ ഫലദാനസമത്ഥം ഹോതി, തഥാ പകുബ്ബതി ഉപചിനോതി. തസ്സ തസ്സേവ ദായാദോതി തസ്സ തസ്സേവ കമ്മഫലസ്സ ഗണ്ഹനതോ തേന തേന കമ്മേന ദാതബ്ബവിപാകസ്സ ഭാഗീ ഹോതീതി അത്ഥോ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘കമ്മസ്സകാ, മാണവ, സത്താ കമ്മദായാദാ’’തിആദി (മ॰ നി॰ ൩.൨൮൯). ഇമാ ഗാഥാ സുത്വാ ഥേരസ്സ ഞാതകാ കമ്മസ്സകതായം പതിട്ഠഹിംസൂതി.
ജോതിദാസത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. ഹേരഞ്ഞകാനിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അച്ചയന്തി അഹോരത്താതി ആയസ്മതോ ഹേരഞ്ഞകാനിത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ പരേസം ഭതകോ ഹുത്വാ ജീവന്തോ ഏകദിവസം സുജാതസ്സ നാമ സത്ഥുസാവകസ്സ പംസുകൂലം പരിയേസന്തസ്സ ഉപഡ്ഢദുസ്സം പരിച്ചജി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന താവതിംസേസു നിബ്ബത്തിത്വാ അപരാപരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കോസലരഞ്ഞോ ഗാമഭോജകസ്സ ചോരവോസാസകസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ ഹേരഞ്ഞകാനീതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ പിതു അച്ചയേന രഞ്ഞാ തസ്മിംയേവ ഗാമഭോജകട്ഠാനേ ഠപിതോ ജേതവനപടിഗ്ഗഹണേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ അത്തനോ കനിട്ഠസ്സ തം ഠാനന്തരം ദാപെത്വാ രാജാനം ആപുച്ഛിത്വാ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൦.൩൧-൪൦) –
‘‘പദുമുത്തരഭഗവതോ, സുജാതോ നാമ സാവകോ;
പംസുകൂലം ഗവേസന്തോ, സങ്കാരേ ചരതേ തദാ.
‘‘നഗരേ ഹംസവതിയാ, പരേസം ഭതകോ അഹം;
ഉപഡ്ഢദുസ്സം ദത്വാന, സിരസാ അഭിവാദയിം.
‘‘തേന കമ്മേന സുകതേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;
ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.
‘‘തെത്തിംസക്ഖത്തും
സത്തസത്തതിക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ അഹോസഹം.
‘‘പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം;
ഉപഡ്ഢദുസ്സദാനേന, മോദാമി അകുതോഭയോ.
‘‘ഇച്ഛമാനോ ചഹം അജ്ജ, സകാനനം സപബ്ബതം;
ഖോമദുസ്സേഹി ഛാദെയ്യം, അഡ്ഢദുസ്സസ്സിദം ഫലം.
‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, യം ദാനമദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, അഡ്ഢദുസ്സസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനോ കനിട്ഠഭാതരം തതോ കമ്മതോ നിവത്തേതുകാമോ തസ്മിംയേവ കമ്മേ അഭിരതം ദിസ്വാ തം ചോദെന്തോ –
൧൪൫.
‘‘അച്ചയന്തി
ആയു ഖീയതി മച്ചാനം, കുന്നദീനംവ ഓദകം.
൧൪൬.
‘‘അഥ പാപാനി കമ്മാനി, കരം ബാലോ ന ബുജ്ഝതി;
പച്ഛാസ്സ കടുകം ഹോതി, വിപാകോ ഹിസ്സ പാപകോ’’തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തത്ഥ അച്ചയന്തീതി അതിക്കമന്തി, ലഹും ലഹും അപഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. അഹോരത്താതി രത്തിന്ദിവാ. ജീവിതം ഉപരുജ്ഝതീതി ജീവിതിന്ദ്രിയഞ്ച ഖണികനിരോധവസേന നിരുജ്ഝതി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ഖണേ ഖണേ, ത്വം ഭിക്ഖു, ജായസി ച ജിയ്യസി ച മിയ്യസി ച ചവസി ച ഉപപജ്ജസി ചാ’’തി. ആയു ഖീയതി മച്ചാനന്തി മരിതബ്ബസഭാവത്താ മച്ചാതി ലദ്ധനാമാനം ഇമേസം സത്താനം ആയു ‘‘യോ ചിരം ജീവതി, സോ വസ്സസതം അപ്പം വാ ഭിയ്യോ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൯൧; സം॰ നി॰ ൨.൧൪൩; അ॰ നി॰ ൭.൭൪) ഏവം പരിച്ഛിന്നകാലപരമായു ഖീയതി ഖയഞ്ച സമ്ഭേദഞ്ച ഗച്ഛതി, യഥാ കിം? കുന്നദീനംവ ഓദകം യഥാ നാമ കുന്നദീനം പബ്ബതെയ്യാനം ഖുദ്ദകനദീനം ഉദകം ചിരം ന തിട്ഠതി, ലഹുതരം ഖീയതി, ആഗതമത്തംയേവ വിഗച്ഛതി, ഏവം സത്താനം ആയു ലഹുതരം ഖീയതി ഖയം ഗച്ഛതി. എത്ഥ ച ഉദകമേവ ‘‘ഓദക’’ന്തി വുത്തം, യഥാ മനോയേവ മാനസന്തി.
അഥ പാപാനി കമ്മാനി, കരം ബാലോ ന ബുജ്ഝതീതി ഏവം സംസാരേ അനിച്ചേപി സമാനേ ബാലോ ലോഭവസേന വാ കോധവസേന വാ പാപാനി കമ്മാനി കരോതി, കരൊന്തോപി ന ബുജ്ഝതി, പാപം കരൊന്തോ ച ‘‘പാപം കരോമീ’’തി അബുജ്ഝനകോ നാമ നത്ഥി, ‘‘ഇമസ്സ കമ്മസ്സ ഏവരൂപോ ദുക്ഖോ വിപാകോ’’തി പന അജാനനതോ ‘‘ന ബുജ്ഝതീ’’തി വുത്തം. പച്ഛാസ്സ കടുകം ഹോതീതി യദിപി പാപസ്സ കമ്മസ്സ ആയൂഹനക്ഖണേ ‘‘ഇമസ്സ കമ്മസ്സ ഏവരൂപോ വിപാകോ’’തി ന ബുജ്ഝതി, തതോ പച്ഛാ പന നിരയാദീസു നിബ്ബത്തസ്സ വിപാകോ ഹിസ്സ പാപകോ യസ്മാ അസ്സ പാപകമ്മസ്സ നാമ വിപാകോ പാപകോ നിഹീനോ അനിട്ഠോ ഏവാതി. ഇമം പന ഓവാദം സുത്വാ ഥേരസ്സ കനിട്ഠഭാതാ രാജാനം ആപുച്ഛിത്വാ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ സദത്ഥം നിപ്ഫാദേസി.
ഹേരഞ്ഞകാനിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. സോമമിത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
പരിത്തം ദാരുന്തി ആയസ്മതോ സോമമിത്തത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ബുദ്ധഗുണേ സുത്വാ പസന്നമാനസോ ഏകദിവസം കിംസുകരുക്ഖം പുപ്ഫിതം ദിസ്വാ പുപ്ഫാനി ഗഹെത്വാ സത്ഥാരം ഉദ്ദിസ്സ ആകാസേ ഖിപിത്വാ പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ബാരാണസിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ സോമമിത്തോതി ലദ്ധനാമോ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ ഹുത്വാ വിമലേന നാമ ഥേരേന കതപരിചയത്താ അഭിണ്ഹം തസ്സ സന്തികം ഗച്ഛന്തോ ധമ്മം സുത്വാ സാസനേ ലദ്ധപ്പസാദോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ വത്തപടിവത്തം പൂരെന്തോ വിചരതി. വിമലത്ഥേരോ പന കുസീതോ മിദ്ധബഹുലോ രത്തിന്ദിവം വീതിനാമേതി. സോമമിത്തോ ‘‘കുസീതം നാമ നിസ്സായ കോ ഗുണോ’’തി തം പഹായ മഹാകസ്സപത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൦.൨൫-൩൦) –
‘‘കിംസുകം
ബുദ്ധസെട്ഠം സരിത്വാന, ആകാസേ അഭിപൂജയിം.
‘‘തേന കമ്മേന സുകതേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;
ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.
‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം കമ്മമകരിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം, ഭവാ സബ്ബേ സമൂഹതാ;
നാഗോവ ബന്ധനം ഛെത്വാ, വിഹരാമി അനാസവോ.
‘‘സ്വാഗതം വത മേ ആസി, മമ ബുദ്ധസ്സ സന്തികേ;
തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ വിമലത്ഥേരം ഓവാദേന തജ്ജെന്തോ –
൧൪൭.
‘‘പരിത്തം ദാരുമാരുയ്ഹ, യഥാ സീദേ മഹണ്ണവേ;
ഏവം കുസീതമാഗമ്മ, സാധുജീവീപി സീദതി;
തസ്മാ തം പരിവജ്ജെയ്യ, കുസീതം ഹീനവീരിയം.
൧൪൮.
‘‘പവിവിത്തേഹി അരിയേഹി, പഹിതത്തേഹി ഝായിഭി;
നിച്ചം ആരദ്ധവീരിയേഹി, പണ്ഡിതേഹി സഹാവസേ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ പരിത്തം ദാരുമാരുയ്ഹ, യഥാ സീദേ മഹണ്ണവേതി പേസലോപി കുലപുത്തോ കുസീതം അലസപുഗ്ഗലം നിസ്സായ സീദതി സംസാരേ പതതി, ന തസ്സ പാരം നിബ്ബാനം ഗച്ഛതി. യസ്മാ തസ്മാ തം അധികുസലധമ്മവസേന സീസം അനുക്ഖിപിത്വാ കുച്ഛിതം സീദനതോ കുസീതം വീരിയാരമ്ഭാഭാവതോ ഹീനവീരിയം പുഗ്ഗലം സബ്ബഥാ വജ്ജെയ്യ, ന തസ്സ ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജെയ്യാതി അത്ഥോ.
ഏവം പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ഗാഥായ കോസജ്ജേ ആദീനവം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി വീരിയാരമ്ഭേ ആനിസംസേ ദസ്സേതും ‘‘പവിവിത്തേഹീ’’തിആദി വുത്തം. തസ്സത്ഥോ പവിവിത്താ, തതോ ഏവ കിലേസേഹി ആരകത്താ അരിയാ, നിബ്ബാനം പതിപേസിതത്തതായ പഹിതത്താ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനവസേന ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനവസേന ച ഝായിനോ, സബ്ബകാലം പഗ്ഗഹിതവീരിയതായ ആരദ്ധവീരിയാ, ലോകിയലോകുത്തരഭേദായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതത്താ പണ്ഡിതാ, തേഹിയേവ സഹ ആവസെയ്യ സദത്ഥം നിപ്ഫാദേതുകാമോ സംവസെയ്യാതി. തം സുത്വാ വിമലത്ഥേരോ സംവിഗ്ഗമാനസോ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ സദത്ഥം ആരാധേസി. സ്വായമത്ഥോ പരതോ ആഗമിസ്സതി.
സോമമിത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. സബ്ബമിത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ജനോ ജനമ്ഹി സമ്ബദ്ധോതി ആയസ്മതോ സബ്ബമിത്തത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ ദ്വാനവുതേ കപ്പേ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ നേസാദകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വനചാരികോ ഹുത്വാ വനേ മിഗേ വധിത്വാ മംസം ഖാദന്തോ ജീവതി. അഥസ്സ ഭഗവാ അനുഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം വസനട്ഠാനസമീപേ തീണി പദചേതിയാനി ദസ്സെത്വാ പക്കാമി. സോ അതീതകാലേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേസു കതപരിചയത്താ ചക്കങ്കിതാനി ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ കോരണ്ഡപുപ്ഫേഹി പൂജം കത്വാ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തിത്വാ അപരാപരം സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിനഗരേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തി, സബ്ബമിത്തോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ജേതവനപടിഗ്ഗഹണേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹെത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ വുട്ഠവസ്സോ ഭഗവന്തം വന്ദിതും സാവത്ഥിം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ മാഗവികേഹി ഒഡ്ഡിതേ പാസേ മിഗപോതകം ബദ്ധം അദ്ദസ. മാതാ പനസ്സ മിഗീ പാസം അപ്പവിട്ഠാപി പുത്തസിനേഹേന ദൂരം ന ഗച്ഛതി, മരണഭയേന പാസസമീപമ്പി ന ഉപഗച്ഛതി മിഗപോതകോ ച ഭീതോ ഇതോ ചിതോ ച പരിവത്തെന്തോ കരുണം വിലപതി, തം ദിസ്വാ ഥേരോ
൧൪൯.
‘‘ജനോ ജനമ്ഹി സമ്ബദ്ധോ, ജനമേവസ്സിതോ ജനോ;
ജനോ ജനേന ഹേഠീയതി, ഹേഠേതി ച ജനോ ജനം.
൧൫൦.
‘‘കോ ഹി തസ്സ ജനേനത്ഥോ, ജനേന ജനിതേന വാ;
ജനം ഓഹായ ഗച്ഛം തം, ഹേഠയിത്വാ ബഹും ജന’’ന്തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ ജനോതി അന്ധബാലജനോ. ജനമ്ഹീതി അഞ്ഞേ ജനേ. സമ്ബദ്ധോതി തണ്ഹാബന്ധനേന ബദ്ധോ. ‘‘അയം മേ പുത്തോ, മാതാ’’തിആദിനാ പടിബദ്ധോ. അയമേവ വാ പാഠോ, ‘‘ഇമേ മം പോസെന്തി, അഹം ഇമേ നിസ്സായ ജീവാമീ’’തി പടിബദ്ധചിത്തോതി അത്ഥോ. ജനമേവസ്സിതോ ജനോതി ‘‘അയം മേ പുത്തോ, ധീതാ’’തിആദിനാ അഞ്ഞമേവ ജനം അഞ്ഞോ ജനോ അസ്സിതോ തണ്ഹായ അല്ലീനോ പരിഗ്ഗയ്ഹ ഠിതോ. ജനോ ജനേന ഹേഠീയതി, ഹേഠേതി ച ജനോ ജനന്തി കമ്മസ്സകതായ യഥാഭൂതാവബോധസ്സ ച അഭാവതോ അജ്ഝുപെക്ഖനം അകത്വാ ലോഭവസേന യഥാ ജനോ ജനം അസ്സിതോ, ഏവം ദോസവസേന ജനോ ജനേന ഹേഠീയതി വിബാധീയതി. ‘‘തയിദം മയ്ഹംവ ഉപരി ഹേഠനഫലവസേന പരിപതിസ്സതീ’’തി അജാനന്തോ ഹേഠേതി ച ജനോ ജനം.
കോ ഹി തസ്സ ജനേനത്ഥോതി തസ്സ അഞ്ഞജനസ്സ അഞ്ഞേന ജനേന തണ്ഹാവസേന അസ്സിതേന ദോസവസേന ഹേഠിതേന വാ കോ അത്ഥോ. ജനേന ജനിതേന വാതി മാതാപിതാ ഹുത്വാ തേന അഞ്ഞേന ജനേന ജനിതേന വാ കോ അത്ഥോ. ജനം ഓഹായ ഗച്ഛം തം, ഹേഠയിത്വാ ബഹും ജനന്തി യസ്മാ സംസാരേ ചരതോ ജനസ്സ അയമേവാനുരൂപാ പടിപത്തി, തസ്മാ തം ജനം, തസ്സ ച ബാധികാ യാ സാ തണ്ഹാ ച, യോ ച സോ ദോസോ ഏവ ബഹും ജനം ബാധയിത്വാ ഠിതോ, തഞ്ച ഓഹായ സബ്ബസോ പഹായ പരിച്ചജിത്വാ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൦.൧൫-൨൪) –
‘‘വനകമ്മികോ പുരേ ആസിം, പിതുമാതുമതേനഹം;
പസുമാരേന ജീവാമി, കുസലം മേ ന വിജ്ജതി.
‘‘മമ
പദാനി തീണി ദസ്സേസി, അനുകമ്പായ ചക്ഖുമാ.
‘‘അക്കന്തേ ച പദേ ദിസ്വാ, തിസ്സനാമസ്സ സത്ഥുനോ;
ഹട്ഠോ ഹട്ഠേന ചിത്തേന, പദേ ചിത്തം പസാദയിം.
‘‘കോരണ്ഡം പുപ്ഫിതം ദിസ്വാ, പാദപം ധരണീരുഹം;
സകോസകം ഗഹെത്വാന, പദസെട്ഠമപൂജയിം.
‘‘തേന കമ്മേന സുകതേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;
ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.
‘‘യം യം യോനുപപജ്ജാമി, ദേവത്തം അഥ മാനുസം;
കോരണ്ഡകഛവി ഹോമി, സുപ്പഭാസോ ഭവാമഹം.
‘‘ദ്വേനവുതേ ഇതോ കപ്പേ, യം കമ്മമകരിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, പദപൂജായിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
തേ പന ചോരാ ഥേരസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ സംവേഗജാതാ പബ്ബജിത്വാ ധമ്മാനുധമ്മം പടിപജ്ജിംസൂതി.
സബ്ബമിത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. മഹാകാളത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
കാളീ ഇത്ഥീതി ആയസ്മതോ മഹാകാളത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകനവുതേ കപ്പേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ കേനചിദേവ കരണീയേന അരഞ്ഞം ഗതോ തത്ഥ അഞ്ഞതരസ്സ രുക്ഖസ്സ സാഖായ ഓലമ്ബമാനം പംസുകൂലചീവരം ദിസ്വാ ‘‘അരിയദ്ധജോ ഓലമ്ബതീ’’തി പസന്നചിത്തോ കിങ്കണിപുപ്ഫാനി ഗഹെത്വാ പംസുകൂലം പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സേതബ്യനഗരേ സത്ഥവാഹകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ മഹാകാളോതി ലദ്ധനാമോ വിഞ്ഞുതം പത്വാ ഘരാവാസം വസന്തോ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി ഭണ്ഡം ഗഹെത്വാ വാണിജ്ജവസേന സാവത്ഥിം ഗതോ ഏകമന്തം സകടസത്ഥം നിവേസെത്വാ അദ്ധാനപരിസ്സമം വിനോദെത്വാ അത്തനോ പരിസായ സദ്ധിം നിസിന്നോ സായന്ഹസമയം ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥേ ഉപാസകേ ജേതവനം ഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ സയമ്പി തേഹി സദ്ധിം വിഹാരം ഗന്ത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ സോസാനികങ്ഗം അധിട്ഠായ സുസാനേ വസതി. അഥേകദിവസം കാളീ നാമ ഏകാ ഇത്ഥീ ഛവഡാഹികാ ഥേരസ്സ കമ്മട്ഠാനത്ഥായ അചിരമതസരീരം ഉഭോ സത്ഥീ
൧൫൧.
‘‘കാളീ ഇത്ഥീ ബ്രഹതീ ധങ്കരൂപാ, സത്ഥിഞ്ച ഭെത്വാ അപരഞ്ച സത്ഥിം;
ബാഹഞ്ച ഭെത്വാ അപരഞ്ച ബാഹം, സീസഞ്ച ഭെത്വാ ദധിഥാലകംവ;
ഏസാ നിസിന്നാ അഭിസന്ദഹിത്വാ.
൧൫൨.
‘‘യോ
തസ്മാ പജാനം ഉപധിം ന കയിരാ, മാഹം പുന ഭിന്നസിരോ സയിസ്സ’’ന്തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തത്ഥ കാളീതി തസ്സാ നാമം, കാളവണ്ണത്താ വാ ഏവം വുത്തം. ബ്രഹതീതി മഹാസരീരാ ആരോഹപരിണാഹവതീ. ധങ്കരൂപാതി കാളവണ്ണത്താ ഏവ കാകസദിസരൂപാ. സത്ഥിഞ്ച ഭെത്വാതി മതസരീരസ്സ സത്ഥിം ജണ്ണുഭേദനേന ഭഞ്ജിത്വാ. അപരഞ്ച സത്ഥിന്തി ഇതരഞ്ച സത്ഥിം ഭഞ്ജിത്വാ. ബാഹഞ്ച ഭെത്വാതി ബാഹട്ഠിഞ്ച അഗ്ഗബാഹട്ഠാനേയേവ ഭഞ്ജിത്വാ. സീസഞ്ച ഭെത്വാ ദധിഥാലകംവാതി മതസരീരസ്സ സീസം ഭിന്ദിത്വാ ഭിന്നത്താ ഏവ ലെഡ്ഡുദണ്ഡാദീഹി പഗ്ഘരന്തം ദധിഥാലകം വിയ, പഗ്ഘരന്തം മത്ഥലുങ്ഗം കത്വാതി അത്ഥോ. ഏസാ നിസിന്നാ അഭിസന്ദഹിത്വാതി ഛിന്നഭിന്നാവയവം മതസരീരം തേ അവയവേ യഥാഠാനേയേവ ഠപനേന സന്ദഹിത്വാ സഹിതം കത്വാ മംസാപണം പസാരെന്തീ വിയ ഏസാ നിസിന്നാ.
യോ വേ അവിദ്വാ ഉപധിം കരോതീതി യോ ഇമായ ഉപട്ഠാപിതം കമ്മട്ഠാനം ദിസ്വാപി അവിദ്വാ അകുസലോ കമ്മട്ഠാനം ഛഡ്ഡെത്വാ അയോനിസോമനസികാരേന കിലേസൂപധിം ഉപ്പാദേതി, സോ മന്ദോ മന്ദപഞ്ഞോ സംസാരസ്സ അനതിവത്തനതോ പുനപ്പുനം അപരാപരം നിരയാദീസു ദുക്ഖം ഉപേതി. തസ്മാ പജാനം ഉപധിം ന കയിരാതി തസ്മാതി യസ്മാ ചേതദേവം, തസ്മാ. പജാനം ഉപധിന്തി ‘‘ഇധ യം ദുക്ഖം സമ്ഭോതീ’’തി പജാനന്തോ യോനിസോ മനസികരൊന്തോ കിലേസൂപധിം ന കയിരാ ന ഉപ്പാദെയ്യ. കസ്മാ? മാഹം പുന ഭിന്നസിരോ സയിസ്സന്തി യഥയിദം മതസരീരം ഭിന്നസരീരം സയതി, ഏവം കിലേസൂപധീഹി സംസാരേ പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തിയാ കടസിവഡ്ഢകോ ഹുത്വാ ഭിന്നസിരോ അഹം മാ സയിസ്സന്തി. ഏവം വദന്തോ ഏവ ഥേരോ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപെത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൦.൮-൧൪) –
‘‘ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേ
തത്ഥദ്ദസം പംസുകൂലം, ദുമഗ്ഗമ്ഹി വിലമ്ബിതം.
‘‘തീണി കിങ്കണിപുപ്ഫാനി, ഓചിനിത്വാനഹം തദാ;
ഹട്ഠോ ഹട്ഠേന ചിത്തേന, പംസുകൂലമപൂജയിം.
‘‘തേന കമ്മേന സുകതേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;
ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.
‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം കമ്മമകരിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, പൂജിത്വാ അരഹദ്ധജം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
മഹാകാളത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. തിസ്സത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ബഹൂ സപത്തേ ലഭതീതി ആയസ്മതോ തിസ്സത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം പുഞ്ഞം ഉപചിനന്തോ പിയദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗന്ത്വാ കാമേസു ആദീനവം ദിസ്വാ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞായതനേ സാലവനേ അസ്സമം കാരെത്വാ വസതി. ഭഗവാ തസ്സ അനുഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം അസ്സമസ്സ അവിദൂരേ സാലവനേ നിരോധം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി. സോ അസ്സമതോ നിക്ഖമിത്വാ ഫലാഫലത്ഥായ ഗച്ഛന്തോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ചത്താരോ ദണ്ഡേ ഠപെത്വാ ഭഗവതോ ഉപരി പുപ്ഫിതാഹി സാലസാഖാഹി സാഖാമണ്ഡപം കത്വാ സത്താഹം നവനവേഹി സാലപുപ്ഫേഹി ഭഗവന്തം പൂജെന്തോ അട്ഠാസി ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം അവിജഹന്തോ. സത്ഥാ സത്താഹസ്സ അച്ചയേന നിരോധതോ വുട്ഠഹിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ചിന്തേസി. താവദേവ സതസഹസ്സമത്താ ഖീണാസവാ സത്ഥാരം പരിവാരേസും. ഭഗവാ തസ്സ ഭാവിനിം സമ്പത്തിം വിഭാവെന്തോ അനുമോദനം വത്വാ പക്കാമി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ അപരാപരം സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ തിസ്സോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ ഹുത്വാ പഞ്ചമത്താനി മാണവകസതാനി മന്തേ വാചെന്തോ ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ ഹുത്വാ സത്ഥു രാജഗഹഗമനേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൯.൧൯൦-൨൨൦) –
‘‘അജ്ഝോഗാഹെത്വാ
സാലപുപ്ഫേഹി സഞ്ഛന്നോ, വസാമി വിപിനേ തദാ.
‘‘പിയദസ്സീ ച ഭഗവാ, സയമ്ഭൂ അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ;
വിവേകകാമോ സമ്ബുദ്ധോ, സാലവനമുപാഗമി.
‘‘അസ്സമാ അഭിനിക്ഖമ്മ, പവനം അഗമാസഹം;
മൂലഫലം ഗവേസന്തോ, ആഹിണ്ഡാമി വനേ തദാ.
‘‘തത്ഥദ്ദസാസിം സമ്ബുദ്ധം, പിയദസ്സിം മഹായസം;
സുനിസിന്നം സമാപന്നം, വിരോചന്തം മഹാവനേ.
‘‘ചതുദണ്ഡേ ഠപെത്വാന, ബുദ്ധസ്സ ഉപരീ അഹം;
മണ്ഡപം സുകതം കത്വാ, സാലപുപ്ഫേഹി ഛാദയിം.
‘‘സത്താഹം ധാരയിത്വാന, മണ്ഡപം സാലഛാദിതം;
തത്ഥ ചിത്തം പസാദെത്വാ, ബുദ്ധസെട്ഠമവന്ദഹം.
‘‘ഭഗവാ തമ്ഹി സമയേ, വുട്ഠഹിത്വാ സമാധിതോ;
യുഗമത്തം പെക്ഖമാനോ, നിസീദി പുരിസുത്തമോ.
‘‘സാവകോ വരുണോ നാമ, പിയദസ്സിസ്സ സത്ഥുനോ;
വസീസതസഹസ്സേഹി, ഉപഗച്ഛി വിനായകം.
‘‘പിയദസ്സീ ച ഭഗവാ, ലോകജെട്ഠോ നരാസഭോ;
ഭിക്ഖുസങ്ഘേ നിസീദിത്വാന, സിതം പാതുകരീ ജിനോ.
‘‘അനുരുദ്ധോ ഉപട്ഠാകോ, പിയദസ്സിസ്സ സത്ഥുനോ;
ഏകംസം ചീവരം കത്വാ, അപുച്ഛിത്ഥ മഹാമുനിം.
‘‘കോ നു ഖോ ഭഗവാ ഹേതു, സിതകമ്മസ്സ സത്ഥുനോ;
കാരണേ വിജ്ജമാനമ്ഹി, സത്ഥാ പാതുകരേ സിതം.
‘‘സത്താഹം
തസ്സ കമ്മം സരിത്വാന, സിതം പാതുകരിം അഹം.
‘‘അനോകാസം ന പസ്സാമി, യത്ഥ പുഞ്ഞം വിപച്ചതി;
ദേവലോകേ മനുസ്സേ വാ, ഓകാസോവ ന സമ്മതി.
‘‘ദേവലോകേ വസന്തസ്സ, പുഞ്ഞകമ്മസമങ്ഗിനോ;
യാവതാ പരിസാ തസ്സ, സാലച്ഛന്നാ ഭവിസ്സതി.
‘‘തത്ഥ ദിബ്ബേഹി നച്ചേഹി, ഗീതേഹി വാദിതേഹി ച;
രമിസ്സതി സദാ സന്തോ, പുഞ്ഞകമ്മസമാഹിതോ.
‘‘യാവതാ പരിസാ തസ്സ, ഗന്ധഗന്ധീ ഭവിസ്സതി;
സാലസ്സ പുപ്ഫവസ്സോ ച, പവസ്സിസ്സതി താവദേ.
‘‘തതോ
ഇധാപി സാലച്ഛദനം, സബ്ബകാലം ധരിസ്സതി.
‘‘ഇധ നച്ചഞ്ച ഗീതഞ്ച, സമ്മതാളസമാഹിതം;
പരിവാരെസ്സന്തി മം നിച്ചം, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘ഉഗ്ഗച്ഛന്തേ ച സൂരിയേ, സാലവസ്സം പവസ്സതി;
പുഞ്ഞകമ്മേന സംയുത്തം, വസ്സതേ സബ്ബകാലികം.
‘‘അട്ഠാരസേ കപ്പസതേ, ഒക്കാകകുലസമ്ഭവോ;
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഓരസോ ധമ്മനിമ്മിതോ;
സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, നിബ്ബായിസ്സതിനാസവോ.
‘‘ധമ്മം അഭിസമെന്തസ്സ, സാലച്ഛന്നം ഭവിസ്സതി;
ചിതകേ ഝായമാനസ്സ, ഛദനം തത്ഥ ഹെസ്സതി.
‘‘വിപാകം കിത്തയിത്വാന, പിയദസ്സീ മഹാമുനി;
പരിസായ ധമ്മം ദേസേസി, തപ്പെന്തോ ധമ്മവുട്ഠിയാ.
‘‘തിംസകപ്പാനി ദേവേസു, ദേവരജ്ജമകാരയിം;
സട്ഠി ച സത്തക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ അഹോസഹം.
‘‘ദേവലോകാ
ഇധാപി സാലച്ഛദനം, മണ്ഡപസ്സ ഇദം ഫലം.
‘‘അയം പച്ഛിമകോ മയ്ഹം, ചരിമോ വത്തതേ ഭവോ;
ഇധാപി സാലച്ഛദനം, ഹെസ്സതി സബ്ബകാലികം.
‘‘മഹാമുനിം തോസയിത്വാ, ഗോതമം സക്യപുങ്ഗവം;
പത്തൊമ്ഹി അചലം ഠാനം, ഹിത്വാ ജയപരാജയം.
‘‘അട്ഠാരസേ കപ്പസതേ, യം ബുദ്ധമഭിപൂജയിം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
സോ അരഹത്തം പന പത്വാ വിസേസതോ ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തോ അഹോസി. തത്ഥ കേചി പുഥുജ്ജനഭിക്ഖൂ ഥേരസ്സ ലാഭസക്കാരം ദിസ്വാ ബാലഭാവേന അസഹനാകാരം പവേദേസും. ഥേരോ തം ഞത്വാ ലാഭസക്കാരേ ആദീനവം തത്ഥ അത്തനോ അലഗ്ഗഭാവഞ്ച പകാസെന്തോ –
൧൫൩.
‘‘ബഹൂ സപത്തേ ലഭതി, മുണ്ഡോ സങ്ഘാടിപാരുതോ;
ലാഭീ അന്നസ്സ പാനസ്സ, വത്ഥസ്സ സയനസ്സ ച.
൧൫൪.
‘‘ഏതമാദീനവം
അപ്പലാഭോ അനവസ്സുതോ, സതോ ഭിക്ഖു പരിബ്ബജേ’’തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തസ്സത്ഥോ മുണ്ഡോ, ഛിന്ദിത്വാ സങ്ഘാടിതകാസാവധാരിതായ സങ്ഘാടിപാരുതോ, ഏവം വേവണ്ണിയം അജ്ഝുപഗതോ പരായത്തവുത്തികോ പബ്ബജിതോ സചേ അന്നപാനാദീനം ലാഭീ ഹോതി, സോപി ബഹൂ സപത്തേ ലഭതി, തസ്സ ഉസൂയന്താ ബഹൂ സമ്ഭവന്തി. തസ്മാ ഏതം ഏവരൂപം ലാഭസക്കാരേസു മഹബ്ഭയം വിപുലഭയം ആദീനവം ദോസം വിദിത്വാ അപ്പിച്ഛതം സന്തോസഞ്ച ഹദയേ ഠപെത്വാ അനവജ്ജുപ്പാദസ്സാപി ഉപ്പന്നസ്സ ലാഭസ്സ പരിവജ്ജനേന അപ്പലാഭോ, തതോ ഏവ തത്ഥ തണ്ഹാവസ്സുതാഭാവേന അനവസ്സുതോ, സംസാരേ ഭയസ്സ ഇക്ഖനതോ ഭിന്നകിലേസതായ വാ ഭിക്ഖു സന്തുട്ഠിട്ഠാനീയസ്സ സതിസമ്പജഞ്ഞസ്സ സതോ ഹുത്വാ പരിബ്ബജേ ചരെയ്യ വിഹരെയ്യാതി. തം സുത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ താവദേവ ഥേരം ഖമാപേസും.
തിസ്സത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. കിമിലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
പാചീനവംസദായമ്ഹീതിആദികാ ആയസ്മതോ കിമിലത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? തസ്സ പുബ്ബയോഗോ സംവേഗുപ്പത്തി പബ്ബജ്ജാ ച ഏകകനിപാതേ ‘‘അഭിസത്തോ’’തി ഗാഥായ സംവണ്ണനായം വുത്തായേവ. തായ ച ഗാഥായ ഥേരേന അത്തനോ വിസേസാധിഗമസ്സ കാരണം ദസ്സിതം. ഇധ പന അധിഗതവിസേസസ്സ അത്തനോ ആയസ്മതാ ച അനുരുദ്ധേന ആയസ്മതാ ച നന്ദിയേന സഹ സമഗ്ഗവാസോ ദസ്സിതോതി വേദിതബ്ബം. സമഗ്ഗവാസം പന വസന്താ തേ യഥാ ച വസിംസു, തം ദസ്സെന്തോ –
൧൫൫.
‘‘പാചീനവംസദായമ്ഹി, സക്യപുത്താ സഹായകാ;
പഹായാനപ്പകേ ഭോഗേ, ഉഞ്ഛേ പത്താഗതേ രതാ.
൧൫൬.
‘‘ആരദ്ധവീരിയാ പഹിതത്താ, നിച്ചം ദള്ഹപരക്കമാ;
രമന്തി ധമ്മരതിയാ, ഹിത്വാന ലോകിയം രതി’’ന്തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ പാചീനവംസദായമ്ഹീതി പാചീനവംസനാമകേ രക്ഖിതഗോപിതേ സഹപരിച്ഛേദേ വനേ. തഞ്ഹി വനം സക്യപുത്താതി സഹായകാതി സംവേഗുപ്പത്തിപബ്ബജ്ജാസമണധമ്മകരണസംവാസേഹി സഹ അയനതോ പവത്തനതോ സഹായകാ. പഹായാനപ്പകേ ഭോഗേതി ഉളാരേന പുഞ്ഞാനുഭാവേന അധിഗതേ കുലപരമ്പരാഗതേ ച മഹന്തേ ഭോഗക്ഖന്ധേ ഛഡ്ഡെത്വാ. ‘‘സഹായാനപ്പകേ’’തിപി പാളി. ഉഞ്ഛേ പത്താഗതേ രതാതി ഉഞ്ഛാചരിയായ ആഭതത്താ
ആരദ്ധവീരിയാതി ഉത്തമത്ഥസ്സ അധിഗമായ ആദിതോവ പഗേവ സമ്പാദിതവീരിയാ. പഹിതത്താതി നിന്നപോണപബ്ഭാരഭാവേന കാലേന കാലം സമാപജ്ജനേന ച നിബ്ബാനം പതിപേസിതചിത്താ. നിച്ചം ദള്ഹപരക്കമാതി വത്തപടിപത്തീസു ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരാനുയോഗേന സബ്ബകാലം അസിഥിലപരക്കമാ. രമന്തി ധമ്മരതിയാ, ഹിത്വാന ലോകിയം രതിന്തി ലോകേ വിദിതതായ ലോകപരിയാപന്നതായ ച ലോകിയം രൂപാരമ്മണാദിരതിം പഹായ മഗ്ഗപഞ്ഞായ പജഹിത്വാ ലോകുത്തരധമ്മരതിയാ അഗ്ഗഫലനിബ്ബാനാഭിരതിയാ ച രമന്തി അഭിരമന്തീതി.
കിമിലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. നന്ദത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അയോനിസോ മനസികാരാതി ആയസ്മതോ നന്ദത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപെന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥെന്തോ ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച പൂജാസക്കാരബഹുലം മഹാദാനം പവത്തെത്വാ, ‘‘അഹമ്പി അനാഗതേ തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഏവരൂപോ സാവകോ ഭവെയ്യ’’ന്തി പണിധാനം കത്വാ തതോ പട്ഠായ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വിനതായ നാമ നദിയാ മഹന്തോ കച്ഛപോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം നദിയാ പാരം ഗന്തും തീരേ ഠിതം ദിസ്വാ സയം ഭഗവന്തം താരേതുകാമോ സത്ഥു പാദമൂലേ നിപജ്ജി
സോ നന്ദോത്വേവ നാമം അകംസു. തസ്സ വയപ്പത്തകാലേ സത്ഥാ പവത്തവരധമ്മചക്കോ ലോകാനുഗ്ഗഹം കരൊന്തോ കപിലവത്ഥും ഗന്ത്വാ ഞാതിസമാഗമേ പൊക്ഖരവസ്സം അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ വെസ്സന്തരജാതകം (ജാ॰ ൨.൨൨.൧൬൫൫ ആദയോ) കഥെത്വാ ദുതിയദിവസേ പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ ‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജെയ്യാ’’തി (ധ॰ പ॰ ൧൬൮) ഗാഥായ പിതരം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാപെത്വാ നിവേസനം ഗന്ത്വാ ‘‘ധമ്മം ചരേ സുചരിത’’ന്തി (ധ॰ പ॰ ൧൬൯) ഗാഥായ മഹാപജാപതിം സോതാപത്തിഫലേ രാജാനം സകദാഗാമിഫലേ പതിട്ഠാപെത്വാ തതിയേ ദിവസേ നന്ദകുമാരസ്സ അഭിസേകനിവേസനപ്പവേസനവിവാഹമങ്ഗലേസു വത്തമാനേസു പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ നന്ദകുമാരസ്സ ഹത്ഥേ പത്തം ദത്വാ മങ്ഗലം വത്വാ തസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തം അഗഹെത്വാവ വിഹാരം ഗതോ തം പത്തഹത്ഥം വിഹാരം ആഗതം അനിച്ഛമാനംയേവ പബ്ബാജെത്വാ തഥാ പബ്ബജിതത്തായേവ അനഭിരതിയാ പീളിതം ഞത്വാ ഉപായേന തസ്സ തം അനഭിരതിം വിനോദേസി. സോ യോനിസോ പടിസങ്ഖായ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൯.൧൪൮-൧൬൩) –
‘‘അത്ഥദസ്സീ തു ഭഗവാ, സയമ്ഭൂ ലോകനായകോ;
വിനതാനദിയാ തീരം, ഉപാഗച്ഛി തഥാഗതോ.
‘‘ഉദകാ അഭിനിക്ഖമ്മ, കച്ഛപോ വാരിഗോചരോ;
ബുദ്ധം താരേതുകാമോഹം, ഉപേസിം ലോകനായകം.
‘‘അഭിരൂഹതു മം ബുദ്ധോ, അത്ഥദസ്സീ മഹാമുനി;
അഹം തം താരയിസ്സാമി, ദുക്ഖസ്സന്തകരോ തുവം.
‘‘മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായ, അത്ഥദസ്സീ മഹായസോ;
അഭിരൂഹിത്വാ മേ പിട്ഠിം, അട്ഠാസി ലോകനായകോ.
‘‘യതോ സരാമി അത്താനം, യതോ പത്തൊസ്മി വിഞ്ഞുതം;
സുഖം മേ താദിസം നത്ഥി, ഫുട്ഠേ പാദതലേ യഥാ.
‘‘ഉത്തരിത്വാന സമ്ബുദ്ധോ, അത്ഥദസ്സീ മഹായസോ;
നദിതീരമ്ഹി ഠത്വാന, ഇമാ ഗാഥാ അഭാസഥ.
‘‘യാവതാ
അയഞ്ച കച്ഛപോ രാജാ, താരേസി മമ പഞ്ഞവാ.
‘‘ഇമിനാ ബുദ്ധതരണേന, മെത്തചിത്തവതായ ച;
അട്ഠാരസേ കപ്പസതേ, ദേവലോകേ രമിസ്സതി.
‘‘ദേവലോകാ
ഏകാസനേ നിസീദിത്വാ, കങ്ഖാസോതം തരിസ്സതി.
‘‘യഥാപി ഭദ്ദകേ ഖെത്തേ, ബീജം അപ്പമ്പി രോപിതം;
സമ്മാധാരം പവെച്ഛന്തേ, ഫലം തോസേതി കസ്സകം.
‘‘തഥേവിദം ബുദ്ധഖെത്തം, സമ്മാസമ്ബുദ്ധദേസിതം;
സമ്മാധാരം പവെച്ഛന്തേ, ഫലം മം തോസയിസ്സതി.
‘‘പധാനപഹിതത്തൊമ്ഹി, ഉപസന്തോ നിരൂപധി;
സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, വിഹരാമി അനാസവോ.
‘‘അട്ഠാരസേ കപ്പസതേ, യം കമ്മമകരിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, തരണായ ഇദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ വിമുത്തിസുഖം അനുഭവന്തോ ‘‘അഹോ സത്ഥു ഉപായകോസല്ലം, യേനാഹം ഭവപങ്കതോ ഉദ്ധരിത്വാ നിബ്ബാനഥലേ പതിട്ഠാപിതോ’’തി അത്തനോ പഹീനസംകിലേസം പടിലദ്ധഞ്ച സുഖം പച്ചവെക്ഖിത്വാ സഞ്ജാതസോമനസ്സോ ഉദാനവസേന –
൧൫൭.
‘‘അയോനിസോ മനസികാരാ, മണ്ഡനം അനുയുഞ്ജിസം;
ഉദ്ധതോ ചപലോ ചാസിം, കാമരാഗേന അട്ടിതോ.
൧൫൮.
‘‘ഉപായകുസലേനാഹം, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ;
യോനിസോ പടിപജ്ജിത്വാ, ഭവേ ചിത്തം ഉദബ്ബഹി’’ന്തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ അയോനിസോ മനസികാരാതി അനുപായമനസികാരതോ അസുഭം കായം സുഭതോ മനസി കരിത്വാ സുഭതോ മനസികാരഹേതു, അസുഭം മണ്ഡനന്തി ഹത്ഥൂപഗാദിആഭരണേഹി ചേവ മാലാഗന്ധാദീഹി ച അത്തഭാവസ്സ അലങ്കരണം. അനുയുഞ്ജിസന്തി അനുയുഞ്ജിം, സരീരസ്സ വിഭൂസനപ്പസുതോ അഹോസിന്തി അത്ഥോ. ഉദ്ധതോതി ജാതിഗൊത്തരൂപയൊബ്ബനമദാദീഹി ഉദ്ധതോ അവൂപസന്തചിത്തോ. ചപലോതി വനമക്കടോ വിയ അനവട്ഠിതചിത്തതായ ലോലോ, കായമണ്ഡനവത്ഥമണ്ഡനാദിചാപല്യേ യുത്തതായ വാ ചപലോ ച. ആസിന്തി അഹോസിം. കാമരാഗേനാതി വത്ഥുകാമേസു ഛന്ദരാഗേന അട്ടിതോ പീളിതോ വിബാധിതോ ആസിന്തി യോജനാ.
ഉപായകുസലേനാതി ബുദ്ധേന ഭഗവതാ ഹേതുഭൂതേന. ഹേതുഅത്ഥേ ഹി ഏതം കരണവചനം. പലുട്ഠമക്കടീദേവച്ഛരാദസ്സനേന ഹി ഉപക്കിതവാദചോദനായ അത്തനോ കാമരാഗാപനയനം സന്ധായ വദതി. ഭഗവാ ഹി ആയസ്മന്തം നന്ദത്ഥേരം പഠമം ജനപദകല്യാണിം ഉപാദായ ‘‘യഥായം മക്കടീ, ഏവം കകുടപാദിനിയോ ഉപാദായ ജനപദകല്യാണീ’’തി മഹതിയാ ആണിയാ ഖുദ്ദകം ആണിം നീഹരന്തോ ഛഡ്ഡകോ വിയ, സിനേഹപാനേന സരീരം കിലേദെത്വാ വമനവിരേചനേഹി ദോസം നീഹരന്തോ ഭിസക്കോ വിയ ച കകുടപാദിനിദസ്സനേന ജനപദകല്യാണിയം വിരത്തചിത്തം കാരെത്വാ പുന ഉപക്കിതവാദേന കകുടപാദിനീസുപി ചിത്തം വിരാജെത്വാ സമ്മദേവ സമഥവിപസ്സനാനുയോഗേന അരിയമഗ്ഗേ പതിട്ഠാപേസി. തേന വുത്തം ‘‘യോനിസോ പടിപജ്ജിത്വാ, ഭവേ ചിത്തം ഉദബ്ബഹി’’ന്തി. ഉപായേന ഞായേന സമ്മദേവ സമഥവിപസ്സനായ വിസുദ്ധിപടിപദം പടിപജ്ജിത്വാ ഭവേ സംസാരപങ്കേ നിമുഗ്ഗഞ്ച മേ ചിത്തം അരിയമഗ്ഗേന ഹത്ഥേന ഉത്താരിം, നിബ്ബാനഥലേ പതിട്ഠാപേസിന്തി അത്ഥോ.
ഇമം ഉദാനം ഉദാനെത്വാ ഥേരോ പുനദിവസേ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘യം മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ പാടിഭോഗോ പഞ്ചന്നം അച്ഛരാസതാനം പടിലാഭായ കകുടപാദാനം, മുഞ്ചാമഹം, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം ഏതസ്മാ പടിസ്സവാ’’തി (ഉദാ॰ ൨൨). ഭഗവാപി, ‘‘യദേവ ഖോ തേ, നന്ദ, അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുത്തം, അഥാഹം മുത്തോ ഏതസ്മാ പടിസ്സവാ’’തി (ഉദാ॰ ൨൨) ആഹ. അഥസ്സ
നന്ദത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൦. സിരിമത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
പരേ ച നം പസംസന്തീതി ആയസ്മതോ സിരിമത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ പാരമിയോ പൂരെത്വാ തുസിതഭവനേ ഠിതകാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ തിണ്ണം വേദാനം
തേന ച സമയേന പദുമുത്തരബോധിസത്തോ തുസിതകായാ ചവിത്വാ മാതുകുച്ഛിം ഒക്കന്തോ ഹോതി. ചരിമഭവേ ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി പാതുരഹേസും
ഏവം സോ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തി, തസ്സ ജാതദിവസതോ പട്ഠായ തസ്മിം കുലേ സിരിസമ്പത്തിയാ വഡ്ഢമാനത്താ സിരിമാത്വേവ നാമം അകംസു. തസ്സ പദസാ ഗമനകാലേ കനിട്ഠഭാതാ നിബ്ബത്തി, തസ്സ ‘‘അയം സിരിം വഡ്ഢെന്തോ ജാതോ’’തി സിരിവഡ്ഢോതി നാമം അകംസു. തേ ഉഭോപി ജേതവനപ്പടിഗ്ഗഹണേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധാ പബ്ബജിംസു. തേസു സിരിവഡ്ഢോ ന താവ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ ലാഭീ അഹോസി, ചതുന്നം പച്ചയാനം ലാഭീ, ഗഹട്ഠപബ്ബജിതാനം സക്കതോ ഗരുകതോ, സിരിമത്ഥേരോ പന പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ താദിസേന കമ്മച്ഛിദ്ദേന അപ്പലാഭീ അഹോസി ബഹുജനാസമ്ഭാവിതോ, സമഥവിപസ്സനാസു കമ്മം കരൊന്തോ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൯.൧൧൧-൧൪൭) –
‘‘പബ്ബതേ ഹിമവന്തമ്ഹി, ദേവലോ നാമ താപസോ;
തത്ഥ മേ ചങ്കമോ ആസി, അമനുസ്സേഹി മാപിതോ.
‘‘ജടാഭാരേന
ഉത്തമത്ഥം ഗവേസന്തോ, വിപിനാ നിക്ഖമിം തദാ.
‘‘ചുല്ലാസീതിസഹസ്സാനി, സിസ്സാ മയ്ഹം ഉപട്ഠഹും;
സകകമ്മാഭിപസുതാ, വസന്തി വിപിനേ തദാ.
‘‘അസ്സമാ അഭിനിക്ഖമ്മ, അകം പുലിനചേതിയം;
നാനാപുപ്ഫം സമാനെത്വാ, തം ചേതിയമപൂജയിം.
‘‘തത്ഥ ചിത്തം പസാദെത്വാ, അസ്സമം പവിസാമഹം;
സബ്ബേ സിസ്സാ സമാഗന്ത്വാ, ഏതമത്ഥം പുച്ഛിംസു മം.
‘‘പുലിനേന
മയമ്പി ഞാതുമിച്ഛാമ, പുട്ഠോ ആചിക്ഖ നോ തുവം.
‘‘നിദ്ദിട്ഠാ നു മന്തപദേ, ചക്ഖുമന്തോ മഹായസാ;
തേ ഖോ അഹം നമസ്സാമി, ബുദ്ധസെട്ഠേ മഹായസേ.
‘‘കീദിസാ തേ മഹാവീരാ, സബ്ബഞ്ഞൂ ലോകനായകാ;
കഥംവണ്ണാ കഥംസീലാ, കീദിസാ തേ മഹായസാ.
‘‘ബാത്തിംസലക്ഖണാ ബുദ്ധാ, ചത്താലീസദിജാപി ച;
നെത്താ ഗോപഖുമാ തേസം, ജിഞ്ജുകാ ഫലസന്നിഭാ.
‘‘ഗച്ഛമാനാ ച തേ ബുദ്ധാ, യുഗമത്തഞ്ച പെക്ഖരേ;
ന തേസം ജാണു നദതി, സന്ധിസദ്ദോ ന സുയ്യതി.
‘‘ഗച്ഛമാനാ ച സുഗതാ, ഉദ്ധരന്താവ ഗച്ഛരേ;
പഠമം ദക്ഖിണം പാദം, ബുദ്ധാനം ഏസ ധമ്മതാ.
‘‘അസമ്ഭീതാ ച തേ ബുദ്ധാ, മിഗരാജാവ കേസരീ;
നേവുക്കംസെന്തി അത്താനം, നോ ച വമ്ഭെന്തി പാണിനം.
‘‘മാനാവമാനതോ മുത്താ, സമാ സബ്ബേസു പാണിസു;
അനത്തുക്കംസകാ ബുദ്ധാ, ബുദ്ധാനം ഏസ ധമ്മതാ.
‘‘ഉപ്പജ്ജന്താ ച സമ്ബുദ്ധാ, ആലോകം ദസ്സയന്തി തേ;
ഛപ്പകാരം പകമ്പെന്തി, കേവലം വസുധം ഇമം.
‘‘പസ്സന്തി നിരയഞ്ചേതേ, നിബ്ബാതി നിരയോ തദാ;
പവസ്സതി മഹാമേഘോ, ബുദ്ധാനം ഏസ ധമ്മതാ.
‘‘ഈദിസാ തേ മഹാനാഗാ, അതുലാ ച മഹായസാ;
വണ്ണതോ അനതിക്കന്താ, അപ്പമെയ്യാ തഥാഗതാ.
‘‘അനുമോദിംസു മേ വാക്യം, സബ്ബേ സിസ്സാ സഗാരവാ;
തഥാ ച പടിപജ്ജിംസു, യഥാസത്തി യഥാബലം.
‘‘പടിപൂജെന്തി
സദ്ദഹന്താ മമ വാക്യം, ബുദ്ധസക്കതമാനസാ.
‘‘തദാ
ഉപ്പജ്ജി മാതുകുച്ഛിമ്ഹി, ദസസഹസ്സി കമ്പഥ.
‘‘അസ്സമസ്സാവിദൂരമ്ഹി, ചങ്കമമ്ഹി ഠിതോ അഹം;
സബ്ബേ സിസ്സാ സമാഗന്ത്വാ, ആഗച്ഛും മമ സന്തികേ.
‘‘ഉസഭോവ മഹീ നദതി, മിഗരാജാവ കൂജതി;
സുസുമാരോവ സളതി, കിം വിപാകോ ഭവിസ്സതി.
‘‘യം പകിത്തേമി സമ്ബുദ്ധം, സികതാഥൂപസന്തികേ;
സോ ദാനി ഭഗവാ സത്ഥാ, മാതുകുച്ഛിമുപാഗമി.
‘‘തേസം ധമ്മകഥം വത്വാ, കിത്തയിത്വാ മഹാമുനിം;
ഉയ്യോജെത്വാ സകേ സിസ്സേ, പല്ലങ്കമാഭുജിം അഹം.
‘‘ബലഞ്ച വത മേ ഖീണം, ബ്യാധിനാ പരമേന തം;
ബുദ്ധസെട്ഠം സരിത്വാന, തത്ഥ കാലങ്കതോ അഹം.
‘‘സബ്ബേ സിസ്സാ സമാഗന്ത്വാ, അകംസു ചിതകം തദാ;
കളേവരഞ്ച മേ ഗയ്ഹ, ചിതകം അഭിരോപയും.
‘‘ചിതകം പരിവാരെത്വാ, സീസേ കത്വാന അഞ്ജലിം;
സോകസല്ലപരേതാ തേ, വിക്കന്ദിംസു സമാഗതാ.
‘‘തേസം ലാലപ്പമാനാനം, അഗമം ചിതകം തദാ;
അഹം ആചരിയോ തുമ്ഹം, മാ സോചിത്ഥ സുമേധസാ.
‘‘സദത്ഥേ വായമെയ്യാഥ, രത്തിന്ദിവമതന്ദിതാ;
മാ വോ പമത്താ അഹുത്ഥ, ഖണോ വോ പടിപാദിതോ.
‘‘സകേ സിസ്സേനുസാസിത്വാ, ദേവലോകം പുനാഗമിം;
അട്ഠാരസ ച കപ്പാനി, ദേവലോകേ രമാമഹം.
‘‘സതാനം പഞ്ചക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ അഹോസഹം;
അനേകസതക്ഖത്തുഞ്ച, ദേവരജ്ജമകാരയിം.
‘‘അവസേസേസു കപ്പേസു, വോകിണ്ണോ സംസരിം അഹം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഉപ്പാദസ്സ ഇദം ഫലം.
‘‘യഥാ
തഥേവാഹമ്പി സമയേ, പുപ്ഫിതൊമ്ഹി മഹേസിനാ.
‘‘വീരിയം മേ ധുരധോരയ്ഹം, യോഗക്ഖേമാധിവാഹനം;
നാഗോവ ബന്ധനം ഛെത്വാ, വിഹരാമി അനാസവോ.
‘‘സതസഹസ്സിതോ
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, കിത്തനായ ഇദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞഞ്ഹി സമാനം ആയസ്മന്തം സിരിമത്ഥേരം ‘‘അരിയോ’’തി അജാനന്താ പുഥുജ്ജനാ ഭിക്ഖൂ സാമണേരാ ച അപ്പലാഭിതായ ലോകസ്സ അനഭിഗതഭാവേന അസമ്ഭാവെന്താ യംകിഞ്ചി കഥെത്വാ ഗരഹന്തി. സിരിവഡ്ഢത്ഥേരം പന പച്ചയാനം ലാഭിഭാവേന ലോകസ്സ സക്കതഗരുകതഭാവതോ സമ്ഭാവെന്താ പസംസന്തി. ഥേരോ ‘‘അവണ്ണാരഹസ്സ നാമ വണ്ണഭണനം, വണ്ണാരഹസ്സ ച അവണ്ണഭണനം അസ്സ പുഥുജ്ജനഭാവസ്സ ദോസോ’’തി പുഥുജ്ജനഭാവഞ്ച ഗരഹന്തോ –
൧൫൯.
‘‘പരേ ച നം പസംസന്തി, അത്താ ചേ അസമാഹിതോ;
മോഘം പരേ പസംസന്തി, അത്താ ഹി അസമാഹിതോ.
൧൬൦.
‘‘പരേ ച നം ഗരഹന്തി, അത്താ ചേ സുസമാഹിതോ;
മോഘം പരേ ഗരഹന്തി, അത്താ ഹി സുസമാഹിതോ’’തി.
– ഗാഥാദ്വയമഭാസി.
തത്ഥ പരേതി അത്തതോ അഞ്ഞേ പരേ നാമ, ഇധ പന പണ്ഡിതേഹി അഞ്ഞേ ബാലാ പരേതി അധിപ്പേതാ. തേസഞ്ഹി അജാനിത്വാ അപരിയോഗാഹെത്വാ ഭാസനതോ ഗരഹാ വിയ പസംസാപി അപ്പമാണഭൂതാ. നന്തി നം പുഗ്ഗലം. പസംസന്തീതി അവിദ്ദസുഭാവേന തണ്ഹാവിപന്നതായ വാ, അഥ വാ അഭൂതംയേവ ച-സദ്ദോ, സോ അത്താ ചേ അസമാഹിതോതി യം പുഗ്ഗലം പരേ പസംസന്തി, സോ ചേ സയം അസമാഹിതോ മഗ്ഗസമാധിനാ ഫലസമാധിനാ ഉപചാരപ്പനാസമാധിമത്തേനേവ വാ ന സമാഹിതോ, സമാധാനസ്സ പടിപക്ഖഭൂതാനം കിലേസാനം അപ്പഹീനത്താ വിക്ഖിത്തോ വിബ്ഭന്തചിത്തോ ഹോതി ചേതി അത്ഥോ. ‘‘അസമാഹിതോ’’തി ച ഏതേന സമാധിനിമിത്താനം ഗുണാനം അഭാവം ദസ്സേതി. മോഘന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ ‘‘വിസമം ചന്ദിമസൂരിയാ പരിവത്തന്തീ’’തിആദീസു വിയ. പരേ പസംസന്തീതി യേ തം അസമാഹിതം പുഗ്ഗലം പസംസന്തി, തേ മോഘം മുധാ അമൂലകം പസംസന്തി. കസ്മാ? അത്താ ഹി അസമാഹിതോ യസ്മാ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ചിത്തം അസമാഹിതം, തസ്മാതി അത്ഥോ.
ദുതിയഗാഥായം ഗരഹന്തീതി അത്തനോ അവിദ്ദസുഭാവേന ദോസന്തരായ വാ അരിയം ഝാനലാഭിഞ്ച സമാനം
സിരിമത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ദുതിയവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. തതിയവഗ്ഗോ
൧. ഉത്തരത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ഖന്ധാ മയാ പരിഞ്ഞാതാതി ആയസ്മതോ ഉത്തരത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ ഇതോ ചതുനവുതേ കപ്പേ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ ഉത്തരോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ കേനചിദേവ കരണീയേന സാവത്ഥിം ഗതോ കണ്ഡമ്ബമൂലേ കതം യമകപാടിഹാരിയം ദിസ്വാ പസീദിത്വാ പുന കാളകാരാമസുത്തദേസനായ (അ॰ നി॰ ൪.൨൪) അഭിവഡ്ഢമാനസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ സത്ഥാരാ സദ്ധിം രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ഉപസമ്പജ്ജിത്വാ തത്ഥേവ വസന്തോ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൯.൧൦൬-൧൧൦) –
‘‘നിബ്ബുതേ ലോകനാഥമ്ഹി, സിദ്ധത്ഥേ ലോകനായകേ;
മമ ഞാതീ സമാനെത്വാ, ധാതുപൂജം അകാസഹം.
‘‘ചതുന്നവുതിതോ കപ്പേ, യം ധാതുമഭിപൂജയിം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ധാതുപൂജായിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ സത്ഥരി സാവത്ഥിയം വിഹരന്തേ ബുദ്ധുപട്ഠാനത്ഥം രാജഗഹതോ സാവത്ഥിം ഉപഗതോ ഭിക്ഖൂഹി ‘‘കിം, ആവുസോ, പബ്ബജ്ജാകിച്ചം തയാ മത്ഥകം പാപിത’’ന്തി പുട്ഠോ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ –
൧൬൧.
‘‘ഖന്ധാ മയാ പരിഞ്ഞാതാ, തണ്ഹാ മേ സുസമൂഹതാ;
ഭാവിതാ മമ ബൊജ്ഝങ്ഗാ, പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോ.
൧൬൨.
‘‘സോഹം
ഭാവയിത്വാന ബൊജ്ഝങ്ഗേ, നിബ്ബായിസ്സം അനാസവോ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ ഖന്ധാതി പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ. പരിഞ്ഞാതാതി ‘‘ഇദം ദുക്ഖം, ന ഇതോ ഭിയ്യോ’’തി പരിച്ഛിജ്ജ ഞാതാ ഭാവിതാ. തേന ദുക്ഖസ്സ അരിയസച്ചസ്സ പരിഞ്ഞാഭിസമയമാഹ. തണ്ഹാതി തസതി പരിതസതീതി തണ്ഹാ. സുസമൂഹതാതി സമുഗ്ഘാടിതാ. ഏതേന സമുദയസച്ചസ്സ പഹാനാഭിസമയം വദതി. ഭാവിതാ മമ ബൊജ്ഝങ്ഗാതി ബോധിസങ്ഖാതായ സതിആദിധമ്മസാമഗ്ഗിയാ, തംസമങ്ഗിനോ വാ ബോധിസങ്ഖാതസ്സ അരിയപുഗ്ഗലസ്സ അങ്ഗാതി ബൊജ്ഝങ്ഗാ. സതിധമ്മവിചയവീരിയപീതിപസ്സദ്ധിസമാധിഉപെക്ഖാസങ്ഖാതാ മഗ്ഗപരിയാപന്നാ ധമ്മാ മയാ ഭാവിതാ ഉപ്പാദിതാ വഡ്ഢിതാ. ബൊജ്ഝങ്ഗഗ്ഗഹണേനേവ ചെത്ഥ തംസഹചരിതതായ സബ്ബേ മഗ്ഗധമ്മാ, സബ്ബേ ച ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ. ഏതേനേവ മഗ്ഗസച്ചസ്സ ഭാവനാഭിസമയം ദസ്സേതി. പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോതി കാമാസവാദയോ ആസവാ ഖീയന്തി എത്ഥാതി ആസവക്ഖയോതി ലദ്ധനാമോ അസങ്ഖതധമ്മോ മയാ
ഇദാനി പന അനുപാദിസേസനിബ്ബാനസമ്പത്തിം ദസ്സെന്തോ ‘‘സോഹ’’ന്തിആദിനാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – സോഹം ഏവം വുത്തനയേന ഖന്ധേ പരിഞ്ഞായ പരിജാനിത്വാ, തഥാ പരിജാനന്തോ ഏവ സകഅത്തഭാവപരഅത്തഭാവേസു അജ്ഝത്തികബാഹിരായതനേസു അതീതാദിഭേദഭിന്നേസു സംസിബ്ബനാകാരം പുനപ്പുനം പവത്തിസങ്ഖാതം ജാലം ഏതസ്സ അത്ഥീതി ജാലിനീതി ലദ്ധനാമം തണ്ഹം അബ്ബഹിത്വാന മമ ചിത്തസന്താനതോ ഉദ്ധരിത്വാ, തഥാ നം ഉദ്ധരന്തോയേവ വുത്തപ്പഭേദേ ബൊജ്ഝങ്ഗേ ഭാവയിത്വാന തേ ഭാവനാപാരിപൂരിം പാപെത്വാ തതോ ഏവ അനാസവോ ഹുത്വാ ഠിതോ ഇദാനി ചരിമകചിത്തനിരോധേന അനുപാദാനോ വിയ ജാതവേദോ നിബ്ബായിസ്സം പരിനിബ്ബായിസ്സാമീതി.
ഉത്തരത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. ഭദ്ദജിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
പനാദോ നാമ സോ രാജാതി ആയസ്മതോ ഭദ്ദജിത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ബ്രാഹ്മണാനം വിജ്ജാസിപ്പേസു പാരം ഗന്ത്വാ കാമേ പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞായതനേ അസ്സമം കാരെത്വാ വസന്തോ ഏകദിവസം
ഏവം ബഹും കുസലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ തതോ ചവിത്വാ മനുസ്സേസു ഉപ്പന്നോ ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ പഞ്ച പച്ചേകബുദ്ധസതാനി ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹിത്വാ തതോ ചുതോ രാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ രജ്ജം അനുസാസന്തോ പുത്തം പച്ചേകബോധിം അധിഗന്ത്വാ ഠിതം ഉപട്ഠഹിത്വാ തസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ ധാതുയോ ഗഹെത്വാ ചേതിയം കത്വാ പൂജേസി. ഏവം തത്ഥ തത്ഥ താനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഭദ്ദിയനഗരേ അസീതികോടിവിഭവസ്സ ഭദ്ദിയസെട്ഠിസ്സ ഏകപുത്തകോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ഭദ്ദജീതിസ്സ നാമം അഹോസി. തസ്സ കിര ഇസ്സരിയഭോഗപരിവാരാദിസമ്പത്തി ചരിമഭവേ
തദാ സത്ഥാ സാവത്ഥിയം വസ്സം വസിത്വാ ഭദ്ദജികുമാരം സങ്ഗണ്ഹിതും മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം ഭദ്ദിയനഗരം ഗന്ത്വാ ജാതിയാവനേ വസി തസ്സ ഞാണപരിപാകം ആഗമയമാനോ. സോപി ഉപരി പാസാദേ നിസിന്നോ സീഹപഞ്ജരം വിവരിത്വാ ഓലോകെന്തോ ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മം സോതും ഗച്ഛന്തം മഹാജനം ദിസ്വാ ‘‘കത്ഥായം മഹാജനോ ഗച്ഛതീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തം കാരണം സുത്വാ സയമ്പി മഹതാ പരിവാരേന സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൬.൯൮-൧൧൬) –
‘‘ഒഗ്ഗയ്ഹ യം പൊക്ഖരണിം, നാനാകുഞ്ജരസേവിതം;
ഉദ്ധരാമി ഭിസം തത്ഥ, ഘാസഹേതു അഹം തദാ.
‘‘ഭഗവാ തമ്ഹി സമയേ, പദുമുത്തരസവ്ഹയോ;
രത്തമ്ബരധരോ ബുദ്ധോ, ഗച്ഛതേ അനിലഞ്ജസേ.
‘‘ധുനന്തോ പംസുകൂലാനി, സദ്ദം അസ്സോസഹം തദാ;
ഉദ്ധം നിജ്ഝായമാനോഹം, അദ്ദസം ലോകനായകം.
‘‘തത്ഥേവ ഠിതകോ സന്തോ, ആയാചിം ലോകനായകം;
മധും ഭിസേഹി സഹിതം, ഖീരം സപ്പിം മുളാലികം.
‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതു
തതോ കാരുണികോ സത്ഥാ, ഓരോഹിത്വാ മഹായസോ.
‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹി മമം ഭിക്ഖം, അനുകമ്പായ ചക്ഖുമാ;
പടിഗ്ഗഹെത്വാ സമ്ബുദ്ധോ, അകാ മേ അനുമോദനം.
‘‘സുഖീ ഹോതു മഹാപുഞ്ഞ, ഗതി തുയ്ഹം സമിജ്ഝതു;
ഇമിനാ ഭിസദാനേന, ലഭസ്സു വിപുലം സുഖം.
‘‘ഇദം വത്വാന സമ്ബുദ്ധോ, ജലജുത്തമനാമകോ;
ഭിക്ഖമാദായ സമ്ബുദ്ധോ, ആകാസേനാഗമാ ജിനോ.
‘‘തതോ ഭിസം ഗഹെത്വാന, ആഗച്ഛിം മമ അസ്സമം;
ഭിസം രുക്ഖേ ലഗ്ഗെത്വാന, മമ ദാനം അനുസ്സരിം.
‘‘മഹാവാതോ ഉട്ഠഹിത്വാ, സഞ്ചാലേസി വനം തദാ;
ആകാസോ അഭിനാദിത്ഥ, അസനീ ച ഫലീ തദാ.
‘‘തതോ മേ അസനീപാതോ, മത്ഥകേ നിപതീ തദാ;
സോഹം നിസിന്നകോ സന്തോ, തത്ഥ കാലങ്കതോ അഹം.
‘‘പുഞ്ഞകമ്മേന സഞ്ഞുത്തോ, തുസിതം ഉപപജ്ജഹം;
കളേവരം മേ പതിതം, ദേവലോകേ രമാമഹം.
‘‘ഛളസീതിസഹസ്സാനി
സായം പാതം ഉപട്ഠന്തി, ഭിസദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘മനുസ്സയോനിമാഗന്ത്വാ, സുഖിതോ ഹോമഹം തദാ;
ഭോഗേ മേ ഊനതാ നത്ഥി, ഭിസദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘അനുകമ്പിതകോ തേന, ദേവദേവേന താദിനാ;
സബ്ബാസവാ പരിക്ഖീണാ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ.
‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, യം ഭിസം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഭിസദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തേ പന തേന അധിഗതേ സത്ഥാ ഭദ്ദിയസെട്ഠിം ആമന്തേസി – ‘‘തവ പുത്തോ അലങ്കതപടിയത്തോ ധമ്മം സുണന്തോ അരഹത്തേ പതിട്ഠാസി, തേനസ്സ ഇദാനേവ പബ്ബജിതും യുത്തം, നോ ചേ പബ്ബജതി, പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’’തി. സെട്ഠി ‘‘ന മയ്ഹം പുത്തസ്സ ദഹരസ്സേവ സതോ പരിനിബ്ബാനേന കിച്ചം അത്ഥി, പബ്ബാജേഥ ന’’ന്തി ആഹ. തം സത്ഥാ പബ്ബാജെത്വാ ഉപസമ്പാദെത്വാ തത്ഥ സത്താഹം വസിത്വാ കോടിഗാമം പാപുണി, സോ ച ഗാമോ ഗങ്ഗാതീരേ. കോടിഗാമവാസിനോ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം പവത്തേസും. ഭദ്ദജിത്ഥേരോ സത്ഥാരാ അനുമോദനായ ആരദ്ധമത്തായ ബഹിഗാമം ഗന്ത്വാ മഹാപനാദജാതകം (ജാ॰ ൧.൩.൪൦-൪൧) കഥെത്വാ മഹാജനം ധമ്മാമതം പായേസി. ഥേരോ പന അത്തനോ അജ്ഝാവുട്ഠപുബ്ബം സുവണ്ണപാസാദം ദസ്സെത്വാ –
൧൬൩.
‘‘പനാദോ നാമ സോ രാജാ, യസ്സ യൂപോ സുവണ്ണയോ;
തിരിയം സോളസുബ്ബേധോ, ഉബ്ഭമാഹു സഹസ്സധാ.
൧൬൪.
‘‘സഹസ്സകണ്ഡോ സതഗെണ്ഡു, ധജാലു ഹരിതാമയോ;
അനച്ചും തത്ഥ ഗന്ധബ്ബാ, ഛ സഹസ്സാനി സത്തധാ’’തി. –
ദ്വീഹി ഗാഥാഹി വണ്ണെന്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.
തത്ഥ പനാദോ നാമ സോ രാജാതി അതീതേ പനാദോ നാമ സോ രാജാ അഹോസീതി അത്തഭാവഅന്തരഹിതതായ അത്താനം പരം വിയ നിദ്ദിസതി. സോ ഏവ ഹി രജ്ജേ ഠിതകാലതോ പട്ഠായ സദാ ഉസ്സാഹസമ്പത്തിആദിനാ മഹതാ രാജാനുഭാവേന മഹതാ ച കിത്തിസദ്ദേന സമന്നാഗതത്താ ‘‘രാജാ മഹാപനാദോ’’തി പഞ്ഞായിത്ഥ. യസ്സ യൂപോ സുവണ്ണയോതി യസ്സ രഞ്ഞോ അയം യൂപോ പാസാദോ സുവണ്ണമയോ. തിരിയം സോളസുബ്ബേധോതി വിത്ഥാരതോ സോളസകണ്ഡപാതപ്പമാണോ. സോ പന അഡ്ഢയോജനമത്തോ ഉബ്ഭാമാഹു സഹസ്സധാതി ഉബ്ഭം ഉച്ചം ഏവമസ്സ പാസാദസ്സ സഹസ്സധാ സഹസ്സകണ്ഡപ്പമാണമാഹു. സോ പന
സഹസ്സകണ്ഡോതി സഹസ്സഭൂമികോ. സതഗെണ്ഡൂതി അനേകസതനിയ്യൂഹകോ. ധജാലൂതി തത്ഥ തത്ഥ നിയ്യൂഹസിഖരാദീസു പതിട്ഠാപിതേഹി യട്ഠിധജപടാകധജാദിധജേഹി സമ്പന്നോ. ഹരിതാമയോതി ചാമീകരസുവണ്ണമയോ. കേചി പന ‘‘ഹരിതജാതിമണിസരിക്ഖകോ’’തി വദന്തി ഗന്ധബ്ബാതി നടാ. ഛ സഹസ്സാനി സത്തധാതി ഛമത്താനി ഗന്ധബ്ബസഹസ്സാനി സത്തധാ തസ്സ പാസാദസ്സ സത്തസു ഠാനേസു രഞ്ഞോ അഭിരമാപനത്ഥം നച്ചിംസൂതി അത്ഥോ. തേ ഏവം നച്ചന്താപി രാജാനം ഹാസേതും നാസക്ഖിംസു. അഥ സക്കോ ദേവരാജാ ദേവനടേ പേസെത്വാ സമജ്ജം കാരേസി, തദാ രാജാ ഹസീതി.
ഭദ്ദജിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. സോഭിതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
സതിമാ പഞ്ഞവാതി ആയസ്മതോ സോഭിതത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും പുബ്ബേനിവാസഞാണലാഭീനം ഭിക്ഖൂനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപെന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം ഉദ്ദിസ്സ പത്ഥനം കത്വാ പുഞ്ഞാനി കത്വാ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ബ്രാഹ്മണാനം വിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗന്ത്വാ നെക്ഖമ്മാധിമുത്തോ ഘരാവാസം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തസ്സ സമീപേ അരഞ്ഞായതനേ അസ്സമം കാരെത്വാ വനമൂലഫലാഫലേന യാപെന്തോ ബുദ്ധുപ്പാദം സുത്വാ സബ്ബത്ഥ ഏകരത്തിവാസേനേവ ഭദ്ദവതീനഗരേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പസന്നമാനസോ ‘‘തുവം സത്ഥാ ച കേതു ചാ’’തിആദീഹി ഛഹി ഗാഥാഹി അഭിത്ഥവി സോഭിതോതിസ്സ നാമം അകംസു. സോ അപരേന സമയേന സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. പുബ്ബേനിവാസഞാണേ ചിണ്ണവസീ ച അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൯.൪൬-൭൪) –
‘‘ദക്ഖിണേ
ഉത്തമത്ഥം ഗവേസന്തോ, വസാമി വിപിനേ തദാ.
‘‘ലാഭാലാഭേന സന്തുട്ഠോ, മൂലേന ച ഫലേന ച;
അന്വേസന്തോ ആചരിയം, വസാമി ഏകകോ അഹം.
‘‘സുമേധോ നാമ സമ്ബുദ്ധോ, ലോകേ ഉപ്പജ്ജി താവദേ;
ചതുസച്ചം പകാസേതി, ഉദ്ധരന്തോ മഹാജനം.
‘‘നാഹം സുണോമി സമ്ബുദ്ധം, നപി മേ കോചി സംസതി;
അട്ഠവസ്സേ അതിക്കന്തേ, അസ്സോസിം ലോകനായകം.
‘‘അഗ്ഗിദാരും നീഹരിത്വാ, സമ്മജ്ജിത്വാന അസ്സമം;
ഖാരിഭാരം ഗഹെത്വാന, നിക്ഖമിം വിപിനാ അഹം.
‘‘ഏകരത്തിം വസന്തോഹം, ഗാമേസു നിഗമേസു ച;
അനുപുബ്ബേന ചന്ദവതിം, തദാഹം ഉപസങ്കമിം.
‘‘ഭഗവാ തമ്ഹി സമയേ, സുമേധോ ലോകനായകോ;
ഉദ്ധരന്തോ ബഹൂ സത്തേ, ദേസേതി അമതം പദം.
‘‘ജനകായമതിക്കമ്മ, വന്ദിത്വാ ജിനസാഗരം;
ഏകംസം അജിനം കത്വാ, സന്ഥവിം ലോകനായകം.
‘‘തുവം സത്ഥാ ച കേതു ച, ധജോ യൂപോ ച പാണിനം;
പരായനോ പതിട്ഠാ ച, ദീപോ ച ദ്വിപദുത്തമോ.
‘‘നേപുഞ്ഞോ ദസ്സനേ വീരോ, താരേസി ജനതം തുവം;
നത്ഥഞ്ഞോ താരകോ ലോകേ, തവുത്തരിതരോ മുനേ.
‘‘സക്കാ
ന ത്വേവ തവ സബ്ബഞ്ഞു, ഞാണം സക്കാ പമേതവേ.
‘‘തുലദണ്ഡേ ഠപെത്വാന, മഹിം സക്കാ ധരേതവേ;
നത്വേവ തവ പഞ്ഞായ, പമാണമത്ഥി ചക്ഖുമ.
‘‘ആകാസോ മിനിതും സക്കാ, രജ്ജുയാ അങ്ഗുലേന വാ;
നത്വേവ തവ സബ്ബഞ്ഞു, സീലം സക്കാ പമേതവേ.
‘‘മഹാസമുദ്ദേ ഉദകം, ആകാസോ ച വസുന്ധരാ;
പരിമെയ്യാനി ഏതാനി, അപ്പമെയ്യോസി ചക്ഖുമ.
‘‘ഛഹി ഗാഥാഹി സബ്ബഞ്ഞും, കിത്തയിത്വാ മഹായസം;
അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹെത്വാന, തുണ്ഹീ അട്ഠാസഹം തദാ.
‘‘യം വദന്തി സുമേധോതി, ഭൂരിപഞ്ഞം സുമേധസം;
ഭിക്ഖുസങ്ഘേ നിസീദിത്വാ, ഇമാ ഗാഥാ അഭാസഥ.
‘‘യോ
തമഹം കിത്തയിസ്സാമി, സുണാഥ മമ ഭാസതോ.
‘‘സത്തസത്തതി കപ്പാനി, ദേവലോകേ രമിസ്സതി;
സഹസ്സക്ഖത്തും ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി.
‘‘അനേകസതക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി;
പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം.
‘‘ദേവഭൂതോ മനുസ്സോ വാ, പുഞ്ഞകമ്മസമാഹിതോ;
അനൂനമനസങ്കപ്പോ, തിക്ഖപഞ്ഞോ ഭവിസ്സതി.
‘‘തിംസകപ്പസഹസ്സമ്ഹി, ഒക്കാകകുലസമ്ഭവോ;
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘അഗാരാ അഭിനിക്ഖമ്മ, പബ്ബജിസ്സതികിഞ്ചനോ;
ജാതിയാ സത്തവസ്സേന, അരഹത്തം ഫുസിസ്സതി.
‘‘യതോ സരാമി അത്താനം, യതോ പത്തൊസ്മി സാസനം;
എത്ഥന്തരേ ന ജാനാമി, ചേതനം അമനോരമം.
‘‘സംസരിത്വാ
ഭോഗേ മേ ഊനതാ നത്ഥി, ഫലം ഞാണസ്സ ഥോമനേ.
‘‘തിയഗ്ഗീ നിബ്ബുതാ മയ്ഹം, ഭവാ സബ്ബേ സമൂഹതാ;
സബ്ബാസവാ പരിക്ഖീണാ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ.
‘‘തിംസകപ്പസഹസ്സമ്ഹി, യം ഞാണമഥവിം അഹം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലം ഞാണസ്സ ഥോമനേ.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
സോ അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനോ പുബ്ബേനിവാസം അനുപടിപാടിയാ അനുസ്സരന്തോ യാവ അസഞ്ഞഭവേ അചിത്തകപടിസന്ധി, താവ അദ്ദസ. തതോ പഞ്ച കപ്പസതാനി ചിത്തപ്പവത്തിം അദിസ്വാ അവസാനേവ ദിസ്വാ ‘‘കിമേത’’ന്തി
൧൬൫.
‘‘സതിമാ പഞ്ഞവാ ഭിക്ഖു, ആരദ്ധബലവീരിയോ;
പഞ്ച കപ്പസതാനാഹം, ഏകരത്തിം അനുസ്സരിം.
൧൬൬.
‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ, സത്ത അട്ഠ ച ഭാവയം;
പഞ്ച കപ്പസതാനാഹം, ഏകരത്തിം അനുസ്സരി’’ന്തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ സതിമാതി സയം സമുദാഗമനസമ്പന്നായ സതിപട്ഠാനഭാവനാപാരിപൂരിയാ സതിവേപുല്ലപ്പത്തിയാ ച സതിമാ. പഞ്ഞവാതി ഛളഭിഞ്ഞാപാരിപൂരിയാ പഞ്ഞാവേപുല്ലപ്പത്തിയാ ച പഞ്ഞവാ. ഭിന്നകിലേസതായ ഭിക്ഖു. സദ്ധാദിബലാനഞ്ചേവ ആരദ്ധബലവീരിയോ. സദ്ധാദീനഞ്ഹെത്ഥ ബലഗ്ഗഹണേന ഗഹണം സതിപി സതിആദീനം ബലഭാവേ, യഥാ ‘‘ഗോബലിബദ്ധാ പുഞ്ഞഞാണസമ്ഭാരാ’’തി. പഞ്ച കപ്പസതാനാഹം, ഏകരത്തിം അനുസ്സരിന്തി ഏകരത്തിം വിയ അനുസ്സരിം. വിയ-സദ്ദോ ഹി ഇധ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ, ഏതേന പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണേ അത്തനോ ഞാണവസീഭാവം ദീപേതി.
ഇദാനി യായ പടിപത്തിയാ അത്തനോ സതിമന്താദിഭാവോ സാതിസയം പുബ്ബേനിവാസഞാണഞ്ച സിദ്ധം, തം ദസ്സേതും ‘‘ചത്താരോ’’തിആദിനാ ദുതിയം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേതി കായാനുപസ്സനാദികേ അത്തനോ വിസയഭേദേന ചതുബ്ബിധേ ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകേ സതിസങ്ഖാതേ സതിപട്ഠാനേ. സത്താതി സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗേ. അട്ഠാതി അട്ഠ മഗ്ഗങ്ഗാനി. സതിപട്ഠാനേസു ഹി സുപ്പതിട്ഠിതചിത്തസ്സ സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗതാ ഏവ ഹൊന്തി, തഥാ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ. തേനാഹ ധമ്മസേനാപതി – ‘‘ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു സുപ്പതിട്ഠിതചിത്താ സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗേ യഥാഭൂതം ഭാവെത്വാ’’തിആദീഹി (ദീ॰ നി॰ ൩.൧൪൩) സത്തകൊട്ഠാസികേസു സത്തതിംസായ ഭാവയന്തി ഭാവനാഹേതു. സേസം വുത്തനയമേവ.
സോഭിതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. വല്ലിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
യം കിച്ചം ദള്ഹവീരിയേനാതിആദികാ ആയസ്മതോ വല്ലിയത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സുമേധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ വിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ അസീതികോടിവിഭവം പഹായ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ പബ്ബതപാദേ അരഞ്ഞായതനേ ഏകിസ്സാ നദിയാ തീരേ അസ്സമം കാരെത്വാ വിഹരന്തോ അത്തനോ അനുഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം ഉപഗതം സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അജിനചമ്മം പത്ഥരിത്വാ അദാസി വല്ലിയോത്വേവ സമുദാചരിംസു. അപരഭാഗേ പന വേണുദത്തത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ തസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ സതോ സമ്പജാനോ ഹുത്വാ വിഹരന്തോ ഞാണസ്സ പരിപാകം ഗതത്താ പടിപത്തിക്കമം ഥേരം പുച്ഛന്തോ –
൧൬൭.
‘‘യം കിച്ചം ദള്ഹവീരിയേന, യം കിച്ചം ബൊദ്ധുമിച്ഛതാ;
കരിസ്സം നാവരജ്ഝിസ്സം, പസ്സ വീരിയം പരക്കമം.
൧൬൮.
‘‘ത്വഞ്ച മേ മഗ്ഗമക്ഖാഹി, അഞ്ജസം അമതോഗധം;
അഹം മോനേന മോനിസ്സം, ഗങ്ഗാസോതോവ സാഗര’’ന്തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ യം കിച്ചം ദള്ഹവീരിയേനാതി ദള്ഹേന വീരിയേന ഥിരേന പരക്കമേന, ദള്ഹവീരിയേന വാ പുരിസധോരയ്ഹേന യം കിച്ചം കാതബ്ബം പടിപജ്ജിതബ്ബം. യം കിച്ചം ബൊദ്ധുമിച്ഛതാതി ചത്താരി അരിയസച്ചാനി നിബ്ബാനമേവ വാ ബൊദ്ധും ബുജ്ഝിതും ഇച്ഛന്തേന പടിവിജ്ഝിതുകാമേന യം കിച്ചം കരണീയം. കരിസ്സം നാവരജ്ഝിസ്സന്തി തമഹം ദാനി കരിസ്സം ന വിരാധെസ്സം, യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജിസ്സാമി. പസ്സ വീരിയം പരക്കമന്തി യഥാ പടിപജ്ജമാനേ ധമ്മേ വിധിനാ ഈരണതോ ‘‘വീരിയം’’, പരം പരം ഠാനം അക്കമനതോ ‘‘പരക്കമോ’’തി ച ലദ്ധനാമം സമ്മാവായാമം പസ്സ ന സദ്ധമേവാതി അത്തനോ കത്തുകാമതം ദസ്സേതി.
ത്വഞ്ചാതി മേതി മയ്ഹം. മഗ്ഗമക്ഖാഹീതി അരിയമഗ്ഗം കഥേഹി, ലോകുത്തരമഗ്ഗസമ്പാപകം ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനം കഥേഹീതി അത്ഥോ. അഞ്ജസന്തി ഉജുകം മജ്ഝിമപടിപദാഭാവേന അന്തദ്വയസ്സ അനുപഗമനതോ. അമതേ നിബ്ബാനേ സമ്പാപകഭാവേന പതിട്ഠിതത്താ അമതോഗധം. മോനേനാതി ഞാണേന മഗ്ഗപഞ്ഞായ. മോനിസ്സന്തി ജാനിസ്സം നിബ്ബാനം പടിവിജ്ഝിസ്സം പാപുണിസ്സം. ഗങ്ഗാസോതോവ സാഗരന്തി യഥാ ഗങ്ഗായ സോതോ സാഗരം സമുദ്ദം അവിരജ്ഝന്തോ ഏകംസതോ ഓഗാഹതി, ഏവം ‘‘അഹം കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജന്തോ മഗ്ഗഞാണേന നിബ്ബാനം അധിഗമിസ്സാമി, തസ്മാ തം കമ്മട്ഠാനം മേ ആചിക്ഖഥാ’’തി ഥേരം കമ്മട്ഠാനം യാചി.
തം സുത്വാ വേണുദത്തത്ഥേരോ തസ്സ കമ്മട്ഠാനം അദാസി. സോപി കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജന്തോ നചിരസ്സേവ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപെത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൯.൭൫-൧൦൫) –
‘‘പഞ്ച കാമഗുണേ ഹിത്വാ, പിയരൂപേ മനോരമേ;
അസീതി കോടിയോ ഹിത്വാ, പബ്ബജിം അനഗാരിയം.
‘‘പബ്ബജിത്വാന കായേന, പാപകമ്മം വിവജ്ജയിം;
വചീദുച്ചരിതം ഹിത്വാ, നദീകൂലേ വസാമഹം.
‘‘ഏകകം മം വിഹരന്തം, ബുദ്ധസെട്ഠോ ഉപാഗമി;
നാഹം ജാനാമി ബുദ്ധോതി, അകാസിം പടിസന്ഥാരം.
‘‘കരിത്വാ പടിസന്ഥാരം, നാമഗൊത്തമപുച്ഛഹം;
ദേവതാനുസി ഗന്ധബ്ബോ, അദു സക്കോ പുരിന്ദദോ.
‘‘കോ വാ ത്വം കസ്സ വാ പുത്തോ, മഹാബ്രഹ്മാ ഇധാഗതോ;
വിരോചേസി ദിസാ സബ്ബാ, ഉദയം സൂരിയോ യഥാ.
‘‘സഹസ്സാരാനി ചക്കാനി, പാദേ ദിസ്സന്തി മാരിസ;
കോ വാ ത്വം കസ്സ വാ പുത്തോ, കഥം ജാനേമു തം മയം.
‘‘നാമഗൊത്തം പവേദേഹി, സംസയം അപനേഹി മേ;
നമ്ഹി ദേവാ ന ഗന്ധബ്ബോ, നമ്ഹി സക്കോ പുരിന്ദദോ.
‘‘ബ്രഹ്മഭാവോ ച മേ നത്ഥി, ഏതേസം ഉത്തമോ അഹം;
അതീതോ വിസയം തേസം, ദാലയിം കാമബന്ധനം.
‘‘സബ്ബേ
തസ്സ വാചം സുണിത്വാഹം, ഇദം വചനമബ്രവിം.
‘‘യദി ബുദ്ധോസി സബ്ബഞ്ഞൂ, നിസീദ ത്വം മഹാമുനേ;
തമഹം പൂജയിസ്സാമി, ദുക്ഖസ്സന്തകരോ തുവം.
‘‘പത്ഥരിത്വാജിനചമ്മം
നിസീദി തത്ഥ ഭഗവാ, സീഹോവ ഗിരിഗബ്ഭരേ.
‘‘ഖിപ്പം പബ്ബതമാരുയ്ഹ, അമ്ബസ്സ ഫലമഗ്ഗഹിം;
സാലകല്യാണികം പുപ്ഫം, ചന്ദനഞ്ച മഹാരഹം.
‘‘ഖിപ്പം പഗ്ഗയ്ഹ തം സബ്ബം, ഉപെത്വാ ലോകനായകം;
ഫലം ബുദ്ധസ്സ ദത്വാന, സാലപുപ്ഫമപൂജയിം.
‘‘ചന്ദനം അനുലിമ്പിത്വാ, അവന്ദിം സത്ഥുനോ അഹം;
പസന്നചിത്തോ സുമനോ, വിപുലായ ച പീതിയാ.
‘‘അജിനമ്ഹി നിസീദിത്വാ, സുമേധോ ലോകനായകോ;
മമ കമ്മം പകിത്തേസി, ഹാസയന്തോ മമം തദാ.
‘‘ഇമിനാ ഫലദാനേന, ഗന്ധമാലേഹി ചൂഭയം;
പഞ്ചവീസേ കപ്പസതേ, ദേവലോകേ രമിസ്സതി.
‘‘അനൂനമനസങ്കപ്പോ, വസവത്തീ ഭവിസ്സതി;
ഛബ്ബീസതികപ്പസതേ, മനുസ്സത്തം ഗമിസ്സതി.
‘‘ഭവിസ്സതി ചക്കവത്തീ, ചാതുരന്തോ മഹിദ്ധികോ;
വേഭാരം നാമ നഗരം, വിസ്സകമ്മേന മാപിതം.
‘‘ഹെസ്സതി സബ്ബസോവണ്ണം, നാനാരതനഭൂസിതം;
ഏതേനേവ ഉപായേന, സംസരിസ്സതി സോ ഭവേ.
‘‘സബ്ബത്ഥ പൂജിതോ ഹുത്വാ, ദേവത്തേ അഥ മാനുസേ;
പച്ഛിമേ ഭവേ സമ്പത്തേ, ബ്രഹ്മബന്ധു ഭവിസ്സതി.
‘‘അഗാരാ അഭിനിക്ഖമ്മ, അനഗാരീ ഭവിസ്സതി;
അഭിഞ്ഞാപാരഗൂ ഹുത്വാ, നിബ്ബായിസ്സതിനാസവോ.
‘‘ഇദം
മമ നിജ്ഝായമാനസ്സ, പക്കാമി അനിലഞ്ജസേ.
‘‘തേന കമ്മേന സുകതേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;
ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.
‘‘തുസിതതോ ചവിത്വാന, നിബ്ബത്തിം മാതുകുച്ഛിയം;
ഭോഗേ മേ ഊനതാ നത്ഥി, യമ്ഹി ഗബ്ഭേ വസാമഹം.
‘‘മാതുകുച്ഛിഗതേ മയി, അന്നപാനഞ്ച ഭോജനം;
മാതുയാ മമ ഛന്ദേന, നിബ്ബത്തതി യദിച്ഛകം.
‘‘ജാതിയാ പഞ്ചവസ്സേന, പബ്ബജിം അനഗാരിയം;
ഓരോപിതമ്ഹി കേസമ്ഹി, അരഹത്തമപാപുണിം.
‘‘പുബ്ബകമ്മം
തിംസകപ്പസഹസ്സമ്ഹി, മമ കമ്മമനുസ്സരിം.
‘‘നമോ തേ പുരിസാജഞ്ഞ, നമോ തേ പുരിസുത്തമ;
തവ സാസനമാഗമ്മ, പത്തൊമ്ഹി അചലം പദം.
‘‘തിംസകപ്പസഹസ്സമ്ഹി, യം ബുദ്ധമഭിപൂജയിം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ ഥേരോ ഇമായേവ ഗാഥാ അഭാസീതി.
വല്ലിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. വീതസോകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
കേസേ മേ ഓലിഖിസ്സന്തീതിആദികാ ആയസ്മതോ വീതസോകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ബ്രാഹ്മണാനം വീതസോകോതി നാമ അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ ഖത്തിയകുമാരേഹി സിക്ഖിതബ്ബവിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ ഗിരിദത്തത്ഥേരം നിസ്സായ ഗിഹിഭൂതോ സുത്തന്തപിടകേ അഭിധമ്മപിടകേ ച വിസാരദോ ഹുത്വാ ഏകദിവസം മസ്സുകമ്മസമയേ കപ്പകസ്സ ഹത്ഥതോ ആദാസം ഗഹെത്വാ കായം ഓലോകെന്തോ വലിതപലിതാദീനി ദിസ്വാ സഞ്ജാതസംവേഗോ വിപസ്സനായ ചിത്തം ഓതാരെത്വാ ഭാവനം ഉസ്സുക്കാപെത്വാ തസ്മിംയേവ ആസനേ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ ഗിരിദത്തത്ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൯.൯-൨൬) –
‘‘അജ്ഝായകോ
ലക്ഖണേ ഇതിഹാസേ ച, സനിഘണ്ഡുസകേടുഭേ.
‘‘നദീസോതപടിഭാഗാ, സിസ്സാ ആയന്തി മേ തദാ;
തേസാഹം മന്തേ വാചേമി, രത്തിന്ദിവമതന്ദിതോ.
‘‘സിദ്ധത്ഥോ നാമ സമ്ബുദ്ധോ, ലോകേ ഉപ്പജ്ജി താവദേ;
തമന്ധകാരം നാസെത്വാ, ഞാണാലോകം പവത്തയി.
‘‘മമ അഞ്ഞതരോ സിസ്സോ, സിസ്സാനം സോ കഥേസി മേ;
സുത്വാന തേ ഏതമത്ഥം, ആരോചേസും മമം തദാ.
‘‘ബുദ്ധോ ലോകേ സമുപ്പന്നോ, സബ്ബഞ്ഞൂ ലോകനായകോ;
തസ്സാനുവത്തതി ജനോ, ലാഭോ അമ്ഹം ന വിജ്ജതി.
‘‘അധിച്ചുപ്പത്തികാ ബുദ്ധാ, ചക്ഖുമന്തോ മഹായസാ;
യംനൂനാഹം ബുദ്ധസെട്ഠം, പസ്സെയ്യം ലോകനായകം.
‘‘അജിനം
അസ്സമാ അഭിനിക്ഖമ്മ, സിസ്സേ ആമന്തയിം അഹം.
‘‘ഓദുമ്ബരികപുപ്ഫംവ, ചന്ദമ്ഹി സസകം യഥാ;
വായസാനം യഥാ ഖീരം, ദുല്ലഭോ ലോകനായകോ.
‘‘ബുദ്ധോ ലോകമ്ഹി ഉപ്പന്നോ, മനുസ്സത്തമ്പി ദുല്ലഭം;
ഉഭോസു വിജ്ജമാനേസു, സവനഞ്ച സുദുല്ലഭം.
‘‘ബുദ്ധോ ലോകേ സമുപ്പന്നോ, ചക്ഖും ലച്ഛാമ നോ ഭവം;
ഏഥ സബ്ബേ ഗമിസ്സാമ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസന്തികം.
‘‘കമണ്ഡലുധരാ സബ്ബേ, ഖരാജിനനിവാസിനോ;
തേ ജടാഭാരഭരിതാ, നിക്ഖമും വിപിനാ തദാ.
‘‘യുഗമത്തം പെക്ഖമാനാ, ഉത്തമത്ഥം ഗവേസിനോ;
ആസത്തിദോസരഹിതാ, അസമ്ഭീതാവ കേസരീ.
‘‘അപ്പകിച്ചാ അലോലുപ്പാ, നിപകാ സന്തവുത്തിനോ;
ഉഞ്ഛായ ചരമാനാ തേ, ബുദ്ധസെട്ഠമുപാഗമും.
‘‘ദിയഡ്ഢയോജനേ സേസേ, ബ്യാധി മേ ഉപപജ്ജഥ;
ബുദ്ധസെട്ഠം സരിത്വാന, തത്ഥ കാലങ്കതോ അഹം.
‘‘ചതുന്നവുതിതോ കപ്പേ, യം സഞ്ഞമലഭിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധസഞ്ഞായിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം
൧൬൯.
‘‘കേസേ മേ ഓലിഖിസ്സന്തി, കപ്പകോ ഉപസങ്കമി;
തതോ ആദാസമാദായ, സരീരം പച്ചവെക്ഖിസം.
൧൭൦.
‘‘തുച്ഛോ കായോ അദിസ്സിത്ഥ, അന്ധകാരേ തമോ ബ്യഗാ;
സബ്ബേ ചോളാ സമുച്ഛിന്നാ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ കേസേ മേ ഓലിഖിസ്സന്തി, കപ്പകോ ഉപസങ്കമീതി ഗിഹികാലേ മസ്സുകമ്മസമയേ ‘‘മമ കേസേ ഓലിഖിസ്സം കപ്പേമീ’’തി കേസാദീനം ഛേദനാദിവസേന കപ്പനതോ കപ്പകോ ന്ഹാപിതോ മം ഉപഗച്ഛി. തതോതി കപ്പകതോ. സരീരം പച്ചവെക്ഖിസന്തി സബ്ബകായികേ ആദാസേ പലിതവലിതമുഖനിമിത്താദിദസ്സനമുഖേന ‘‘അഭിഭൂതോ വത ജരായ മേ കായോ’’തി ജരാഭിഭൂതം അത്തനോ സരീരം പച്ചവെക്ഖിം. ഏവം പച്ചവെക്ഖതോ ച തുച്ഛോ കായോ അദിസ്സിത്ഥ നിച്ചധുവസുഖസഭാവാദീഹി രിത്തോ ഹുത്വാ മേ കായോ അദിസ്സഥ പഞ്ഞായി. കസ്മാ? അന്ധകാരേ തമോ ബ്യഗാ യേന അയോനിസോമനസികാരസങ്ഖാതേന സബ്ബേ ചോളാ സമുച്ഛിന്നാ ചോരാ വിയ കുസലഭണ്ഡച്ഛേദനതോ, സാധൂഹി അലാതബ്ബതോ അസങ്ഗഹേതബ്ബതോ സങ്കാരകൂടാദീസു ഛഡ്ഡിതപിലോതികഖണ്ഡം വിയ ഇസ്സരജനേന അരിയജനേന ജിഗുച്ഛിതബ്ബതായ ചോളാ വിയാതി വാ ‘‘ചോളാ’’തി ലദ്ധനാമാ കിലേസാ സമുച്ഛിന്നാ. അഗ്ഗമഗ്ഗേന സമുഗ്ഘാടിതത്താ ഏവ ച നേസം നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ ആയതിം പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തി നത്ഥീതി.
വീതസോകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. പുണ്ണമാസത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
പഞ്ച നീവരണേ ഹിത്വാതിആദികാ ആയസ്മതോ പുണ്ണമാസത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ തിസ്സസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥരി അരഞ്ഞേ വിഹരന്തേ പംസുകൂലചീവരം ദുമസാഖായ ലഗ്ഗെത്വാ ഗന്ധകുടിം പവിട്ഠേ ധനുഹത്ഥോ ഗഹനം പവിട്ഠോ സത്ഥു പംസുകൂലം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ പുണ്ണമാസോത്വേവ നാമം അകംസു. സോ വയപ്പത്തോ ദാരപരിഗ്ഗഹം കത്വാ ഏകസ്മിം പുത്തേ ഉപ്പന്നേ ഘരാവാസം പഹായ പബ്ബജിത്വാ ഗാമകാവാസേ വസന്തോ ഘടെന്തോ വായമന്തോ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൯.൧-൮) –
‘‘തിസ്സോ നാമാസി ഭഗവാ, സയമ്ഭൂ അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ;
പംസുകൂലം ഠപെത്വാന, വിഹാരം പാവിസീ ജിനോ.
‘‘വിനതം ധനുമാദായ, ഭക്ഖത്ഥായ ചരിം അഹം;
മണ്ഡലഗ്ഗം ഗഹെത്വാന, കാനനം പാവിസിം അഹം.
‘‘തത്ഥദ്ദസം പംസുകൂലം, ദുമഗ്ഗേ ലഗ്ഗിതം തദാ;
ചാപം തത്ഥേവ നിക്ഖിപ്പ, സിരേ കത്വാന അഞ്ജലിം.
‘‘പസന്നചിത്തോ സുമനോ, വിപുലായ ച പീതിയാ;
ബുദ്ധസെട്ഠം സരിത്വാന, പംസുകൂലം അവന്ദഹം.
‘‘ദ്വേനവുതേ ഇതോ കപ്പേ, പംസുകൂലമവന്ദഹം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, വന്ദനായ ഇദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ സാവത്ഥിം ഉപഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ സുസാനേ വസതി, തസ്സ ച അചിരാഗതസ്സേവ സതോ പുത്തോ കാലമകാസി. ദാരകമാതാ ഥേരസ്സ ആഗതഭാവം സുത്വാ, ‘‘മാ ഇദം അപുത്തകം സാപതെയ്യം രാജാനോ ഹരെയ്യു’’ന്തി തം ഉപ്പബ്ബാജേതുകാമാ മഹതാ പരിവാരേന
൧൭൧.
‘‘പഞ്ച നീവരണേ ഹിത്വാ, യോഗക്ഖേമസ്സ പത്തിയാ;
ധമ്മാദാസം ഗഹെത്വാന, ഞാണദസ്സനമത്തനോ.
൧൭൨.
‘‘പച്ചവെക്ഖിം
അജ്ഝത്തഞ്ച ബഹിദ്ധാ ച, തുച്ഛോ കായോ അദിസ്സഥാ’’തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തത്ഥ പഞ്ച നീവരണേ ഹിത്വാതി കാമച്ഛന്ദാദികേ പഞ്ച നീവരണേ പഹായ ഝാനാധിഗമേന വിദ്ധംസെത്വാ. യോഗക്ഖേമസ്സ പത്തിയാതി കാമയോഗാദീഹി ചതൂഹി യോഗേഹി ഖേമസ്സ അനുപദ്ദുതസ്സ നിബ്ബാനസ്സ അധിഗമായ. ധമ്മാദാസന്തി ധമ്മഭൂതം ആദാസം. യഥാ ഹി ആദാസോ ഓലോകെന്തസ്സ രൂപകായേ ഗുണാഗുണം ആദംസേതി, ഏവം വിപസ്സനാസങ്ഖാതോ ധമ്മാനം സാമഞ്ഞവിസേസാവബോധനതോ ഞാണദസ്സനഭൂതോ ധമ്മാദാസോ വിപസ്സന്തസ്സ വോദാനസംകിലേസധമ്മവിഭാവനേന തപ്പഹാനസാധനേന ച വിസേസതോ നാമകായേ ഗുണം ആദംസേതി. തേനാഹ –
‘‘ധമ്മാദാസം ഗഹെത്വാന, ഞാണദസ്സനമത്തനോ;
പച്ചവെക്ഖിം ഇമം കായം, സബ്ബം സന്തരബാഹിര’’ന്തി. –
ഇമം കായം ധമ്മസമൂഹം മമ അത്തഭാവം അജ്ഝത്തികബാഹിരായതനഭാവതോ സന്തരബാഹിരം സബ്ബം അനവസേസം ധമ്മാദാസം ഗഹെത്വാ ‘‘അനിച്ച’’ന്തിപി ‘‘ദുക്ഖ’’ന്തിപി ‘‘അനത്താ’’തിപി പതിഅവെക്ഖിം ഞാണചക്ഖുനാ പസ്സിം. ഏവം പസ്സതാ ച മയാ അജ്ഝത്തഞ്ച ബഹിദ്ധാ ചാതി അത്തനോ സന്താനേ പരസന്താനേ ച തുച്ഛോ കായോ അദിസ്സഥ നിച്ചസാരാദിവിരഹിതോ തുച്ഛോ ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതോ അത്തഭാവകായോ ഞാണചക്ഖുനാ യാഥാവതോ അപസ്സിത്ഥ. സകലമ്പി ഹി ഖന്ധപഞ്ചകം ‘‘അവിജ്ജാനിവുതസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ബാലസ്സ തണ്ഹാസംയുത്തസ്സ ഏവമയം കായോ സമുദാഗതോ’’തിആദീസു (സം॰ നി॰ ൨.൧൯) ‘‘കായോ’’തി വുച്ചതി. ‘‘അദിസ്സഥാ’’തി ച ഇമിനാ യദേവ കായേ ദട്ഠബ്ബം, തം ദിട്ഠം, ന ദാനിസ്സ കിഞ്ചി മയാ പസ്സിതബ്ബം അത്ഥീതി കതകിച്ചതം ദസ്സെന്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി. ഏവം ഥേരോ ഇമാഹി ഗാഥാഹി പുരാണദുതിയികായ ധമ്മം ദേസെത്വാ തം സരണേസു ച സീലേസു ച സമ്പതിട്ഠാപെത്വാ ഉയ്യോജേസി.
പുണ്ണമാസത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. നന്ദകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
യഥാപി ഭദ്ദോ ആജഞ്ഞോതി ആയസ്മതോ നന്ദകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി കരൊന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ പച്ചന്തദേസേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ നന്ദകോതി നാമം അകംസു. ജെട്ഠകഭാതാ പനസ്സ ഭരതോ നാമ. തസ്സ പുബ്ബയോഗോ അനന്തരവത്ഥുസ്മിം ആവിഭവിസ്സതി. തേ ഉഭോപി
തേന ച സമയേന സകടസത്ഥേ ഗച്ഛന്തേ ഏകോ സകടേ യുത്തോ ഗോണോ ചിക്ഖല്ലട്ഠാനേ സകടം ഉദ്ധരിതും അസക്കൊന്തോ പരിപതി. തതോ നം സത്ഥവാഹോ സകടാ മോചെത്വാ തിണഞ്ച പാനീയഞ്ച ദത്വാ പരിസ്സമം അപനെത്വാ പുന ധുരേ യോജേസി. തതോ ഗോണോ വൂപസന്തപരിസ്സമോ ലദ്ധബലോ തം സകടം ചിക്ഖല്ലട്ഠാനതോ ഉദ്ധരിത്വാ ഥലേ പതിട്ഠാപേസി. അഥ ഭരതത്ഥേരോ നന്ദകസ്സ ‘‘പസ്സസി നോ ത്വം, ആവുസോ നന്ദക, ഇമസ്സ കമ്മ’’ന്തി തം നിദസ്സെത്വാ തേന ‘‘പസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘ഇമമത്ഥം സുട്ഠു ഉപധാരേഹീ’’തി ആഹ. ഇതരോ ‘‘യഥായം ഗോണോ വൂപസന്തപരിസ്സമോ പങ്കട്ഠാനതോ ഭാരം ഉബ്ബഹതി, ഏവം മയാപി സംസാരപങ്കതോ അത്താ ഉദ്ധരിതബ്ബോ’’തി തമേവാരമ്മണം കത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൮.൯൦-൯൫) –
‘‘മിഗലുദ്ദോ
വാതമിഗം ഗവേസന്തോ, ചങ്കമം അദ്ദസം അഹം.
‘‘ഉച്ഛങ്ഗേന പുലിനം ഗയ്ഹ, ചങ്കമേ ഓകിരിം അഹം;
പസന്നചിത്തോ സുമനോ, സുഗതസ്സ സിരീമതോ.
‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, പുലിനം ഓകിരിം അഹം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, പുലിനസ്സ ഇദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനോ ജെട്ഠഭാതികസ്സ ഭരതത്ഥേരസ്സ സന്തികേ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ –
൧൭൩.
‘‘യഥാപി ഭദ്ദോ ആജഞ്ഞോ, ഖലിത്വാ പതിതിട്ഠതി;
ഭിയ്യോ ലദ്ധാന സംവേഗം, അദീനോ വഹതേ ധുരം.
൧൭൪.
‘‘ഏവം ദസ്സനസമ്പന്നം, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാവകം;
ആജാനീയം മം ധാരേഥ, പുത്തം ബുദ്ധസ്സ ഓരസ’’ന്തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ ഭിയ്യോ ലദ്ധാന സംവേഗം, അദീനോ വഹതേ ധുരന്തി ‘‘മയ്ഹം ജാതിബലവീരിയാനം അനനുച്ഛവികമേതം യദിദം ആഗതസ്സ ഭാരസ്സ അവഹന’’ന്തി സംവേഗം ലഭിത്വാ അദീനോ അദീനമാനസോ അലീനചിത്തോ. ‘‘അലീനോ’’തി വാ പാഠോ, സോ ഏവ അത്ഥോ. ഭിയ്യോ പുനപ്പുനം ഭിയ്യോസോമത്തായ അത്തനോ ധുരം ഭാരം വഹതേ ഉബ്ബഹതി. സേസം ഹെട്ഠാ രമണീയവിഹാരിത്ഥേരസ്സ ഗാഥാവണ്ണനായം വുത്തനയമേവ.
നന്ദകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. ഭരതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ഏഹി നന്ദക, ഗച്ഛാമാതി ആയസ്മതോ ഭരതത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം മനുഞ്ഞദസ്സനം മുദുസുഖസമ്ഫസ്സം ഉപാഹനദ്വയം ഗഹെത്വാ ഗച്ഛന്തോ സത്ഥാരം ചങ്കമന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഉപാഹനാ ഉപനാമെത്വാ, ‘‘അഭിരുഹതു ഭഗവാ ഉപാഹനാ, യം മമ അസ്സ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി ആഹ. അഭിരുഹി ഭഗവാ തസ്സ അനുഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം ഉപാഹനാ. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ചമ്പാനഗരേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തി, ഭരതോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സോണത്ഥേരസ്സ പബ്ബജിതഭാവം സുത്വാ ‘‘സോപി നാമ പബ്ബജീ’’തി സഞ്ജാതസംവേഗോ പബ്ബജിത്വാ കതപുബ്ബകിച്ചോ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൮.൭൧-൮൯) –
‘‘അനോമദസ്സീ ഭഗവാ, ലോകജെട്ഠോ നരാസഭോ;
ദിവാവിഹാരാ നിക്ഖമ്മ, പഥമാരുഹി ചക്ഖുമാ.
‘‘പാനധിം സുകതം ഗയ്ഹ, അദ്ധാനം പടിപജ്ജഹം;
തത്ഥദ്ദസാസിം സമ്ബുദ്ധം, പത്തികം ചാരുദസ്സനം.
‘‘സകം ചിത്തം പസാദെത്വാ, നീഹരിത്വാന പാനധിം;
പാദമൂലേ ഠപെത്വാന, ഇദം വചനമബ്രവിം.
‘‘അഭിരൂഹ മഹാവീര, സുഗതിന്ദ വിനായക;
ഇതോ ഫലം ലഭിസ്സാമി, സോ മേ അത്ഥോ സമിജ്ഝതു.
‘‘അനോമദസ്സീ ഭഗവാ, ലോകജെട്ഠോ നരാസഭോ;
പാനധിം അഭിരൂഹിത്വാ, ഇദം വചനമബ്രവി.
‘‘യോ
തമഹം കിത്തയിസ്സാമി, സുണാഥ മമ ഭാസതോ.
‘‘ബുദ്ധസ്സ ഗിരമഞ്ഞായ, സബ്ബേ ദേവാ സമാഗതാ;
ഉദഗ്ഗചിത്താ സുമനാ, വേദജാതാ കതഞ്ജലീ.
‘‘പാനധീനം
പഞ്ചപഞ്ഞാസക്ഖത്തുഞ്ച, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി.
‘‘സഹസ്സക്ഖത്തും രാജാ ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി;
പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം.
‘‘അപരിമെയ്യേ ഇതോ കപ്പേ, ഒക്കാകകുലസമ്ഭവോ;
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഓരസോ ധമ്മനിമ്മിതോ;
സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, നിബ്ബായിസ്സതിനാസവോ.
‘‘ദേവലോകേ മനുസ്സേ വാ, നിബ്ബത്തിസ്സതി പുഞ്ഞവാ;
ദേവയാനപടിഭാഗം, യാനം പടിലഭിസ്സതി.
‘‘പാസാദാ സിവികാ വയ്ഹം, ഹത്ഥിനോ സമലങ്കതാ;
രഥാ വാജഞ്ഞസംയുത്താ, സദാ പാതുഭവന്തി മേ.
‘‘അഗാരാ നിക്ഖമന്തോപി, രഥേന നിക്ഖമിം അഹം;
കേസേസു ഛിജ്ജമാനേസു, അരഹത്തമപാപുണിം.
‘‘ലാഭാ മയ്ഹം സുലദ്ധം മേ, വാണിജ്ജം സുപ്പയോജിതം;
ദത്വാന പാനധിം ഏകം, പത്തൊമ്ഹി അചലം പദം.
‘‘അപരിമെയ്യേ ഇതോ കപ്പേ, യം പാനധിമദാസഹം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, പാനധിസ്സ ഇദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ അത്തനോ കനിട്ഠഭാതികേന നന്ദകത്ഥേരേന ഹെട്ഠാ വുത്തനയേന അഞ്ഞാബ്യാകരണേ കതേ ‘‘ഇദാനി നന്ദകോപി അരഹാ ജാതോ, ഹന്ദ മയം ഉഭോപി സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വുസിതബ്രഹ്മചരിയതം നിവേദെസ്സാമാതി ഉപ്പന്നം പരിവിതക്കം നന്ദകത്ഥേരസ്സ കഥെന്തോ –
൧൭൫.
‘‘ഏഹി നന്ദക ഗച്ഛാമ, ഉപജ്ഝായസ്സ സന്തികം;
സീഹനാദം നദിസ്സാമ, ബുദ്ധസെട്ഠസ്സ സമ്മുഖാ.
൧൭൬.
‘‘യായ
സോ നോ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോ, സബ്ബസംയോജനക്ഖയോ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ നന്ദകാതി ആലപനം. ഏഹീതി തസ്സ അത്തനോ സന്തികകരണം. ഗച്ഛാമാതി തേന അത്തനാ ച ഏകജ്ഝം കാതബ്ബകിരിയാവചനം, ഉപജ്ഝായസ്സാതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഹി സമന്തചക്ഖുനാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ച സത്താനം ആസയാനുസയചരിതാദീനം യഥാഭൂതവിലോകനേന സദേവകസ്സ ലോകസ്സ വജ്ജാവജ്ജം ഉപനിജ്ഝായതീതി വിസേസതോ ഉപജ്ഝായോതി വത്തബ്ബതം അരഹതി. യദത്ഥം ഗമനം, തം ദസ്സേതും ‘‘സീഹനാദം നദിസ്സാമ, ബുദ്ധസെട്ഠസ്സ സമ്മുഖാ’’തി ആഹ. യഥാഭുച്ചഗുണാഭിബ്യാഹാരതായ അഭീതനാദഭാവതോ സീഹനാദം ബുദ്ധസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തതോ ഏവ സബ്ബസത്തുത്തമതായ സെട്ഠസ്സ, ബുദ്ധാനം വാ സാവകബുദ്ധാദീനം സെട്ഠസ്സ സമ്മുഖാ പുരതോ നദിസ്സാമാതി അത്ഥോ.
യഥാ പന സീഹനാദം നദിതുകാമോ, തം ദസ്സെന്തോ ‘‘യായാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ യായാതി യദത്ഥം, യായ യദത്ഥാനുപ്പത്തിയാതി അത്ഥോ. നോതി അമ്ഹാകം. അനുകമ്പായാതി അനുഗ്ഗണ്ഹനേന അമ്ഹേ ദ്വേപി പബ്ബാജയി പബ്ബാജേസി. മുനീതി ഭഗവാ. സോ നോ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോതി സോ അത്ഥോ സബ്ബേസം സംയോജനാനം ഖയഭൂതം അരഹത്തഫലം നോ അമ്ഹേഹി അനുപ്പത്തോ, അധിഗതോതി അത്ഥോ.
ഭരതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. ഭാരദ്വാജത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
നദന്തി ഏവം സപ്പഞ്ഞാതി ആയസ്മതോ ഭാരദ്വാജത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകതിംസേ കപ്പേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സുമനം നാമ പച്ചേകബുദ്ധം പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഭാരദ്വാജോത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ വയപ്പത്തോ ഘരാവാസം വസന്തോ ഏകപുത്തം ലഭി. തസ്സ ‘‘കണ്ഹദിന്നോ’’തി നാമം അകാസി. തസ്സ വിഞ്ഞുതം പത്തകാലേ ‘‘താത, അസുകസ്സ നാമ ആചരിയസ്സ സന്തികേ സിപ്പം സിക്ഖിത്വാ ഏഹീ’’തി തം തക്കസിലം പേസേസി. സോ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ സത്ഥു സാവകം അഞ്ഞതരം മഹാഥേരം കല്യാണമിത്തം ലഭിത്വാ തസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ കതപുബ്ബകിച്ചോ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൮.൬൬-൭൦) –
‘‘സുമനോ
വല്ലികാരഫലം ഗയ്ഹ, സയമ്ഭുസ്സ അദാസഹം.
‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അഥസ്സ
൧൭൭.
‘‘നദന്തി ഏവം സപ്പഞ്ഞാ, സീഹാവ ഗിരിഗബ്ഭരേ;
വീരാ വിജിതസങ്ഗാമാ, ജെത്വാ മാരം സവാഹനം.
൧൭൮.
‘‘സത്ഥാ ച പരിചിണ്ണോ മേ, ധമ്മോ സങ്ഘോ ച പൂജിതോ;
അഹഞ്ച വിത്തോ സുമനോ, പുത്തം ദിസ്വാ അനാസവ’’ന്തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ നദന്തീതി യഥാഭുച്ചഗുണാഭിബ്യാഹാരവസേന അഭീതനാദം നദന്തി ഗജ്ജന്തി. ഏവന്തി ഇദാനി വത്തബ്ബാകാരദസ്സനം. സപ്പഞ്ഞാതി അഗ്ഗമഗ്ഗപഞ്ഞാധിഗമേന സബ്ബപഞ്ഞാധിഗമേന സബ്ബപഞ്ഞാവേപുല്ലപ്പത്താ. വീരാതി ചതുബ്ബിധസമ്മപ്പധാനവീരിയസമ്പന്നതായ വീരാ, തതോ ഏവ അനവസേസസംകിലേസപക്ഖനിമ്മഥനേന സവാഹനം കിലേസമാരം അഭിസങ്ഖാരമാരം ദേവപുത്തമാരഞ്ച ജെത്വാ സബ്ബസോ വിജിതസങ്ഗാമാ നദന്തി സപ്പഞ്ഞാതി സമ്ബന്ധോ.
ഏവം വിജേതബ്ബവിജയേന സീഹനാദം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി ആരാധേതബ്ബസമാരാധനേന ഇച്ഛിതബ്ബസിദ്ധിയാ ച തം ദസ്സേതും, ‘‘സത്ഥാ ച പരിചിണ്ണോ മേ’’തി ദുതിയം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ സത്ഥാ ച പരിചിണ്ണോ മേതി മമ സത്ഥാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ യഥാനുസിട്ഠം ഓവാദാനുസാസനീകരണേന മയാ പരിചിണ്ണോ ഉപാസിതോ, ന ധമ്മാധികരണം വിസോസിതോതി അധിപ്പായോ. ധമ്മോ സങ്ഘോ ച പൂജിതോതി നവവിധോപി ലോകുത്തരധമ്മോ, യഥാപടിപത്തിയാഗതമഗ്ഗാനുപ്പത്തിയാ സീലദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗമനേന അരിയസങ്ഘോ ച മയാ പൂജിതോ മാനിതോ. അഹഞ്ച വിത്തോ സുമനോ, പുത്തം ദിസ്വാ അനാസവന്തി മമ പുത്തം
ഭാരദ്വാജത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൦. കണ്ഹദിന്നത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ഉപാസിതാ സപ്പുരിസാതി ആയസ്മതോ കണ്ഹദിന്നത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ ചതുനവുതേ കപ്പേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സോഭിതം നാമ പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ പുന്നാഗപുപ്ഫേഹി പൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ കണ്ഹദിന്നോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ ചോദിയമാനോ ധമ്മസേനാപതിം ഉപസങ്കമിത്വാ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൮.൬൧-൬൫) –
‘‘സോഭിതോ നാമ സമ്ബുദ്ധോ, ചിത്തകൂടേ വസീ തദാ;
ഗഹെത്വാ ഗിരിപുന്നാഗം, സയമ്ഭും അഭിപൂജയിം.
‘‘ചതുന്നവുതിതോ കപ്പേ, യം ബുദ്ധമഭിപൂജയിം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ –
൧൭൯.
‘‘ഉപാസിതാ സപ്പുരിസാ, സുതാ ധമ്മാ അഭിണ്ഹസോ;
സുത്വാന പടിപജ്ജിസ്സം, അഞ്ജസം അമതോഗധം.
൧൮൦.
‘‘ഭവരാഗഹതസ്സ മേ സതോ, ഭവരാഗോ പുന മേ ന വിജ്ജതി;
ന ചാഹു ന ച മേ ഭവിസ്സതി, ന ച മേ ഏതരഹി വിജ്ജതീ’’തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തത്ഥ ഉപാസിതാതി പരിചരിതാ പടിപത്തിപയിരുപാസനായ പയിരുപാസിതാ. സപ്പുരിസാതി സന്തേഹി സുതാ ധമ്മാതി സച്ചപടിച്ചസമുപ്പാദാദിപടിസംയുത്തധമ്മാ സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരിതാ. ഏതേന അത്തനോ ബാഹുസച്ചം ദസ്സെന്തോ പച്ഛിമചക്കദ്വയസമ്പത്തിം ദസ്സേതി. അഭിണ്ഹസോതി ബഹുസോ ന കാലേന കാലം. ഇദഞ്ച പദം ‘‘ഉപാസിതാ സപ്പുരിസാ’’തി എത്ഥാപി യോജേതബ്ബം. സുത്വാന പടിപജ്ജിസ്സം, അഞ്ജസം അമതോഗധന്തി തേ ധമ്മേ സുത്വാ തത്ഥ വുത്തരൂപാരൂപധമ്മേ സലക്ഖണാദിതോ പരിഗ്ഗഹെത്വാ അനുക്കമേന വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ അമതോഗധം നിബ്ബാനപതിട്ഠം തംസമ്പാപകം അഞ്ജസം അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം പടിപജ്ജിം പാപുണിം.
ഭവരാഗഹതസ്സ മേ സതോതി ഭവരാഗേന ഭവതണ്ഹായ അനാദിമതി ഭവരാഗോ പുന മേ ന വിജ്ജതീതി തതോ ഏവ പുന ഇദാനി ഭവരാഗോ മേ നത്ഥി. ന ചാഹു ന മേ ഭവിസ്സതി, ന ച മേ ഏതരഹി വിജ്ജതീതി യദിപി പുബ്ബേ പുഥുജ്ജനകാലേ സെക്ഖകാലേ ച മേ ഭവരാഗോ അഹോസി, അഗ്ഗമഗ്ഗപ്പത്തിതോ പന പട്ഠായ ന ചാഹു ന ച അഹോസി, ആയതിമ്പി ന മേ ഭവിസ്സതി, ഏതരഹി അധുനാപി ന ച മേ വിജ്ജതി ന ച ഉപലബ്ഭതി, പഹീനോതി അത്ഥോ. ഭവരാഗവചനേനേവ ചെത്ഥ തദേകട്ഠതായ മാനാദീനമ്പി അഭാവോ വുത്തോതി സബ്ബസോ പരിക്ഖീണഭവസംയോജനതം ദസ്സേതി.
കണ്ഹദിന്നത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
തതിയവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. ചതുത്ഥവഗ്ഗോ
൧. മിഗസിരത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
യതോ അഹം പബ്ബജിതോതി ആയസ്മതോ മിഗസിരത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ കുസട്ഠകം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കോസലരട്ഠേ ബ്രാഹ്മണകുലേ പടിസന്ധിം ഗഹെത്വാ മിഗസിരനക്ഖത്തേന ജാതത്താ മിഗസിരോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ബ്രാഹ്മണാനം വിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ ഛവസീസമന്തം നാമ സിക്ഖി, യം പരിജപ്പെത്വാ തിവസ്സമത്ഥകേ മതാനമ്പി സീസം നഖേന ആകോടെത്വാ ‘‘അയം സത്തോ അസുകട്ഠാനേ നിബ്ബത്തോ’’തി ജാനാതി.
സോ ഘരാവാസം അനിച്ഛന്തോ പരിബ്ബാജകപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ തം വിജ്ജം നിസ്സായ ലോകേന സക്കതോ ഗരുകതോ ലാഭീ ഹുത്വാ വിചരന്തോ സാവത്ഥിം ഉപഗതോ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൮.൫൬-൬൦) –
‘‘കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ, ബ്രാഹ്മണസ്സ വുസീമതോ;
പസന്നചിത്തോ സുമനോ, കുസട്ഠകമദാസഹം.
‘‘ഇമസ്മിംയേവ കപ്പസ്മിം, കുസട്ഠകമദാസഹം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, കുസട്ഠകസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ –
൧൮൧.
‘‘യതോ അഹം പബ്ബജിതോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാസനേ;
വിമുച്ചമാനോ ഉഗ്ഗച്ഛിം, കാമധാതും ഉപച്ചഗം.
൧൮൨.
‘‘ബ്രഹ്മുനോ
അകുപ്പാ മേ വിമുത്തീതി, സബ്ബസംയോജനക്ഖയാ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ യതോ അഹം പബ്ബജിതോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസാസനേതി യതോ പഭുതി അഹം പബ്ബജിതോ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ, പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ. വിമുച്ചമാനോ ഉഗ്ഗച്ഛിന്തി സംകിലേസപക്ഖതോ പഠമം താവ സമഥവിപസ്സനാഹി വിമുച്ചമാനോ വോദാനധമ്മസവനേന ഉട്ഠഹിം. ഏവം ഉഗ്ഗച്ഛന്തോ കാമധാതും ഉപച്ചഗം അനാഗാമിമഗ്ഗേന അച്ചന്തമേവ കാമധാതും അതിക്കമിം.
ബ്രഹ്മുനോ പെക്ഖമാനസ്സ, തതോ ചിത്തം വിമുച്ചി മേതി സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അഗ്ഗഭൂതത്താ സെട്ഠട്ഠേന ബ്രഹ്മുനോ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ മഹാകരുണായോഗേന ‘‘അയം കുലപുത്തോ മമ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ കഥം നു ഖോ പടിപജ്ജതീ’’തി പെക്ഖന്തസ്സ തതോ അനാഗാമിമഗ്ഗാധിഗമതോ പച്ഛാ അഗ്ഗമഗ്ഗാധിഗമേന മമ ചിത്തം സബ്ബസംകിലേസതോ അച്ചന്തമേവ മുച്ചി. അകുപ്പാ മേ വിമുത്തീതി, സബ്ബസംയോജനക്ഖയാതി തഥാവിമുത്തചിത്തത്താ ഏവ സബ്ബേസം സംയോജനാനം ഖയാ പരിക്ഖയാ ഇതി ഏവം അകുപ്പാ മേ വിമുത്തീതി അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.
മിഗസിരത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. സിവകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അനിച്ചാനി ഗഹകാനീതി ആയസ്മതോ സിവകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം ഭഗവന്തം പിണ്ഡായ ചരന്തം പസ്സിത്വാ പസന്നമാനസോ പത്തം ആദായ കുമ്മാസസ്സ പൂരെത്വാ അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തി, സിവകോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ വിജ്ജാസിപ്പേസു നിപ്ഫത്തിം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൬.൧൧൭-൧൨൧) –
‘‘ഏസനായ ചരന്തസ്സ, വിപസ്സിസ്സ മഹേസിനോ;
രിത്തകം പത്തം ദിസ്വാന, കുമ്മാസം പൂരയിം അഹം.
‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം ഭിക്ഖമദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, കുമ്മാസസ്സ ഇദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ –
൧൮൩.
‘‘അനിച്ചാനി ഗഹകാനി, തത്ഥ തത്ഥ പുനപ്പുനം;
ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.
൧൮൪.
‘‘ഗഹകാരക ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;
സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഥൂണികാ ച വിദാലിതാ;
വിമരിയാദികതം ചിത്തം, ഇധേവ വിധമിസ്സതീ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ അനിച്ചാനി ഗഹകാനി, തത്ഥ തത്ഥ പുനപ്പുനന്തി തസ്മിം തസ്മിം ഭവേ പുനപ്പുനം നിബ്ബത്തമാനാനി ഗഹകാനി അത്തഭാവഗേഹാനി ന നിബ്ബാനി അനവട്ഠിതാനി ഇത്തരാനി പരിത്തകാലാനി. ഗഹകാരം ഗവേസന്തോതി ഇമസ്സ അത്തഭാവഗേഹസ്സ കാരകം തണ്ഹാവഡ്ഢകിം പരിയേസന്തോ എത്തകം കാലം അനുവിചരിന്തി അധിപ്പായോ. ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനന്തി ഇദം ഗഹകാരകഗവേസനസ്സ കാരണവചനം
ഗഹകാരക ദിട്ഠോസീതി ഇദാനി പന യേന സോ സക്കാ ദട്ഠും, തേന അരിയമഗ്ഗഞാണചക്ഖുനാ ഗഹകാരക ദിട്ഠോ അസി. പുന ഗേഹന്തി പുന ഇമസ്മിം സംസാരവട്ടേ അത്തഭാവസങ്ഖാതം മമ ഗേഹം ന കാഹസി ന കരിസ്സസി. സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാതി തവ സബ്ബാ അനവസേസകിലേസഫാസുകാ മയാ ഭഗ്ഗാ. ഥൂണികാ ച വിദാലിതാതി ഇദാനി തയാ കാതബ്ബസ്സ അത്തഭാവഗേഹസ്സ അവിജ്ജാസങ്ഖാതാ കണ്ണികാ ച ഭിന്നാ. വിമരിയാദികതം ചിത്തന്തി മമ ചിത്തം വിഗതന്തം കതം, ആയതിം അനുപ്പത്തിധമ്മതം ആപാദിതം. തതോ ഏവ ഇധേവ വിധമിസ്സതി ഇമസ്മിംയേവ ഭവേ വിദ്ധംസിസ്സതി, ചരിമകചിത്തനിരോധേന നിരുജ്ഝിസ്സതീതി അത്ഥോ.
സിവകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. ഉപവാണത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അരഹം സുഗതോതി ആയസ്മതോ ഉപവാണത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ദലിദ്ദകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ തസ്സ ധാതും ഗഹെത്വാ മനുസ്സദേവനാഗഗരുളകുമ്ഭണ്ഡയക്ഖഗന്ധബ്ബേഹി സത്തരതനമയേ സത്തയോജനികേ ഥൂപേ കതേ തത്ഥ സുധോതം അത്തനോ ഉത്തരാസങ്ഗം വേളഗ്ഗേ ആബന്ധിത്വാ ധജം കത്വാ പൂജം അകാസി. തം ഗഹെത്വാ അഭിസമ്മതകോ നാമ യക്ഖസേനാപതി ദേവേഹി ചേതിയപൂജാരക്ഖണത്ഥം ഠപിതോ അദിസ്സമാനകായോ ആകാസേ ധാരെന്തോ ചേതിയം തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം അകാസി. സോ തം ദിസ്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ പസന്നമാനസോ അഹോസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉപവാണോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ജേതവനപടിഗ്ഗഹണേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ അരഹത്തം പത്വാ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൬.൧൨൨-൧൭൮) –
‘‘പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോ, സബ്ബധമ്മാന പാരഗൂ;
ജലിത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോവ, സമ്ബുദ്ധോ പരിനിബ്ബുതോ.
‘‘മഹാജനാ
ചിത്തം കത്വാന സുഗതം, സരീരം അഭിരോപയും.
‘‘സരീരകിച്ചം കത്വാന, ധാതും തത്ഥ സമാനയും;
സദേവമനുസ്സാ സബ്ബേ, ബുദ്ധഥൂപം അകംസു തേ.
‘‘പഠമാ
തതിയാ രൂപിയമയാ, ചതുത്ഥീ ഫലികാമയാ.
‘‘തത്ഥ പഞ്ചമികാ ചേവ, ലോഹിതങ്കമയാ അഹു;
ഛട്ഠാ മസാരഗല്ലസ്സ, സബ്ബം രതനമയൂപരി.
‘‘ജങ്ഘാ മണിമയാ ആസി, വേദികാ രതനാമയാ;
സബ്ബസൊണ്ണമയോ ഥൂപോ, ഉദ്ധം യോജനമുഗ്ഗതോ.
‘‘ദേവാ തത്ഥ സമാഗന്ത്വാ, ഏകതോ മന്തയും തദാ;
മയമ്പി ഥൂപം കസ്സാമ, ലോകനാഥസ്സ താദിനോ.
‘‘ധാതു ആവേണികാ നത്ഥി, സരീരം ഏകപിണ്ഡിതം;
ഇമമ്ഹി ബുദ്ധഥൂപമ്ഹി, കസ്സാമ കഞ്ചുകം മയം.
‘‘ദേവാ സത്തഹി രത്നേഹി, അഞ്ഞം വഡ്ഢേസും യോജനം;
ഥൂപോ ദ്വിയോജനുബ്ബേധോ, തിമിരം ബ്യപഹന്തി സോ.
‘‘നാഗാ തത്ഥ സമാഗന്ത്വാ, ഏകതോ മന്തയും തദാ;
മനുസ്സാ ചേവ ദേവാ ച, ബുദ്ധഥൂപം അകംസു തേ.
‘‘മാ നോ പമത്താ അസ്സുമ്ഹ, അപ്പമത്താ സദേവകാ;
മയമ്പി ഥൂപം കസ്സാമ, ലോകനാഥസ്സ താദിനോ.
‘‘ഇന്ദനീലം മഹാനീലം, അഥോ ജോതിരസം മണിം;
ഏകതോ സന്നിപാതെത്വാ, ബുദ്ധഥൂപം അഛാദയും.
‘‘സബ്ബം മണിമയം ആസി, യാവതാ ബുദ്ധചേതിയം;
തിയോജനസമുബ്ബേധം, ആലോകകരണം തദാ.
‘‘ഗരുളാ ച സമാഗന്ത്വാ, ഏകതോ മന്തയും തദാ;
മനുസ്സാ ദേവനാഗാ ച, ബുദ്ധപൂജം അകംസു തേ.
‘‘മാ
മയമ്പി ഥൂപം കസ്സാമ, ലോകനാഥസ്സ താദിനോ.
‘‘സബ്ബം മണിമയം ഥൂപം, അകരും തേ ച കഞ്ചുകം;
യോജനം തേപി വഡ്ഢേസും, ആയതം ബുദ്ധചേതിയം.
‘‘ചതുയോജനമുബ്ബേധോ, ബുദ്ധഥൂപോ വിരോചതി;
ഓഭാസേതി ദിസാ സബ്ബാ, സതരംസീവ ഉഗ്ഗതോ.
‘‘കുമ്ഭണ്ഡാ ച സമാഗന്ത്വാ, ഏകതോ മന്തയും തദാ;
മനുസ്സാ ചേവ ദേവാ ച, നാഗാ ച ഗരുളാ തഥാ.
‘‘പച്ചേകം ബുദ്ധസെട്ഠസ്സ, അകംസു ഥൂപമുത്തമം;
മാ നോ പമത്താ അസ്സുമ്ഹ, അപ്പമത്താ സദേവകാ.
‘‘മയമ്പി
രതനേഹി ഛാദെസ്സാമ, ആയതം ബുദ്ധചേതിയം.
‘‘യോജനം തേപി വഡ്ഢേസും, ആയതം ബുദ്ധചേതിയം;
പഞ്ചയോജനമുബ്ബേധോ, ഥൂപോ ഓഭാസതേ തദാ.
‘‘യക്ഖാ തത്ഥ സമാഗന്ത്വാ, ഏകതോ മന്തയും തദാ;
മനുസ്സാ ദേവനാഗാ ച, ഗരുളാ ച കുമ്ഭണ്ഡകാ.
‘‘പച്ചേകം ബുദ്ധസെട്ഠസ്സ, അകംസു ഥൂപമുത്തമം;
മാ നോ പമത്താ അസ്സുമ്ഹ, അപ്പമത്താ സദേവകാ.
‘‘മയമ്പി ഥൂപം കസ്സാമ, ലോകനാഥസ്സ താദിനോ;
ഫലികാ ഛാദയിസ്സാമ, ആയതം ബുദ്ധചേതിയം.
‘‘യോജനം തേപി വഡ്ഢേസും, ആയതം ബുദ്ധചേതിയം;
ഛയോജനികമുബ്ബേധോ, ഥൂപോ ഓഭാസതേ തദാ.
‘‘ഗന്ധബ്ബാ ച സമാഗന്ത്വാ, ഏകതോ മന്തയും തദാ;
മനുജാ ദേവതാ നാഗാ, കുമ്ഭണ്ഡാ ഗരുളാ തഥാ.
‘‘സബ്ബേ അകംസു ബുദ്ധഥൂപം, മയമെത്ഥ അകാരകാ;
മയമ്പി ഥൂപം കസ്സാമ, ലോകനാഥസ്സ താദിനോ.
‘‘വേദിയോ
സബ്ബസൊണ്ണമയം ഥൂപം, ഗന്ധബ്ബാ കാരയും തദാ.
‘‘സത്തയോജനമുബ്ബേധോ, ഥൂപോ ഓഭാസതേ തദാ;
രത്തിന്ദിവാ ന ഞായന്തി, ആലോകോ ഹോതി സബ്ബദാ.
‘‘അഭിഭൊന്തി ന തസ്സാഭാ, ചന്ദസൂരാ സതാരകാ;
സമന്താ യോജനസതേ, പദീപോപി ന പജ്ജലി.
‘‘തേന കാലേന യേ കേചി, ഥൂപം പൂജെന്തി മാനുസാ;
ന തേ ഥൂപം ആരുഹന്തി, അമ്ബരേ ഉക്ഖിപന്തി തേ.
‘‘ദേവേഹി ഠപിതോ യക്ഖോ, അഭിസമ്മതനാമകോ;
ധജം വാ പുപ്ഫദാമം വാ, അഭിരോപേതി ഉത്തരിം.
‘‘ന തേ പസ്സന്തി തം യക്ഖം, ദാമം പസ്സന്തി ഗച്ഛതോ;
ഏവം പസ്സിത്വാ ഗച്ഛന്താ, സബ്ബേ ഗച്ഛന്തി സുഗ്ഗതിം.
‘‘വിരുദ്ധാ യേ പാവചനേ, പസന്നാ യേ ച സാസനേ;
പാടിഹീരം ദട്ഠുകാമാ, ഥൂപം പൂജെന്തി മാനുസാ.
‘‘നഗരേ ഹംസവതിയാ, അഹോസിം ഭതകോ തദാ;
ആമോദിതം ജനം ദിസ്വാ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ.
‘‘ഉളാരോ
ഇമാ ച ജനതാ തുട്ഠാ, കാരം കുബ്ബം ന തപ്പരേ.
‘‘അഹമ്പി കാരം കസ്സാമി, ലോകനാഥസ്സ താദിനോ;
തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഭവിസ്സാമി അനാഗതേ.
‘‘സുധോതം രജകേനാഹം, ഉത്തരെയ്യം പടം മമ;
വേളഗ്ഗേ ആലഗ്ഗെത്വാന, ധജം ഉക്ഖിപിമമ്ബരേ.
‘‘അഭിസമ്മതകോ ഗയ്ഹ, അമ്ബരേ ഹാസി മേ ധജം;
വാതേരിതം ധജം ദിസ്വാ, ഭിയ്യോ ഹാസം ജനേസഹം.
‘‘തത്ഥ ചിത്തം പസാദെത്വാ, സമണം ഉപസങ്കമിം;
തം ഭിക്ഖും അഭിവാദെത്വാ, വിപാകം പുച്ഛഹം ധജേ.
‘‘സോ
തസ്സ ധജസ്സ വിപാകം, അനുഭൊസ്സസി സബ്ബദാ.
‘‘ഹത്ഥിഅസ്സരഥാപത്തീ, സേനാ ച ചതുരങ്ഗിനീ;
പരിവാരെസ്സന്തി തം നിച്ചം, ധജദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘സട്ഠിതൂരിയസഹസ്സാനി, ഭേരിയോ സമലങ്കതാ;
പരിവാരെസ്സന്തി തം നിച്ചം, ധജദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘ഛളസീതി സഹസ്സാനി, നാരിയോ സമലങ്കതാ;
വിചിത്തവത്ഥാഭരണാ, ആമുക്കമണികുണ്ഡലാ.
‘‘അളാരപമ്ഹാ ഹസുലാ, സുസഞ്ഞാ തനുമജ്ഝിമാ;
പരിവാരെസ്സന്തി തം നിച്ചം, ധജദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘തിംസകപ്പസഹസ്സാനി, ദേവലോകേ രമിസ്സസി;
അസീതിക്ഖത്തും ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജം കരിസ്സസി.
‘‘സഹസ്സക്ഖത്തും രാജാ ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി;
പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം.
‘‘കപ്പസതസഹസ്സമ്ഹി, ഒക്കാകകുലസമ്ഭവോ;
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘ദേവലോകാ ചവിത്വാന, സുക്കമൂലേന ചോദിതോ;
പുഞ്ഞകമ്മേന സഞ്ഞുത്തോ, ബ്രഹ്മബന്ധു ഭവിസ്സസി.
‘‘അസീതികോടിം ഛഡ്ഡെത്വാ, ദാസേ കമ്മകരേ ബഹൂ;
ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ, സാസനേ പബ്ബജിസ്സസി.
‘‘ആരാധയിത്വാ സമ്ബുദ്ധം, ഗോതമം സക്യപുങ്ഗവം;
ഉപവാണോതി നാമേന, ഹെസ്സസി സത്ഥു സാവകോ.
‘‘സതസഹസ്സേ
സുമുത്തോ സരവേഗോവ, കിലേസേ ഝാപയിം മമ.
‘‘ചക്കവത്തിസ്സ സന്തസ്സ, ചാതുദ്ദീപിസ്സരസ്സ മേ;
തീണി യോജനാനി സാമന്താ, ഉസ്സീയന്തി ധജാ സദാ.
‘‘സതസഹസ്സിതോ
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ധജദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അഥായസ്മാ
൧൮൫.
‘‘അരഹം സുഗതോ ലോകേ, വാതേഹാബാധികോ മുനി;
സചേ ഉണ്ഹോദകം അത്ഥി, മുനിനോ ദേഹി ബ്രാഹ്മണ.
൧൮൬.
‘‘പൂജിതോ പൂജനെയ്യാനം, സക്കരെയ്യാന സക്കതോ;
അപചിതോപചെയ്യാനം, തസ്സ ഇച്ഛാമി ഹാതവേ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തസ്സത്ഥോ – യോ ഇമസ്മിം ലോകേ പൂജനെയ്യാനം പൂജേതബ്ബേഹി സക്കാദീഹി ദേവേഹി മഹാബ്രഹ്മാദീഹി ച ബ്രഹ്മേഹി പൂജിതോ, സക്കരെയ്യാനം സക്കാതബ്ബേഹി ബിമ്ബിസാരകോസലരാജാദീഹി സക്കതോ, അപചെയ്യാനം അപചായിതബ്ബേഹി മഹേസീഹി ഖീണാസവേഹി അപചിതോ, കിലേസേഹി ആരകത്താദിനാ അരഹം, സോഭനഗമനാദിനാ സുഗതോ സബ്ബഞ്ഞൂ മുനി മയ്ഹം സത്ഥാ ദേവദേവോ സക്കാനം അതിസക്കോ ബ്രഹ്മാനം അതിബ്രഹ്മാ, സോ ദാനി വാതേഹി വാതഹേതു വാതക്ഖോഭനിമിത്തം ആബാധികോ ജാതോ. സചേ, ബ്രാഹ്മണ, ഉണ്ഹോദകം അത്ഥി, തസ്സ വാതാബാധവൂപസമനത്ഥം തം ഹാതവേ ഉപനേതും ഇച്ഛാമീതി. തം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണോ ഉണ്ഹോദകം തദനുരൂപം വാതാരഹഞ്ച
ഉപവാണത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. ഇസിദിന്നത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ദിട്ഠാ മയാതി ആയസ്മതോ ഇസിദിന്നത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി കരൊന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ബീജനിം ഗഹെത്വാ ബോധിയാ പൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സുനാപരന്തജനപദേ സെട്ഠികുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഇസിദിന്നോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ സത്ഥു ചന്ദനമാളപടിഗ്ഗഹണേ പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ സത്ഥാരം
൧൮൭.
‘‘ദിട്ഠാ മയാ ധമ്മധരാ ഉപാസകാ, കാമാ അനിച്ചാ ഇതി ഭാസമാനാ;
സാരത്തരത്താ മണികുണ്ഡലേസു, പുത്തേസു ദാരേസു ച തേ അപെക്ഖാ.
൧൮൮.
‘‘അദ്ധാ ന ജാനന്തി യതോധ ധമ്മം, കാമാ അനിച്ചാ ഇതി ചാപി ആഹു;
രാഗഞ്ച തേസം ന ബലത്ഥി ഛെത്തും, തസ്മാ സിതാ പുത്തദാരം ധനഞ്ചാ’’തി. –
ഗാഥാദ്വയമഭാസി.
തത്ഥ ദിട്ഠാ മയാ ധമ്മധരാ ഉപാസകാ, കാമാ അനിച്ചാ ഇതി ഭാസമാനാതി ഇധേകച്ചേ പരിയത്തിധമ്മധരാ ഉപാസകാ മയാ ദിട്ഠാ, പരിയത്തിധമ്മധരത്താ സാരത്തരത്താ മണികുണ്ഡലേസു, പുത്തേസു ദാരേസു ച തേ അപെക്ഖാതി സാരത്താ ഹുത്വാ ബഹലരാഗരത്താ മണീസു കുണ്ഡലേസു ച, മണിചിതേസു വാ കുണ്ഡലേസു, പുത്തേസു പുത്തധീതാസു ദാരേസു ച അധിഗതസ്നേഹാ, അഞ്ഞം ഭണന്താ അഞ്ഞം കരൊന്താ ദിട്ഠാ മയാതി അത്ഥോ.
യതോതി യസ്മാ തേ ഉപാസകാ സാരത്തരത്താ മണികുണ്ഡലേസു പുത്തേസു ദാരേസു ച അപെക്ഖവന്തോ, തസ്മാ ഇധ ഇമസ്മിം ബുദ്ധസാസനേ ധമ്മം യാഥാവതോ അദ്ധാ ഏകംസേന ന ജാനന്തി. ഏവം ഭൂതാ ച ‘‘കാമാ അനിച്ചാ’’ഇതി ചാപി ആഹു അഹോസി, സത്തപകതി വിചിത്തസഭാവാതി അധിപ്പായോ. രാഗഞ്ച തേസം ന ബലത്ഥി ഛെത്തുന്തി തേസം ഉപാസകാനം യസ്മാ രാഗം ഛെത്തും സമുച്ഛിന്ദിതും താദിസം ഞാണബലം നത്ഥി, തസ്മാ തേന കാരണേന സിതാ തണ്ഹാവസേന നിസ്സിതാ പുത്തദാരം ധനഞ്ച അല്ലീനാ ന വിസ്സജ്ജെന്തീതി സബ്ബമേതം ദേവതാ തംയേവ ഉപാസകം ഉദ്ദിസ്സ അഞ്ഞാപദേസേന കഥേസി. തം സുത്വാ ഉപാസകോ സംവേഗജാതോ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൮.൪൬-൫൦) –
‘‘വിപസ്സിനോ
സുമനോ ബീജനിം ഗയ്ഹ, അബീജിം ബോധിമുത്തമം.
‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, അബീജിം ബോധിമുത്തമം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബീജനായ ഇദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ ഇമാ ഏവ ഗാഥാ അഭാസീതി.
ഇസിദിന്നത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. സമ്ബുലകച്ചാനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ദേവോ ചാതി ആയസ്മതോ സമ്ബുലകച്ചാനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി കരൊന്തോ ഇതോ ചതുനവുതികപ്പമത്ഥകേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സതരംസിം നാമ പച്ചേകബുദ്ധം നിരോധാ വുട്ഠഹിത്വാ പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ താലഫലം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മഗധരട്ഠേ ഗഹപതികുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ‘‘സമ്ബുലോ’’തി ലദ്ധനാമോ കച്ചാനഗൊത്തതായ സമ്ബുലകച്ചാനോതി പഞ്ഞായിത്ഥ.
സോ വയപ്പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ഹിമവന്തസമീപേ ഭേരവായ നാമ പബ്ബതഗുഹായം വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ വിഹരതി. അഥേകദിവസം മഹാ അകാലമേഘോ സതപടലസഹസ്സപടലോ ഥനെന്തോ ഗജ്ജന്തോ വിജ്ജുല്ലതാ നിച്ഛാരെന്തോ ഗളഗളായന്തോ ഉട്ഠഹിത്വാ വസ്സിതും ആരഭി, അസനിയോ ഫലിംസു. തം സദ്ദം സുത്വാ അച്ഛതരച്ഛുവനമഹിംസഹത്ഥിആദയോ ഭീതതസിതാ ഭീതരവം വിരവിംസു. ഥേരോ പന ആരദ്ധവിപസ്സനത്താ കായേ ജീവിതേ ച നിരപെക്ഖോ വിഗതലോമഹംസോ തം അചിന്തെന്തോ വിപസ്സനായമേവ കമ്മം കരൊന്തോ ഘമ്മാപഗമേന ഉതുസപ്പായലാഭേന സമാഹിതചിത്തോ താവദേവ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപെത്വാ സഹ അഭിഞ്ഞാഹി അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൧.൮൫-൯൦) –
‘‘സതരംസീ നാമ ഭഗവാ, സയമ്ഭൂ അപരാജിതോ;
വിവേകാ വുട്ഠഹിത്വാന, ഗോചരായാഭിനിക്ഖമി.
‘‘ഫലഹത്ഥോ
പസന്നചിത്തോ സുമനോ, താലഫലം അദാസഹം.
‘‘ചതുന്നവുതിതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം
൧൮൯.
‘‘ദേവോ ച വസ്സതി, ദേവോ ച ഗളഗളായതി,
ഏകകോ ചാഹം ഭേരവേ ബിലേ വിഹരാമി;
തസ്സ മയ്ഹം ഏകകസ്സ ഭേരവേ ബിലേ വിഹരതോ,
നത്ഥി ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ ലോമഹംസോ വാ.
൧൯൦.
‘‘ധമ്മതാ മമേസാ യസ്സ മേ, ഏകകസ്സ ഭേരവേ ബിലേ;
വിഹരതോ നത്ഥി ഭയം വാ, ഛമ്ഭിതത്തം വാ ലോമഹംസോ വാ’’തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തത്ഥ ദേവോ ച വസ്സതി, ദേവോ ച ഗളഗളായതീതി ദേവോ മേഘോ വസ്സതി ച, ‘‘ഗളഗളാ’’തി ച കരൊന്തോ ഗജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഗജ്ജന്തസ്സ ഹി അനുകരണമേതം. ഏകകോ ചാഹം ഭേരവേ ബിലേ വിഹരാമീതി അഹഞ്ച ഏകകോ അസഹായോ സപ്പടിഭയായം പബ്ബതഗുഹായം വസാമി, തസ്സ മയ്ഹം ഏവംഭൂതസ്സ മേ സതോ നത്ഥി ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ ലോമഹംസോ വാതി ചിത്തുത്രാസസഞ്ഞിതം ഭയം വാ തംനിമിത്തകം സരീരസ്സ ഛമ്ഭിതത്തം വാ ലോമഹംസനമത്തം വാ നത്ഥി.
കസ്മാതി തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘ധമ്മതാ മമേസാ’’തി. അപരിഞ്ഞാതവത്ഥുകസ്സ ഹി തത്ഥ അപ്പഹീനച്ഛന്ദരാഗതായ ഭയാദിനാ ഭവിതബ്ബം, മയാ പന സബ്ബസോ തത്ഥ പരിഞ്ഞാതം, തത്ഥ ച ഛന്ദരാഗോ സമുച്ഛിന്നോ, തസ്മാ ഭയാദീനം അഭാവോ ധമ്മതാ മമേസാ മമ ധമ്മസഭാവോ ഏസോതി അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.
സമ്ബുലകച്ചാനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. നിതകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
കസ്സ സേലൂപമം ചിത്തന്തി ആയസ്മതോ നിതകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി കരൊന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബന്ധുമതീനഗരേ ആരാമഗോപകോ ഹുത്വാ ജീവന്തോ ഏകദിവസം ഭഗവന്തം ആകാസേന ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ നാളികേരഫലം ദാതുകാമോ അഹോസി. സത്ഥാ തം അനുഗ്ഗണ്ഹന്തോ ആകാസേയേവ ഠത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹി. സോ തം ദത്വാ ഉളാരം പീതിസോമനസ്സം പടിസംവേദി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കോസലരട്ഠേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ നിതകോതി ലദ്ധനാമോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹെത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ ഘടെന്തോ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൧.൯൧-൯൯) –
‘‘നഗരേ ബന്ധുമതിയാ, ആരാമികോ അഹം തദാ;
അദ്ദസം വിരജം ബുദ്ധം, ഗച്ഛന്തം അനിലഞ്ജസേ.
‘‘നാളികേരഫലം ഗയ്ഹ, ബുദ്ധസെട്ഠസ്സദാസഹം;
ആകാസേ ഠിതകോ സന്തോ, പടിഗ്ഗണ്ഹി മഹായസോ.
‘‘വിത്തിസഞ്ജനനോ മയ്ഹം, ദിട്ഠധമ്മസുഖാവഹോ;
ഫലം ബുദ്ധസ്സ ദത്വാന, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ.
‘‘അധിഗച്ഛിം തദാ പീതിം, വിപുലഞ്ച സുഖുത്തമം;
ഉപ്പജ്ജതേവ രതനം, നിബ്ബത്തസ്സ തഹിം തഹിം.
‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘ദിബ്ബചക്ഖു വിസുദ്ധം മേ, സമാധികുസലോ അഹം;
അഭിഞ്ഞാപാരമിപ്പത്തോ, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ ഥേരേ ഫലസുഖേന നിബ്ബാനസുഖേന വിഹരന്തേ പധാനപരിഗ്ഗാഹകോ ഥേരോ തം ആരഞ്ഞായതനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ വസന്താനം ഭിക്ഖൂനം പരിഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം ‘‘കസ്സ സേലൂപമ’’ന്തിആദിനാ പഠമം ഗാഥമാഹ.
൧൯൧. തത്ഥ കസ്സ സേലൂപമം ചിത്തം, ഠിതം നാനുപകമ്പതീതി ഇമസ്മിം അരഞ്ഞായതനേ വസന്തേസു കസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചിത്തം അഗ്ഗഫലാധിഗമേന ഏകഘനസിലാമയപബ്ബതൂപമം സബ്ബേസം ഇഞ്ജനാനം അഭാവതോ വസീഭാവപ്പത്തിയാ ച ഠിതം സബ്ബേഹിപി ലോകധമ്മേഹി നാനുകമ്പതി ന വേധതി. ഇദാനിസ്സ അകമ്പനാകാരം സദ്ധിം കാരണേന ദസ്സേതും ‘‘വിരത്ത’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ വിരത്തം രജനീയേസൂതി വിരാഗസങ്ഖാതേന അരിയമഗ്ഗേന രജനീയേസു രാഗുപ്പത്തിഹേതുഭൂതേസു തേഭൂമകധമ്മേസു വിരത്തം, തത്ഥ സബ്ബസോ സമുച്ഛിന്നരാഗന്തി അത്ഥോ. കുപ്പനീയേതി പടിഘട്ഠാനീയേ, സബ്ബസ്മിമ്പി ആഘാതവത്ഥുസ്മിം. ന കുപ്പതീതി ന ദുസ്സതി ന വികാരം ആപജ്ജതി. യസ്സേവം ഭാവിതം ചിത്തന്തി യസ്സ അരിയപുഗ്ഗലസ്സ ചിത്തം മനോ ഏവം വുത്തനയേന താദിഭാവേന ഭാവിതം, കുതോ തം ദുക്ഖമെസ്സതീതി തം പുഗ്ഗലം കുതോ സത്തതോ സങ്ഖാരതോ വാ ദുക്ഖം ഉപഗമിസ്സതി, ന താദിസസ്സ ദുക്ഖം അത്ഥീതി അത്ഥോ.
൧൯൨. ഏവം അനിയമവസേന പുച്ഛിതമത്ഥം നിതകത്ഥേരോ അത്തൂപനായികം കത്വാ വിസ്സജ്ജെന്തോ ‘‘മമ സേലൂപമം ചിത്ത’’ന്തിആദിനാ ദുതിയഗാഥായ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി. തം വുത്തത്ഥമേവ.
നിതകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. സോണപോടിരിയപുത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ന താവ സുപിതും ഹോതീതി ആയസ്മതോ സോണസ്സ പോടിരിയപുത്തസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ വനചരോ ഹുത്വാ ജീവന്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ കുരഞ്ജിയഫലം സോണോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ ഭദ്ദിയസ്സ സാകിയരഞ്ഞോ സേനാപതി അഹോസി. അഥ ഭദ്ദിയരാജേ ഹെട്ഠാ വുത്തനയേന പബ്ബജിതേ, സേനാപതി
൧൯൩.
‘‘ന താവ സുപിതും ഹോതി, രത്തി നക്ഖത്തമാലിനീ;
പടിജഗ്ഗിതുമേവേസാ, രത്തി ഹോതി വിജാനതാ.
൧൯൪.
‘‘ഹത്ഥിക്ഖന്ധാവപതിതം
സങ്ഗാമേ മേ മതം സെയ്യോ, യഞ്ചേ ജീവേ പരാജിതോ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ ന താവ സുപിതും ഹോതി, രത്തി നക്ഖത്തമാലിനീതി അട്ഠഹി അക്ഖണേഹി വജ്ജിതം നവമം ഖണം ലഭിത്വാ ഠിതസ്സ വിഞ്ഞുജാതികസ്സ യാവ ന അരഹത്തം ഹത്ഥഗതം ഹോതി, താവ അയം നക്ഖത്തമാലിനീ രത്തി സുപിതും നിദ്ദായിതും ന ഹോതി, സുപനസ്സ കാലോ ന ഹോതി. അപിച ഖോ പടിജഗ്ഗിതുമേവേസാ, രത്തി ഹോതി വിജാനതാതി ഏസാ രത്തി നാമ മനുസ്സാനം മിഗപക്ഖീനഞ്ച നിദ്ദൂപഗമനേന വിസേസതോ നിസ്സദ്ദവേലാഭൂതാ പടിപത്തിം അത്തനി സഞ്ജഗ്ഗിതും ജാഗരിയാനുയോഗമനുയുഞ്ജിതുമേവ വിജാനതാ വിഞ്ഞുനാ ഇച്ഛിതാ ഹോതീതി.
തം സുത്വാ സോണോ സംവിഗ്ഗതരമാനസോ ഹിരൊത്തപ്പം പച്ചുപട്ഠപെത്വാ അബ്ഭോകാസികങ്ഗം അധിട്ഠായ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ ‘‘ഹത്ഥിക്ഖന്ധോവ പതിത’’ന്തി ദുതിയം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ അവപതിതന്തി അവമുഖം പതിതം ഉദ്ധംപാദം അധോമുഖം പതിതം. കുഞ്ജരോ ചേ അനുക്കമേതി കുഞ്ജരോ അനുക്കമെയ്യ ചേ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യദാഹം ഹത്ഥിമാരുഹിത്വാ സങ്ഗാമം പവിട്ഠോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധതോ പതിതോ, തദാഹം സങ്ഗാമേ തേന ഹത്ഥിനാ മദ്ദിതോ മതോ അഹോസിം ചേ, തം മേ മരണം സെയ്യോ, യഞ്ചേ ഇദാനി കിലേസേഹി പരാജിതോ ജീവെയ്യം, തം ന സെയ്യോതി. ഇമം ഗാഥം വദന്തോയേവ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപെത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൨.൧-൬) –
‘‘മിഗലുദ്ദോ
അദ്ദസം വിരജം ബുദ്ധം, സബ്ബധമ്മാന പാരഗും.
‘‘കുരഞ്ജിയഫലം ഗയ്ഹ, ബുദ്ധസെട്ഠസ്സദാസഹം;
പുഞ്ഞക്ഖെത്തസ്സ താദിനോ, പസന്നോ സേഹി പാണിഭി.
‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ ‘‘സത്ഥാരാ വുത്തം, അത്തനാ വുത്ത’’ന്തി ഉഭയഞ്ഹി ഗാഥം ‘‘ഹത്ഥിക്ഖന്ധാവപതിത’’ന്തിആദിനാ പച്ചുദാഹാസി. തേന ഇദമേവ അഞ്ഞാബ്യാകരണം അഹോസീതി.
സോണപോടിരിയപുത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. നിസഭത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
പഞ്ച കാമഗുണേ ഹിത്വാതി ആയസ്മതോ നിസഭത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ കപിത്ഥഫലമദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കോലിയജനപദേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ നിസഭോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ സാകിയകോലിയാനം സങ്ഗാമേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ തദഹേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൨.൭-൧൧) –
‘‘സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധം, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹം;
രഥിയം പടിപജ്ജന്തം, കപിത്ഥം അദദിം ഫലം.
‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
സോ
൧൯൫.
‘‘പഞ്ച കാമഗുണേ ഹിത്വാ, പിയരൂപേ മനോരമേ;
സദ്ധായ ഘരാ നിക്ഖമ്മ, ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഭവേ’’തി. –
പഠമം ഗാഥം അഭാസി.
തസ്സത്ഥോ – ബാലപുഥുജ്ജനസ്സ പിയായിതബ്ബസഭാവതായ പിയരൂപേ മനുഞ്ഞസഭാവതായ മനോരമേ രൂപാദികേ പഞ്ച കാമഗുണേ കാമകൊട്ഠാസേ ഹിത്വാ പഹായ പരിച്ചജിത്വാ കമ്മഫലസദ്ധായ രതനത്തയസദ്ധായ ച വസേന ഘരാ ഘരബന്ധനതോ നിക്ഖമ്മ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജ്ജം ഉപഗതോ വിഞ്ഞുജാതികോ പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ ഘടെന്തോ വായമന്തോ വട്ടദുക്ഖസ്സ അന്തകരോ ഭവേ ഭവെയ്യാതി. ഏവം തേ ഭിക്ഖൂ ഓവദിത്വാ ‘‘അയം പരേ ഏവ സഞ്ഞാപെന്തോ വിഹരതി, ‘‘സയം
൧൯൬.
‘‘നാഭിനന്ദാമി
കാലഞ്ച പടികങ്ഖാമി, സമ്പജാനോ പതിസ്സതോ’’തി. –
ദുതിയഗാഥായ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി. തത്ഥ നാഭിനന്ദാമി മരണന്തി മരണം ന അഭികങ്ഖാമി. നാഭിനന്ദാമി ജീവിതന്തി ഇദം പന തസ്സ കാരണവചനം, യസ്മാ നാഭിനന്ദാമി ജീവിതം, തസ്മാ നാഭിനന്ദാമി മരണന്തി. യോ ഹി ആയതിം ജാതിജരാമരണായ കിലേസാഭിസങ്ഖാരേ ആചിനോതി ഉപചിനോതി, സോ പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തിം അഭിനന്ദന്തോ നാന്തരിയകതായ അത്തനോ മരണമ്പി അഭിനന്ദതി നാമ കാരണസ്സ അപ്പഹീനത്താ, ഖീണാസവോ പന സബ്ബസോ ആചയഗാമിധമ്മേ പഹായ അപചയഗാമിധമ്മേ പതിട്ഠിതോ പരിഞ്ഞാതവത്ഥുകോ സബ്ബസോ ജീവിതം അനഭിനന്ദന്തോ മരണമ്പി അനഭിനന്ദതി നാമ കാരണസ്സ ഏവ സുപ്പഹീനത്താ. തേനാഹ – ‘‘നാഭിനന്ദാമി മരണം, നാഭിനന്ദാമി ജീവിത’’ന്തി. യദി ഏവം ഖീണാസവസ്സ പരിനിബ്ബാനാഭികങ്ഖാ, യാവ പരിനിബ്ബാനാ അവട്ഠാനഞ്ച കഥന്തി ആഹ ‘‘കാലഞ്ച പടികങ്ഖാമി, സമ്പജാനോ പതിസ്സതോ’’തി, കിലേസപരിനിബ്ബാനേ സിദ്ധേ സതിപഞ്ഞാവേപുല്ലപ്പത്തിയാ സതോ സമ്പജാനോ കേവലം
നിസഭത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. ഉസഭത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അമ്ബപല്ലവസങ്കാസന്തി ആയസ്മതോ ഉസഭത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി കരൊന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ കോസമ്ബഫലം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കപിലവത്ഥുസ്മിം സാകിയരാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉസഭോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ സത്ഥു ഞാതിസമാഗമേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജി. സോ പബ്ബജിതകാലതോ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൨.൧൨-൧൬) –
‘‘കകുധം വിലസന്തംവ, ദേവദേവം നരാസഭം;
രഥിയം പടിപജ്ജന്തം, കോസമ്ബം അദദിം തദാ.
‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അഥ
൧൯൭.
‘‘അമ്ബപല്ലവസങ്കാസം, അംസേ കത്വാന ചീവരം;
നിസിന്നോ ഹത്ഥിഗീവായം, ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസിം.
൧൯൮.
‘‘ഹത്ഥിക്ഖന്ധതോ ഓരുയ്ഹ, സംവേഗം അലഭിം തദാ;
സോഹം ദിത്തോ തദാ സന്തോ, പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോ’’തി. – ഗാഥാദ്വയമാഹ;
തത്ഥ അമ്ബപല്ലവസങ്കാസം, അംസേ കത്വാന ചീവരന്തി അമ്ബപല്ലവാകാരം പവാളവണ്ണം ചീവരം ഖന്ധേ കരിത്വാ ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ. ഗാമന്തി അത്തനോ രാജധാനിം ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ നിസിന്നോ പിണ്ഡായ പാവിസിം, പവിട്ഠമത്തോവ മഹാജനേന ഓലോകിയമാനോ ഹത്ഥിക്ഖന്ധതോ ഓരുയ്ഹ ഠിതോ പടിബുജ്ഝിം, പബുദ്ധോവ സംവേഗം അലഭിം തദാ ‘‘മുട്ഠസ്സതി അസമ്പജാനോ ഹുത്വാ നിദ്ദായൊക്കമനേന ഏതം ജാത’’ന്തി. അപരേ പന ‘‘രാജാവ ഹുത്വാ രത്തിഭാഗേ ഏവരൂപം സുപിനം ദിസ്വാ വിഭാതായ രത്തിയാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധം ആരുയ്ഹ നഗരവീഥിയം ചരന്തോ തം സുപിനം സരിത്വാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധതോ ഓരുയ്ഹ സംവേഗം ലഭിത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പത്വാ ഉദാനം ഉദാനെന്തോ ഇമാ ഗാഥാ അഭാസീ’’തി വദന്തി. ദിത്തോതി തസ്മിം രാജകാലേ ജാതിമദഭോഗമദാദിപരിദപ്പിതോ സമാനോ സംവേഗമലഭിന്തി യോജനാ.
ഉസഭത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൦. കപ്പടകുരത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അയമിതി കപ്പടോതി ആയസ്മതോ കപ്പടകുരത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം ഭഗവന്തം വിനതായ നാമ നദിയാ തീരേ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസിന്നം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ കേതകപുപ്ഫേഹി പൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കപ്പടകുരോത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ വയപ്പത്തോ തിണം വിക്കിണിത്വാ ജീവികം കപ്പെന്തോ ഏകദിവസം തിണലാവനത്ഥം അരഞ്ഞം ഗതോ തത്ഥ അഞ്ഞതരം ഖീണാസവത്ഥേരം ദിസ്വാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ നിസീദി. തസ്സ ഥേരോ ധമ്മം കഥേസി. സോ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ ‘‘കിം മേ ഇമായ കിച്ഛജീവികായാ’’തി പബ്ബജിത്വാ അത്തനോ നിവത്ഥകപ്പടചോളം ഏകസ്മിം ഠാനേ നിക്ഖിപി. യദാ ചസ്സ അനഭിരതി ഉപ്പജ്ജതി, തദാ തം കപ്പടം ഓലോകെന്തസ്സ അനഭിരതി വിഗച്ഛതി, സംവേഗം പടിലഭി. ഏവം കരൊന്തോ സത്തക്ഖത്തും ഉപ്പബ്ബജി. തസ്സ തം കാരണം ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ആരോചേസും. അഥേകദിവസം കപ്പടകുരോ ഭിക്ഖു ധമ്മസഭായം പരിസപരിയന്തേ നിസിന്നോ നിദ്ദായതി, തം ഭഗവാ ചോദെന്തോ –
൧൯൯.
‘‘അയമിതി കപ്പടോ കപ്പടകുരോ, അച്ഛായ അതിഭരിതായ;
അമതഘടികായം ധമ്മകടമത്തോ, കതപദം ഝാനാനി ഓചേതും.
൨൦൦.
‘‘മാ ഖോ ത്വം കപ്പട പചാലേസി, മാ ത്വം ഉപകണ്ണമ്ഹി താളെസ്സം;
ന ഹി ത്വം കപ്പട മത്തമഞ്ഞാസി, സങ്ഘമജ്ഝമ്ഹി പചലായമാനോ’’തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തത്ഥ അയമിതി കപ്പടോ കപ്പടകുരോതി കപ്പടകുരോ ഭിക്ഖു ‘‘അയം മമ കപ്പടോ, ഇമം പരിദഹിത്വാ യഥാ തഥാ ജീവാമീ’’തി ഏവം ഉപ്പന്നമിച്ഛാവിതക്കോ അച്ഛായ അതിഭരിതായ അമതഘടികായം മമ അമതഘടേ തഹം തഹം വസ്സന്തേ ‘‘അമതമധിഗതം അഹമനുസാസാമി, അഹം കതപദം ഝാനാനി ഓചേതും ലോകിയലോകുത്തരജ്ഝാനാനി ഉപചേതും ഭാവേതും കതപദം കടമഗ്ഗവിഹിതഭാവനാമഗ്ഗം ഇദം മമ സാസനം, തഥാപി ധമ്മകടമത്തോ മമ സാസനധമ്മതോ ‘‘മാ ഖോ ത്വം, കപ്പട, പചാലേസീ’’തി ഗാഥമാഹ.
തത്ഥ മാ ഖോ ത്വം, കപ്പട, പചാലേസീതി ത്വം, കപ്പടകുര, ‘‘മമ ധമ്മം സുണിസ്സാമീ’’തി നിസീദിത്വാ മാ ഖോ പചാലേസി മാ പചലാഹി മാ നിദ്ദം ഉപഗച്ഛി. മാ ത്വം ഉപകണ്ണമ്ഹി താളെസ്സന്തി തം നിദ്ദായമാനം ഉപകണ്ണമ്ഹി കണ്ണസമീപേ ദേസനാഹത്ഥേന അഹം മാ പതാളെസ്സം. യഥാ ഇതോ പരം കിലേസപ്പഹാനായ അഹം തം ന ഓവദെയ്യം, തഥാ പടിപജ്ജാഹീതി അത്ഥോ. ന ഹി ത്വം, കപ്പട, മത്തമഞ്ഞാസീതി ത്വം, കപ്പട, സങ്ഘമജ്ഝമ്ഹി പചലായമാനോ മത്തം പമാണം ന വാ മഞ്ഞസി, ‘‘അയമതിദുല്ലഭോ ഖണോ പടിലദ്ധോ, സോ മാ ഉപജ്ഝഗാ’’തി എത്തകമ്പി ന ജാനാസി, പസ്സ യാവ ച തേ അപരദ്ധന്തി ചോദേസി.
ഏവം ഭഗവതാ ദ്വീഹി ഗാഥാഹി ഗാള്ഹം തം നിഗ്ഗയ്ഹ ചോദനായ കതായ അട്ഠിവേധവിദ്ധോ വിയ ചണ്ഡഗജോ മഗ്ഗം ഓതരന്തോ വിയ ച സഞ്ജാതസംവേഗോ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൨.൧൭-൨൨) –
‘‘വിനതാനദിയാ തീരേ, വിഹാസി പുരിസുത്തമോ;
അദ്ദസം വിരജം ബുദ്ധം, ഏകഗ്ഗം സുസമാഹിതം.
‘‘മധുഗന്ധസ്സ പുപ്ഫേന, കേതകസ്സ അഹം തദാ;
പസന്നചിത്തോ സുമനോ, ബുദ്ധസെട്ഠമപൂജയിം.
‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം പുപ്ഫമഭിപൂജയിം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം
കപ്പടകുരത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ചതുത്ഥവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. പഞ്ചമവഗ്ഗോ
൧. കുമാരകസ്സപത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അഹോ ബുദ്ധാ അഹോ ധമ്മാതി ആയസ്മതോ കുമാരകസ്സപത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പാപുണി. ‘‘കുലഗേഹേ’’തി പന അങ്ഗുത്തരട്ഠകഥായം (അ॰ നി॰ അട്ഠ॰ ൧.൧.൨൧൭) വുത്തം. സോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ചിത്തകഥികാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപെന്തം ദിസ്വാ സയമ്പി തം ഠാനന്തരം ആകങ്ഖന്തോ പണിധാനം കത്വാ തദനുരൂപാനി പുഞ്ഞാനി കരൊന്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സമണധമ്മം കത്വാ സുഗതീസുയേവ സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ സെട്ഠിധീതായ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. സാ കിര കുമാരികാകാലേയേവ പബ്ബജിതുകാമാ ഹുത്വാ മാതാപിതരോ യാചിത്വാ പബ്ബജ്ജം അലഭമാനാ കുലഘരം ഗതാപി ഗബ്ഭസണ്ഠിതമ്പി അജാനന്തീ സാമികം ആരാധെത്വാ തേന അനുഞ്ഞാതാ ഭിക്ഖുനീസു പബ്ബജിതാ. തസ്സാ ഗബ്ഭിനിഭാവം ദിസ്വാ ഭിക്ഖുനിയോ ദേവദത്തം പുച്ഛിംസു. സോ ‘‘അസ്സമണീ’’തി ആഹ. പുന ദസബലം പുച്ഛിംസു. സത്ഥാ ഉപാലിത്ഥേരം പടിച്ഛാപേസി. ഥേരോ സാവത്ഥിനഗരവാസീനി കുലാനി വിസാഖഞ്ച ഉപാസികം പക്കോസാപെത്വാ സരാജികായ പരിസായ വിനിച്ഛിനന്തോ ‘‘പുരേ ലദ്ധോ ഗബ്ഭോ, പബ്ബജ്ജാ അരോഗാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘സുവിനിച്ഛിതം അധികരണ’’ന്തി ഥേരസ്സ സാധുകാരം അദാസി.
സാ ഭിക്ഖുനീ സുവണ്ണബിമ്ബസദിസം പുത്തം വിജായി. തം രാജാ പസേനദികോസലോ പോസേസി. ‘‘കസ്സപോ’’തി ചസ്സ നാമം അകംസു. അപരഭാഗേ കുമാരകസ്സപോത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ.
സോ പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ വിപസ്സനായ ചേവ കമ്മം കരോതി, ബുദ്ധവചനഞ്ച ഉഗ്ഗണ്ഹാതി. അഥ തേന സദ്ധിം പബ്ബതമത്ഥകേ സമണധമ്മം കത്വാ അനാഗാമീ ഹുത്വാ സുദ്ധാവാസേ നിബ്ബത്തോ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൪.൧൫൦-൧൭൭) –
‘‘ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹി, കപ്പേ ഉപ്പജ്ജി നായകോ;
സബ്ബലോകഹിതോ വീരോ, പദുമുത്തരനാമകോ.
‘‘തദാഹം ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ, വിസ്സുതോ വേദപാരഗൂ;
ദിവാവിഹാരം വിചരം, അദ്ദസം ലോകനായകം.
‘‘ചതുസച്ചം പകാസെന്തം, ബോധയന്തം സദേവകം;
വിചിത്തകഥികാനഗ്ഗം, വണ്ണയന്തം മഹാജനേ.
‘‘തദാ മുദിതചിത്തോഹം, നിമന്തെത്വാ തഥാഗതം;
നാനാരത്തേഹി വത്ഥേഹി, അലങ്കരിത്വാന മണ്ഡപം.
‘‘നാനാരതനപജ്ജോതം, സസങ്ഘം ഭോജയിം തഹിം;
ഭോജയിത്വാന സത്താഹം, നാനഗ്ഗരസഭോജനം.
‘‘നാനാചിത്തേഹി പുപ്ഫേഹി, പൂജയിത്വാ സസാവകം;
നിപച്ച പാദമൂലമ്ഹി, തം ഠാന പത്ഥയിം അഹം.
‘‘തദാ മുനിവരോ ആഹ, കരുണേകരസാസയോ;
പസ്സഥേതം ദിജവരം, പദുമാനനലോചനം.
‘‘പീതിപാമൊജ്ജബഹുലം
ഹാസമ്ഹിതവിസാലക്ഖം, മമ സാസനലാലസം.
‘‘പതിതം പാദമൂലേ മേ, ഏകാവത്ഥസുമാനസം;
ഏസ പത്ഥേതി തം ഠാനം, വിചിത്തകഥികത്തനം.
‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, ഒക്കാകകുലസമ്ഭവോ;
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഓരസോ ധമ്മനിമ്മിതോ;
കുമാരകസ്സപോ നാമ, ഹെസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.
‘‘വിചിത്തപുപ്ഫദുസ്സാനം, രതനാനഞ്ച വാഹസാ;
വിചിത്തകഥികാനം സോ, അഗ്ഗതം പാപുണിസ്സതി.
‘‘തേന
ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസമഗച്ഛഹം.
‘‘പരിബ്ഭമം ഭവാഭവേ, രങ്ഗമജ്ഝേ യഥാ നടോ;
സാഖമിഗത്രജോ ഹുത്വാ, മിഗിയാ കുച്ഛിമൊക്കമിം.
‘‘തദാ മയി കുച്ഛിഗതേ, വജ്ഝവാരോ ഉപട്ഠിതോ;
സാഖേന ചത്താ മേ മാതാ, നിഗ്രോധം സരണം ഗതാ.
‘‘തേന സാ മിഗരാജേന, മരണാ പരിമോചിതാ;
പരിച്ചജിത്വാ സപാണം, മമേവം ഓവദീ തദാ.
‘‘നിഗ്രോധമേവ സേവെയ്യ, ന സാഖമുപസംവസേ;
നിഗ്രോധസ്മിം മതം സെയ്യോ, യഞ്ചേ സാഖമ്ഹി ജീവിതം.
‘‘തേനാനുസിട്ഠാ മിഗയൂഥപേന, അഹഞ്ച മാതാ ച തഥേതരേ ച;
ആഗമ്മ രമ്മം തുസിതാധിവാസം, ഗതാ പവാസം സഘരം യഥേവ.
‘‘പുനോ കസ്സപവീരസ്സ, അത്ഥമെന്തമ്ഹി സാസനേ;
ആരുയ്ഹ സേലസിഖരം, യുഞ്ജിത്വാ ജിനസാസനം.
‘‘ഇദാനാഹം
ആപന്നസത്താ മേ മാതാ, പബ്ബജി അനഗാരിയം.
‘‘സഗബ്ഭം തം വിദിത്വാന, ദേവദത്തമുപാനയും;
സോ അവോച വിനാസേഥ, പാപികം ഭിക്ഖുനിം ഇമം.
‘‘ഇദാനിപി മുനിന്ദേന, ജിനേന അനുകമ്പിതാ;
സുഖിനീ അജനീ മയ്ഹം, മാതാ ഭിക്ഖുനുപസ്സയേ.
‘‘തം വിദിത്വാ മഹീപാലോ, കോസലോ മം അപോസയി;
കുമാരപരിഹാനേന, നാമേനാഹഞ്ച കസ്സപോ.
‘‘മഹാകസ്സപമാഗമ്മ, അഹം കുമാരകസ്സപോ;
വമ്മികസദിസം കായം, സുത്വാ ബുദ്ധേന ദേസിതം.
‘‘തതോ ചിത്തം വിമുച്ചി മേ, അനുപാദായ സബ്ബസോ;
പായാസിം ദമയിത്വാഹം, ഏതദഗ്ഗമപാപുണിം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ ചിത്തകഥികഭാവേന സത്ഥാരാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതോ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവെക്ഖിത്വാ രതനത്തയഗുണവിഭാവനമുഖേന അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ –
൨൦൧.
‘‘അഹോ
യത്ഥ ഏതാദിസം ധമ്മം, സാവകോ സച്ഛികാഹിതി.
൨൦൨.
‘‘അസങ്ഖെയ്യേസു കപ്പേസു, സക്കായാധിഗതാ അഹൂ;
തേസമയം പച്ഛിമകോ, ചരിമോയം സമുസ്സയോ;
ജാതിമരണസംസാരോ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. – ഗാഥാദ്വയം അഭാസി;
തത്ഥ അഹോതി അച്ഛരിയത്ഥേ നിപാതോ. ബുദ്ധാതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാ, ഗാരവവസേന ബഹുവചനം, അഹോ അച്ഛരിയാ സമ്ബുദ്ധാതി അത്ഥോ. ധമ്മാതി പരിയത്തിധമ്മേന സദ്ധിം നവ ലോകുത്തരധമ്മാ. അഹോ നോ സത്ഥു സമ്പദാതി അമ്ഹാകം സത്ഥു ദസബലസ്സ അഹോ സമ്പത്തിയോ. യത്ഥാതി യസ്മിം സത്ഥരി ഏതാദിസം ധമ്മം, സാവകോ സച്ഛികാഹിതീതി ഏതാദിസം ഏവരൂപം സുവിസുദ്ധജ്ഝാനാഭിഞ്ഞാപരിവാരം അനവസേസകിലേസക്ഖയാവഹം സന്തം പണീതം അനുത്തരം ധമ്മം സാവകോപി നാമ സച്ഛികരിസ്സതി, തസ്മാ ഏവംവിധഗുണവിസേസാധിഗമഹേതുഭൂതാ അഹോ അച്ഛരിയാ ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ, അച്ഛരിയാ ധമ്മഗുണാ, അച്ഛരിയാ അമ്ഹാകം സത്ഥു സമ്പത്തിയോതി രതനത്തയസ്സ ഗുണാധിമുത്തിം പവേദേസീതി. ധമ്മസമ്പത്തികിത്തനേനേവ ഹി സങ്ഘസുപ്പടിപത്തി കിത്തിതാ ഹോതീതി.
ഏവം സാധാരണവസേന ദസ്സിതം ധമ്മസ്സ സച്ഛികിരിയം ഇദാനി അത്തുപനായികം കത്വാ ദസ്സെന്തോ ‘‘അസങ്ഖെയ്യേസൂ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ അസങ്ഖെയ്യേസൂതി ഗണനപഥം വീതിവത്തേസു മഹാകപ്പേസു. സക്കായാതി പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ. തേ ഹി പരമത്ഥതോ വിജ്ജമാനധമ്മസമൂഹതായ ‘‘സക്കായാ’’തി വുച്ചന്തി. അഹൂതി നിവത്തനൂപായസ്സ അനധിഗതത്താ അനപഗതാ അഹേസും. തേസമയം പച്ഛിമകോ ചരിമോയം സമുസ്സയോതി ജാതിമരണസഹിതോ ഖന്ധാദിപടിപാടിസഞ്ഞിതോ സംസാരോ ഇദാനി ആയതിം പുനബ്ഭവാഭാവതോ പുനബ്ഭവോ നത്ഥി, അയമന്തിമാ ജാതീതി അത്ഥോ.
കുമാരകസ്സപത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. ധമ്മപാലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
യോ ഹവേ ദഹരോ ഭിക്ഖൂതി ആയസ്മതോ ധമ്മപാലത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ അത്ഥദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ കേനചിദേവ കരണീയേന വനന്തം ഉപഗതോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ധമ്മപാലോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ തക്കസിലം ഗന്ത്വാ സിപ്പം ഉഗ്ഗഹെത്വാ പടിനിവത്തെന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകസ്മിം വിഹാരേ അഞ്ഞതരം ഥേരം ദിസ്വാ തസ്സ സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൩൯.൨൧-൨൫) –
‘‘വനന്തരേ ബുദ്ധം ദിസ്വാ, അത്ഥദസ്സിം മഹായസം;
പസന്നചിത്തോ സുമനോ, പിലക്ഖസ്സാദദിം ഫലം.
‘‘അട്ഠാരസേ കപ്പസതേ, യം ഫലമദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ സമാപത്തിസുഖേന വീതിനാമെന്തോ ഏകദിവസം തസ്മിം വിഹാരേ ദ്വേ സാമണേരേ രുക്ഖഗ്ഗേ പുപ്ഫാനി ഓചിനന്തേ ആരൂള്ഹസാഖായ ഭഗ്ഗായ പതന്തേ ദിസ്വാ ഥേരോ ഇദ്ധാനുഭാവേന ഹത്ഥേന ഗഹെത്വാ അരോഗേയേവ ഭൂമിയം ഠപെത്വാ തേസം സാമണേരാനം ധമ്മം ദേസെന്തോ –
൨൦൩.
‘‘യോ ഹവേ ദഹരോ ഭിക്ഖു, യുഞ്ജതി ബുദ്ധസാസനേ;
ജാഗരോ സ ഹി സുത്തേസു, അമോഘം തസ്സ ജീവിതം.
൨൦൪.
‘‘തസ്മാ സദ്ധഞ്ച സീലഞ്ച, പസാദം ധമ്മദസ്സനം;
അനുയുഞ്ജേഥ മേധാവീ, സരം ബുദ്ധാന സാസന’’ന്തി. – ഇമാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി;
തത്ഥ യോതി അനിയമവചനം. ഹവേതി ദള്ഹത്ഥേ നിപാതോ. ദഹരോതി തരുണോ. ഭിക്ഖതീതി ഭിക്ഖു. യുഞ്ജതീതി ഘടതി വായമതി. ജാഗരോതി സുത്തേസൂതി സുപന്തേസു. ഇദം വുത്തം ഹോതി യോ ഭിക്ഖു ദഹരോവ സമാനോ തരുണോ ‘‘തഥാഹം പച്ഛാ വുഡ്ഢകാലേ ജാനിസ്സാമീ’’തി അചിന്തെത്വാ ബുദ്ധാനം സാസനേ അപ്പമാദപടിപത്തിയം യുഞ്ജതി സമഥവിപസ്സനാഭാവനായ യോഗം കരോതി, സോ സുത്തേസു അവിജ്ജാനിദ്ദായ സുത്തേസു പമത്തേസു സദ്ധാദിജാഗരധമ്മസമന്നാഗമേന ജാഗരോ, തതോ ഏവ അത്തഹിതപരഹിതപാരിപൂരിയാ അമോഘം അവഞ്ഝം തസ്സ ജീവിതം, യസ്മാ ച ഏതദേവം, തസ്മാ സദ്ധഞ്ച ‘‘അത്ഥി കമ്മം അത്ഥി കമ്മവിപാകോ’’തിആദിനയപ്പവത്തം കമ്മഫലസദ്ധഞ്ച, സദ്ധൂപനിബന്ധത്താ സീലസ്സ തദുപനിസ്സയം ചതുപാരിസുദ്ധിസീലഞ്ച പ്പസാദഞ്ച ധമ്മദസ്സനഞ്ച മേധാവീ ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ബുദ്ധാനം സാസനം ഓവാദം അനുസിട്ഠിം അനുസ്സരന്തോ ആദിത്തമ്പി അത്തനോ സീസം അജ്ഝുപെക്ഖിത്വാ അനുയുഞ്ജേഥ, തത്ഥ അനുയോഗം ആതപ്പം കരെയ്യാതി അത്ഥോ.
ധമ്മപാലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. ബ്രഹ്മാലിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
കസ്സിന്ദ്രിയാനി സമഥങ്ഗതാനീതി ആയസ്മതോ ബ്രഹ്മാലിത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം പിണ്ഡായ ചരന്തം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ വന്ദിത്വാ പാദഫലം അദാസി. സത്ഥാ അനുമോദനം വത്വാ പക്കാമി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കോസലരട്ഠേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ബ്രഹ്മാലീതി ലദ്ധനാമോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഹേതുസമ്പത്തിയാ ചോദിയമാനോ സംസാരേ സഞ്ജാതസംവേഗോ താദിസേന കല്യാണമിത്തസന്നിസ്സയേന ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിത്വാ പതിരൂപകമ്മട്ഠാനം ഗഹെത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോ ഞാണസ്സ പരിപാകഗതത്താ നചിരസ്സേവ വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൧.൬൩-൬൭) –
‘‘സുവണ്ണവണ്ണം സമ്ബുദ്ധം, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹം;
രഥിയം പടിപജ്ജന്തം, പാദഫലം അദാസഹം.
‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം ഫലം അദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞോ
൨൦൫.
‘‘കസ്സിന്ദ്രിയാനി
പഹീനമാനസ്സ അനാസവസ്സ, ദേവാപി കസ്സ പിഹയന്തി താദിനോ.
൨൦൬.
‘‘മയ്ഹിന്ദ്രിയാനി സമഥങ്ഗതാനി, അസ്സാ യഥാ സാരഥിനാ സുദന്താ;
പഹീനമാനസ്സ അനാസവസ്സ, ദേവാപി മയ്ഹം പിഹയന്തി താദിനോ’’തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തസ്സത്ഥോ – ഇമസ്മിം അരഞ്ഞായതനേ വസന്തേസു ഭിക്ഖൂസു കസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഥേരസ്സ വാ നവസ്സ വാ മജ്ഝിമസ്സ വാ ഛേകേന സാരഥിനാ സുദന്താ അസ്സാ വിയ മനച്ഛട്ഠാനി ഇന്ദ്രിയാനി സമഥം ദന്തഭാവം നിബ്ബിസേവനഭാവം ഗതാനി. കസ്സ നവവിധമ്പി മാനം പഹായ ഠിതത്താ പഹീനമാനസ്സ ചതുന്നമ്പി ആസവാനം അഭാവേന അനാസവസ്സ ഇട്ഠാദീസു താദിലക്ഖണപ്പത്തിയാ താദിനോ ദേവാപി പിഹയന്തി മനുസ്സാപി സമ്മാപടിപത്തിദസ്സനാദിനാ ച ആദരേന പത്ഥെന്തീതി.
തത്ഥ ച ഗാഥായം പുരിമഡ്ഢേന അനാഗാമിമഗ്ഗാധിഗമോ പുട്ഠോ, അനാഗാമിനോപി ഹി ഇന്ദ്രിയാനി പഹീനകാമരാഗബ്യാപാദതായ സമഥം നിബ്ബിസേവനതം ഗതാനി ഹൊന്തി. ഇതരേന അരഹത്തമഗ്ഗപടിലാഭോ, അരഹാ ഹി ‘‘പഹീനമാനോ അനാസവോ താദീ’’തി ച വുച്ചതി.
അഥായസ്മാ ബ്രഹ്മാലി പധാനപരിഗ്ഗാഹകേന വുത്തം ‘‘കസ്സിന്ദ്രിയാനീ’’തി ഗാഥം പച്ചനുഭാസി. തദത്ഥം അത്തൂപനായികവസേന വിസ്സജ്ജെന്തോ ‘‘മയ്ഹിന്ദ്രിയാനീ’’തിആദികായ ദുതിയഗാഥായ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി, തത്ഥ മയ്ഹിന്ദ്രിയാനീതി മമ ചക്ഖാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി. സേസം വുത്തനയമേവ.
ബ്രഹ്മാലിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. മോഘരാജത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ഛവിപാപക ചിത്തഭദ്ദകാതി ആയസ്മതോ മോഘരാജത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥു
സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കട്ഠവാഹനസ്സ നാമ രഞ്ഞോ അമച്ചോ ഹുത്വാ തേന സത്ഥു ആനയനത്ഥം പുരിസസഹസ്സേന പേസിതോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വീസതിവസ്സസഹസ്സാനി സമണധമ്മം കത്വാ തതോ ചുതോ ഏകം ബുദ്ധന്തരം സുഗതീസുയേവ പരിവത്തെന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ മോഘരാജാതി ലദ്ധനാമോ ബാവരീബ്രാഹ്മണസ്സ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹിതസിപ്പോ സംവേഗജാതോ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ താപസസഹസ്സപരിവാരോ അജിതാദീഹി സദ്ധിം സത്ഥു സന്തികം പേസിതോ തേസം പന്നരസമോ ഹുത്വാ പഞ്ഹേ പുച്ഛിത്വാ പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനപരിയോസാനേ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൪.൬൪-൮൩) –
‘‘അത്ഥദസ്സീ തു ഭഗവാ, സയമ്ഭൂ അപരാജിതോ;
ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിബ്യൂള്ഹോ, രഥിയം പടിപജ്ജഥ.
‘‘സിസ്സേഹി സമ്പരിവുതോ, ഘരമ്ഹാ അഭിനിക്ഖമിം;
നിക്ഖമിത്വാനഹം തത്ഥ, അദ്ദസം ലോകനായകം.
‘‘അഭിവാദിയ സമ്ബുദ്ധം, സിരേ കത്വാന അഞ്ജലിം;
സകം ചിത്തം പസാദെത്വാ, സന്ഥവിം ലോകനായകം.
‘‘യാവതാ
സബ്ബേ തേ തവ ഞാണമ്ഹി, അന്തോ ഹൊന്തി സമോഗധാ.
‘‘സുഖുമച്ഛികജാലേന, ഉദകം യോ പരിക്ഖിപേ;
യേ കേചി ഉദകേ പാണാ, അന്തോജാലേ ഭവന്തി തേ.
‘‘യേസഞ്ച ചേതനാ അത്ഥി, രൂപിനോ ച അരൂപിനോ;
സബ്ബേ തേ തവ ഞാണമ്ഹി, അന്തോ ഹൊന്തി സമോഗധാ.
‘‘സമുദ്ധരസിമം ലോകം, അന്ധകാരസമാകുലം;
തവ ധമ്മം സുണിത്വാന, കങ്ഖാസോതം തരന്തി തേ.
‘‘അവിജ്ജാനിവുതേ ലോകേ, അന്ധകാരേന ഒത്ഥടേ;
തവ ഞാണമ്ഹി ജോതന്തേ, അന്ധകാരാ പധംസിതാ.
‘‘തുവം ചക്ഖൂസി സബ്ബേസം, മഹാതമപനൂദനോ;
തവ ധമ്മം സുണിത്വാന, നിബ്ബായതി ബഹുജ്ജനോ.
‘‘പുടകം
ഉഭോ ഹത്ഥേഹി പഗ്ഗയ്ഹ, ഉപനേസിം മഹേസിനോ.
‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹി മഹാവീരോ, സഹത്ഥേന മഹാ ഇസി;
ഭുഞ്ജിത്വാ തഞ്ച സബ്ബഞ്ഞൂ, വേഹാസം നഭമുഗ്ഗമി.
‘‘അന്തലിക്ഖേ ഠിതോ സത്ഥാ, അത്ഥദസ്സീ നരാസഭോ;
മമ ചിത്തം പസാദെന്തോ, ഇമാ ഗാഥാ അഭാസഥ.
‘‘യേനിദം ഥവിതം ഞാണം, ബുദ്ധസെട്ഠോ ച ഥോമിതോ;
തേന ചിത്തപ്പസാദേന, ദുഗ്ഗതിം സോ ന ഗച്ഛതി.
‘‘ചതുദ്ദസഞ്ച ഖത്തും സോ, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി;
പഥബ്യാ രജ്ജം അട്ഠസതം, വസുധം ആവസിസ്സതി.
‘‘പഞ്ചേവ സതക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി;
പദേസരജ്ജം അസങ്ഖെയ്യം, മഹിയാ കാരയിസ്സതി.
‘‘അജ്ഝായകോ മന്തധരോ, തിണ്ണം വേദാന പാരഗൂ;
ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ, സാസനേ പബ്ബജിസ്സതി.
‘‘ഗമ്ഭീരം
മോഘരാജാതി നാമേന, ഹെസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.
‘‘തീഹി വിജ്ജാഹി സമ്പന്നം, കതകിച്ചമനാസവം;
ഗോതമോ സത്ഥവാഹഗ്ഗോ, ഏതദഗ്ഗേ ഠപെസ്സതി.
‘‘ഹിത്വാ മാനുസകം യോഗം, ഛെത്വാന ഭവബന്ധനം;
സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, വിഹരാമി അനാസവോ.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ സത്ഥലൂഖം സുത്തലൂഖം രജനലൂഖന്തി വിസേസേന തിവിധേനപി ലൂഖേന സമന്നാഗതം പംസുകൂലം ധാരേസി. തേന നം സത്ഥാ ലൂഖചീവരധരാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപേസി. അപരഭാഗേ പുരിമകമ്മപ്പച്ചയാ പരിഹാരസ്സ അകരണതോ ഥേരസ്സ സരീരേ ദദ്ദുപീളകാദീനി ഉപ്പജ്ജിത്വാ വഡ്ഢിംസു. സോ ‘‘സേനാസനം ദുസ്സതീ’’തി ഹേമന്തേപി മഗധക്ഖെത്തേസു പലാലസന്ഥാരാനി അത്ഥരിത്വാ സേതി. തം ഏകദിവസം ഉപട്ഠാനം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസിന്നം സത്ഥാ പടിസന്ഥാരവസേന ‘‘ഛവിപാപകാ’’തിആദിനാ
൨൦൭. തത്ഥ ഛവിപാപകാതി ദദ്ദുകച്ഛുപീളകാഹി ഭിന്നച്ഛവിഭാവതോ ഹീനച്ഛവിക ദുട്ഠച്ഛവിക ചിത്തഭദ്ദകാതി അനവസേസകിലേസപ്പഹാനേന ബ്രഹ്മവിഹാരസേവനായ ച ഭദ്ദചിത്ത സുന്ദരചിത്ത. മോഘരാജാതി തസ്സ ആലപനം. സതതം സമാഹിതോതി അഗ്ഗഫലസമാധിനാ നിച്ചകാലം അഭിണ്ഹം സമാഹിതമാനസോ. ഹേമന്തികസീതകാലരത്തിയോതി ഹേമന്തസമയേ സീതകാലരത്തിയോ. അച്ചന്തസംയോഗേ ചേതം ഉപയോഗവചനം. ‘‘ഹേമന്തികാ സീതകാലരത്തിയോ’’തിപി പാളി. തത്ഥ ഹേമന്തികാതി ഹേമന്തോഗധാ ഹേമന്തപരിയാപന്നാതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖു ത്വം സീതി ഭിക്ഖു കോ ത്വം അസി, ഏവംഭൂതോ പരേസു തവ സേനാസനം കത്വാ അദെന്തേസു സങ്ഘികഞ്ച സേനാസനം അപവിസന്തോ. കഥം കരിസ്സസീതി യഥാവുത്തേ സീതകാലേ കഥം അത്തഭാവം പവത്തേസീതി സത്ഥാ പുച്ഛി. ഏവം പന പുട്ഠോ ഥേരോ സത്ഥു തമത്ഥം കഥെന്തോ –
൨൦൮.
‘‘സമ്പന്നസസ്സാ
പലാലച്ഛന്നകോ സെയ്യം, യഥഞ്ഞേ സുഖജീവിനോ’’തി. – ഗാഥമാഹ;
തത്ഥ സമ്പന്നസസ്സാതി നിപ്ഫന്നസസ്സാ. മഗധാതി മഗധരട്ഠം വദതി. മഗധാ നാമ ജാനപദിനോ രാജകുമാരാ, തേസം നിവാസോ ഏകോപി ജനപദോ രുള്ഹീവസേന ‘‘മഗധാ’’ത്വേവ ബഹുവചനേന വുച്ചതി. കേവലാതി അനവസേസാ. ഇതി മേ സുതന്തി ഏവം മയാ സുതം. തത്ഥ യോ അദിട്ഠോ പദേസോ, തസ്സ വസേന സുതന്തി വുത്തം. തേന ഏദിസേ കാലേ മഗധേസു യത്ഥ കത്ഥചി മയാ വസിതും സക്കാതി ദസ്സേതി. പലാലച്ഛന്നകോ സെയ്യം, യഥഞ്ഞേ സുഖജീവിനോതി യഥാ അഞ്ഞേ സുഖജീവിനോ ഭിക്ഖൂ സേനാസനസപ്പായം ലദ്ധാ സുന്ദരേഹി അത്ഥരണപാവുരണേഹി സുഖേന സയന്തി, ഏവം അഹമ്പി പലാലസന്ഥാരമേവ ഹെട്ഠാ സന്ഥരിത്വാ ഉപരി തിരിയഞ്ച പലാലച്ഛദനേനേവ ഛാദിതസരീരതായ പലാലച്ഛന്നകോ സെയ്യം സയിം, സെയ്യം കപ്പേസിന്തി അത്തനോ യഥാലാഭസന്തോസം വിഭാവേതി.
മോഘരാജത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. വിസാഖപഞ്ചാലപുത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ന ഉക്ഖിപേ നോ ച പരിക്ഖിപേ പരേതി ആയസ്മതോ വിസാഖസ്സ പഞ്ചാലപുത്തസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം പുഞ്ഞം ഉപചിനന്തോ ഇതോ ചുദ്ദസേ കപ്പേ പച്ചന്തഗാമേ ദലിദ്ദകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം ഫലപരിയേസനം ചരന്തേഹി തസ്മിം ഗാമേ മനുസ്സേഹി സദ്ധിം അരഞ്ഞം ഗതോ തത്ഥ ഏകം പച്ചേകബുദ്ധം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ വല്ലിഫലം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം വിസാഖോതി ലദ്ധനാമോ പഞ്ചാലരാജധീതുയാ പുത്തഭാവതോ പച്ഛാ പഞ്ചാലപുത്തോതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ പിതരി മതേ രജ്ജം കാരെന്തോ സത്ഥരി അത്തനോ ഗാമസമീപഗതേ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൩൯.൩൧-൩൬) –
‘‘സബ്ബേ ജനാ സമാഗമ്മ, അഗമിംസു വനം തദാ;
ഫലമന്വേസമാനാ തേ, അലഭിംസു ഫലം തദാ.
‘‘തത്ഥദ്ദസാസിം സമ്ബുദ്ധം, സയമ്ഭും അപരാജിതം;
പസന്നചിത്തോ സുമനോ, വല്ലിഫലമദാസഹം.
‘‘ചതുദ്ദസേ ഇതോ കപ്പേ, യം ഫലമദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ ഥേരോ ഞാതീനം അനുകമ്പായ ജാതിഭൂമിം അഗമാസി. തത്ഥ മനുസ്സാ ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ കാലേന കാലം ധമ്മം സുണന്താ ഏകദിവസം ‘‘കതിഹി നു ഖോ, ഭന്തേ, അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ ധമ്മകഥികോ ഹോതീ’’തി ധമ്മകഥികലക്ഖണം പുച്ഛിംസു. ഥേരോ തേസം ധമ്മകഥികലക്ഖണം കഥെന്തോ –
൨൦൯.
‘‘ന ഉക്ഖിപേ നോ ച പരിക്ഖിപേ പരേ, ന ഒക്ഖിപേ പാരഗതം ന ഏരയേ;
ന ചത്തവണ്ണം പരിസാസു ബ്യാഹരേ, അനുദ്ധതോ സമ്മിതഭാണി സുബ്ബതോ.
൨൧൦.
‘‘സുസുഖുമനിപുണത്ഥദസ്സിനാ, മതികുസലേന നിവാതവുത്തിനാ;
സംസേവിതബുദ്ധസീലിനാ, നിബ്ബാനം ന ഹി തേന ദുല്ലഭ’’ന്തി. –
ഗാഥാദ്വയം അഭാസി.
തത്ഥ ന ഉക്ഖിപേതി അത്താനം ന ഉക്ഖിപെയ്യ, ജാതിആദീഹി ബാഹുസച്ചാദീഹി ച അത്തുക്കംസനം ന കരെയ്യ. നോ ച പരിക്ഖിപേ പരേതി പരേ പരപുഗ്ഗലേ തേഹേവ ജാതിആദീഹി നോ പരിക്ഖിപേ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ന ന ഒക്ഖിപേ ഹെട്ഠതോ കത്വാ പരേ ന ഓലോകാപെയ്യ, ന ഒജ്ഝാപെയ്യാതി അത്ഥോ. ‘‘ന ഉക്ഖിപേ’’തി കേചി പഠന്തി, സോ ഏവത്ഥോ. പാരഗതന്തി ന ഏരയേ ന ഘട്ടയേ ന ആസാദെയ്യ. ന ചത്തവണ്ണം പരിസാസു ബ്യാഹരേതി അത്തനോ വണ്ണം ഗുണം ലാഭസക്കാരസിലോകം നികാമയമാനോ ഖത്തിയപരിസാദീസു ന ഭാസെയ്യ. അനുദ്ധതോതി ഉദ്ധച്ചരഹിതോ. ഉദ്ധതസ്സ ഹി വചനം നാദിയന്തി. സമ്മിതഭാണീതി സമ്മദേവ മിതഭാണീ, കാലേന സാപദേസം പരിയന്തവതിം അത്ഥസഞ്ഹിതമേവ വാചം ഭാസനസീലോതി അത്ഥോ. ഇതോ അഞ്ഞഥാ വദന്തസ്സ വചനം അഗഹണീയം ഹോതി. സുബ്ബതോതി സുന്ദരവതോ സീലസമ്പന്നോ. ‘‘സിയാ’’തി കിരിയാപദം ആനെത്വാ യോജേതബ്ബം.
ഏവം ഥേരോ സങ്ഖേപേനേവ ധമ്മകഥികലക്ഖണം വത്വാ തേസം ഗുണാനം അത്തനി ലബ്ഭമാനതം അധിമുച്ചിത്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ അഭിപ്പസന്നം മഹാജനം ഞത്വാ ‘‘ഏവംവിധസ്സ ധമ്മകഥികസ്സ വിമുത്തായതനസന്നിസ്സിതസ്സ ന നിബ്ബാനം ദുല്ലഭം, അഥ ഖോ സുലഭമേവാ’’തി ദസ്സെന്തോ ‘‘സുസുഖുമനിപുണത്ഥദസ്സിനാ’’തി ദുതിയഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ ഹെട്ഠാ വുത്തോയേവ.
വിസാഖപഞ്ചാലപുത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. ചൂളകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
നദന്തി മോരാ സുസിഖാ സുപേഖുണാതി ആയസ്മതോ ചൂളകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകതിംസേ കപ്പേ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ ഛത്തപണ്ണിഫലം അദാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ രാജഗഹേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ ചൂളകോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ധനപാലദമനേ സത്ഥരി
൨൧൧.
‘‘നദന്തി
സുസദ്ദലാ ചാപി മഹാമഹീ അയം, സുബ്യാപിതമ്ബു സുവലാഹകം നഭം.
൨൧൨.
‘‘സുകല്ലരൂപോ സുമനസ്സ ഝായതം, സുനിക്കമോ സാധു സുബുദ്ധസാസനേ;
സുസുക്കസുക്കം നിപുണം സുദുദ്ദസം, ഫുസാഹി തം ഉത്തമമച്ചുതം പദ’’ന്തി. –
ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ നദന്തി മോരാ സുസിഖാ സുപേഖുണാ, സുനീലഗീവാ സുമുഖാ സുഗജ്ജിനോതി ഏതേ മത്ഥകേ ഉട്ഠിതാഹി സുന്ദരാഹി സിഖാഹി സമന്നാഗതത്താ സുസിഖാ, നാനാവണ്ണേഹി അനേകേഹി സോഭനേഹി ഭദ്ദകപിഞ്ഛേഹി സമന്നാഗതത്താ സുപേഖുണാ, രാജീവവണ്ണസങ്കാസായ സുന്ദരായ നീലവണ്ണായ ഗീവായ സമന്നാഗതത്താ സുനീലഗീവാ, സുന്ദരമുഖതായ സുമുഖാ, മനുഞ്ഞവാദിതായ സുഗജ്ജിനോ, മോരാ സിഖണ്ഡിനോ ഛജ്ജസംവാദീ കേകാസദ്ദം മുഞ്ചന്താ നദന്തി രവന്തി. സുസദ്ദലാ ചാപി മഹാമഹീ അയന്തി അയഞ്ച മഹാപഥവീ സുസദ്ദലാ സുന്ദരഹരിതതിണാ. സുബ്യാപിതമ്ബൂതി അഭിനവവുട്ഠിയാ തഹം തഹം വിസ്സന്ദമാനസലിലതായ സുട്ഠു ബ്യാപിതജലാ വിതതജലാ. ‘‘സുസുക്കതമ്ബൂ’’തിപി പാഠോ, സുവിസുദ്ധജലാതി അത്ഥോ. സുവലാഹകം നഭന്തി ഇദഞ്ച നഭം ആകാസം നീലുപ്പലദലസന്നിഭേഹി സമന്തതോ പൂരെത്വാ ഠിതേഹി സുന്ദരേഹി വലാഹകേഹി മേഘേഹി സുവലാഹകം.
സുകല്ലരൂപോ സുമനസ്സ ഝായതന്തി ഇദാനി ഉതുസപ്പായലാഭേന സുട്ഠു കല്ലരൂപോ കമ്മനിയസഭാവോ ത്വം, നീവരണേഹി അനജ്ഝാരൂള്ഹചിത്തതായ സുന്ദരമനസ്സ യോഗാവചരസ്സ യം ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനവസേന ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനവസേന ച ഝായതം. സുനിക്കമോ…പേ॰… അച്ചുതം പദന്തി ഏവം ഝായന്തോ ച സാധു സുബുദ്ധസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാസനേ സുന്ദരനിക്കമോ ഹുത്വാ സുപരിസുദ്ധസീലതായ സുസുക്കം, വിസുദ്ധസഭാവതായ സബ്ബസ്സപി സംകിലേസസ്സ ഗോചരഭാവാനുപഗമനതോ സുക്കം, നിപുണഞാണഗോചരതായ നിപുണം, പരമഗമ്ഭീരതായ സുദുദ്ദസം, പണീതഭാവേന സെട്ഠഭാവേന ച ഉത്തമം, നിച്ചസഭാവതായ അച്ചുതം പദം തം നിബ്ബാനം ഫുസാഹി അത്തപച്ചക്ഖകരണേന സമ്മാപടിപത്തിയാ സച്ഛികരോഹീതി.
ഏവം ഥേരോ അത്താനം ഓവദന്തോവ ഉതുസപ്പായലാഭേന സമാഹിതചിത്തോ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപെത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൩൯.൩൭-൪൨) –
‘‘കണികാരംവ ജലിതം, പുണ്ണമായേവ ചന്ദിമം;
ജലന്തം ദീപരുക്ഖംവ, അദ്ദസം ലോകനായകം.
‘‘കദലിഫലം
പസന്നചിത്തോ സുമനോ, വന്ദിത്വാന അപക്കമിം.
‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം ഫലമദദിം തദാ;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഫലദാനസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം ‘‘നദന്തി മോരാ’’തിആദിനാ തായേവ ഗാഥാ പച്ചുദാഹാസി. തേനസ്സ ഇദമേവ അഞ്ഞാബ്യാകരണം അഹോസീതി.
ചൂളകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. അനൂപമത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
നന്ദമാനാഗതം ചിത്താതി ആയസ്മതോ അനൂപമത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം പുഞ്ഞം ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകതിംസേ കപ്പേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം പദുമം നാമ പച്ചേകബുദ്ധം പിണ്ഡായ ചരന്തം രഥിയം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അങ്കോലപുപ്ഫേഹി പൂജേസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കോസലരട്ഠേ ഇബ്ഭകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ രൂപസമ്പത്തിയാ അനൂപമോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നതായ കാമേ പഹായ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ അരഞ്ഞേ വിഹരതി. തസ്സ ചിത്തം ബഹിദ്ധാ രൂപാദിആരമ്മണേസു വിധാവതി. കമ്മട്ഠാനം പരിവട്ടതി. ഥേരോ വിധാവന്തം ചിത്തം നിഗ്ഗണ്ഹന്തോ –
൨൧൩.
‘‘നന്ദമാനാഗതം
തേന തേനേവ വജസി, യേന സൂലം കലിങ്ഗരം.
൨൧൪.
‘‘താഹം ചിത്തകലിം ബ്രൂമി, തം ബ്രൂമി ചിത്തദുബ്ഭകം;
സത്ഥാ തേ ദുല്ലഭോ ലദ്ധോ, മാനത്ഥേ മം നിയോജയീ’’തി. –
ഇമാഹി ദ്വീഹി ഗാഥാഹി ഓവദി.
തത്ഥ നന്ദമാനാഗതം ചിത്താതി നന്ദമാന അഭിനന്ദമാന ചിത്ത അഭിനന്ദമാനം ആഗതം ഉപ്പന്നം സൂലമാരോപമാനകന്തി ദുക്ഖുപ്പത്തിട്ഠാനതായ സൂലസദിസത്താ സൂലം തം തം ഭവം കമ്മകിലേസേഹി എത്തകം കാലം ആരോപിയമാനം. തേന തേനേവ വജസി, യേന സൂലം കലിങ്ഗരന്തി യത്ഥ യത്ഥ സൂലസങ്ഖാതാ
താഹം ചിത്തകലിം ബ്രൂമീതി തം തസ്മാ പമത്തഭാവതോ ചിത്തകലിം ചിത്തകാലകണ്ണിം അഹം കഥയാമി. പുനപി തം ബ്രൂമി കഥേമി ചിത്തദുബ്ഭകം ചിത്തസങ്ഖാതസ്സ അത്തനോ ബഹൂപകാരസ്സ സന്താനസ്സ അനത്ഥാവഹനതോ ചിത്തദുബ്ഭിം. ‘‘ചിത്തദുബ്ഭഗാ’’തിപി പഠന്തി. ചിത്തസങ്ഖാതഅലക്ഖികഅപ്പപുഞ്ഞാതി അത്ഥോ. കിന്തി ബ്രൂഹീതി ചേ? ആഹ ‘‘സത്ഥാ തേ ദുല്ലഭോ ലദ്ധോ, മാനത്ഥേ മം നിയോജയീ’’തി. കപ്പാനം അസങ്ഖ്യെയ്യമ്പി നാമ ബുദ്ധസുഞ്ഞോ ലോകോ ഹോതി, സത്ഥരി ഉപ്പന്നേപി മനുസ്സത്തസദ്ധാപടിലാഭാദയോ ദുല്ലഭാ ഏവ, ലദ്ധേസു ച തേസു സത്ഥാപി ദുല്ലഭോയേവ ഹോതി. ഏവം ദുല്ലഭോ സത്ഥാ ഇദാനി തയാ ലദ്ധോ, തസ്മിം ലദ്ധേ സമ്പതിപി അനത്ഥേ അഹിതേ ആയതിഞ്ച അനത്ഥാവഹേ ദുക്ഖാവഹേ അകുസലേ മം മാ നിയോജേസീതി. ഏവം ഥേരോ അത്തനോ ചിത്തം ഓവദന്തോ ഏവ വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൩൭.൧൬-൧൯) –
‘‘പദുമോ
ദിസ്വാന തം അഹം ബുദ്ധം, സയമ്ഭും അപരാജിതം.
‘‘അങ്കോലം പുപ്ഫിതം ദിസ്വാ, ഓചിനിത്വാനഹം തദാ;
ഉപഗന്ത്വാന സമ്ബുദ്ധം, പൂജയിം പദുമം ജിനം.
‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ, യം പുപ്ഫമഭിപൂജയിം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അനൂപമത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. വജ്ജിതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
സംസരം ദീഘമദ്ധാനന്തി ആയസ്മതോ വജ്ജിതത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ പഞ്ചസട്ഠിമേ കപ്പേ ഏകസ്മിം പച്ചന്തഗാമേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ വനചരകോ ഹുത്വാ വിചരന്തോ ഏകദിവസം ഉപസന്തം വജ്ജിതോത്വേവ നാമം ജാതം. സോ വയപ്പത്തോ സത്ഥു യമകപാടിഹാരിയം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ തദഹേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൩൭.൨൭-൩൦) –
‘‘ഉപസന്തോ ച സമ്ബുദ്ധോ, വസതീ പബ്ബതന്തരേ;
ഏകചമ്പകമാദായ, ഉപഗച്ഛിം നരുത്തമം.
‘‘പസന്നചിത്തോ സുമനോ, പച്ചേകമുനിമുത്തമം;
ഉഭോ ഹത്ഥേഹി പഗ്ഗയ്ഹ, പൂജയിം അപരാജിതം.
‘‘പഞ്ചസട്ഠിമ്ഹിതോ കപ്പേ, യം പുപ്ഫമഭിപൂജയിം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
ഛളഭിഞ്ഞോ പന ഹുത്വാ അത്തനോ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരിത്വാ ധമ്മസംവേഗേന –
൨൧൫.
‘‘സംസരം ദീഘമദ്ധാനം, ഗതീസു പരിവത്തിസം;
അപസ്സം അരിയസച്ചാനി, അന്ധഭൂതോ പുഥുജ്ജനോ.
൨൧൬.
‘‘തസ്സ മേ അപ്പമത്തസ്സ, സംസാരാ വിനളീകതാ;
സബ്ബാ ഗതീ സമുച്ഛിന്നാ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. – ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി;
തത്ഥ സംസരന്തി സംസരന്തോ, തസ്മിം തസ്മിം ഭവേ ആദാനനിക്ഖേപവസേന അപരാപരം സന്ധാവന്തോ. ദീഘമദ്ധാനന്തി ചിരകാലം അനാദിമതി സംസാരേ അപരിമാണകാലം. ഗതീസൂതി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം പരിവത്തിസന്തി ഘടീയന്തം വിയ പരിബ്ഭമന്തോ ചവനുപപജ്ജനവസേന അപരാപരം പരിവത്തിം. തസ്സ പന പരിവത്തനസ്സ കാരണമാഹ ‘‘അപസ്സം അരിയസച്ചാനി, അന്ധഭൂതോ പുഥുജ്ജനോ’’തി. ദുക്ഖാദീനി ചത്താരി അരിയസച്ചാനി ഞാണചക്ഖുനാ അപസ്സന്തോ അപ്പടിവിജ്ഝന്തോ, തതോ ഏവ അവിജ്ജന്ധതായ അന്ധഭൂതോ പുഥൂനം ജനനാദീഹി കാരണേഹി പുഥുജ്ജനോ ഹൊന്തോ ഗതീസു പരിവത്തിസന്തി യോജനാ, തേനേവാഹ ഭഗവാ –
‘‘ചതുന്നം
തസ്സ മയ്ഹം വുത്തനയേന പുബ്ബേ പുഥുജ്ജനസ്സേവ സതോ ഇദാനി സത്ഥാരാ ദിന്നനയേന അപ്പമത്തസ്സ അപ്പമാദപടിപത്തിയാ സമഥവിപസ്സനാഭാവനം മത്ഥകം പാപെത്വാ ഠിതസ്സ. സംസാരാ വിനളീകതാതി സംസരന്തി സത്താ ഏതേഹീതി ‘‘സംസാരാ’’തി ലദ്ധനാമാ കമ്മകിലേസാ അഗ്ഗമഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്നത്താ വിഗതനളാ നിമ്മൂലാ കതാ. സബ്ബാ ഗതീ സമുച്ഛിന്നാതി ഏവം കമ്മകിലേസവട്ടാനം വിനളീകതത്താ നിരയാദികാ സബ്ബാപി ഗതിയോ സമ്മദേവ ഉച്ഛിന്നാ വിദ്ധംസിതാ, തതോ ഏവ നത്ഥി ദാനി ആയതിം പുനബ്ഭവോതി ഇദമേവ ച ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണം അഹോസീതി.
വജ്ജിതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. സന്ധിതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അസ്സത്ഥേ ഹരിതോഭാസേതി ആയസ്മതോ സന്ധിതത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകതിംസേ കപ്പേ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഏകോ ഗോപാലകോ അഹോസി. സോ സത്ഥരി പരിനിബ്ബുതേ അഞ്ഞതരം ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ സന്ധിതോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ അനിച്ചതാപടിസംയുത്തം ധമ്മകഥം സുത്വാ സംവേഗജാതോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ ഞാണസ്സ പരിപാകം ഗതത്താ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. സോ അത്തനോ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ബോധിവന്ദനം ബുദ്ധാനുസ്സതിം അനിച്ചസഞ്ഞാപടിലാഭഞ്ച അനുസ്സരിത്വാ തദുപനിസ്സയേന അത്തനോ വിസേസാധിഗമം പകാസെന്തോ –
൨൧൭.
‘‘അസ്സത്ഥേ ഹരിതോഭാസേ, സംവിരൂള്ഹമ്ഹി പാദപേ;
ഏകം ബുദ്ധഗതം സഞ്ഞം, അലഭിത്ഥം പതിസ്സതോ.
൨൧൮.
‘‘ഏകതിംസേ
തസ്സാ സഞ്ഞായ വാഹസാ, പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോ’’തി. –
ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ അസ്സത്ഥേതി അസ്സത്ഥട്ഠാനീയേ, യ്വായം ഏതരഹി അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ബോധിരുക്ഖോ അസ്സത്ഥോ, ഏതസ്സ ഠാനേ തദാ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ ബോധിരുക്ഖോ പുണ്ഡരീകോ ഠിതോതി സോ അസ്സത്ഥട്ഠാനീയതായ ‘‘അസ്സത്ഥേ’’തി വുത്തം. സത്താനം അസ്സാസജനനതോ വാ. അപരേ പന ‘‘അസ്സത്ഥരുക്ഖമൂലേ നിസീദിത്വാ തദാ ബുദ്ധാനുസ്സതിയാ ഭാവിതത്താ ഥേരോ ‘അസ്സത്ഥേ’തി അവോചാ’’തി വദന്തി. ഹരിതോഭാസേതി ഹരിതേഹി സാരമണിവണ്ണേഹി ഓഭാസമാനേ. സംവിരൂള്ഹമ്ഹീതി സുട്ഠു വിരൂള്ഹേ സുപ്പതിട്ഠിതേ, സുഘനനിചിതപത്തപലാസപല്ലവേഹി വിരൂള്ഹസഞ്ഛന്നേതി ച വദന്തി. പാദപേതി രുക്ഖേ. ഏകം ബുദ്ധഗതം സഞ്ഞം, അലഭിത്ഥം പതിസ്സതോതി ബുദ്ധാരമ്മണം
കദാ പന സാ സഞ്ഞാ ലദ്ധാ, കീവതായ സിദ്ധാതി ആഹ ‘‘ഏകതിംസേ ഇതോ കപ്പേ’’തിആദി. ഇതോ ഭദ്ദകപ്പതോ ഉദ്ധം ആരോഹനവസേന ഏകതിംസേ കപ്പേ. യം സഞ്ഞന്തി യം ബുദ്ധാനുസ്സതിസഹഗതം സഞ്ഞം, യം വാ ബുദ്ധാനം അനിച്ചതം ദിസ്വാ തദനുസാരേന സബ്ബാസങ്ഖാരേസു തദാ അനിച്ചസഞ്ഞം അലഭിം. തസ്സാ സഞ്ഞായ വാഹസാതി തസ്സാ യഥാവുത്തായ സഞ്ഞായ കാരണഭാവേന തം ഉപനിസ്സയം കത്വാ. പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോതി ഇദാനി
‘‘അസ്സത്ഥേ ഹരിതോഭാസേ…പേ॰… പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോ.
‘‘ഇതോ തേരസകപ്പമ്ഹി, ധനിട്ഠോ നാമ ഖത്തിയോ;
സത്തരതനസമ്പന്നോ, ചക്കവത്തീ മഹബ്ബലോ.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
സന്ധിതത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പഞ്ചമവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
നിട്ഠിതാ ച ദുകനിപാതവണ്ണനാ.