൨൦. സട്ഠിനിപാതോ
൧. മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
സട്ഠിനിപാതേ ആരഞ്ഞികാതിആദികാ ആയസ്മതോ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? തസ്സ വത്ഥു ധമ്മസേനാപതിവത്ഥുമ്ഹി വുത്തമേവ. ഥേരോ ഹി പബ്ബജിതദിവസതോ സത്തമേ ദിവസേ മഗധരട്ഠേ കല്ലവാലഗാമകം ഉപനിസ്സായ സമണധമ്മം കരൊന്തോ ഥിനമിദ്ധേ ഒക്കന്തേ സത്ഥാരാ – ‘‘മൊഗ്ഗല്ലാന, മൊഗ്ഗല്ലാന, മാ, ബ്രാഹ്മണ, അരിയം തുണ്ഹീഭാവം പമാദോ’’തിആദിനാ (സം॰ നി॰ ൨.൨൩൫) സംവേജിതോ ഥിനമിദ്ധം വിനോദെത്വാ ഭഗവതാ വുച്ചമാനം ധാതുകമ്മട്ഠാനം സുണന്തോ ഏവ വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ പടിപാടിയാ ഉപരിമഗ്ഗത്തയം ഉപഗന്ത്വാ അഗ്ഗഫലക്ഖണേ സാവകപാരമീഞാണസ്സ മത്ഥകം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൧.൩൭൫-൩൯൭) –
‘‘അനോമദസ്സീ ഭഗവാ, ലോകജെട്ഠോ നരാസഭോ;
വിഹാസി ഹിമവന്തമ്ഹി, ദേവസങ്ഘപുരക്ഖതോ.
‘‘വരുണോ നാമ നാമേന, നാഗരാജാ അഹം തദാ;
കാമരൂപീ വികുബ്ബാമി, മഹോദധിനിവാസഹം.
‘‘സങ്ഗണിയം ഗണം ഹിത്വാ, തൂരിയം പട്ഠപേസഹം;
സമ്ബുദ്ധം പരിവാരെത്വാ, വാദേസും അച്ഛരാ തദാ.
‘‘വജ്ജമാനേസു തൂരേസു, ദേവാ തൂരാനി വജ്ജയും;
ഉഭിന്നം സദ്ദം സുത്വാന, ബുദ്ധോപി സമ്പബുജ്ഝഥ.
‘‘നിമന്തെത്വാന സമ്ബുദ്ധം, സകം ഭവനുപാഗമിം;
ആസനം പഞ്ഞപെത്വാന, കാലമാരോചയിം അഹം.
‘‘ഖീണാസവസഹസ്സേഹി, പരിവുതോ ലോകനായകോ;
ഓഭാസെന്തോ ദിസാ സബ്ബാ, ഭവനം മേ ഉപാഗമി.
‘‘ഉപവിട്ഠം മഹാവീരം, ദേവദേവം നരാസഭം;
സഭിക്ഖുസങ്ഘം തപ്പേസിം, അന്നപാനേനഹം തദാ.
‘‘അനുമോദി
ഭിക്ഖുസങ്ഘേ നിസീദിത്വാ, ഇമാ ഗാഥാ അഭാസഥ.
‘‘യോ
തേന ചിത്തപ്പസാദേന, ദേവലോകം ഗമിസ്സതി.
‘‘സത്തസത്തതിക്ഖത്തുഞ്ച, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി;
പഥബ്യാ രജ്ജം അട്ഠസതം, വസുധം ആവസിസ്സതി.
‘‘പഞ്ചപഞ്ഞാസക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി;
ഭോഗാ അസങ്ഖിയാ തസ്സ, ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തി താവദേ.
‘‘അപരിമെയ്യേ ഇതോ കപ്പേ, ഒക്കാകകുലസമ്ഭവോ;
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘നിരയാ സോ ചവിത്വാന, മനുസ്സത്തം ഗമിസ്സതി;
കോലിതോ നാമ നാമേന, ബ്രഹ്മബന്ധു ഭവിസ്സതി.
‘‘സോ പച്ഛാ പബ്ബജിത്വാന, കുസലമൂലേന ചോദിതോ;
ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ, ദുതിയോ ഹെസ്സതി സാവകോ.
‘‘ആരദ്ധവീരിയോ പഹിതത്തോ, ഇദ്ധിയാ പാരമിം ഗതോ;
സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, നിബ്ബായിസ്സതിനാസവോ.
‘‘പാപമിത്തോപനിസ്സായ, കാമരാഗവസം ഗതോ;
മാതരം പിതരഞ്ചാപി, ഘാതയിം ദുട്ഠമാനസോ.
‘‘യം യം യോനുപപജ്ജാമി, നിരയം അഥ മാനുസം;
പാപകമ്മസമങ്ഗിതാ, ഭിന്നസീസോ മരാമഹം.
‘‘ഇദം പച്ഛിമകം മയ്ഹം, ചരിമോ വത്തതേ ഭവോ;
ഇധാപി ഏദിസോ മയ്ഹം, മരണകാലേ ഭവിസ്സതി.
‘‘പവിവേകമനുയുത്തോ, സമാധിഭാവനാരതോ;
സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, വിഹരാമി അനാസവോ.
‘‘ധരണിമ്പി സുഗമ്ഭീരം, ബഹലം ദുപ്പധംസിയം;
വാമങ്ഗുട്ഠേന ഖോഭെയ്യം, ഇദ്ധിയാ പാരമിം ഗതോ.
‘‘അസ്മിമാനം
സാമണേരേ ഉപാദായ, ഗരുചിത്തം കരോമഹം.
‘‘അപരിമെയ്യേ ഇതോ കപ്പേ, യം കമ്മമഭിനീഹരിം;
താഹം ഭൂമിമനുപ്പത്തോ, പത്തൊമ്ഹി ആസവക്ഖയം.
‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അഥ നം സത്ഥാ അപരഭാഗേ ജേതവനമഹാവിഹാരേ അരിയഗണമജ്ഝേ നിസിന്നോ തേന തേന ഗുണേന അത്തനോ സാവകേ ഏതദഗ്ഗേ ഠപെന്തോ ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഇദ്ധിമന്താനം യദിദം മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ’’തി (അ॰ നി॰ ൧.൧൮൮, ൧൯൦) ഇദ്ധിമന്തതായ ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി. തേന ഏവം സത്ഥാരാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതേന സാവകപാരമിയാ മത്ഥകം പത്തേന മഹാഥേരേന തം തം നിമിത്തം ആഗമ്മ തത്ഥ തത്ഥ ഭാസിതാ ഗാഥാ, താ സങ്ഗീതികാലേ ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി –
൧൧൪൯.
‘‘ആരഞ്ഞികാ
ദാലേമു മച്ചുനോ സേനം, അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതാ.
൧൧൫൦.
‘‘ആരഞ്ഞികാ
ധുനാമ മച്ചുനോ സേനം, നളാഗാരംവ കുഞ്ജരോ.
൧൧൫൧.
‘‘രുക്ഖമൂലികാ സാതതികാ, ഉഞ്ഛാപത്താഗതേ രതാ;
ദാലേമു മച്ചുനോ സേനം, അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതാ.
൧൧൫൨.
‘‘രുക്ഖമൂലികാ സാതതികാ, ഉഞ്ഛാപത്താഗതേ രതാ;
ധുനാമ മച്ചുനോ സേനം, നളാഗാരംവ കുഞ്ജരോ.
൧൧൫൩.
‘‘അട്ഠികങ്കലകുടികേ, മംസന്ഹാരുപസിബ്ബിതേ;
ധിരത്ഥു പുരേ ദുഗ്ഗന്ധേ, പരഗത്തേ മമായസേ.
൧൧൫൪..
‘‘തവ സരീരം നവസോതം, ദുഗ്ഗന്ധകരം പരിബന്ധം;
ഭിക്ഖു പരിവജ്ജയതേ തം, മീള്ഹഞ്ച യഥാ സുചികാമോ.
൧൧൫൬.
‘‘ഏവഞ്ചേ
ആരകാ പരിവജ്ജെയ്യ, ഗൂഥട്ഠാനംവ പാവുസേ.
൧൧൫൭.
‘‘ഏവമേതം മഹാവീര, യഥാ സമണ ഭാസസി;
എത്ഥ ചേകേ വിസീദന്തി, പങ്കമ്ഹിവ ജരഗ്ഗവോ.
൧൧൫൮.
‘‘ആകാസമ്ഹി ഹലിദ്ദിയാ, യോ മഞ്ഞേഥ രജേതവേ;
അഞ്ഞേന വാപി രങ്ഗേന, വിഘാതുദയമേവ തം.
൧൧൫൯.
‘‘തദാകാസസമം ചിത്തം, അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതം;
മാ പാപചിത്തേ ആസാദി, അഗ്ഗിഖന്ധംവ പക്ഖിമാ.
൧൧൬൦.
‘‘പസ്സ ചിത്തകതം ബിമ്ബം, അരുകായം സമുസ്സിതം;
ആതുരം ബഹുസങ്കപ്പം, യസ്സ നത്ഥി ധുവം ഠിതി.
൧൧൬൧.
‘‘പസ്സ ചിത്തകതം രൂപം, മണിനാ കുണ്ഡലേന ച;
അട്ഠിം തചേന ഓനദ്ധം, സഹ വത്ഥേഹി സോഭതി.
൧൧൬൨.
‘‘അലത്തകകതാ
അലം ബാലസ്സ മോഹായ, നോ ച പാരഗവേസിനോ.
൧൧൬൩.
‘‘അട്ഠാപദകതാ കേസാ, നെത്താ അഞ്ജനമക്ഖിതാ;
അലം ബാലസ്സ മോഹായ, നോ ച പാരഗവേസിനോ.
൧൧൬൪.
‘‘അഞ്ജനീവ നവാ ചിത്താ, പൂതികായോ അലങ്കതോ;
അലം ബാലസ്സ മോഹായ, നോ ച പാരഗവേസിനോ.
൧൧൬൫.
‘‘ഓദഹി മിഗവോ പാസം, നാസദാ വാഗുരം മിഗോ;
ഭുത്വാ നിവാപം ഗച്ഛാമ, കദ്ദന്തേ മിഗബന്ധകേ.
൧൧൬൬.
‘‘ഛിന്നോ പാസോ മിഗവസ്സ, നാസദാ വാഗുരം മിഗോ;
ഭുത്വാ നിവാപം ഗച്ഛാമ, സോചന്തേ മിഗലുദ്ദകേ.
൧൧൬൭.
‘‘തദാസി യം ഭിംസനകം, തദാസി ലോമഹംസനം;
അനേകാകാരസമ്പന്നേ, സാരിപുത്തമ്ഹി നിബ്ബുതേ.
൧൧൬൮.
‘‘അനിച്ചാ
ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝന്തി, തേസം വൂപസമോ സുഖോ.
൧൧൬൯.
‘‘സുഖുമം തേ പടിവിജ്ഝന്തി, വാലഗ്ഗം ഉസുനാ യഥാ;
യേ പഞ്ചക്ഖന്ധേ പസ്സന്തി, പരതോ നോ ച അത്തതോ.
൧൧൭൦.
‘‘യേ ച പസ്സന്തി സങ്ഖാരേ, പരതോ നോ ച അത്തതോ;
പച്ചബ്യാധിംസു നിപുണം, വാലഗ്ഗം ഉസുനാ യഥാ.
൧൧൭൧.
‘‘സത്തിയാ വിയ ഓമട്ഠോ, ഡയ്ഹമാനോവ മത്ഥകേ;
കാമരാഗപ്പഹാനായ, സതോ ഭിക്ഖു പരിബ്ബജേ.
൧൧൭൨.
‘‘സത്തിയാ വിയ ഓമട്ഠോ, ഡയ്ഹമാനോവ മത്ഥകേ;
ഭവരാഗപ്പഹാനായ, സതോ ഭിക്ഖു പരിബ്ബജേ.
൧൧൭൩.
‘‘ചോദിതോ
മിഗാരമാതുപാസാദം, പാദങ്ഗുട്ഠേന കമ്പയിം.
൧൧൭൪.
‘‘നയിദം സിഥിലമാരബ്ഭ, നയിദം അപ്പേന ഥാമസാ;
നിബ്ബാനമധിഗന്തബ്ബം, സബ്ബഗന്ഥപമോചനം.
൧൧൭൫.
‘‘അയഞ്ച ദഹരോ ഭിക്ഖു, അയമുത്തമപോരിസോ;
ധാരേതി അന്തിമം ദേഹം, ജെത്വാ മാരം സവാഹനം.
൧൧൭൬.
‘‘വിവരമനുപഭന്തി വിജ്ജുതാ, വേഭാരസ്സ ച പണ്ഡവസ്സ ച;
നഗവിവരഗതോ ഝായതി, പുത്തോ അപ്പടിമസ്സ താദിനോ.
൧൧൭൭.
‘‘ഉപസന്തോ
ദായാദോ ബുദ്ധസെട്ഠസ്സ, ബ്രഹ്മുനാ അഭിവന്ദിതോ.
൧൧൭൮.
‘‘ഉപസന്തം ഉപരതം, പന്തസേനാസനം മുനിം;
ദായാദം ബുദ്ധസെട്ഠസ്സ, വന്ദ ബ്രാഹ്മണ കസ്സപം.
൧൧൭൯.
‘‘യോ ച ജാതിസതം ഗച്ഛേ, സബ്ബാ ബ്രാഹ്മണജാതിയോ;
സൊത്തിയോ വേദസമ്പന്നോ, മനുസ്സേസു പുനപ്പുനം.
൧൧൮൦.
‘‘അജ്ഝായകോപി ചേ അസ്സ, തിണ്ണം വേദാന പാരഗൂ;
ഏതസ്സ വന്ദനായേതം, കലം നാഗ്ഘതി സോളസിം.
൧൧൮൧.
‘‘യോ
അനുലോമം പടിലോമം, തതോ പിണ്ഡായ ഗച്ഛതി.
൧൧൮൨.
‘‘താദിസം ഭിക്ഖും മാസാദി, മാത്താനം ഖണി ബ്രാഹ്മണ;
അഭിപ്പസാദേഹി മനം, അരഹന്തമ്ഹി താദിനേ;
ഖിപ്പം പഞ്ജലികോ വന്ദ, മാ തേ വിജടി മത്ഥകം.
൧൧൮൩.
‘‘നേസോ പസ്സതി സദ്ധമ്മം, സംസാരേന പുരക്ഖതോ;
അധോഗമം ജിമ്ഹപഥം, കുമ്മഗ്ഗമനുധാവതി.
൧൧൮൪.
‘‘കിമീവ മീള്ഹസല്ലിത്തോ, സങ്ഖാരേ അധിമുച്ഛിതോ;
പഗാള്ഹോ ലാഭസക്കാരേ, തുച്ഛോ ഗച്ഛതി പൊട്ഠിലോ.
൧൧൮൫.
‘‘ഇമഞ്ച പസ്സ ആയന്തം, സാരിപുത്തം സുദസ്സനം;
വിമുത്തം ഉഭതോഭാഗേ, അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതം.
൧൧൮൬.
‘‘വിസല്ലം ഖീണസംയോഗം, തേവിജ്ജം മച്ചുഹായിനം;
ദക്ഖിണെയ്യം മനുസ്സാനം, പുഞ്ഞക്ഖെത്തം അനുത്തരം.
൧൧൮൭. ‘‘ഏതേ
ദസ ദേവസഹസ്സാനി, സബ്ബേ ബ്രഹ്മപുരോഹിതാ;
മൊഗ്ഗല്ലാനം നമസ്സന്താ, തിട്ഠന്തി പഞ്ജലീകതാ.
൧൧൮൮.
‘‘നമോ തേ പുരിസാജഞ്ഞ, നമോ തേ പുരിസുത്തമ;
യസ്സ തേ ആസവാ ഖീണാ, ദക്ഖിണെയ്യോസി മാരിസ.
൧൧൮൯.
‘‘പൂജിതോ നരദേവേന, ഉപ്പന്നോ മരണാഭിഭൂ;
പുണ്ഡരീകംവ തോയേന, സങ്ഖാരേനുപലിമ്പതി.
൧൧൯൦.
‘‘യസ്സ മുഹുത്തേന സഹസ്സധാ ലോകോ, സംവിദിതോ സബ്രഹ്മകപ്പോ വസി;
ഇദ്ധിഗുണേ ചുതുപപാതേ കാലേ, പസ്സതി ദേവതാ സ ഭിക്ഖു.
൧൧൯൧.
‘‘സാരിപുത്തോവ
യോപി പാരങ്ഗതോ ഭിക്ഖു, ഏതാവപരമോ സിയാ.
൧൧൯൨.
‘‘കോടിസതസഹസ്സസ്സ, അത്തഭാവം ഖണേന നിമ്മിനേ;
അഹം വികുബ്ബനാസു കുസലോ, വസീഭൂതൊമ്ഹി ഇദ്ധിയാ.
൧൧൯൩.
‘‘സമാധിവിജ്ജാവസിപാരമീഗതോ, മൊഗ്ഗല്ലാനഗൊത്തോ അസിതസ്സ സാസനേ;
ധീരോ സമുച്ഛിന്ദി സമാഹിതിന്ദ്രിയോ, നാഗോ യഥാ പൂതിലതംവ ബന്ധനം.
൧൧൯൪.
‘‘പരിചിണ്ണോ മയാ സത്ഥാ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനം;
ഓഹിതോ ഗരുകോ ഭാരോ, ഭവനെത്തി സമൂഹതാ.
൧൧൯൫.
‘‘യസ്സ ചത്ഥായ പബ്ബജിതോ, അഗാരസ്മാനഗാരിയം;
സോ മേ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോ, സബ്ബസംയോജനക്ഖയോ.
൧൧൯൬.
‘‘കീദിസോ നിരയോ ആസി, യത്ഥ ദുസ്സീ അപച്ചഥ;
വിധുരം സാവകമാസജ്ജ, കകുസന്ധഞ്ച ബ്രാഹ്മണം.
൧൧൯൭.
‘‘സതം ആസി അയോസങ്കൂ, സബ്ബേ പച്ചത്തവേദനാ;
ഈദിസോ നിരയോ ആസി, യത്ഥ ദുസ്സീ അപച്ചഥ;
വിധുരം സാവകമാസജ്ജ, കകുസന്ധഞ്ച ബ്രാഹ്മണം.
൧൧൯൮.
‘‘യോ ഏതമഭിജാനാതി, ഭിക്ഖു ബുദ്ധസ്സ സാവകോ;
താദിസം ഭിക്ഖുമാസജ്ജ, കണ്ഹ ദുക്ഖം നിഗച്ഛസി.
൧൧൯൯.
‘‘മജ്ഝേസരസ്മിം തിട്ഠന്തി, വിമാനാ കപ്പഠായിനോ;
വേളുരിയവണ്ണാ രുചിരാ, അച്ചിമന്തോ പഭസ്സരാ;
അച്ഛരാ തത്ഥ നച്ചന്തി, പുഥു നാനത്തവണ്ണിയോ.
൧൨൦൦.
‘‘യോ ഏതമഭിജാനാതി…പേ॰… കണ്ഹ ദുക്ഖം നിഗച്ഛസി.
൧൨൦൧.
‘‘യോ വേ ബുദ്ധേന ചോദിതോ, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പെക്ഖതോ;
മിഗാരമാതുപാസാദം, പാദങ്ഗുട്ഠേന കമ്പയി.
൧൨൦൨.
‘‘യോ
൧൨൦൩.
‘‘യോ വേജയന്തപാസാദം, പാദങ്ഗുട്ഠേന കമ്പയി;
ഇദ്ധിബലേനുപത്ഥദ്ധോ, സംവേജേസി ച ദേവതാ.
൧൨൦൪.
‘‘യോ ഏതമഭിജാനാതി…പേ॰… കണ്ഹ ദുക്ഖം നിഗച്ഛസി.
൧൨൦൫.
‘‘യോ വേജയന്തപാസാദേ, സക്കം സോ പരിപുച്ഛതി;
അപി ആവുസോ ജാനാസി, തണ്ഹക്ഖയവിമുത്തിയോ;
തസ്സ സക്കോ വിയാകാസി, പഞ്ഹം പുട്ഠോ യഥാതഥം.
൧൨൦൬.
‘‘യോ
൧൨൦൭.
‘‘യോ ബ്രഹ്മാനം പരിപുച്ഛതി, സുധമ്മായം ഠിതോ സഭം;
അജ്ജാപി ത്യാവുസോ സാ ദിട്ഠി, യാ തേ ദിട്ഠി പുരേ അഹു;
പസ്സസി വീതിവത്തന്തം, ബ്രഹ്മലോകേ പഭസ്സരം.
൧൨൦൮.
‘‘തസ്സ ബ്രഹ്മാ വിയാകാസി, പഞ്ഹം പുട്ഠോ യഥാതഥം;
ന മേ മാരിസ സാ ദിട്ഠി, യാ മേ ദിട്ഠി പുരേ അഹു.
൧൨൦൯.
‘‘പസ്സാമി വീതിവത്തന്തം, ബ്രഹ്മലോകേ പഭസ്സരം;
സോഹം അജ്ജ കഥം വജ്ജം, അഹം നിച്ചൊമ്ഹി സസ്സതോ.
൧൨൧൦.
‘‘യോ ഏതമഭിജാനാതി…പേ॰… കണ്ഹ ദുക്ഖം നിഗച്ഛസി.
൧൨൧൧.
‘‘യോ മഹാനേരുനോ കൂടം, വിമൊക്ഖേന അഫസ്സയി;
വനം പുബ്ബവിദേഹാനം, യേ ച ഭൂമിസയാ നരാ.
൧൨൧൨.
‘‘യോ ഏതമഭിജാനാതി, ഭിക്ഖു ബുദ്ധസ്സ സാവകോ;
താദിസം ഭിക്ഖുമാസജ്ജ, കണ്ഹ ദുക്ഖം നിഗച്ഛസി.
൧൨൧൩.
‘‘ന വേ അഗ്ഗി ചേതയതി, അഹം ബാലം ഡഹാമിതി;
ബാലോവ ജലിതം അഗ്ഗിം, ആസജ്ജ നം പഡയ്ഹതി.
൧൨൧൪.
‘‘ഏവമേവ
സയം ഡഹിസ്സസി അത്താനം, ബാലോ അഗ്ഗിംവ സമ്ഫുസം.
൧൨൧൫.
‘‘അപുഞ്ഞം പസവീ മാരോ, ആസജ്ജ നം തഥാഗതം;
കിന്നു മഞ്ഞസി പാപിമ, ന മേ പാപം വിപച്ചതി.
൧൨൧൬.
‘‘കരതോ തേ ചീയതേ പാപം, ചിരരത്തായ അന്തക;
മാര നിബ്ബിന്ദ ബുദ്ധമ്ഹാ, ആസം മാകാസി ഭിക്ഖുസു.
൧൨൧൭.
‘‘ഇതി മാരം അതജ്ജേസി, ഭിക്ഖു ഭേസകളാവനേ;
തതോ സോ ദുമ്മനോ യക്ഖോ, തത്ഥേവന്തരധായഥാ’’തി. –
ഇത്ഥം സുദം ആയസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ ഥേരോ ഗാഥായോ അഭാസിത്ഥാതി.
ഇമിനാ അനുക്കമേന ഏകച്ചം സങ്ഗഹം ആരോപെത്വാ ഠപിതാ.
തത്ഥ ‘‘ആരഞ്ഞികാ’’തിആദികാ ചതസ്സോ ഗാഥാ ഭിക്ഖൂനം ഓവാദദാനവസേന ഭാസിതാ. ആരഞ്ഞികാതി ഗാമന്തസേനാസനം പടിക്ഖിപിത്വാ ആരഞ്ഞകധുതങ്ഗസമാദാനേന ആരഞ്ഞികാ. സങ്ഘഭത്തം പടിക്ഖിപിത്വാ പിണ്ഡപാതികങ്ഗസമാദാനേന പിണ്ഡപാതികാ, ഘരേ ഘരേ ലദ്ധപിണ്ഡപാതേന യാപനകാ. ഉഞ്ഛാപത്താഗതേ രതാതി ഉഞ്ഛാചരിയായ പത്തേ ആഗതേ പത്തപരിയാപന്നേ രതാ, തേനേവ അഭിരതാ സന്തുട്ഠാ. ദാലേമു മച്ചുനോ സേനന്തി അത്താനം അനത്ഥജനനേ സഹായഭാവൂപഗമനതോ മച്ചുരാജസ്സ സേനാഭൂതം കിലേസവാഹിനിം സമുച്ഛിന്ദേമ. അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതാതി ഗോചരജ്ഝത്തേസു സുട്ഠു സമാഹിതാ ഹുത്വാ, ഏതേനസ്സ പദാലനുപായമാഹ.
ധുനാമാതി നിദ്ധുനാമ വിദ്ധംസേമ.
സാതതികാതി സാതച്ചകാരിനോ ഭാവനായ സതതപവത്തവീരിയാ.
‘‘അട്ഠികങ്കലകുടികേ’’തിആദികാ ചതസ്സോ ഗാഥാ അത്താനം പലോഭേതും ഉപഗതായ ഗണികായ ഓവാദവസേന അഭാസി. തത്ഥ അട്ഠികങ്കലകുടികേതി അട്ഠിസങ്ഖലികാമയകുടികേ. ന്ഹാരുപസിബ്ബിതേതി നവഹി ന്ഹാരുസതേഹി സമന്തതോ സിബ്ബിതേ. അരഞ്ഞേ കുടിയോ ദാരുദണ്ഡേ ഉസ്സാപെത്വാ ധിരത്ഥു പൂരേ ദുഗ്ഗന്ധേതി കേസലോമാദിനോ നാനപ്പകാരസ്സ അസുചിനോ പൂരേ പരിപുണ്ണേ, തതോ ഏവ ദുഗ്ഗന്ധേ ധിരത്ഥു തവ ധീകാരോ ഹോതു. പരഗത്തേ മമായസേതി ഇദഞ്ച തേ ദുഗ്ഗന്ധസ്സ ഉപരി ഫോടസമുട്ഠാനം പരിസ്സയം ഏവം അസുചിദുഗ്ഗന്ധം ജേഗുച്ഛം പടിക്കൂലസമാദാനം താദിസേ ഏവ അഞ്ഞസ്മിം പദേസേ സോണസിങ്ഗാലകിമികുലാദീനം ഗത്തഭൂതേ കളേവരേ മമത്തം കരോസി.
ഗൂഥഭസ്തേതി ഗൂഥഭരിതഭസ്തസദിസേ. തചോനദ്ധേതി തചേന ഓനദ്ധേ ഛവിമത്തപടിച്ഛാദിതകിബ്ബിസേ. ഉരഗണ്ഡിപിസാചിനീതി ഉരേ ഠിതഗണ്ഡദ്വയവതീ ഭയാനകഭാവതോ അനത്ഥാവഹതോ ച പിസാചസദിസീ. യാനി സന്ദന്തി സബ്ബദാതി യാനി നവ സോതാനി, നവ വണമുഖാനി സബ്ബദാ രത്തിന്ദിവം സന്ദന്തി, സവന്തി, അസുചിം പഗ്ഘരന്തി.
പരിബന്ധന്തി സമ്മാപടിപത്തിപരിബന്ധഭൂതം. ഭിക്ഖൂതി സംസാരേ ഭയം ഇക്ഖന്തോ ഭിന്നകിലേസോ വാ ദൂരതോ പരിവജ്ജയതേതി മമത്തം ന കരോതി. മീള്ഹഞ്ച യഥാ സുചികാമോതി ച-ഇതി നിപാതമത്തം. യഥാ സുചിജാതികോ സുചിമേവ ഇച്ഛന്തോ സസീസം ന്ഹാതോ മീള്ഹം ദിസ്വാ ദൂരതോവ പരിവജ്ജേസി, ഏവമേവം ഭിക്ഖൂതി അത്ഥോ.
ഏവഞ്ചേ തം ജനോ ജഞ്ഞാ, യഥാ ജാനാമി തം അഹന്തി ഏവം സരീരസഞ്ഞിതം അസുചിപുഞ്ജം യഥാ അഹം യഥാഭൂതം ജാനാമി, ഏവമേവ മഹാജനോ ജാനെയ്യ, തം ആരകാ ദൂരതോവ പരിവജ്ജെയ്യ. ഗൂഥട്ഠാനംവ പാവുസേതി പാവുസകാലേ കിലിന്നാസുചിം നിരന്തരം ഗൂഥട്ഠാനം വിയ സുചിജാതികോ. യസ്മാ പന തം യഥാഭൂതം ന ജാനാതി, തസ്മാ തത്ഥ നിമുഗ്ഗോ സീസം ന ഉക്ഖിപതീതി അധിപ്പായോ.
ഏവം ‘‘ഏവമേതം മഹാവീരാ’’തി ഗാഥം വത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. തത്ഥ എത്ഥ ചേകേതി ഏവം പാകടപടിക്കൂലസഭാവേപി ഏതസ്മിം കായേ ഏകച്ചേ സത്താ ആസത്തിബലവതായ വിസീദന്തി വിസാദം പങ്കമ്ഹിവ ജരഗ്ഗവോ മഹാകദ്ദമകുച്ഛിയം സമ്പതിതദുബ്ബലബലിബദ്ദോ വിയ ബ്യസനമേവ പാപുണന്തീതി അത്ഥോ.
പുന തം ഥേരോ മാദിസേ ഏവരൂപാ പടിപത്തി നിരത്ഥകാ വിഘാതാവഹാ ഏവാതി ദസ്സെന്തോ ‘‘ആകാസമ്ഹീ’’തിആദിനാ ഗാഥാദ്വയമാഹ. തസ്സത്ഥോ – യോ പുഗ്ഗലോ ഹലിദ്ദിയാ അഞ്ഞേന വാ രങ്ഗജാതേന ആകാസം രഞ്ജിതും മഞ്ഞെയ്യ, തസ്സ തം കമ്മം വിഘാതുദയം ചിത്തവിഘാതാവഹമേവ സിയാ, യഥാ തം അവിസയേ യോഗോ.
തദാകാസസമം ചിത്തന്തി തയിദം മമ ചിത്തം ആകാസസമം കത്ഥചി അലഗ്ഗഭാവേന അജ്ഝത്തം സുട്ഠു സമാഹിതം, തസ്മാ മാ പാപചിത്തേ ആസാദീതി കാമേസു നിമുഗ്ഗതായ ലാമകചിത്തേ നിഹീനചിത്തേ മാദിസേ മാ ആസാദേഹി. അഗ്ഗിഖന്ധംവ പക്ഖിമാതി പക്ഖിമാ സലഭോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധം ആസാദെന്തോ അനത്ഥമേവ പാപുണാതി, ഏവം സമ്പദമിദം തുയ്ഹന്തി ദസ്സേതി.
പസ്സ ചിത്തകതന്തിആദികാ സത്ത ഗാഥാ തമേവ ഗണികം ദിസ്വാ വിപല്ലത്തചിത്താനം ഭിക്ഖൂനം ഓവാദദാനവസേന വുത്താ. തം സുത്വാ സാ ഗണികാ മങ്കുഭൂതാ ആഗതമഗ്ഗേനേവ പലാതാ.
തദാസീതിആദികാ ചതസ്സോ ഗാഥാ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ പരിനിബ്ബാനം ആരബ്ഭ വുത്താ. തത്ഥ അനേകാകാരസമ്പന്നേതി അനേകേഹി സീലസംവരാദിപ്പകാരേഹി പരിപുണ്ണേ.
സുഖുമം തേ പടിവിജ്ഝന്തീതി തേ യോഗിനോ അതിസുഖുമം പടിവിജ്ഝന്തി നാമ. യഥാ കിം? വാലഗ്ഗം ഉസുനാ യഥാ യഥാ സതധാഭിന്നസ്സ വാലസ്സ ഏകം അംസു അഗ്ഗം രത്തന്ധകാരതിമിസായ വിജ്ജുല്ലതോഭാസേന വിജ്ഝന്താ വിയാതി അത്ഥോ. കേ പന തേതി ആഹ ‘‘യേ പഞ്ചക്ഖന്ധേ പസ്സന്തി, പരതോ നോ ച അത്തതോ’’തി. തത്ഥ പരതോതി അനത്തതോ. തസ്സ അത്തഗ്ഗാഹപടിക്ഖേപദസ്സനഞ്ഹേതം. തേനാഹ ‘‘നോ ച അത്തതോ’’തി. ഏതേന അനത്തതോ അഭിവുട്ഠിതസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ വസേന ദുക്ഖസച്ചേ പച്ചബ്യാധിംസൂതി പടിവിജ്ഝിംസു.
സത്തിയാ വിയ ഓമട്ഠോതി പഠമഗാഥാ തിസ്സത്ഥേരം ആരബ്ഭ വുത്താ, ദുതിയാ വഡ്ഢമാനത്ഥേരം. താ ഹെട്ഠാ വുത്തത്ഥാവ.
ചോദിതോ ഭാവിതത്തേനാതി ഗാഥാ പാസാദകമ്പനസുത്തന്തം ആരബ്ഭ വുത്താ. തത്ഥ ഭാവിതത്തേന സരീരന്തിമധാരിനാതി ഭഗവന്തം സന്ധായ വദതി.
നയിദം സിഥിലമാരബ്ഭാതിആദികാ ദ്വേ ഗാഥാ ഹീനവീരിയം വേദനാമകം ദഹരഭിക്ഖും ആരബ്ഭ വുത്താ. തത്ഥ സിഥിലമാരബ്ഭാതി സിഥിലം കത്വാ വീരിയം അകത്വാ. അപ്പേന ഥാമസാതി അപ്പകേന വീരിയബലേന നയിദം നിബ്ബാനം അധിഗന്തബ്ബം, മഹന്തേനേവ പന ചതുബ്ബിധസമ്മപ്പധാനവീരിയേന പത്തബ്ബന്തി അത്ഥോ.
വിവരമനുപഭന്തീതിആദികാ ദ്വേ ഗാഥാ അത്തനോ വിവേകഭാവം ആരബ്ഭ വുത്താ. തത്ഥ ബ്രഹ്മുനാ അഭിവന്ദിതോതി മഹാബ്രഹ്മുനാ സദേവകേന ലോകേന ച അഭിമുഖേന ഹുത്വാ ഥോമിതോ നമസ്സിതോ ച.
ഉപസന്തം ഉപരതന്തിആദികാ പഞ്ച ഗാഥാ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പവിസന്തം മഹാകസ്സപത്ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘കാളകണ്ണീ മയാ ദിട്ഠാ’’തി ഓലോകെത്വാ ഠിതം സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ഭാഗിനെയ്യം മിച്ഛാദിട്ഠിബ്രാഹ്മണം ദിസ്വാ തസ്സ അനുകമ്പായ ‘‘അയം ബ്രാഹ്മണോ മാ നസ്സീ’’തി അരിയൂപവാദപടിഘാതത്ഥം ‘‘ഥേരം വന്ദാഹീ’’തി തം ഉയ്യോജെന്തേന വുത്താ. തത്ഥ ജാതിസതം ഗച്ഛേതി ജാതീനം സതം ഉപഗച്ഛെയ്യ. സൊത്തിയോതി സൊത്തിയജാതികോ. വേദസമ്പന്നോതി ഞാണസമ്പന്നോ. ഏതസ്സാതി ഥേരസ്സ. അയഞ്ഹെത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – യോ പുഗ്ഗലോ ഉദിതോദിതാ അസമ്ഭിന്നാ സതബ്രാഹ്മണജാതിയോ അനുപടിപാടിയാ ഉപ്പജ്ജനവസേന ഉപഗച്ഛെയ്യ, തത്ഥ ച ബ്രാഹ്മണാനം വിജ്ജാസു നിപ്ഫത്തിം ഗതോ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ സിയാ ബ്രാഹ്മണവത്തഞ്ച പൂരെന്തോ, തസ്സേതം വിജ്ജാദിഅനുട്ഠാനം ഏതസ്സ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ വന്ദനായ വന്ദനാമയപുഞ്ഞസ്സ സോളസിം കലം നാഗ്ഘതി, വന്ദനാമയപുഞ്ഞമേവ തതോ മഹന്തതരന്തി.
അട്ഠ വിമൊക്ഖാനീതി രൂപജ്ഝാനാദികേ അട്ഠ വിമൊക്ഖേ. ഭാവനാവസേന ഹി ലദ്ധാനി രൂപജ്ഝാനാനി പച്ചനീകധമ്മേഹി സുട്ഠു വിമുത്തതം അഭിരതിവസേന ആരമ്മണേ നിരാസങ്ഗഞ്ച പവത്തിം ഉപാദായ ‘‘വിമൊക്ഖാനീ’’തി വുച്ചന്തി. നിരോധസമാപത്തി പന പച്ചനീകധമ്മേഹി വിമുത്തത്താ ഏവ. ഇധ പന ഝാനമേവ വേദിതബ്ബം. അനുലോമം പടിലോമന്തി പഠമജ്ഝാനതോ പട്ഠായ യാവ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനാ അനുലോമം, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനതോ പട്ഠായ യാവ പഠമജ്ഝാനാ പടിലോമം. പുരേഭത്തന്തി ഭത്തകിച്ചതോ പുരേയേവ. അഫസ്സയീതി അനേകാകാരവോകാരാ സമാപത്തിയോ സമാപജ്ജി. തതോ പിണ്ഡായ ഗച്ഛതീതി തതോ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ, തതോ വാ സമാപത്തിസമാപജ്ജിതതോ പച്ഛാ ഇദാനി പിണ്ഡായ ഗച്ഛതീതി തദഹു പവത്തം ഥേരസ്സ പടിപത്തിം സന്ധായ വദതി. ഥേരോ പന ദിവസേ ദിവസേ തഥേവ പടിപജ്ജതി.
താദിസം ഭിക്ഖും മാസാദീതി യാദിസസ്സ ഗുണാ ഏകദേസേന വുത്താ, താദിസം തഥാരൂപം ബുദ്ധാനുബുദ്ധം മഹാഖീണാസവം ഭിക്ഖും മാ ആസാദേഹി. മാത്താനം ഖണി ബ്രാഹ്മണാതി ആസാദനേന ച, ബ്രാഹ്മണ, മാ അത്താനം ഖണി, അരിയൂപവാദേന അത്തനോ കുസലധമ്മം വാ ഉമ്മുലേഹി. അഭിപ്പസാദേഹി മനന്തി ‘‘സാധുരൂപോ വത അയം സമണോ’’തി അത്തനോ ചിത്തം പസാദേഹി. മാ തേ വിജടി മത്ഥകന്തി തവ മത്ഥകം തസ്മിം കതേന അപരാധേന സത്തധാ മാ ഫലി. തസ്മാ തസ്സ പടികാരത്ഥം ഖിപ്പമേവ പഞ്ജലികോ വന്ദാതി. ബ്രാഹ്മണോ തം സുത്വാ ഭീതോ സംവിഗ്ഗോ ലോമഹട്ഠജാതോ താവദേവ ഥേരം ഖമാപേസി.
നേസോ പസ്സതീതിആദികാ ദ്വേ ഗാഥാ പൊട്ഠിലം നാമ ഭിക്ഖും സമ്മാ അപടിപജ്ജന്തം മിച്ഛാജീവകതം ദിസ്വാ ചോദനാവസേന വുത്താ. തത്ഥ നേസോ പസ്സതി സദ്ധമ്മന്തി ഏസോ പൊട്ഠിലോ ഭിക്ഖു സതം ബുദ്ധാദീനം ധമ്മം മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനം ന പസ്സതി. കസ്മാ? സംസാരേന പുരക്ഖതോ സംസാരബന്ധനഅവിജ്ജാദിനാ പുരക്ഖതോ അപായേസു നിബ്ബത്തനതോ അധോഗമം ഹെട്ഠാഗാമിം മായാസാഠെയ്യാനുഗതത്താ ജിമ്ഹപഥം മിച്ഛാമഗ്ഗഭാവതോ കുമ്മഗ്ഗഭൂതം മിച്ഛാജീവം അനുധാവതി അനുപരിവത്തതി.
കിമീവ മീള്ഹസല്ലിത്തോതി ഗൂഥകിമീ വിയ മീള്ഹേന സമന്തതോ ലിത്തോ കിലേസാസുചിവിമിസ്സിതേ സങ്ഖാരേ അധിമുച്ഛിതോ അജ്ഝാപന്നോ. പഗാള്ഹോ ലാഭസക്കാരേതി ലാഭേ ച സക്കാരേ ച തണ്ഹാവസേന പകാരതോ ഗാള്ഹോ ഓഗാള്ഹോ. തുച്ഛോ ഗച്ഛതി പൊട്ഠിലോതി അധിസീലസിക്ഖാഭാവതോ തുച്ഛോ അസാരോ ഹുത്വാ പൊട്ഠിലോ ഭിക്ഖു ഗച്ഛതി പവത്തതി.
ഇമഞ്ച പസ്സാതിആദികാ ദ്വേ ഗാഥാ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം പസംസന്തേന വുത്താ. തത്ഥ ഇമഞ്ച പസ്സാതി ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തത്ഥേരം ദിസ്വാ പസന്നമാനസോ അത്തനോ ചിത്തം ആലപതി. സുദസ്സനന്തി അസെക്ഖാനം സീലക്ഖന്ധാനഞ്ചേവ പാരിപൂരിയാ സാവകപാരമീഞാണസ്സ ച പാരിപൂരിയാ സുന്ദരദസ്സനം. വിമുത്തം ഉഭതോഭാഗേതി ഉഭതോഭാഗതോ വിമുത്തത്താ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തം ഉഭതോഭാഗേതി അരൂപസമാപത്തിയാ രൂപകായതോ, മഗ്ഗേന നാമകായതോ, യഥാരഹം തേഹിയേവ വിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദഭാഗേഹി വിമുത്തന്തി അത്ഥോ. സബ്ബസോ രാഗസല്ലാദീനം അഭാവേന വിസല്ലം കാമാദിയോഗാനം സമ്മദേവ ഖീണത്താ ഖീണസംയോഗം സുപരിസുദ്ധസ്സ വിജ്ജാത്തയസ്സ അധിഗതത്താ തേവിജ്ജം മച്ചുരാജസ്സ ഭഞ്ജിതത്താ മച്ചുഹായിനം പസ്സാതി യോജനാ.
ഏതേ സമ്ബഹുലാതിആദികാ ഗാഥാ ആയസ്മതാ സാരിപുത്തത്ഥേരേന മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം പസംസന്തേന വുത്താ. തത്ഥ പൂജിതോ നരദേവേനാതി നരേഹി ച ദേവേഹി ച പരമായ പൂജായ ഉപ്പന്നോ മരണാഭിഭൂതി ലോകേ ഉപ്പന്നോ ഹുത്വാ മരണം അഭിഭവിത്വാ ഠിതോ. അഥ വാ പൂജിതോ നരദേവേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന കാരണഭൂതേന അരിയായ ജാതിയാ ഉപ്പന്നോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഹി പഠമം കമ്മുനാ നരോ മനുസ്സോ ഹുത്വാ പച്ഛാപി അരിയായ ജാതിയാ ഉത്തമോ ദേവോ ദേവാതിദേവോ അഹോസി, തസ്മാ ‘‘നരദേവോ’’തി വുച്ചതി. പൂജിതോ നരദേവേന ഭഗവതാ പസംസാവസേന ഉപ്പന്നോ മരണാഭിഭൂതേ ലോകേ ഉപ്പന്നോ ഹുത്വാ മരണാഭിഭൂ മച്ചുഹായീ. പുണ്ഡരീകംവ തോയേന ഉദകേന പുണ്ഡരീകം വിയ സങ്ഖാരഗതേ തണ്ഹാദിട്ഠിലേപേന ന ഉപലിമ്പതി, കത്ഥചിപി അനിസ്സിതോതി അത്ഥോ.
യസ്സാതി യേന. മുഹുത്തേതി ഖണമത്തേ കാലേ. സഹസ്സധാതി സഹസ്സപകാരോ. ലോകോതി ഓകാസലോകോ. അയഞ്ഹെത്ഥ അത്ഥോ – യേന മഹിദ്ധികേന ആയസ്മതാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനേന സഹസ്സിലോകധാതു ഖണേനേവ സമ്മദേവ വിദിതോ, പച്ചക്ഖതോ ഞാതോ സബ്രഹ്മകപ്പോ മഹാബ്രഹ്മസദിസോ ആവജ്ജനാദിവസീഭാവപ്പത്തിയാ ഇദ്ധിസമ്പദായ ചുതൂപപാതേ ച വസീ. കാലേ പസ്സതീതി തദനുരൂപേ കാലേ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ ദേവതാ പസ്സതീതി.
സാരിപുത്തോവാതിആദികാ ഗാഥാ ആയസ്മതാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനേന അത്തനോ ഗുണേ പകാസെന്തേന വുത്താ. തത്ഥ സാരിപുത്തോവാതി ഗാഥായ പഞ്ഞായ പഞ്ഞാസമ്പദായ, സീലേന സീലസമ്പത്തിയാ, ഉപസമേന കിലേസവൂപസമേന, യോ ഭിക്ഖു പാരങ്ഗതോ പാരം പരിയന്തം ഉക്കംസം ഗതോ സോ സാരിപുത്തോ സാവകേഹി പഞ്ഞാദീഹി ഗുണേഹി പരമുക്കംസഗതോ. പഞ്ഞായ സീലേന ഹി പരമുക്കംസഗതോ. ഏതാവപരമോ സിയാ ഏതപരമോ ഏവ, നത്ഥി തതോ ഉത്തരീതി. ഇമം പന ഥേരോ യഥാ സാരിപുത്തോ പഞ്ഞായ ഉത്തമോ, തഥാ അഹം സമാധിനാ ഉത്തമോതി ദീപേതും അവോച. തേനേവാഹ ‘‘കോടിസതസഹസ്സസ്സാ’’തിആദി.
തത്ഥ ഖണേന നിമ്മിനേതി ഖണേനേവ കോടിസതസഹസ്സഅത്തഭാവം നിമ്മിനെയ്യ നിമ്മിതും സമത്ഥോ. തസ്സ നിമ്മിനനേ ന മയ്ഹം ഭാരോ അത്ഥി. വികുബ്ബനാസു കുസലോ, വസീഭൂതൊമ്ഹി ഇദ്ധിയാതി ന കേവലം മനോമയവികുബ്ബനാസു ഏവ, സബ്ബായപി ഇദ്ധിയാ വസീഭാവപ്പത്തോ അമ്ഹി.
സമാധിവിജ്ജാവസിപാരമീഗതോതി സവിതക്കസവിചാരാദിസമാധീസു ചേവ പുബ്ബേനിവാസഞാണാദിവിജ്ജാസു ച വസീഭാവേന പാരമിം കോടിം പത്തോ അസി. തസ്സ തണ്ഹാനിസ്സയാദിരഹിതസ്സ സത്ഥു സാസനേ യഥാവുത്തേഹി ഗുണേഹി ഉക്കംസഗതോ. ധിതിസമ്പന്നതായ ധീരോ, മൊഗ്ഗല്ലാനഗൊത്തോ മൊഗ്ഗല്ലാനോ, സുട്ഠു ഠപിതഇന്ദ്രിയതായ സമാഹിതിന്ദ്രിയോ, യഥാ ഹത്ഥിനാഗോ പൂതിലതാബന്ധനം സുഖേനേവ ഛിന്ദതി, ഏവം സകലം കിലേസബന്ധനം സമുച്ഛിന്ദി ഏവാതി.
കീദിസോ നിരയോ ആസീതിആദയോ ഗാഥാ കൊട്ഠം അനുപവിസിത്വാ നിക്ഖമിത്വാ ഠിതമാരം തജ്ജെന്തേന ഥേരേന വുത്താ. തത്ഥ കീദിസോതി കിംപകാരോ. യത്ഥ ദുസ്സീതി യസ്മിം നിരയേ ‘‘ദുസ്സീ’’തി ഏവംനാമോ മാരോ. അപച്ചഥാതി നിരയഗ്ഗിനാ അപച്ചി. വിധുരം സാവകന്തി വിധുരം നാമ കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ അഗ്ഗസാവകം. ആസജ്ജാതി ഘട്ടയിത്വാ ബാധിത്വാ. കകുസന്ധഞ്ച ബ്രാഹ്മണന്തി കകുസന്ധഞ്ച സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ആസജ്ജാതി അത്ഥോ. ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ കുമാരം ആവിസിത്വാ മാരേന ഖിത്താ സക്ഖരാ ഥേരസ്സ സീസേ പതി.
സതം ആസി അയോസങ്കൂതി തസ്മിം കിര നിരയേ ഉപപന്നാനം തിഗാവുതോ അത്തഭാവോ ഹോതി, ദുസ്സീമാരസ്സാപി താദിസോവ അഹോസി. അഥ നിരയപാലാ താലക്ഖന്ധപ്പമാണാനം അയോസൂലാനം ആദിത്താനം സമ്പജ്ജലിതാനം സജോതിഭൂതാനം സതമേവ ഗഹെത്വാ ‘‘ഇമസ്മിംവ തേ ഠാനേ ഠിതേന സബ്ബേ പച്ചത്തവേദനാതി സയമേവ പാടിയെക്കവേദനാജനകാ. സാ കിര വേദനാ മഹാനിരയവേദനാതോ ദുക്ഖതരാ ഹോതി, യഥാ ഹി സിനേഹപാനസത്താഹതോ പരിഹാരസത്താഹം ദുക്ഖതരം, ഏവം മഹാനിരയദുക്ഖതോ ഉസ്സദേ വുട്ഠാനവേദനാ ദുക്ഖതരാ. ഈദിസോ നിരയോ ആസീതി ഇമസ്മിം ഠാനേ ദേവദൂതസുത്തേന (അ॰ നി॰ ൩.൩൬; മ॰ നി॰ ൩.൨൬൧) നിരയോ ദീപേതബ്ബോ.
യോ ഏതമഭിജാനാതീതി യോ മഹാഭിഞ്ഞോ ഏതം കമ്മഫലഞ്ച ഹത്ഥതലേ ഠപിതആമലകം വിയ അഭിമുഖം ഭിക്ഖു ബുദ്ധസ്സ സാവകോതി ഭിന്നകിലേസോ ഭിക്ഖു സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാവകോ. കണ്ഹ, ദുക്ഖം നിഗച്ഛസീതി ഏകന്തകാളകേഹി പാപധമ്മേഹി സമന്നാഗതത്താ, കണ്ഹ മാര, ദുക്ഖം വിന്ദിസ്സസി.
മജ്ഝേസരസ്മിന്തി മഹാസമുദ്ദസ്സ മജ്ഝേ കിര ഉദകം വത്ഥും കത്വാ നിബ്ബത്തവിമാനാനി കപ്പട്ഠിതികാനി ഹൊന്തി. തേനാഹ ‘‘വിമാനാ കപ്പഠായിനോ’’തി. തേസം വേളുരിയസ്സ വിയ വണ്ണോ ഹോതി, പബ്ബതമത്ഥകേ ജലിതനളഗ്ഗിഖന്ധോ വിയ ച ഏതേസം അച്ചിയോ ജോതന്തി, തേന തേ അതിവിയ പഭസ്സരാ പഭാസമ്പന്നാ ഹൊന്തി. തേനാഹ ‘‘വേളുരിയവണ്ണാ രുചിരാ, അച്ചിമന്തോ പഭസ്സരാ’’തി. പുഥു നാനത്തവണ്ണിയോതി നീലാദിവസേന നാനത്തവണ്ണാ ബഹൂ അച്ഛരാ തത്ഥ തേസു വിമാനേസു നച്ചന്തി.
യോ ഏതമഭിജാനാതീതി യോ ഏതം വിമാനം വത്ഥും പച്ചക്ഖം കത്വാ ജാനാതി. അയഞ്ഹി അത്ഥോ വിമാനപേതവത്ഥൂഹി ദീപേതബ്ബോ.
ബുദ്ധേന ചോദിതോതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ചോദിതോ ഉയ്യോജിതോ. ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പെക്ഖതോതി മഹതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പസ്സന്തസ്സ. മിഗാരമാതുപാസാദം പാദങ്ഗുട്ഠേന കമ്പയീതി (മ॰ നി॰ ൧.൫൧൩) പുബ്ബാരാമേ വിസാഖായ മഹാഉപാസികായ കാരിതം സഹസ്സഗബ്ഭപടിമണ്ഡിതം മഹാപാസാദം അത്തനോ പാദങ്ഗുട്ഠേന കമ്പേസിം. ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ പുബ്ബാരാമേ യഥാവുത്തപാസാദേ ഭഗവതി
വേജയന്തപാസാദന്തി സോ വേജയന്തപാസാദോ താവതിംസഭവനേ യോജനസഹസ്സുബ്ബേധോ അനേകസഹസ്സനിയ്യൂഹകൂടാഗാരപടിമണ്ഡിതോ ദേവാസുരസങ്ഗാമേ അസുരേ ജിനിത്വാ സക്കേ ദേവാനമിന്ദേ നഗരമജ്ഝേ
‘‘യോ
ഇദ്ധിബലേനുപത്ഥദ്ധോ, സംവേജേസി ച ദേവതാ’’തി. (മ॰ നി॰ ൧.൫൧൩)
അയം പനത്ഥോ ചൂളതണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിസുത്തേന (മ॰ നി॰ ൧.൩൯൦ ആദയോ) ദീപേതബ്ബോ. കമ്പിതാകാരോ ഹെട്ഠാ വുത്തോയേവ.
സക്കം സോ പരിപുച്ഛതീതി യഥാവുത്തമേവ ഥേരസ്സ തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിപുച്ഛം സന്ധായ വുത്തം. തേനാഹ ‘‘അപി, ആവുസോ, ജാനാസി, തണ്ഹക്ഖയവിമുത്തിയോ’’തി. തസ്സ സക്കോ വിയാകാസീതി ഇദം ഥേരേന പാസാദകമ്പനേ കതേ സംവിഗ്ഗഹദയേന പമാദം പഹായ യോനിസോ മനസി കരിത്വാ പഞ്ഹസ്സ ബ്യാകതഭാവം സന്ധായ വുത്തം. സത്ഥാരാ ദേസിതനിയാമേനേവ ഹി സോ തദാ കഥേസി. തേനാഹ ‘‘പഞ്ഹം പുട്ഠോ യഥാതഥ’’ന്തി. തത്ഥ സക്കം സോ പരിപുച്ഛതീതി സക്കം ദേവരാജം സോ മൊഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ സത്ഥാരാ ദേസിതായ തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിയാ സമ്മദേവ ഗഹിതഭാവം പുച്ഛി. അതീതത്ഥേ ഹി ഇദം വത്തമാനവചനം. അപി, ആവുസോ, ജാനാസീതി, ആവുസോ, അപി ജാനാസി, കിം ജാനാസി? തണ്ഹക്ഖയവിമുത്തിയോതി യഥാ തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിയോ സത്ഥാരാ തുയ്ഹം ദേസിതാ, തഥാ കിം ജാനാസീതി പുച്ഛി. തണ്ഹക്ഖയവിമുത്തിയോതി വാ തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിസുത്തസ്സ ദേസനം പുച്ഛതി.
ബ്രഹ്മാനന്തി മഹാബ്രഹ്മാനം. സുധമ്മായം ഠിതോ സഭന്തി സുധമ്മായ സഭായ. അയം പന ബ്രഹ്മലോകേ സുധമ്മസഭാവ, ന താവതിംസഭവനേ, സുധമ്മസഭാവിരഹിതോ ദേവലോകോ നാമ നത്ഥി. അജ്ജാപി ത്യാവുസോ, സാ ദിട്ഠി, യാ തേ ദിട്ഠി പുരേ അഹൂതി ഇമം ബ്രഹ്മലോകം ഉപഗന്തും സമത്ഥോ നത്ഥി കോചി പസ്സസി വീതിവത്തന്തം, ബ്രഹ്മലോകേ പഭസ്സരന്തി ബ്രഹ്മലോകേ വീതിപതന്തം മഹാകപ്പിനമഹാകസ്സപാദീഹി സാവകേഹി പരിവാരിതസ്സ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നിസിന്നസ്സ സസാവകസ്സ ഭഗവതോ ഓഭാസം പസ്സസീതി അത്ഥോ. ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ഭഗവാ ബ്രഹ്മലോകേ സുധമ്മായ സഭായ സന്നിപതിത്വാ സന്നിസിന്നസ്സ – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കോചി സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ഏവംമഹിദ്ധികോ, യോ ഇധ ആഗന്തും സക്കുണെയ്യാ’’തി ചിന്തെന്തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ‘‘അജ്ജാപി ത്യാവുസോ, സാ ദിട്ഠീ’’തി ഗാഥമാഹ. അയം പനത്ഥോ ബകബ്രഹ്മസുത്തേന ദീപേതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം (സം॰ നി॰ ൧.൧൭൬) –
‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം ഹോതി – ‘നത്ഥി സോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ, യോ ഇധ ആഗച്ഛെയ്യാ’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരെയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജെയ്യ, ഏവമേവ ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരി വേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ.
‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’തി? അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ ഭഗവന്തം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തേജോധാതും സമാപന്നം. ദിസ്വാന സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ സമിഞ്ജിതം വാ ബാഹം പസാരെയ്യ, പസാരിതം വാ ബാഹം സമിഞ്ജെയ്യ, ഏവമേവ ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ പുരത്ഥിമം ദിസം നിസ്സായ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ
‘‘അഥ
‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ മഹാകപ്പിനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’തി? അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകപ്പിനോ ഭഗവന്തം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തേജോധാതും സമാപന്നം. ദിസ്വാന സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ॰… ഏവമേവ ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകപ്പിനോ പച്ഛിമം ദിസം നിസ്സായ തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ. ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസീദി തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നീചതരം ഭഗവതോ.
‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മതോ അനുരുദ്ധസ്സ ഏതദഹോസി – ‘കഹം നു ഖോ ഭഗവാ ഏതരഹി വിഹരതീ’തി? അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ഭഗവന്തം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന തസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ഉപരിവേഹാസം പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തേജോധാതും സമാപന്നം. ദിസ്വാന സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ॰… ഏവമേവ ജേതവനേ അന്തരഹിതോ തസ്മിം ബ്രഹ്മലോകേ പാതുരഹോസി
‘‘അജ്ജാപി തേ ആവുസോ സാ ദിട്ഠി, യാ തേ ദിട്ഠി പുരേ അഹു;
പസ്സസി വീതിവത്തന്തം, ബ്രഹ്മലോകേ പഭസ്സരന്തി.
‘‘ന മേ മാരിസ സാ ദിട്ഠി, യാ മേ ദിട്ഠി പുരേ അഹു;
പസ്സാമി വീതിവത്തന്തം, ബ്രഹ്മലോകേ പഭസ്സരം;
സ്വാഹം അജ്ജ കഥം വജ്ജം, അഹം നിച്ചൊമ്ഹി സസ്സതോ’’തി.
‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ തം ബ്രഹ്മാനം സംവേജെത്വാ സെയ്യഥാപി നാമ ബലവാ പുരിസോ…പേ॰…
‘‘തേവിജ്ജാ ഇദ്ധിപത്താ ച, ചേതോപരിയായകോവിദാ;
ഖീണാസവാ അരഹന്തോ, ബഹൂ ബുദ്ധസ്സ സാവകാ’’തി.
‘‘അഥ ഖോ സോ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജോ ആയസ്മതോ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ യേന സോ ബ്രഹ്മാ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ തം ബ്രഹ്മാനം ഏതദവോച – ആയസ്മാ, മാരിസ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ ഏവമാഹ –
‘‘തേവിജ്ജാ
ഖീണാസവാ അരഹന്തോ, ബഹൂ ബുദ്ധസ്സ സാവകാ’’തി.
‘‘ഇദമവോച സോ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജോ. അത്തമനോ ച സോ ബ്രഹ്മാ തസ്സ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദീ’’തി.
ഇദം സന്ധായ വുത്തം ‘‘അയം പനത്ഥോ ബകബ്രഹ്മസുത്തേന ദീപേതബ്ബോ’’തി.
മഹാനേരുനോ കൂടന്തി കൂടസീസേന സകലമേവ സിനേരുപബ്ബതരാജം വദതി. വിമൊക്ഖേന അഫസ്സയീതി ഝാനവിമൊക്ഖനിസ്സയേന അഭിഞ്ഞാണേന ഫസ്സയീതി അധിപ്പായോ. വനന്തി ജമ്ബുദീപം. സോ ഹി വനബഹുലതായ ‘‘വന’’ന്തി വുത്തോ. തേനാഹ ‘‘ജമ്ബുസണ്ഡസ്സ ഇസ്സരോ’’തി. പുബ്ബവിദേഹാനന്തി പുബ്ബവിദേഹട്ഠാനം, പുബ്ബവിദേഹന്തി അത്ഥോ. യേ ച ഭൂമിസയാ നരാതി ഭൂമിസയാ നരാ നാമ
‘‘ഏകസ്മിം നന്ദോപനന്ദോ നാമ നാഗരാജാ ഞാണമുഖേ ആപാഥം ആഗച്ഛി. ഭഗവാ ‘അയം നാഗരാജാ മയ്ഹം ഞാണമുഖേ ആപാഥം ആഗച്ഛതി, കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’തി ആവജ്ജെന്തോ സരണഗമനസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ ‘അയം മിച്ഛാദിട്ഠികോ തീസു രതനേസു അപ്പസന്നോ, കോ നു ഖോ ഇമം മിച്ഛാദിട്ഠിതോ വിമോചെയ്യാ’തി ആവജ്ജെന്തോ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരം അദ്ദസ.
‘‘തതോ പഭാതായ രത്തിയാ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘ആനന്ദ, പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ആരോചേഹി തഥാഗതോ ദേവചാരികം ഗച്ഛതീ’തി. തംദിവസഞ്ച നന്ദോപനന്ദസ്സ ആപാനഭൂമിം സജ്ജയിംസു. സോ ദിബ്ബരതനപല്ലങ്കേ ദിബ്ബേന സേതച്ഛത്തേന ധാരിയമാനോ തിവിധനാടകേഹി ചേവ നാഗപരിസായ ച പരിവുതോ ദിബ്ബഭാജനേസു ഉപട്ഠാപിതം അന്നപാനവിധിം
‘‘തേന ഖോ പന സമയേന നന്ദോപനന്ദസ്സ നാഗരാജസ്സ ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം ഹോതി – ‘ഇമേ ഹി നാമ മുണ്ഡകാ സമണകാ അമ്ഹാകം ഉപരിഭവനേന ദേവാനം താവതിംസാനം ഭവനം പവിസന്തിപി നിക്ഖമന്തിപി, ന ഇദാനി ഇതോ പട്ഠായ ഇമേസം അമ്ഹാകം മത്ഥകേ പാദപംസും ഓകിരന്താനം ഗന്തും ദസ്സാമീ’തി ഉട്ഠായ സിനേരുപാദം ഗന്ത്വാ തം അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ സിനേരും സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഉപരി ഫണം കത്വാ താവതിംസഭവനം അവകുജ്ജേന ഫണേന പടിഗ്ഗഹെത്വാ അദസ്സനം ഗമേസി.
‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ രട്ഠപാലോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘പുബ്ബേ, ഭന്തേ, ഇമസ്മിം പദേസേ ഠിതോ സിനേരും പസ്സാമി, സിനേരുപരിഭണ്ഡം പസ്സാമി, താവതിംസം പസ്സാമി, വേജയന്തം പസ്സാമി, വേജയന്തസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരി ധജം പസ്സാമി. കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, ഹേതു കോ പച്ചയോ, യം ഏതരഹി നേവ സിനേരും പസ്സാമി…പേ॰… ന വേജയന്തസ്സ പാസാദസ്സ ഉപരി ധജം പസ്സാമീ’തി? അയം, രട്ഠപാല, നന്ദോപനന്ദോ നാമ നാഗരാജാ തുമ്ഹാകം കുപിതോ സിനേരും സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഉപരി ഫണേന പടിച്ഛാദെത്വാ അന്ധകാരം കത്വാ ഠിതോതി. ‘ദമേമി
‘‘അവസാനേ
‘‘ഥേരോ തം അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ തസ്സ ദക്ഖിണകണ്ണസോതേന പവിസിത്വാ വാമകണ്ണസോതേന നിക്ഖമി, വാമകണ്ണസോതേന പവിസിത്വാ ദക്ഖിണകണ്ണസോതേന നിക്ഖമി. തഥാ ദക്ഖിണനാസസോതേന പവിസിത്വാ വാമനാസസോതേന നിക്ഖമി, വാമനാസസോതേന പവിസിത്വാ ദക്ഖിണനാസസോതേന നിക്ഖമി. തതോ നാഗരാജാ മുഖം വിവരി. ഥേരോ മുഖേന പവിസിത്വാ അന്തോകുച്ഛിയം പാചീനേന ച പച്ഛിമേന ച ചങ്കമതി. ഭഗവാ ‘മൊഗ്ഗല്ലാന, മനസി കരോഹി മഹിദ്ധികോ നാഗോ’തി ആഹ. ഥേരോ ‘മയ്ഹം ഖോ, ഭന്തേ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ യാനീകതാ വത്ഥുകതാ അനുട്ഠിതാ പരിചിതാ സുസമാരദ്ധാ, തിട്ഠതു, ഭന്തേ, നന്ദോപനന്ദോ, അഹം നന്ദോപനന്ദസദിസാനം നാഗരാജാനം സതമ്പി സഹസ്സമ്പി സതസഹസ്സമ്പി ദമെയ്യ’ന്തി ആഹ.
‘‘നാഗരാജാ ചിന്തേസി – ‘പവിസന്തോ താവ മേ ന ദിട്ഠോ, നിക്ഖമനകാലേ ദാനി നം ദാഠാന്തരേ പക്ഖിപിത്വാ സങ്ഖാദിസ്സാമീ’തി ചിന്തെത്വാ ‘നിക്ഖമഥ, ഭന്തേ, മാ മം അന്തോകുച്ഛിയം അപരാപരം ചങ്കമന്തോ ബാധയിത്ഥാ’തി ആഹ. ഥേരോ നിക്ഖമിത്വാ ബഹി അട്ഠാസി. നാഗരാജാ ‘അയം സോ’തി ദിസ്വാ നാസവാതം വിസ്സജ്ജി. ഥേരോ ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജി, ലോമകൂപമ്പിസ്സ വാതോ ചാലേതും നാസക്ഖി. ‘അവസേസാ ഭിക്ഖൂ കിര ആദിതോ പട്ഠായ സബ്ബപാടിഹാരിയാനി കാതും സക്കുണെയ്യും, ഇമം പന ഠാനം പത്വാ ഏവം ഖിപ്പനിസന്തിനോ ഹുത്വാ സമാപജ്ജിതും നാസക്ഖിസ്സന്തീ’തി നേസം ഭഗവാ നാഗരാജദമനം നാനുജാനി.
‘‘നാഗരാജാ
‘‘അനാഥപിണ്ഡികോ ‘കിം, ഭന്തേ, അതിദിവാ ആഗതത്ഥാ’തി ആഹ. മൊഗ്ഗല്ലാനസ്സ ച നന്ദോപനന്ദസ്സ ച സങ്ഗാമോ അഹോസീതി. കസ്സ പന, ഭന്തേ, ജയോ, കസ്സ പരാജയോതി? മൊഗ്ഗല്ലാനസ്സ ജയോ, നന്ദസ്സ പരാജയോതി. അനാഥപിണ്ഡികോ ‘അധിവാസേതു മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ സത്താഹം ഏകപടിപാടിയാ ഭത്തം, സത്താഹം ഥേരസ്സ സക്കാരം കരിസ്സാമീ’തി വത്വാ സത്താഹം ബുദ്ധപ്പമുഖാനം പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം മഹാസക്കാരം അകാസി. തേന വുത്തം – ‘നന്ദോപനന്ദദമനേന ദീപേതബ്ബോ’’’തി.
യോ ഏതമഭിജാനാതീതി ഏതം യഥാവുത്തം വിമൊക്ഖം ഫുസനകരണവസേന ജാനാതി.
ന വേ അഗ്ഗി ചേതയതി, അഹം ബാലം ഡഹാമീതി ഏവം ന അഗ്ഗി അഭിസംചേതേതി, നാപി ഡഹനായ പയോഗം പരക്കമം കരോതി, ബാലോ ഏവ പന ‘‘അയം മന്ദാഗതീ’’തി അനിജലന്തം വിയ ജലിതം അഗ്ഗിം ആസജ്ജ നം പഡയ്ഹതി, ഏവമേവ, മാര, ന മയം ഡഹിതുകാമാ, ബാധേതുകാമാ, ത്വഞ്ഞേവ പന തഥാ ആഗമനാദിഅത്ഥേന തഥാഗതം അഗ്ഗിഖന്ധസദിസം അരിയസാവകം ആസജ്ജ അത്താനം ഡഹിസ്സസി, ഡഹദുക്ഖതോ ന മുഞ്ചിസ്സസി.
അപുഞ്ഞം പസവീതി അപുഞ്ഞം പടിലഭതി. ന മേ പാപം വിപച്ചതീതി മമ പാപം ന വിപച്ചതി, കിം നു, മാര, ഏവം മഞ്ഞസി നയിദമത്ഥി.
കരോതോ തേ ചീയതേ പാപന്തി ഏകംസേന കരൊന്തസ്സ തേ പാപം ചിരരത്തായ ചിരകാലം അനത്ഥായ ദുക്ഖായ ഉപചീയതി. മാര, നിബ്ബിന്ദ ബുദ്ധമ്ഹാതി ചതുസച്ചബുദ്ധതോ ബുദ്ധസാവകതോ നിബ്ബിന്ദ നിബ്ബിജ്ജ പരതോ കമ്മം. ആസം മാകാസി ഭിക്ഖുസൂതി ‘‘ഭിക്ഖൂ വിരോധേമി വിഹേസേമീ’’തി ഏതം ആസം മാകാസി.
ഇതീതി ഏവം. മാരം അതജ്ജേസീതി, ‘‘മാര, നിബ്ബിന്ദ…പേ॰… ഭിക്ഖുസൂ’’തി ആയസ്മാ മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനോ. ഭേസകളാവനേതി തതോതി സോ ദുമ്മനോ യക്ഖോതി
ഏവമയം മഹാഥേരോ മാരം തജ്ജെത്വാ ദേവചാരികാനരകചാരികാദിവസേന അഞ്ഞേഹി സാവകേഹി അസാധാരണം സത്തൂപകാരം കത്വാ ആയുപരിയോസാനേ പരിനിബ്ബായി. പരിനിബ്ബായന്തോ ച അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ പാദമൂലേ പണിധാനം കത്വാ തതോ പട്ഠായ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ ഉളാരാനി പുഞ്ഞാനി കത്വാ സാവകപാരമിയാ മത്ഥകേ ഠിതോപി അന്തരാ കതസ്സ പാപകമ്മസ്സ വസേന ഉട്ഠിതായ കമ്മപിലോതികായ തിത്ഥിയേഹി ഉയ്യോജിതേഹി ചോരേഹി ബാധിതോ അനപ്പകം സരീരഖേദം കത്വാ പരിനിബ്ബായി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൧.൩൭൫, ൩൮൦-൩൯൭) –
‘‘അനോമദസ്സീ ഭഗവാ, ലോകജെട്ഠോ നരാസഭോ;
വിഹാസി ഹിമവന്തമ്ഹി, ദേവസങ്ഘപുരക്ഖതോ.
‘‘ഭഗവാ തതോ ഓതരിത്വാ, വിചരി ചാരികം ജിനോ;
സത്തകായം അനുഗ്ഗണ്ഹന്തോ, ബാരാണസിം ഉപാഗമി.
‘‘ഖീണാസവസഹസ്സേഹി, പരിവുതോ ലോകനായകോ;
ഓഭാസെന്തോ ദിസാ സബ്ബാ, വിരോചിത്ഥ മഹാമുനി.
‘‘തദാഹം ഗഹപതി ഹുത്വാ, സരദേന മഹിദ്ധിനാ;
ഉയ്യോജിതോ സഹായേന, സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിം.
‘‘ഉപസങ്കമിത്വാന സമ്ബുദ്ധം, നിമന്തെത്വാ തഥാഗതം;
അത്തനോ ഭവനം നേസി, മാനയന്തോ മഹാമുനിം.
‘‘ഉപട്ഠിതം മഹാവീരം, ദേവദേവം നരാസഭം;
സഭിക്ഖുസങ്ഘം തപ്പേമി, അന്നപാനേനഹം തദാ.
‘‘അനുമോദി
ഭിക്ഖുസങ്ഘേ നിസീദിത്വാ, ഇമാ ഗാഥാ അഭാസഥ.
‘‘യം സോ സങ്ഘമപൂജേസി, ബുദ്ധഞ്ച ലോകനായകം;
തേന ചിത്തപ്പസാദേന, ദേവലോകം ഗമിസ്സതി.
‘‘സത്തസത്തതിക്ഖത്തുഞ്ച, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി;
പഥബ്യാ രജ്ജം അട്ഠസതം, വസുധം ആവസിസ്സതി.
‘‘പഞ്ചപഞ്ഞാസക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി;
ഭോഗാ അസങ്ഖിയാ തസ്സ, ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തി താവദേ.
‘‘അപരിമെയ്യേ
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘നിരയാ സോ ചവിത്വാന, മനുസ്സത്തം ഗമിസ്സതി;
കോലിതോ നാമ നാമേന, ബ്രഹ്മബന്ധു ഭവിസ്സതി.
‘‘സോ പച്ഛാ പബ്ബജിത്വാന, കുസലമൂലേന ചോദിതോ;
ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ, ദുതിയോ ഹെസ്സതി സാവകോ.
‘‘ആരദ്ധവീരിയോ പഹിതത്തോ, ഇദ്ധിയാ പാരമിം ഗതോ;
സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, നിബ്ബായിസ്സതിനാസവോ.
‘‘പാപമിത്തോപനിസ്സായ, കാമരാഗവസം ഗതോ;
മാതരം പിതരഞ്ചാപി, ഘാതയിം ദുട്ഠമാനസോ.
‘‘യം യം യോനുപപജ്ജാമി, നിരയം അഥ മാനുസം;
പാപകമ്മസമങ്ഗിതാ, ഭിന്നസീസോ മരാമഹം.
‘‘ഇദം പച്ഛിമകം മയ്ഹം, ചരിമോ വത്തതേ ഭവോ;
ഇധാപി ഏദിസോ മയ്ഹം, മരണകാലേ ഭവിസ്സതി.
‘‘പവിവേകമനുയുത്തോ, സമാധിഭാവനാരതോ;
സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, വിഹരാമി അനാസവോ.
‘‘ധരണിമ്പി സുഗമ്ഭീരം, ബഹലം ദുപ്പധംസിയം;
വാമങ്ഗുട്ഠേന ഖോഭെയ്യം, ഇദ്ധിയാ പാരമിം ഗതോ.
‘‘അസ്മിമാനം
സാമണേരേ ഉപാദായ, ഗരുചിത്തം കരോമഹം.
‘‘അപരിമെയ്യേ ഇതോ കപ്പേ, യം കമ്മമഭിനീഹരിം;
താഹം ഭൂമിമനുപ്പത്തോ, പത്തൊമ്ഹി ആസവക്ഖയം.
‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
മഹാമൊഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സട്ഠിനിപാതവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.