൬. ഛക്കനിപാതോ
൧. ഉരുവേലകസ്സപത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ഛക്കനിപാതേ ദിസ്വാന പാടിഹീരാനീതിആദികാ ആയസ്മതോ ഉരുവേലകസ്സപത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ, വയപ്പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും മഹാപരിസാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപെന്തം ദിസ്വാ, സയമ്പി തം ഠാനന്തരം പത്ഥെത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ പണിധാനമകാസി. ഭഗവാ ചസ്സ അനന്തരായതം ദിസ്വാ, ‘‘അനാഗതേ ഗോതമബുദ്ധസ്സ സാസനേ മഹാപരിസാനം അഗ്ഗോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകാസി.
സോ ഉരുവേലകസ്സപോ നാമ ജാതോ മഹാഗങ്ഗാനദീവങ്കേ പബ്ബജിതോ നദീകസ്സപോ നാമ ജാതോ, ഗയാസീസേ പബ്ബജിതോ ഗയാകസ്സപോ നാമ ജാതോ.
ഏവം തേസു ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ വസന്തേസു ബഹൂനം ദിവസാനം അച്ചയേന അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ, പടിവിദ്ധസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണോ അനുക്കമേന ധമ്മചക്കം പവത്തെത്വാ, പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപെത്വാ യസപ്പമുഖേ പഞ്ചപഞ്ഞാസ സഹായകേ വിനെത്വാ സട്ഠി അരഹന്തേ ‘‘ചരഥ, ഭിക്ഖവേ, ചാരിക’’ന്തി വിസ്സജ്ജെത്വാ, ഭദ്ദവഗ്ഗിയേ വിനെത്വാ ഉരുവേലകസ്സപസ്സ
സത്ഥാ തം സമണസഹസ്സം ആദായ ഗയാസീസം ഗന്ത്വാ പിട്ഠിപാസാണേ നിസിന്നോ ആദിത്തപരിയായദേസനായ സബ്ബേ അരഹത്തേ പതിട്ഠാപേസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൪.൨൫൧-൨൯൫) –
‘‘പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോ, സബ്ബലോകവിദൂ മുനി;
ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹി, കപ്പേ ഉപ്പജ്ജി ചക്ഖുമാ.
‘‘ഓവാദകോ വിഞ്ഞാപകോ, താരകോ സബ്ബപാണിനം;
ദേസനാകുസലോ ബുദ്ധോ, താരേസി ജനതം ബഹും.
‘‘അനുകമ്പകോ കാരുണികോ, ഹിതേസീ സബ്ബപാണിനം;
സമ്പത്തേ തിത്ഥിയേ സബ്ബേ, പഞ്ചസീലേ പതിട്ഠപി.
‘‘ഏവം നിരാകുലം ആസി, സുഞ്ഞതം തിത്ഥിയേഹി ച;
വിചിത്തം അരഹന്തേഹി, വസീഭൂതേഹി താദിഭി.
‘‘രതനാനട്ഠപഞ്ഞാസം, ഉഗ്ഗതോ സോ മഹാമുനി;
കഞ്ചനഗ്ഘിയസങ്കാസോ, ബാത്തിംസവരലക്ഖണോ.
‘‘വസ്സസതസഹസ്സാനി, ആയു വിജ്ജതി താവദേ;
താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.
‘‘തദാഹം ഹംസവതിയാ, ബ്രാഹ്മണോ സാധുസമ്മതോ;
ഉപെച്ച ലോകപജ്ജോതം, അസ്സോസിം ധമ്മദേസനം.
‘‘തദാ മഹാപരിസതിം, മഹാപരിസസാവകം;
ഠപെന്തം ഏതദഗ്ഗമ്ഹി, സുത്വാന മുദിതോ അഹം.
‘‘മഹതാ പരിവാരേന, നിമന്തെത്വാ മഹാജിനം;
ബ്രാഹ്മണാനം സഹസ്സേന, സഹദാനമദാസഹം.
‘‘മഹാദാനം ദദിത്വാന, അഭിവാദിയ നായകം;
ഏകമന്തം ഠിതോ ഹട്ഠോ, ഇദം വചനമബ്രവിം.
‘‘തയി
പരിസാ മഹതീ ഹോതു, നിബ്ബത്തസ്സ തഹിം തഹിം.
‘‘തദാ
കരവീകരുതോ സത്ഥാ, ഏതം പസ്സഥ ബ്രാഹ്മണം.
‘‘ഹേമവണ്ണം മഹാബാഹും, കമലാനനലോചനം;
ഉദഗ്ഗതനുജം ഹട്ഠം, സദ്ധവന്തം ഗുണേ മമ.
‘‘ഏസ പത്ഥയതേ ഠാനം, സീഹഘോസസ്സ ഭിക്ഖുനോ;
അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ലച്ഛസേ തം മനോരഥം.
‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, ഒക്കാകകുലസമ്ഭവോ;
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഓരസോ ധമ്മനിമ്മിതോ;
കസ്സപോ നാമ ഗൊത്തേന, ഹെസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.
‘‘ഇതോ ദ്വേനവുതേ കപ്പേ, അഹു സത്ഥാ അനുത്തരോ;
അനൂപമോ അസദിസോ, ഫുസ്സോ ലോകഗ്ഗനായകോ.
‘‘സോ ച സബ്ബം തമം ഹന്ത്വാ, വിജടെത്വാ മഹാജടം;
വസ്സതേ അമതം വുട്ഠിം, തപ്പയന്തോ സദേവകം.
‘‘തദാ ഹി ബാരാണസിയം, രാജാപച്ചാ അഹുമ്ഹസേ;
ഭാതരൊമ്ഹ തയോ സബ്ബേ, സംവിസട്ഠാവ രാജിനോ.
‘‘വീരങ്ഗരൂപാ ബലിനോ, സങ്ഗാമേ അപരാജിതാ;
തദാ കുപിതപച്ചന്തോ, അമ്ഹേ ആഹ മഹീപതി.
‘‘ഏഥ ഗന്ത്വാന പച്ചന്തം, സോധെത്വാ അട്ടവീബലം;
ഖേമം വിജിരിതം കത്വാ, പുന ദേഥാതി ഭാസഥ.
‘‘തതോ
ഉപട്ഠാനായ അമ്ഹാകം, സാധയിസ്സാമ വോ തതോ.
‘‘തതോ മയം ലദ്ധവരാ, ഭൂമിപാലേന പേസിതാ;
നിക്ഖിത്തസത്ഥം പച്ചന്തം, കത്വാ പുനരുപെച്ച തം.
‘‘യാചിത്വാ
മുനിവീരം ലഭിത്വാന, യാവജീവം യജിമ്ഹ തം.
‘‘മഹഗ്ഘാനി ച വത്ഥാനി, പണീതാനി രസാനി ച;
സേനാസനാനി രമ്മാനി, ഭേസജ്ജാനി ഹിതാനി ച.
‘‘ദത്വാ സസങ്ഘമുനിനോ, ധമ്മേനുപ്പാദിതാനി നോ;
സീലവന്തോ കാരുണികാ, ഭാവനായുത്തമാനസാ.
‘‘സദ്ധാ പരിചരിത്വാന, മെത്തചിത്തേന നായകം;
നിബ്ബുതേ തമ്ഹി ലോകഗ്ഗേ, പൂജം കത്വാ യഥാബലം.
‘‘തതോ ചുതാ സന്തുസിതം, ഗതാ തത്ഥ മഹാസുഖം;
അനുഭൂതാ മയം സബ്ബേ, ബുദ്ധപൂജായിദം ഫലം.
‘‘മായാകാരോ യഥാ രങ്ഗേ, ദസ്സേസി വികതിം ബഹും;
തഥാ ഭവേ ഭമന്തോഹം, വിദേഹാധിപതീ അഹും.
‘‘ഗുണാചേലസ്സ വാക്യേന, മിച്ഛാദിട്ഠിഗതാസയോ;
നരകം മഗ്ഗമാരൂള്ഹോ, രുചായ മമ ധീതുയാ.
‘‘ഓവാദം നാദിയിത്വാന, ബ്രഹ്മുനാ നാരദേനഹം;
ബഹുധാ സംസിതോ സന്തോ, ദിട്ഠിം ഹിത്വാന പാപികം.
‘‘പൂരയിത്വാ വിസേസേന, ദസ കമ്മപഥാനിഹം;
ഹിത്വാന ദേഹമഗമിം, സഗ്ഗം സഭവനം യഥാ.
‘‘പച്ഛിമേ ഭവേ സമ്പത്തേ, ബ്രഹ്മബന്ധു അഹോസഹം;
ബാരാണസിയം ഫീതായം, ജാതോ വിപ്പമഹാകുലേ.
‘‘മച്ചുബ്യാധിജരാഭീതോ, ഓഗാഹെത്വാ മഹാവനം;
നിബ്ബാനം പദമേസന്തോ, ജടിലേസു പരിബ്ബജിം.
‘‘തദാ ദ്വേ ഭാതരോ മയ്ഹം, പബ്ബജിംസു മയാ സഹ;
ഉരുവേലായം മാപെത്വാ, അസ്സമം നിവസിം അഹം.
‘‘കസ്സപോ നാമ ഗൊത്തേന, ഉരുവേലനിവാസികോ;
തതോ മേ ആസി പഞ്ഞത്തി, ഉരുവേലകസ്സപോ ഇതി.
‘‘നദീസകാസേ
ആസീ സകാസനാമേന, ഗയായം ഗയാകസ്സപോ.
‘‘ദ്വേ സതാനി കനിട്ഠസ്സ, തീണി, മജ്ഝസ്സ ഭാതുനോ;
മമ പഞ്ച സതാനൂനാ, സിസ്സാ സബ്ബേ മമാനുഗാ.
‘‘തദാ ഉപെച്ച മം ബുദ്ധോ, കത്വാന വിവിധാനി മേ;
പാടിഹീരാനി ലോകഗ്ഗോ, വിനേസി നരസാരഥി.
‘‘സഹസ്സപരിവാരേന, അഹോസിം ഏഹിഭിക്ഖുകോ;
തേഹേവ സഹ സബ്ബേഹി, അരഹത്തമപാപുണിം.
‘‘തേ ചേവഞ്ഞേ ച ബഹവോ, സിസ്സാ മം പരിവാരയും;
ഭാസിതുഞ്ച സമത്ഥോഹം, തതോ മം ഇസിസത്തമോ.
‘‘മഹാപരിസഭാവസ്മിം, ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി മം;
അഹോ ബുദ്ധേ കതം കാരം, സഫലം മേ അജായഥ.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവെക്ഖിത്വാ സീഹനാദം നദന്തോ –
൩൭൫.
‘‘ദിസ്വാന
ന താവാഹം പണിപതിം, ഇസ്സാമാനേന വഞ്ചിതോ.
൩൭൬.
‘‘മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായ, ചോദേസി നരസാരഥി;
തതോ മേ ആസി സംവേഗോ, അബ്ഭുതോ ലോമഹംസനോ.
൩൭൭.
‘‘പുബ്ബേ
താഹം തദാ നിരാകത്വാ, പബ്ബജിം ജിനസാസനേ.
൩൭൮.
‘‘പുബ്ബേ യഞ്ഞേന സന്തുട്ഠോ, കാമധാതുപുരക്ഖതോ;
പച്ഛാ രാഗഞ്ച ദോസഞ്ച, മോഹഞ്ചാപി സമൂഹനിം.
൩൭൯.
‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമി, ദിബ്ബചക്ഖു വിസോധിതം;
ഇദ്ധിമാ പരചിത്തഞ്ഞൂ, ദിബ്ബസോതഞ്ച പാപുണിം.
൩൮൦.
‘‘യസ്സ
സോ മേ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോ, സബ്ബസംയോജനക്ഖയോ’’തി. –
ഇമാ ഛ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ ദിസ്വാന പാടിഹീരാനീതി നാഗരാജദമനാദീനി അഡ്ഢുഡ്ഢസഹസ്സാനി പാടിഹാരിയാനി ദിസ്വാ. ‘‘പാടിഹീരം, പാടിഹേരം, പാടിഹാരിയ’’ന്തി ഹി അത്ഥതോ ഏകം, ബ്യഞ്ജനമേവ നാനം. യസസ്സിനോ’’തി ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ സദേവകേ ലോകേ യഥാഭുച്ചം പത്ഥടകിത്തിസദ്ദസ്സ. ന താവാഹം പണിപതിന്തി യാവ മം ഭഗവാ ‘‘നേവ ഖോ ത്വം, കസ്സപ, അരഹാ, നാപി അരഹത്തമഗ്ഗം സമാപന്നോ, സാപി തേ പടിപദാ നത്ഥി, യായ ത്വം അരഹാ വാ അസ്സ, അരഹത്തമഗ്ഗം വാ സമാപന്നോ’’തി ന തജ്ജേസി, താവ അഹം ന പണിപാതനം അകാസിം. കിംകാരണാ? ഇസ്സാമാനേന വഞ്ചിതോ, ‘‘ഇമസ്സ മയി സാവകത്തം ഉപഗതേ മമ ലാഭസക്കാരോ പരിഹായിസ്സതി, ഇമസ്സ ഏവ വഡ്ഢിസ്സതീ’’തി ഏവം പരസമ്പത്തിഅസഹനലക്ഖണായ ഇസ്സായ ചേവ, ‘‘അഹം ഗണപാമൊക്ഖോ ബഹുജനസമ്മതോ’’തി ഏവം അബ്ഭുന്നതിലക്ഖണേന മാനേന ച വഞ്ചിതോ, പലമ്ഭിതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ.
മമ സങ്കപ്പമഞ്ഞായാതി മയ്ഹം മിച്ഛാസങ്കപ്പം ജാനിത്വാ, യം യം ഭഗവാ ഉത്തരി മനുസ്സധമ്മാ ഇദ്ധിപാടിഹാരിയം ദസ്സേതി, തം തം ദിസ്വാ ‘‘മഹിദ്ധികോ ഖോ മഹാസമണോ മഹാനുഭാവോ’’തി ചിന്തെത്വാപി ‘‘ന ത്വേവ ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി ഏവം പവത്തം മിച്ഛാവിതക്കം ജാനന്തോപി ഞാണപരിപാകം ആഗമെന്തോ അജ്ഝുപെക്ഖിത്വാ പച്ഛാ നേരഞ്ജരായ മജ്ഝേ സമന്തതോ ഉദകം ഉസ്സാരെത്വാ രേണുഹതായ ഭൂമിയാ ചങ്കമിത്വാ തേന ആഭതനാവായ ഠിതോ തദാപി ‘‘മഹിദ്ധികോ’’തിആദികം ചിന്തെത്വാ പുന ‘‘ന ത്വേവ ഖോ അരഹാ യഥാ അഹ’’ന്തി പവത്തിതം മിച്ഛാസങ്കപ്പം ഞത്വാതി അത്ഥോ. ചോദേസി നരസാരഥീതി തദാ മേ തതോ മേ ആസി സംവേഗോ, അബ്ഭുതോ ലോമഹംസനോതി തതോ യഥാവുത്തചോദനാഹേതു എത്തകം കാലം അഭൂതപുബ്ബതായ അബ്ഭുതോ ലോമഹംസനവസേന പവത്തിയാ ലോമഹംസനോ ‘‘അനരഹാവ സമാനോ ‘അരഹാ’തി സംവേഗോ സഹൊത്തപ്പോ ഞാണുപ്പാദോ മയ്ഹം അഹോസി.
ജടിലഭൂതസ്സാതി സിദ്ധീതി ലാഭസക്കാരസമിദ്ധി. പരിത്തികാതി അപ്പമത്തികാ. താഹന്തി തം അഹം. തദാതി ഭഗവതോ ചോദനായ സംവേഗുപ്പത്തികാലേ. നിരാകത്വാതി അപനെത്വാ ഛഡ്ഡെത്വാ, അനപെക്ഖോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘ഇദ്ധീതി ഭാവനാമയഇദ്ധീ’’തി വദന്തി. തദയുത്തം തദാ തസ്സ അഝാനലാഭീഭാവതോ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘കാമധാതുപുരക്ഖതോ’’തി.
യഞ്ഞേന സന്തുട്ഠോതി ‘‘യഞ്ഞം യജിത്വാ സഗ്ഗസുഖം അനുഭവിസ്സാമി, അലമെത്താവതാ’’തി യഞ്ഞയജനേന സന്തുട്ഠോ നിട്ഠിതകിച്ചസഞ്ഞീ. കാമധാതുപുരക്ഖതോതി കാമസുഗതിം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നതണ്ഹോ യഞ്ഞയജനേന കാമലോകം പുരക്ഖത്വാ ഠിതോ. സോ ചേ യഞ്ഞോ പാണാതിപാതപടിസംയുത്തോ ഹോതി, ന തേന സുഗതിം സക്കാ ലദ്ധും. ന ഹി അകുസലസ്സ ഇട്ഠോ കന്തോ വിപാകോ നിബ്ബത്തതി. യാ പന തത്ഥ ദാനാദികുസലചേതനാ, തായ സതി പച്ചയസമവായേ സുഗതിം ഗച്ഛെയ്യ. പച്ഛാതി താപസപബ്ബജ്ജാതോ പച്ഛാ സത്ഥു ഓവാദേന താപസലദ്ധിം പഹായ ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനാനുയോഗകാലേ. സമൂഹനിന്തി വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപെത്വാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ രാഗഞ്ച ദോസഞ്ച മോഹഞ്ച അനവസേസതോ സമുഗ്ഘാതേസിം.
യസ്മാ പനായം ഥേരോ അരിയമഗ്ഗേന രാഗാദയോ സമൂഹനന്തോയേവ ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി, തസ്മാ തം അത്തനോ ഛളഭിഞ്ഞഭാവം ദസ്സെന്തോ ‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമീതി അത്തനോ പരേസഞ്ച പുബ്ബേനിവാസം അതീതാസു ജാതീസു നിബ്ബത്തക്ഖന്ധേ ഖന്ധപടിബദ്ധേ ച പുബ്ബേനിവാസഞാണേന ഹത്ഥതലേ ആമലകം വിയ പച്ചക്ഖതോ ജാനാമി ബുജ്ഝാമി. ദിബ്ബചക്ഖു വിസോധിതന്തി ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം വിസോധിതം, പകതിചക്ഖുനാ ആപാഥഗതം പകതിരൂപം വിയ ദിബ്ബം മാനുസമ്പി ദൂരം തിരൊട്ഠിതം അതിസുഖുമഞ്ച രൂപം വിഭാവേതും സമത്ഥഞാണം ഭാവനായ മയാ വിസുദ്ധം കത്വാ പടിലദ്ധന്തി അത്ഥോ. ഇദ്ധിമാതി അധിട്ഠാനിദ്ധിവികുബ്ബനിദ്ധിആദീഹി ഇദ്ധീഹി ഇദ്ധിമാ, ഇദ്ധിവിധഞാണലാഭീതി അത്ഥോ. സരാഗാദിഭേദസ്സ പരേസം ചിത്തസ്സ ജാനനതോ പരചിത്തഞ്ഞൂ, ചേതോപരിയഞാണലാഭീതി വുത്തം ഹോതി. ദിബ്ബസോതഞ്ച പാപുണിന്തി ദിബ്ബസോതഞാണഞ്ച പടിലഭിം.
സോ മേ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോ, സബ്ബസംയോജനക്ഖയോതി യോ സബ്ബേസം സംയോജനാനം ഖയഭൂതോ ഖയേന
ഉരുവേലകസ്സപത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. തേകിച്ഛകാരിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അതിഹിതാ വീഹീതിആദികാ ആയസ്മതോ തേകിച്ഛകാരിത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ ഇതോ ഏകനവുതേ കപ്പേ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്വാ വെജ്ജസത്ഥേ നിപ്ഫത്തിം ഗതോ. വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ ഉപട്ഠാകം അസോകം നാമ ഥേരം ബ്യാധിതം അരോഗമകാസി, അഞ്ഞേസഞ്ച സത്താനം രോഗാഭിഭൂതാനം അനുകമ്പായ ഭേസജ്ജം സംവിദഹി.
സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സുബുദ്ധസ്സ നാമ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സ തികിച്ഛകേഹി ഗബ്ഭകാലേ പരിസ്സയം അപഹരിത്വാ പരിപാലിതതായ തേകിച്ഛകാരീതി നാമം അകംസു. സോ അത്തനോ കുലാനുരൂപാനി വിജ്ജാട്ഠാനാനി സിപ്പാനി ച സിക്ഖന്തോ വഡ്ഢതി. തദാ ചാണക്കോ സുബുദ്ധസ്സ പഞ്ഞാവെയ്യത്തിയം കിരിയാസു ഉപായകോസല്ലഞ്ച ദിസ്വാ, ‘‘അയം ഇമസ്മിം രാജകുലേ പതിട്ഠം ലഭന്തോ മം അഭിഭവെയ്യാ’’തി ഇസ്സാപകതോ രഞ്ഞാ ചന്ദഗുത്തേന തം ബന്ധനാഗാരേ ഖിപാപേസി. തേകിച്ഛകാരീ പിതു ബന്ധനാഗാരപ്പവേസനം സുത്വാ ഭീതോ പലായിത്വാ സാണവാസിത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ അത്തനോ സംവേഗകാരണം ഥേരസ്സ കഥെത്വാ പബ്ബജിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹെത്വാ അബ്ഭോകാസികോ നേസജ്ജികോ ച ഹുത്വാ വിഹരതി, സീതുണ്ഹം അഗണെന്തോ
൩൮൧.
‘‘അതിഹിതാ വീഹി, ഖലഗതാ സാലീ;
ന ച ലഭേ പിണ്ഡം, കഥമഹം കസ്സ’’ന്തി. – ആഹ; തം സുത്വാ ഥേരോ –
൩൮൨.
‘‘ബുദ്ധമപ്പമെയ്യം
൩൮൩.
‘‘ധമ്മമപ്പമെയ്യം
൩൮൪.
‘‘സങ്ഘമപ്പമെയ്യം…പേ॰… സതതമുദഗ്ഗോ’’തി. – ആഹ; തം സുത്വാ മാരോ –
൩൮൫.
‘‘അബ്ഭോകാസേ വിഹരസി, സീതാ ഹേമന്തികാ ഇമാ രത്യോ;
മാ സീതേന പരേതോ വിഹഞ്ഞിത്ഥോ, പവിസ ത്വം വിഹാരം ഫുസിതഗ്ഗള’’ന്തി. –
ആഹ. അഥ ഥേരോ –
൩൮൬.
‘‘ഫുസിസ്സം ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ, താഹി ച സുഖിതോ വിഹരിസ്സം;
നാഹം സീതേന വിഹഞ്ഞിസ്സം, അനിഞ്ജിതോ വിഹരന്തോ’’തി. – ആഹ;
തത്ഥ അതിഹിതാ വീഹീതി വീഹയോ കൊട്ഠാഗാരം അതിനെത്വാ ഠപിതാ, തത്ഥ പടിസാമിതാ ഖലതോ വാ ഘരം ഉപനീതാതി അത്ഥോ. വീഹിഗ്ഗഹണേന ചെത്ഥ ഇതരമ്പി ധഞ്ഞം സങ്ഗണ്ഹാതി. സാലീ പന യേഭുയ്യേന വീഹിതോ ഖലഗതാ സാലീതി ഖലം ധഞ്ഞകരണട്ഠാനം ഗതാ, തത്ഥ രാസിവസേന മദ്ദനചാവനാദിവസേന ഠിതാതി അത്ഥോ. പധാനധഞ്ഞഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ചെത്ഥ സാലീനം വിസും ഗഹണം, ഉഭയേനപി ഗാമേ, ഗാമതോ ബഹി ച ധഞ്ഞം പരിപുണ്ണം ഠിതന്തി ദസ്സേതി. ന ച ലഭേ പിണ്ഡന്തി ഏവം സുലഭധഞ്ഞേ സുഭിക്ഖകാലേ അഹം പിണ്ഡമത്തമ്പി ന ലഭാമി. ഇദാനി കഥമഹം കസ്സന്തി അഹം കഥം കരിസ്സാമി, കഥം ജീവിസ്സാമീതി പരിഹാസകേളിം അകാസി.
തം സുത്വാ ഥേരോ ‘‘അയം വരാകോ അത്തനാ അത്തനോ പവത്തിം മയ്ഹം പകാസേസി, മയാ പന അത്തനാവ അത്താ ഓവദിതബ്ബോ, ന മയാ കിഞ്ചി കഥേതബ്ബ’’ന്തി വത്ഥുത്തയാനുസ്സതിയം അത്താനം നിയോജെന്തോ ‘‘ബുദ്ധമപ്പമെയ്യ’’ന്തിആദിനാ തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി. തത്ഥ ബുദ്ധമപ്പമെയ്യം അനുസ്സര പസന്നോതി സവാസനായ അവിജ്ജാനിദ്ദായ അച്ചന്തവിഗമേന, ബുദ്ധിയാ ച വികസിതഭാവേന ബുദ്ധം ഭഗവന്തം പമാണകരാനം രാഗാദികിലേസാനം അഭാവാ അപരിമാണഗുണസമങ്ഗിതായ അപ്പമെയ്യപുഞ്ഞക്ഖെത്തതായ ച അപ്പമെയ്യം. ഓകപ്പനലക്ഖണേന അഭിപ്പസാദേന പസന്നോ, പസന്നമാനസോ ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ (മ॰ നി॰ ൧.൭൪; സം॰ നി॰ ൫.൯൯൭) അനുസ്സര അനു അനു ബുദ്ധാരമ്മണം സതിം പവത്തേഹി, പീതിയാ ഫുടസരീരോ ഹോഹിസി. സതതമുദഗ്ഗോതി അനുസ്സരന്തോവ ഫരണലക്ഖണായ പീതിയാ സതതം സബ്ബദാ ഫുടസരീരോ പീതിസമുട്ഠാനപണീതരൂപേഹി അജ്ഝൊത്ഥടസരീരോ ഉബ്ബേഗപീതിയാ
ധമ്മന്തി സങ്ഘന്തി അരിയം പരമത്ഥസങ്ഘം. സേസം വുത്തനയമേവ. അനുസ്സരാതി പനെത്ഥ ‘‘സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ’’തിആദിനാ ധമ്മം, ‘‘സുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ’’തിആദിനാ സങ്ഘം അനുസ്സരാതി യോജേതബ്ബം.
ഏവം ഥേരേന രതനത്തയഗുണാനുസ്സരണേ നിയോജനവസേന അത്തനി ഓവദിതേ പുന മാരോ വിവേകവാസതോ നം വിവേചേതുകാമോ ഹിതേസീഭാവം ‘‘അബ്ഭോകാസേ വിഹരസീ’’തി പഞ്ചമം ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – ത്വം, ഭിക്ഖു, അബ്ഭോകാസേ കേനചി അപടിച്ഛന്നേ വിവടങ്ഗണേ വിഹരസി ഇരിയാപഥേ കപ്പേസി. ഹേമന്തികാ ഹിമപാതസമയേ പരിയാപന്നാ ഇമാ സീതാ രത്തിയോ വത്തന്തി. തസ്മാ സീതേന പരേതോ അഭിഭൂതോ ഹുത്വാ മാ വിഹഞ്ഞിത്ഥോ വിഘാതം മാ ആപജ്ജി മാ കിലമി. ഫുസിതഗ്ഗളം പിഹിതകവാടം സേനാസനം പവിസ, ഏവം തേ സുഖവിഹാരോ ഭവിസ്സതീതി.
തം സുത്വാ ഥേരോ ‘‘ന മയ്ഹം സേനാസനപരിയേസനായ പയോജനം, എത്ഥേവാഹം സുഖവിഹാരീ’’തി ദസ്സെന്തോ ‘‘ഫുസിസ്സ’’ന്തിആദിനാ ഛട്ഠം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ഫുസിസ്സം ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോതി അപ്പമാണഗോചരതായ ‘‘അപ്പമഞ്ഞാ’’തി ലദ്ധവോഹാരേ ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരേ ഫുസിസ്സം ഫുസിസ്സാമി, കാലേന കാലം സമാപജ്ജിസ്സാമി. താഹി ച സുഖിതോ വിഹരിസ്സന്തി താഹി അപ്പമഞ്ഞാഹി സുഖിതോ സഞ്ജാതസുഖോ ഹുത്വാ വിഹരിസ്സം ചത്താരോപി ഇരിയാപഥേ കപ്പെസ്സാമീതി. തേന മയ്ഹം സബ്ബകാലേ സുഖമേവ, ന ദുക്ഖം. യതോ നാഹം സീതേന വിഹഞ്ഞിസ്സം അന്തരട്ഠകേപി ഹിമപാതസമയേ അഹം സീതേന ന കിലമിസ്സാമി, തസ്മാ അനിഞ്ജിതോ വിഹരന്തോ ചിത്തസ്സ ഇഞ്ജിതകാരണാനം ബ്യാപാദാദീനം സുപ്പഹീനത്താ പച്ചയുപ്പന്നിഞ്ജനായ ച അഭാവതോ സമാപത്തിസുഖേനേവ സുഖിതോ വിഹരിസ്സാമീതി. ഏവം ഥേരോ ഇമം ഗാഥം വദന്തോയേവ വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൧൮.൩൯-൪൪) –
‘‘നഗരേ ബന്ധുമതിയാ, വെജ്ജോ ആസിം സുസിക്ഖിതോ;
ആതുരാനം സദുക്ഖാനം, മഹാജനസുഖാവഹോ.
‘‘ബ്യാധിതം സമണം ദിസ്വാ, സീലവന്തം മഹാജുതിം;
പസന്നചിത്തോ സുമനോ, ഭേസജ്ജമദദിം തദാ.
‘‘അരോഗോ ആസി തേനേവ, സമണോ സംവുതിന്ദ്രിയോ;
അസോകോ നാമ നാമേന, ഉപട്ഠാകോ വിപസ്സിനോ.
‘‘ഏകനവുതിതോ കപ്പേ, യം ഓസധമദാസഹം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ഭേസജ്ജസ്സ ഇദം ഫലം.
‘‘ഇതോ
സത്തരതനസമ്പന്നോ, ചക്കവത്തീ മഹപ്ഫലോ.
‘‘കിലേസാ
എത്ഥ ച ബിന്ദുസാരരഞ്ഞോ കാലേ ഇമസ്സ ഥേരസ്സ ഉപ്പന്നത്താ തതിയസങ്ഗീതിയം ഇമാ ഗാഥാ സങ്ഗീതാതി വേദിതബ്ബാ.
തേകിച്ഛകാരിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. മഹാനാഗത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസൂതിആദികാ ആയസ്മതോ മഹാനാഗത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തോ കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മഹാനാഗോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഭഗവതി സാകേതേ അഞ്ജനവനേ വിഹരന്തേ ആയസ്മതോ ഗവമ്പതിത്ഥേരസ്സ പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ ഥേരസ്സേവ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തസ്സോവാദേ ഠത്വാ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൫.൧-൭) –
‘‘കകുസന്ധോ മഹാവീരോ, സബ്ബധമ്മാന പാരഗൂ;
ഗണമ്ഹാ വൂപകട്ഠോ സോ, അഗമാസി വനന്തരം.
‘‘ബീജമിഞ്ജം ഗഹെത്വാന, ലതായ ആവുണിം അഹം;
ഭഗവാ തമ്ഹി സമയേ, ഝായതേ പബ്ബതന്തരേ.
‘‘ദിസ്വാനഹം ദേവദേവം, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ;
ദക്ഖിണെയ്യസ്സ വീരസ്സ, ബീജമിഞ്ജമദാസഹം.
‘‘ഇമസ്മിംയേവ
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, ബീജമിഞ്ജസ്സിദം ഫലം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ വിമുത്തിസുഖേന വിഹരന്തോ ഥേരോ ഛബ്ബഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ സബ്രഹ്മചാരീസു ഗാരവം അകത്വാ വിഹരന്തേ ദിസ്വാ തേസം ഓവാദദാനവസേന –
൩൮൭.
‘‘യസ്സ
പരിഹായതി സദ്ധമ്മാ, മച്ഛോ അപ്പോദകേ യഥാ.
൩൮൮.
‘‘യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ നൂപലബ്ഭതി;
ന വിരൂഹതി സദ്ധമ്മേ, ഖെത്തേ ബീജംവ പൂതികം.
൩൮൯.
‘‘യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ നൂപലബ്ഭതി;
ആരകാ ഹോതി നിബ്ബാനാ, ധമ്മരാജസ്സ സാസനേ.
൩൯൦.
‘‘യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ ഉപലബ്ഭതി;
ന വിഹായതി സദ്ധമ്മാ, മച്ഛോ ബവ്ഹോദകേ യഥാ.
൩൯൧.
‘‘യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ ഉപലബ്ഭതി;
സോ വിരൂഹതി സദ്ധമ്മേ, ഖെത്തേ ബീജംവ ഭദ്ദകം.
൩൯൨.
‘‘യസ്സ സബ്രഹ്മചാരീസു, ഗാരവോ ഉപലബ്ഭതി;
സന്തികേ ഹോതി നിബ്ബാനം, ധമ്മരാജസ്സ സാസനേ’’തി. –
ഇമാ ഛ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ സബ്രഹ്മചാരീസൂതി സമാനം ബ്രഹ്മം സീലാദിധമ്മം ചരന്തീതി സബ്രഹ്മചാരിനോ, സീലദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗതാ സഹധമ്മികാ, തേസു. ഗാരവോതി ഗരുഭാവോ സീലാദിഗുണനിമിത്തം ഗരുകരണം. നൂപലബ്ഭതീതി ന വിജ്ജതി ന പവത്തതി, ന ഉപതിട്ഠതീതി അത്ഥോ. നിബ്ബാനാതി കിലേസാനം നിബ്ബാപനതോ കിലേസക്ഖയാതി അത്ഥോ. ധമ്മരാജസ്സാതി സത്ഥുനോ. സത്ഥാ ഹി സദേവകം ലോകം യഥാരഹം ലോകിയലോകുത്തരേന ധമ്മേന രഞ്ജേതി തോസേതീതി ധമ്മരാജാ. എത്ഥ ച ‘‘ധമ്മരാജസ്സ സാസനേ’’തി ഇമിനാ നിബ്ബാനം നാമ ധമ്മരാജസ്സേവ സാസനേ ബവ്ഹോദകേതി ബഹുഉദകേ. സന്തികേ ഹോതി നിബ്ബാനന്തി നിബ്ബാനം തസ്സ സന്തികേ സമീപേ ഏവ ഹോതി. സേസം വുത്തനയമേവ. ഇമാ ഏവ ച ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണഗാഥാ അഹേസും.
മഹാനാഗത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. കുല്ലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
കുല്ലോ സിവഥികന്തിആദികാ ആയസ്മതോ കുല്ലത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കുല്ലോതി ലദ്ധനാമോ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജി. സോ ച രാഗചരിതത്താ തിബ്ബരാഗജാതികോ ഹോതി. തേനസ്സ അഭിക്ഖണം കിലേസാ ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി. അഥസ്സ സത്ഥാ ചിത്താചാരം ഞത്വാ അസുഭകമ്മട്ഠാനം ദത്വാ, ‘‘കുല്ല, തയാ അഭിണ്ഹം സുസാനേ ചാരികാ ചരിതബ്ബാ’’തി ആഹ. സോ സുസാനം പവിസിത്വാ ഉദ്ധുമാതകാദീനി താനി താനി അസുഭാനി ദിസ്വാ തം മുഹുത്തം അസുഭമനസികാരം ഉപ്പാദെത്വാ സുസാനതോ നിക്ഖന്തമത്തോവ കാമരാഗേന അഭിഭുയ്യതി. പുന ഭഗവാ തസ്സ തം പവത്തിം ഞത്വാ ഏകദിവസം തസ്സ സുസാനട്ഠാനം ഗതകാലേ ഏകം തരുണിത്ഥിരൂപം അധുനാ മതം അവിനട്ഠച്ഛവിം നിമ്മിനിത്വാ ദസ്സേതി. തസ്സ തം ദിട്ഠമത്തസ്സ ജീവമാനവിസഭാഗവത്ഥുസ്മിം വിയ സഹസാ രാഗോ ഉപ്പജ്ജതി. അഥ നം സത്ഥാ തസ്സ പെക്ഖന്തസ്സേവ നവഹി വണമുഖേഹി പഗ്ഘരമാനാസുചിം കിമികുലാകുലം അതിവിയ ബീഭച്ഛം ദുഗ്ഗന്ധം ജേഗുച്ഛം പടിക്കൂലം കത്വാ ദസ്സേസി. സോ തം പെക്ഖന്തോ വിരത്തചിത്തോ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. അഥസ്സ ഭഗവാ ഓഭാസം ഫരിത്വാ സതിം ജനെന്തോ –
‘‘ആതുരം അസുചിം പൂതിം, പസ്സ കുല്ല സമുസ്സയം;
ഉഗ്ഘരന്തം പഗ്ഘരന്തം, ബാലാനം അഭിനന്ദിത’’ന്തി. –
ആഹ
൩൯൩.
‘‘കുല്ലോ
അപവിദ്ധം സുസാനസ്മിം, ഖജ്ജന്തിം കിമിഹീ ഫുടം.
൩൯൪.
‘‘ആതുരം…പേ॰… ബാലാനം അഭിനന്ദിതം.
൩൯൫.
‘‘ധമ്മാദാസം ഗഹെത്വാന, ഞാണദസ്സനപത്തിയാ;
പച്ചവെക്ഖിം ഇമം കായം, തുച്ഛം സന്തരബാഹിരം.
൩൯൬.
‘‘യഥാ ഇദം തഥാ ഏതം, യഥാ ഏതം തഥാ ഇദം;
യഥാ അധോ തഥാ ഉദ്ധം, യഥാ ഉദ്ധം തഥാ അധോ.
൩൯൭.
‘‘യഥാ ദിവാ തഥാ രത്തിം, യഥാ രത്തിം തഥാ ദിവാ;
യഥാ പുരേ തഥാ പച്ഛാ, യഥാ പച്ഛാ തഥാ പുരേ.
൩൯൮.
‘‘പഞ്ചങ്ഗികേന തുരിയേന, ന രതീ ഹോതി താദിസീ;
യഥാ ഏകഗ്ഗചിത്തസ്സ, സമ്മാ ധമ്മം വിപസ്സതോ’’തി. –
ഉദാനവസേന ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ കുല്ലോതി അത്താനമേവ ഥേരോ പരം വിയ കത്വാ വദതി.
ആതുരന്തി നാനപ്പകാരേഹി ദുക്ഖേഹി അഭിണ്ഹം പടിപീളിതം. അസുചിന്തി സുചിരഹിതം ജേഗുച്ഛം പടിക്കൂലം. പൂതിന്തി ദുഗ്ഗന്ധം. പസ്സാതി സഭാവതോ ഓലോകേഹി. കുല്ലാതി ഓവാദകാലേ ഭഗവാ ഥേരം ആലപതി. ഉദാനകാലേ പന ഥേരോ സയമേവ അത്താനം വദതി. സമുസ്സയന്തി സരീരം. ഉഗ്ഘരന്തന്തി ഉദ്ധം വണമുഖേഹി അസുചിം സവന്തം. പഗ്ഘരന്തന്തി അധോ വണമുഖേഹി സമന്തതോ ച അസുചിം സവന്തം. ബാലാനം അഭിനന്ദിതന്തി ബാലേഹി അന്ധപുഥുജ്ജനേഹി ദിട്ഠിതണ്ഹാഭിനന്ദനാഹി ‘‘അഹം മമ’’ന്തി അഭിനിവിസ്സ നന്ദിതം.
ധമ്മാദാസന്തി ധമ്മമയം ആദാസം. യഥാ ഹി സത്താ അദാസേന അത്തനോ മുഖേ കായേ വാ ഗുണദോസേ പസ്സന്തി, ഏവം യോഗാവചരോ യേന അത്തഭാവേ പച്ചവെക്ഖിം ഇമം കായന്തി ഇമം കരജകായം നിച്ചസാരാദിവിരഹതോ തുച്ഛം അത്തപരസന്താനാനം വിഭാഗതോ സന്തരബാഹിരം ഞാണചക്ഖുനാ പതിഅവെക്ഖിം പസ്സിം.
യഥാ പന പച്ചവെക്ഖിം, തം ദസ്സേതും ‘‘യഥാ ഇദ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യഥാ ഇദം തഥാ ഏതന്തി യഥാ ഇദം മയ്ഹം സരീരസങ്ഖാതം അസുഭം ആയുഉസ്മാവിഞ്ഞാണാനം അനപഗമാ നാനാവിധം മായോപമം കിരിയം ദസ്സേതി, തഥാവ ഏതം മതസരീരം പുബ്ബേ തേസം ധമ്മാനം അനപഗമാ അഹോസി. യഥാ ഏതം ഏതരഹി മതസരീരം തേസം ധമ്മാനം അപഗമാ ന കിഞ്ചി കിരിയം ദസ്സേതി, തഥാ ഇദം മമ സരീരമ്പി തേസം ധമ്മാനം അപഗമാ നസ്സതേവാതി. യഥാ ച ഇദം മമ സരീരം ഏതരഹി സുസാനേ ന മതം ന സയിതം, ന ഉദ്ധുമാതകാദിഭാവം ഉപഗതം, തഥാ ഏതം ഏതരഹി മതസരീരമ്പി പുബ്ബേ യഥാ അധോ തഥാ ഉദ്ധന്തി യഥാ നാഭിതോ അധോ ഹെട്ഠാ അയം കായോ അസുചി ദുഗ്ഗന്ധോ ജേഗുച്ഛോ പടിക്കൂലോ അനിച്ചോ ദുക്ഖോ അനത്താ ച, തഥാ ഉദ്ധം നാഭിതോ ഉപരി അസുചിആദിസഭാവോ ച. യഥാ ഉദ്ധം തഥാ അധോതി യഥാ ച നാഭിതോ, ഉദ്ധം അസുചിആദിസഭാവോ, തഥാ അധോ നാഭിതോ ഹെട്ഠാപി.
യഥാ ദിവാ തഥാ രത്തിന്തി യഥാ അയം കായോ ദിവാ ‘‘അക്ഖിമ്ഹാ അക്ഖിഗൂഥകോ’’തിആദിനാ (സു॰ നി॰ ൧൯൯) അസുചി പഗ്ഘരതി, തഥാ രത്തിമ്പി. യഥാ രത്തിം തഥാ ദിവാതി യഥാ ച രത്തിം അയം കായോ അസുചി പഗ്ഘരതി, തഥാ ദിവാപി, നയിമസ്സ കാലവിഭാഗേന അഞ്ഞഥാഭാവോതി അത്ഥോ. യഥാ പുരേ തഥാ പച്ഛാതി യഥാ അയം കായോ പുരേ പുബ്ബേ തരുണകാലേ അസുചി ദുഗ്ഗന്ധോ ജേഗുച്ഛോ പടിക്കൂലോ, തഥാ ച പച്ഛാ ജിണ്ണകാലേ. യഥാ ച പച്ഛാ ജിണ്ണകാലേ അസുചിആദിസഭാവോ, തഥാ പുരേ തരുണകാലേപി
പഞ്ചങ്ഗികേന തുരിയേനാതി ‘‘ആതതം വിതതം ആതതവിതതം ഘനം സുസീര’’ന്തി ഏവം പഞ്ചങ്ഗികേന പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതേന തുരിയേന പരിചരിയമാനസ്സ കാമസുഖസമങ്ഗിനോ ഇസ്സരജനസ്സ താദിസീ തഥാരൂപാ രതി സുഖസ്സാദോ ന ഹോതി. യഥാ ഏകഗ്ഗചിത്തസ്സ, സമ്മാ ധമ്മം വിപസ്സതോതി സമഥവിപസ്സനം യുഗനദ്ധം കത്വാ ഇന്ദ്രിയാനം ഏകരസഭാവേന വീഥിപടിപന്നായ വിപസ്സനായ ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം പസ്സന്തസ്സ യോഗാവചരസ്സ യാദിസാ ധമ്മരതി, തസ്സാ കലമ്പി കാമരതി ന ഉപേതീതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –
‘‘യതോ യതോ സമ്മസതി, ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം;
ലഭതീ പീതിപാമൊജ്ജം, അമതം തം വിജാനത’’ന്തി. (ധ॰ പ॰ ൩൭൪);
ഇമാ ഏവ ച ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണഗാഥാപി അഹേസും.
കുല്ലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. മാലുക്യപുത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
മനുജസ്സാതിആദികാ മാലുക്യപുത്തോത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ വയപ്പത്തോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം പഹായ പരിബ്ബാജകപബ്ബജ്ജം
൩൯൯.
‘‘മനുജസ്സ പമത്തചാരിനോ, തണ്ഹാ വഡ്ഢതി മാലുവാ വിയ;
സോ പ്ലവതീ ഹുരാ ഹുരം, ഫലമിച്ഛംവ വനസ്മി വാനരോ.
൪൦൦.
‘‘യം ഏസാ സഹതേ ജമ്മീ, തണ്ഹാ ലോകേ വിസത്തികാ;
സോകാ തസ്സ പവഡ്ഢന്തി, അഭിവട്ഠംവ ബീരണം.
൪൦൧.
‘‘യോ ചേതം സഹതേ ജമ്മിം, തണ്ഹം ലോകേ ദുരച്ചയം;
സോകാ തമ്ഹാ പപതന്തി, ഉദബിന്ദൂവ പൊക്ഖരാ.
൪൦൨.
‘‘തം വോ വദാമി ഭദ്ദം വോ, യാവന്തെത്ഥ സമാഗതാ;
തണ്ഹായ മൂലം ഖണഥ, ഉസീരത്ഥോവ ബീരണം;
മാ വോ നളംവ സോതോവ, മാരോ ഭഞ്ജി പുനപ്പുനം.
൪൦൩.
‘‘കരോഥ ബുദ്ധവചനം, ഖണോ വോ മാ ഉപച്ചഗാ;
ഖണാതീതാ ഹി സോചന്തി, നിരയമ്ഹി സമപ്പിതാ.
൪൦൪.
‘‘പമാദോ രജോ പമാദോ, പമാദാനുപതിതോ രജോ;
അപ്പമാദേന വിജ്ജായ, അബ്ബഹേ സല്ലമത്തനോ’’തി. –
ഇമാഹി ഛഹി ഗാഥാഹി ധമ്മം ദേസേതി.
തത്ഥ മനുജസ്സാതി സത്തസ്സ. പമത്തചാരിനോതി സതിവൊസ്സഗ്ഗലക്ഖണേന പമാദേന പമത്തചാരിസ്സ, നേവ ഝാനം, ന വിപസ്സനാ സോ പ്ലവതീതി സോ തണ്ഹാവസികോ പുഗ്ഗലോ അപരാപരം ഭവാഭവേ ഉപ്ലവതി ധാവതി. യഥാ കിം? ഫലമിച്ഛംവ വനസ്മി വാനരോ യഥാ രുക്ഖഫലം ഇച്ഛന്തോ വാനരോ വനസ്മിം ധാവന്തോ രുക്ഖസ്സ ഏകം സാഖം ഗണ്ഹാതി, തം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞം ഗണ്ഹാതി, തം മുഞ്ചിത്വാ അഞ്ഞന്തി ‘‘സാഖം
യന്തി യം പുഗ്ഗലം. ഏസാ ലാമകഭാവേന ജമ്മീ വിസാഹാരതായ വിസമൂലതായ വിസഫലതായ വിസപരിഭോഗതായ രൂപാദീസു വിസത്തതായ ആസത്തതായ ച വിസത്തികാതി സങ്ഖം ഗതാ ഛദ്വാരികാ തണ്ഹാ സഹതേ അഭിഭവതി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ. യഥാ നാമ വനേ പുനപ്പുനം വസ്സന്തേ ദേവേ അഭിവട്ഠം ബീരണം ബീരണതിണം വഡ്ഢതി, ഏവം വട്ടമൂലകാ സോകാ അഭിവഡ്ഢന്തി വുദ്ധിം ആപജ്ജന്തീതി അത്ഥോ.
യോ ചേതം…പേ॰… ദുരച്ചയന്തി യോ പന പുഗ്ഗലോ ഏവം വുത്തപ്പകാരം അതിക്കമിതും പജഹിതും ദുക്കരതായ ദുരച്ചയം തണ്ഹം സഹതേ അഭിഭവതി, തമ്ഹാ പുഗ്ഗലാ വട്ടമൂലകാ സോകാ പപതന്തി. യഥാ നാമ പൊക്ഖരേ പദുമപത്തേ പതിതം ഉദബിന്ദു ന പതിട്ഠാതി, ഏവം ന പതിട്ഠഹന്തീതി അത്ഥോ.
തം വോ വദാമീതി തേന കാരണേന അഹം തുമ്ഹേ വദാമി. ഭദ്ദം വോതി ഭദ്ദം തുമ്ഹാകം ഹോതു, മാ തണ്ഹം അനുവത്തപുഗ്ഗലോ വിയ വിഭവം അനത്ഥം പാപുണാഥാതി അത്ഥോ. യാവന്തെത്ഥ സമാഗതാതി ഇമസ്മിം ഠാനേ യത്തകാ സന്നിപതിതാ, തത്തകാ. കിം വദസീതി ചേ? തണ്ഹായ മൂലം ഖണഥ ഇമിസ്സാ ഛദ്വാരികതണ്ഹായ മൂലം കാരണം അവിജ്ജാദികിലേസഗ്ഗഹനം അരഹത്തമഗ്ഗഞാണകുദാലേന ഖണഥ സമുച്ഛിന്ദഥ. കിം വിയാതി? ഉസീരത്ഥോവ ബീരണം യഥാ ഉസീരേന അത്ഥികോ പുരിസോ മഹന്തേന കുദാലേന ബീരണാപരനാമം ഉസീരം നാമ തിണം ഖണതി, ഏവമസ്സ മൂലം ഖണഥാതി അത്ഥോ. മാ വോ നളംവ സോതോവ, മാരോ ഭഞ്ജി പുനപ്പുനന്തി തുമ്ഹേ നദീതീരേ ജാതം നളം മഹാവേഗേന ആഗതോ നദീസോതോ വിയ കിലേസമാരോ മച്ചുമാരോ ദേവപുത്തമാരോ ച പുനപ്പുനം മാ ഭഞ്ജീതി അത്ഥോ.
തസ്മാ കരോഥ ബുദ്ധവചനം ‘‘ഝായഥ, ഭിക്ഖവേ, മാ പമാദത്ഥാ’’തിആദിനാ (മ॰ നി॰ ൧.൨൧൫) വുത്തം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ വചനം കരോഥ, യഥാനുസിട്ഠം പടിപത്തിയാ സമ്പാദേഥ. ഖണോ വോ മാ ഉപച്ചഗാതി യോ ഹി ബുദ്ധവചനം ന കരോതി, തം ഖണാതീതാതി യേ ഹി തം ഖണം അതീതാ, യേ വാ പുഗ്ഗലേ സോ ഖണോ അതീതോ, തേ നിരയമ്ഹി സമപ്പിതാ തത്ഥ നിബ്ബത്താ ചിരകാലം സോചന്തി.
പമാദോ രജോതി രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു സതിവൊസ്സഗ്ഗലക്ഖണോ പമാദോ, സംകിലേസസഭാവത്താ രാഗരജാദിമിസ്സതായ പമാദാനുപതിതോ രജോതി യോ ഹി കോചി രജോ നാമ രാഗാദികോ, സോ സബ്ബോ പമാദാനുപതിതോ പമാദവസേനേവ ഉപ്പജ്ജതി. അപ്പമാദേനാതി അപ്പമജ്ജനേന അപ്പമാദപടിപത്തിയാ. വിജ്ജായാതി അഗ്ഗമഗ്ഗവിജ്ജായ. അബ്ബഹേ സല്ലമത്തനോതി അത്തനോ ഹദയനിസ്സിതം രാഗാദിസല്ലം ഉദ്ധരെയ്യ സമൂഹനെയ്യാതി.
മാലുക്യപുത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. സപ്പദാസത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
പണ്ണവീസതീതിആദികാ ആയസ്മതോ സപ്പദാസത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ കപിലവത്ഥുസ്മിം സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ പുരോഹിതപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്സ സപ്പദാസോതി നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ സത്ഥു ഞാതിസമാഗമേ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ കിലേസാഭിഭവേന ചേതോസമാധിം അലഭന്തോ ബ്രഹ്മചരിയം ചരിത്വാ സംവേഗജാതോ പച്ഛാ സത്ഥം ആഹരന്തോ യോനിസോ മനസികാരം വഡ്ഢെത്വാ അരഹത്തം പാപുണിത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ –
൪൦൫.
‘‘പണ്ണവീസതി വസ്സാനി, യതോ പബ്ബജിതോ അഹം;
അച്ഛരാസങ്ഘാതമത്തമ്പി, ചേതോസന്തിമനജ്ഝഗം.
൪൦൬.
‘‘അലദ്ധാ ചിത്തസ്സേകഗ്ഗം, കാമരാഗേന അട്ടിതോ;
ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തോ, വിഹാരാ ഉപനിക്ഖമിം.
൪൦൭.
‘‘സത്ഥം
കഥഞ്ഹി സിക്ഖം പച്ചക്ഖം, കാലം കുബ്ബേഥ മാദിസോ.
൪൦൮.
‘‘തദാഹം
പരിനീതോ ഖുരോ ആസി, ധമനിം ഛെത്തുമത്തനോ.
൪൦൯.
‘‘തതോ മേ മനസീകാരോ, യോനിസോ ഉദപജ്ജഥ;
ആദീനവോ പാതുരഹു, നിബ്ബിദാ സമതിട്ഠഥ.
൪൧൦.
‘‘തതോ ചിത്തം വിമുച്ചി മേ, പസ്സ ധമ്മസുധമ്മതം;
തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ പണ്ണവീസതിവസ്സാനി, യതോ പബ്ബജിതോ അഹന്തി യതോ പട്ഠായ അഹം പബ്ബജിതോ താനിമാനി പണ്ണവീസതിവസ്സാനി. അച്ഛരാസങ്ഘാതമത്തമ്പി, ചേതോസന്തിമനജ്ഝഗന്തി സോഹം എത്തകം കാലം ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തോ അച്ഛരാസങ്ഘാതമത്തമ്പി അങ്ഗുലിഫോടനമത്തമ്പി ഖണം ചേതോസന്തിം ചേതസോ സമാധാനം ന ലഭിം.
ഏവം പന അലദ്ധാ ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതം, തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘കാമരാഗേന അട്ടിതോ’’തി. തത്ഥ അട്ടിതോതി പീളിതോ, അഭിഭൂതോതി അത്ഥോ. ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തോതി ‘‘ഇദമിധ അതിവിയ അയുത്തം വത്തതി, യദാഹം നിയ്യാനികേ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ അത്താനം കിലേസപങ്കതോ ഉദ്ധരിതും ന സക്കോമീ’’തി ഉദ്ധംമുഖോ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദമാനോ. വിഹാരാ ഉപനിക്ഖമിന്തി വസനകവിഹാരതോ ബഹി നിക്ഖന്തോ.
യേനാധിപ്പായേന നിക്ഖന്തോ, തം ദസ്സേതും ‘‘സത്ഥം വാ ആഹരിസ്സാമീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സത്ഥം വാ ആഹരിസ്സാമീതി വാ-സദ്ദോ വികപ്പനത്ഥോ. തേന ‘‘രുക്ഖാ വാ പപതിസ്സാമി, ഉബ്ബന്ധിത്വാ വാ മരിസ്സാമീ’’തിആദികേ മരണപ്പകാരേ സങ്ഗണ്ഹാതി. സിക്ഖന്തി അധിസീലസിക്ഖം. പച്ചക്ഖന്തി പച്ചാചിക്ഖന്തോ പരിച്ചജന്തോ. ‘‘പച്ചക്ഖാ’’തിപി പാളി, പച്ചക്ഖായാതി അത്ഥോ. കാലന്തി മരണം. കഥഞ്ഹി നാമ മാദിസോ സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനേന കാലം കരെയ്യാതി അത്ഥോ. സിക്ഖാപച്ചക്ഖാനഞ്ഹി അരിയസ്സ വിനയേ മരണം നാമ. യഥാഹ ഭഗവാ – ‘‘മരണഞ്ഹേതം
തദാഹന്തി യദാ കിലേസാഭിഭവേന സമണധമ്മം കാതും അസമത്ഥതായ ജീവിതേ നിബ്ബിന്ദന്തോ തദാ. ഖുരന്തി നിസിതഖുരം, ഖുരസദിസം വാ സത്ഥകം. മഞ്ചകമ്ഹി ഉപാവിസിന്തി പരേസം നിവാരണഭയേന ഓവരകം പവിസിത്വാ മഞ്ചകേ നിസീദിം. പരിനീതോതി ഉപനീതോ, ഗലേ ഠപിതോതി അധിപ്പായോ. ധമനിന്തി ‘‘കണ്ഠേ ധമനിം, കണ്ഠധമനിം ഗലവലയ’’ന്തിപി വദന്തി. ഛെത്തുന്തി ഛിന്ദിതും.
തതോ മേ മനസീകാരോ, യോനിസോ ഉദപജ്ജഥാതി ‘‘യദാഹം മരിസ്സാമീ’’തി കണ്ഠേ ധമനിം ഛിന്ദിതും ഖുരം ഉപനേസിം, തതോ പരം ‘‘അരോഗം നു ഖോ മേ സീല’’ന്തി പച്ചവെക്ഖന്തസ്സ അക്ഖണ്ഡം അച്ഛിദ്ദം സുപരിസുദ്ധം
സപ്പദാസത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. കാതിയാനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ഉട്ഠേഹീതിആദികാ ആയസ്മതോ കാതിയാനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം അഞ്ഞതരസ്സ കോസിയഗൊത്തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ കാതിയാനോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ സാമഞ്ഞകാനിത്ഥേരസ്സ ഗിഹിസഹായോ ഥേരം ദിസ്വാ പബ്ബജിതോ സമണധമ്മം കരൊന്തോ രത്തിം ‘‘നിദ്ദാഭിഭവം വിനോദെസ്സാമീ’’തി ചങ്കമം ആരുഹി. സോ ചങ്കമന്തോ നിദ്ദായ അഭിഭൂതോ പചലായമാനോ പരിപതിത്വാ തത്ഥേവ അനന്തരഹിതായ ഭൂമിയാ നിപജ്ജി, സത്ഥാ തസ്സ തം പവത്തിം ദിസ്വാ സയം തത്ഥ ഗന്ത്വാ ആകാസേ ഠത്വാ ‘‘കാതിയാനാ’’തി സഞ്ഞം അദാസി. സോ സത്ഥാരം ദിസ്വാ ഉട്ഠഹിത്വാ വന്ദിത്വാ സംവേഗജാതോ അട്ഠാസി. അഥസ്സ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസെന്തോ –
൪൧൧.
‘‘ഉട്ഠേഹി നിസീദ കാതിയാന, മാ നിദ്ദാബഹുലോ അഹു ജാഗരസ്സു;
മാ തം അലസം പമത്തബന്ധു, കൂടേനേവ ജിനാതു മച്ചുരാജാ.
൪൧൨.
‘‘സെയ്യഥാപി മഹാസമുദ്ദവേഗോ, ഏവം ജാതിജരാതി വത്തതേ തം;
സോ കരോഹി സുദീപമത്തനോ ത്വം, ന ഹി താണം തവ വിജ്ജതേവ അഞ്ഞം.
൪൧൩.
‘‘സത്ഥാ ഹി വിജേസി മഗ്ഗമേതം, സങ്ഗാ ജാതിജരാഭയാ അതീതം;
പുബ്ബാപരരത്തമപ്പമത്തോ, അനുയുഞ്ജസ്സു ദള്ഹം കരോഹി യോഗം.
൪൧൪.
‘‘പുരിമാനി പമുഞ്ച ബന്ധനാനി, സങ്ഘാടിഖുരമുണ്ഡഭിക്ഖഭോജീ;
മാ
൪൧൫.
‘‘ഝായാഹി ജിനാഹി കാതിയാന, യോഗക്ഖേമപഥേസു കോവിദോസി;
പപ്പുയ്യ അനുത്തരം വിസുദ്ധിം, പരിനിബ്ബാഹിസി വാരിനാവ ജോതി.
൪൧൬.
‘‘പജ്ജോതകരോ
ഏവമ്പി തുവം അനാദിയാനോ, മാരം ഇന്ദസഗൊത്ത നിദ്ധുനാഹി;
സോ വേദയിതാസു വീതരാഗോ, കാലം കങ്ഖ ഇധേവ സീതിഭൂതോ’’തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ ഉട്ഠേഹീതി നിദ്ദൂപഗമനതോ ഉട്ഠഹന്തോ ഉട്ഠാനവീരിയം കരോഹി. യസ്മാ നിപജ്ജാ നാമ കോസജ്ജപക്ഖിയാ, തസ്മാ മാ സയി. നിസീദാതി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉജും കായം പണിധായ പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപെത്വാ നിസീദ. കാതിയാനാതി തം നാമേന ആലപതി. മാ നിദ്ദാബഹുലോ അഹൂതി നിദ്ദാബഹുലോ നിദ്ദാഭിഭൂതോ മാ അഹു. ജാഗരസ്സൂതി ജാഗര, ജാഗരിയമനുയുത്തോ ഹോഹി. മാ തം അലസന്തി ജാഗരിയം അനനുയുഞ്ജന്തം തം അലസം കുസീതം പമത്തബന്ധു മച്ചുരാജാ കൂടേനേവ അദ്ദുഹനേന വിയ നേസാദോ മിഗം വാ പക്ഖിം വാ ജരാരോഗേഹി മാ ജിനാതു മാ അഭിഭവതു, മാ അജ്ഝൊത്ഥരതൂതി അത്ഥോ.
സെയ്യഥാപീതി സെയ്യഥാ അപി. മഹാസമുദ്ദവേഗോതി മഹാസമുദ്ദസ്സ ഊമിവേഗോ. ഏവന്തി യഥാ നാമ മഹാസമുദ്ദഊമിവേഗോ ഉപരൂപരി ഉട്ഠഹന്തോ തം അഭിക്കമിതും അസക്കൊന്തം പുരിസം അഭിഭവതി, ഏവം ജാതി ജരാ ച കോസജ്ജാഭിഭൂതം തം അതിവത്തതേ ഉപരൂപരി അജ്ഝൊത്ഥരതി. സോ കരോഹീതി സോ ത്വം, കാതിയാന, ചതൂഹി ഓഘേഹി അനജ്ഝൊത്ഥരണീയം അരഹത്തഫലസങ്ഖാതം സുദീപം അത്തനോ കരോഹി അത്തനോ സന്താനേ ഉപ്പാദേഹി. ന ഹി താണം തവ വിജ്ജതേവ അഞ്ഞന്തി ഹീതി ഹേതുഅത്ഥേ നിപാതോ. യസ്മാ തതോ അഗ്ഗഫലതോ അഞ്ഞം തവ താണം നാമ ഇധ വാ ഹുരം വാ ന ഉപലബ്ഭതി, തസ്മാ തം അരഹത്തസങ്ഖാതം സുദീപം കരോഹീതി.
സത്ഥാ ഹി വിജേസി മഗ്ഗമേതന്തി യം സാധേതും അവിസഹന്താ യതോ പരാജിതാ പുഥൂ അഞ്ഞതിത്ഥിയാ, തദേതം തസ്സ സുദീപസ്സ കാരണഭൂതം പഞ്ചവിധസങ്ഗതോ ജാതിആദിഭയതോ ച അതീതം അരിയമഗ്ഗം ദേവപുത്തമാരാദികേ അഭിഭവിത്വാ തുയ്ഹം സത്ഥാ വിജേസി സാധേസി. യസ്മാ സത്ഥു സന്തകം അപ്പമത്തോ സതോ സമ്പജാനോ ഹുത്വാ അനുയുഞ്ജ യോഗം ഭാവനം ദള്ഹഞ്ച കരോഹി.
പുരിമാനി പമുഞ്ച ബന്ധനാനീതി പുരിമകാനി ഗിഹികാലേ ആബദ്ധാനി ഗിഹിബന്ധനാനി കാമഗുണബന്ധനാനി പമുഞ്ച വിസ്സജ്ജേഹി, തത്ഥ അനപെക്ഖോ ഹോഹി. സങ്ഘാടിഖുരമുണ്ഡഭിക്ഖഭോജീതി സങ്ഘാടിധാരീ ഝായാതി ഝായസ്സു ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനം അനുയുഞ്ജ.
തം പന അനുയുഞ്ജന്തോ യേന ഝാനേന ഝായതോ കിലേസാ സബ്ബസോ ജിതാ ഹൊന്തി, തം ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം അനുയുഞ്ജാതി ദസ്സെന്തോ ‘‘ഝായാഹി ജിനാഹീ’’തി ആഹ. യോഗക്ഖേമപഥേസു കോവിദോസീതി ചതൂഹി യോഗേഹി ഖേമസ്സ നിബ്ബാനസ്സ പഥഭൂതേസു ബോധിപക്ഖിയധമ്മേസു കുസലോ ഛേകോ അസി, തസ്മാ ഭാവനം ഉസ്സുക്കാപെന്തോ അനുത്തരം ഉത്തരരഹിതം, വിസുദ്ധിം നിബ്ബാനം അരഹത്തഞ്ച പപ്പുയ്യ പാപുണിത്വാ പന ത്വം പരിനിബ്ബാഹിസി. വാരിനാവ ജോതീതി മഹതാ സലിലവുട്ഠിനിപാതേന അഗ്ഗിഖന്ധോ വിയ അരിയമഗ്ഗവുട്ഠിനിപാതേന പരിനിബ്ബായിസ്സതി.
പജ്ജോതകരോതി പജ്ജോതിം കരോ പദീപോ. പരിത്തരംസോതി ഖുദ്ദകച്ചികോ. വിനമ്യതേതി വിനമീയതി അപനിയ്യതി. ലതാവാതി വല്ലി വിയ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ വട്ടിആദിപച്ചയവേകല്ലേന പരിത്തരംസോ മന്ദപഭോ പദീപോ അപ്പികാ ലതാ വാ വാതേന വിധമിയ്യതി വിദ്ധംസിയ്യതി, ഏവം തുവമ്പി. കോസിയഗൊത്തതായ, ഇന്ദസഗൊത്ത, ഇന്ദസമാനഗൊത്തം. മാരം തസ്സ വസേ അനാവത്തനാ അനുപാദാനതോ ച അനാദിയാനോ, നിദ്ധുനാഹി വിധമേഹി വിദ്ധംസേഹി. ഏവം പന വിദ്ധംസമാനോ സോ ത്വം വേദയിതാസു സബ്ബാസു വേദനാസു വിഗതച്ഛന്ദരാഗോ ഇധേവ ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ സബ്ബകിലേസദരഥപരിളാഹാഭാവേന സീതിഭൂതോ നിബ്ബുതോ അത്തനോ പരിനിബ്ബാനകാലം കങ്ഖ ആഗമേഹീതി
കാതിയാനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൮. മിഗജാലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
സുദേസിതോതിആദികാ മിഗജാലോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ അഭിണ്ഹസോ ധമ്മസ്സവനേന പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ അരഹത്തം പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ –
൪൧൭.
‘‘സുദേസിതോ ചക്ഖുമതാ, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ;
സബ്ബസംയോജനാതീതോ, സബ്ബവട്ടവിനാസനോ.
൪൧൮.
‘‘നിയ്യാനികോ ഉത്തരണോ, തണ്ഹാമൂലവിസോസനോ;
വിസമൂലം ആഘാതനം, ഛെത്വാ പാപേതി നിബ്ബുതിം.
൪൧൯.
‘‘അഞ്ഞാണമൂലഭേദായ, കമ്മയന്തവിഘാടനോ;
വിഞ്ഞാണാനം പരിഗ്ഗഹേ, ഞാണവജിരനിപാതനോ.
൪൨൦.
‘‘വേദനാനം വിഞ്ഞാപനോ, ഉപാദാനപ്പമോചനോ;
ഭവം അങ്ഗാരകാസുംവ, ഞാണേന അനുപസ്സനോ.
൪൨൧.
‘‘മഹാരസോ സുഗമ്ഭീരോ, ജരാമച്ചുനിവാരണോ;
അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, ദുക്ഖൂപസമനോ സിവോ.
൪൨൨.
‘‘കമ്മം കമ്മന്തി ഞത്വാന, വിപാകഞ്ച വിപാകതോ;
പടിച്ചുപ്പന്നധമ്മാനം, യഥാവാലോകദസ്സനോ;
മഹാഖേമങ്ഗമോ സന്തോ, പരിയോസാനഭദ്ദകോ’’തി. – ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി;
തത്ഥ സുദേസിതോതി സുട്ഠു ദേസിതോ, വേനെയ്യജ്ഝാസയാനുരൂപം ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥാനം യാഥാവതോ വിഭാവനവസേന ദേസിതോതി അത്ഥോ. അഥ വാ സുദേസിതോതി സമ്മാ ദേസിതോ, പവത്തിനിവത്തീനം തദുഭയഹേതൂനഞ്ച അവിപരീതതോ പകാസനവസേന ഭാസിതോ സ്വാഖ്യാതോതി അത്ഥോ. ചക്ഖുമതാതി മംസചക്ഖു, ദിബ്ബചക്ഖു, പഞ്ഞാചക്ഖു, ബുദ്ധചക്ഖു, സമന്തചക്ഖൂതി ഇമേഹി പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി ചക്ഖുമതാ. ബുദ്ധേനാതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന. ആദിച്ചബന്ധുനാതി ആദിച്ചഗൊത്തേന. ദുവിധോ ഹി ലോകേ ഖത്തിയവംസോ – ആദിച്ചവംസോ, സോമവംസോതി. തത്ഥ ആദിച്ചവംസോ, ഒക്കാകരാജവംസോതി ജാനിതബ്ബം. തതോ സഞ്ജാതതായ സാകിയാ ആദിച്ചഗൊത്താതി ഭഗവാ ‘‘ആദിച്ചബന്ധൂ’’തി വുച്ചതി. അഥ വാ ആദിച്ചസ്സ ബന്ധൂതിപി ഭഗവാ ആദിച്ചബന്ധു, സ്വായമത്ഥോ ഹെട്ഠാ വുത്തോയേവ. കാമരാഗസംയോജനാദീനം സബ്ബേസം സംയോജനാനം സമതിക്കമനഭാവതോ സബ്ബസംയോജനാതീതോ തതോ ഏവ കിലേസകമ്മവിപാകവട്ടാനം വിനാസനതോ വിദ്ധംസനതോ സബ്ബവട്ടവിനാസനോ, സംസാരചാരകതോ നിയ്യാനികോ, സംസാരമഹോഘതോ സമുത്തരണട്ഠേന ഉത്തരണോ, കാമതണ്ഹാദീനം സബ്ബതണ്ഹാനം മൂലം അവിജ്ജം അയോനിസോ മനസികാരഞ്ച വിസോസേതി സുക്ഖാപേതീതി തണ്ഹാമൂലവിസോസനോ, തിണ്ണമ്പി വേദാനം സമ്പടിവേധസ്സ വിസമൂലം, സത്താനം ബ്യസനുപ്പത്തിട്ഠാനതായ ആഘാതനം കമ്മം കിലേസം വാ ഛെത്വാ സമുച്ഛിന്ദിത്വാ നിബ്ബുതിം നിബ്ബാനം പാപേതി.
അഞ്ഞാണസ്സ മൂലം അയോനിസോ മനസികാരോ ആസവാ ച ‘‘ആസവസമുദയാ അവിജ്ജാസമുദയോ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൧൦൩) ഹി വുത്തം, തസ്സ ഭേദായ വജിരൂപമഞാണേന ഭിന്ദനത്ഥായ. അഥ വാ ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തിആദിവചനതോ (വിഭ॰ ൨൨൫-൨൨൬; സം॰ നി॰ ൨.൧) അഞ്ഞാണം മൂലം ഏതസ്സാതി അഞ്ഞാണമൂലം, ഭവചക്കം, തസ്സ മഗ്ഗഞാണവജിരേന പദാലനത്ഥം ദേസിതോതി സമ്ബന്ധോ. കമ്മയന്തവിഘാടനോതി കമ്മഘടിതസ്സ അത്തഭാവയന്തസ്സ വിദ്ധംസനോ. വിഞ്ഞാണാനം പരിഗ്ഗഹേതി കാമഭവാദീസു യഥാസകകമ്മുനാ വിഞ്ഞാണഗ്ഗഹണേ ഉപട്ഠിതേതി വചനസേസോ. തത്ഥ തത്ഥ ഹി ഭവേ പടിസന്ധിയാ ഗഹിതായ തംതംഭവനിസ്സിതവിഞ്ഞാണാനിപി ഗഹിതാനേവ ഹൊന്തി. ഞാണവജിരനിപാതനോതി ഞാണവജിരസ്സ
വേദനാനം വിഞ്ഞാപനോതി സുഖാദീനം തിസ്സന്നം വേദനാനം യഥാക്കമം ദുക്ഖസല്ലാനിച്ചവസേന യാഥാവതോ പവേദകോ. ഉപാദാനപ്പമോചനോതി കാമുപാദാനാദീഹി ചതൂഹിപി ഉപാദാനേഹി ചിത്തസന്താനസ്സ വിമോചകോ. ഭവം അങ്ഗാരകാസുംവ, ഞാണേന അനുപസ്സനോതി കാമഭവാദിനവവിധമ്പി ഭവം ഏകാദസഹി അഗ്ഗീഹി ആദിത്തഭാവതോ സാധികപോരിസം അങ്ഗാരകാസും വിയ മഗ്ഗഞാണേന അനുപച്ചക്ഖതോ ദസ്സേതാ.
സന്തപണീതഭാവതോ അതിത്തികരട്ഠേന മഹാരസോ പരിഞ്ഞാദിവസേന വാ മഹാകിച്ചതായ സാമഞ്ഞഫലവസേന മഹാസമ്പത്തിതായ ച മഹാരസോ, അനുപചിതസമ്ഭാരേഹി ദുരവഗാഹതായ അലബ്ഭനെയ്യപതിട്ഠതായ ച സുട്ഠു ഗമ്ഭീരോ ജരാമച്ചുനിവാരണോ, ആയതിം ഭവാഭിനിപ്ഫത്തിയാ നിവത്തനേന ജരായ മച്ചുനോ ച പടിസേധകോ. ഇദാനി യഥാവുത്തഗുണവിസേസയുത്തം ധമ്മം സരൂപതോ ദസ്സെന്തോ ‘‘അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ’’തി വത്വാ പുനപി തസ്സ കതിപയേ ഗുണേ വിഭാവേതും ‘‘ദുക്ഖൂപസമനോ സിവോ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – പരിസുദ്ധട്ഠേന അരിയോ, സമ്മാദിട്ഠിആദിഅട്ഠധമ്മസമോധാനതായ അട്ഠങ്ഗികോ, നിബ്ബാനഗവേസനട്ഠേന മഗ്ഗോ സകലവട്ടദുക്ഖവൂപസമനട്ഠേന ദുക്ഖവൂപസമനോ, ഖേമട്ഠേന സിവോ.
യഥാ ഇതോ ബാഹിരകസമയേ അസമ്മാസമ്ബുദ്ധപവേദിതത്താ കമ്മവിപാകോ വിപല്ലാസോ സിയാതി ഏവം അവിപല്ലാസെത്വാ പടിച്ചുപ്പന്നധമ്മാനം പടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു കമ്മം കമ്മന്തി വിപാകഞ്ച വിപാകതോ മഹാഖേമങ്ഗമോ, സബ്ബകിലേസദരഥപരിളാഹവൂപസമനതോ സന്തോ, അകുപ്പായ ചേതോവിമുത്തിയാ അനുപാദിസേസായ ച നിബ്ബാനധാതുയാ പാപനേന പരിയോസാനഭദ്ദകോ സുദേസിതോ ചക്ഖുമതാതി യോജനാ.
ഏവം
മിഗജാലത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൯. പുരോഹിതപുത്തജെന്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ജാതിമദേന മത്തോഹന്തിആദികാ ആയസ്മതോ ജെന്തത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കോസലരഞ്ഞോ പുരോഹിതസ്സ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, തസ്സ ജെന്തോതി നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ ജാതിമദേന ഭോഗഇസ്സരിയരൂപമദേന ച മത്തോ അഞ്ഞേ ഹീളെന്തോ ഗരുട്ഠാനിയാനമ്പി അപചിതിം അകരൊന്തോ മാനഥദ്ധോ വിചരതി. സോ ഏകദിവസം സത്ഥാരം മഹതിയാ പരിസായ പരിവുതം ധമ്മം ദേസെന്തം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമന്തോ ‘‘സചേ മം സമണോ ഗോതമോ പഠമം ആലപിസ്സതി, അഹമ്പി ആലപിസ്സാമി; നോ ചേ, നാലപിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദെത്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ഠിതോ ഭഗവതി പഠമം അനാലപന്തേ സയമ്പി മാനേന അനാലപിത്വാ ഗമനാകാരം ദസ്സേസി. തം ഭഗവാ –
‘‘ന മാനം ബ്രാഹ്മണ സാധു, അത്ഥികസ്സീധ ബ്രാഹ്മണ;
യേന അത്ഥേന ആഗച്ഛി, തമേവമനുബ്രൂഹയേ’’തി. (സം॰ നി॰ ൧.൨൦൧) –
ഗാഥായ
‘‘കേസു ന മാനം കയിരാഥ, കേസു ചസ്സ സഗാരവോ;
ക്യസ്സ അപചിതാ അസ്സു, ക്യസ്സു സാധു സുപൂജിതാ’’തി. –
പുച്ഛി. തസ്സ ഭഗവാ –
‘‘മാതരി
ആചരിയേ ചതുത്ഥമ്ഹി, സമണബ്രാഹ്മണേസു ച.
‘‘തേസു
ക്യസ്സ അപചിതാ അസ്സു, ത്യസ്സു സാധു സുപൂജിതാ.
‘‘അരഹന്തേ സീതിഭൂതേ, കതകിച്ചേ അനാസവേ;
നിഹച്ച മാനം അത്ഥദ്ധോ, തേ നമസ്സേ അനുത്തരേ’’തി. (സം॰ നി॰ ൧.൨൦൧) –
പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജെന്തോ ധമ്മം ദേസേസി. സോ തായ ദേസനായ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തികിത്തനമുഖേന അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ –
൪൨൩.
‘‘ജാതിമദേന മത്തോഹം, ഭോഗഇസ്സരിയേന ച;
സണ്ഠാനവണ്ണരൂപേന, മദമത്തോ അചാരിഹം.
൪൨൪.
‘‘നാത്തനോ സമകം കഞ്ചി, അതിരേകഞ്ച മഞ്ഞിസം;
അതിമാനഹതോ ബാലോ, പത്ഥദ്ധോ ഉസ്സിതദ്ധജോ.
൪൨൫.
‘‘മാതരം പിതരഞ്ചാപി, അഞ്ഞേപി ഗരുസമ്മതേ;
ന കഞ്ചി അഭിവാദേസിം, മാനത്ഥദ്ധോ അനാദരോ.
൪൨൬.
‘‘ദിസ്വാ വിനായകം അഗ്ഗം, സാരഥീനം വരുത്തമം;
തപന്തമിവ ആദിച്ചം, ഭിക്ഖുസങ്ഘപുരക്ഖതം.
൪൨൭.
‘‘മാനം മദഞ്ച ഛഡ്ഡെത്വാ, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ;
സിരസാ അഭിവാദേസിം, സബ്ബസത്താനമുത്തമം.
൪൨൮.
‘‘അതിമാനോ ച ഓമാനോ, പഹീനാ സുസമൂഹതാ;
അസ്മിമാനോ സമുച്ഛിന്നോ, സബ്ബേ മാനവിധാ ഹതാ’’തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ ജാതിമദേന മത്തോഹന്തി അഹം ഉദിച്ചേ ബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തോ, ‘‘ന മാദിസോ ഉഭതോ സുജാതോ അഞ്ഞോ അത്ഥീ’’തി കുലമാനേന മത്തോ മാനഥദ്ധോ അചാരിന്തി യോജനാ. ഭോഗഇസ്സരിയേന ചാതി വിഭവേന ആധിപച്ചേന ച ഹേതുഭൂതേന ഭോഗസമ്പദഞ്ച ഇസ്സരിയസമ്പദഞ്ച പടിച്ച ഉപ്പന്നമദേന മത്തോ അഹം അചാരിന്തി യോജനാ. സണ്ഠാനവണ്ണരൂപേനാതി സണ്ഠാനം മദമത്തോതി വുത്തപ്പകാരതോ അഞ്ഞേനപി മദേന മത്തോ.
നാത്തനോ സമകം കഞ്ചീതി അത്തനോ സമകം സദിസം ജാതിആദീഹി സമാനം അതിരേകം വാ കഞ്ചി ന മഞ്ഞിസം ന മഞ്ഞിം, മയാ സമാനമ്പി ന മഞ്ഞിം, കുതോ അധികന്തി അധിപ്പായോ. അതിമാനഹതോ ബാലോതി ബാലോ അഹം തതോ ബാലഭാവതോ അതിമാനേന ഖതൂപഹതകുസലാചാരോ, തതോ ഏവ പത്ഥദ്ധോ ഉസ്സിതദ്ധജോ ഥമ്ഭവസേന ഗരൂനമ്പി നിപച്ചകാരസ്സ അകരണതോ ഭുസം ഥദ്ധോ അനോനമനഥദ്ധജാതോ ഉസ്സിതമാനദ്ധജോ.
വുത്തമേവത്ഥം പാകടതരം കാതും ‘‘മാതര’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അഞ്ഞേതി ജെട്ഠഭാതുആദികേ, സമണബ്രാഹ്മണേ ച. ഗരുസമ്മതേതി ഗരൂതി സമ്മതേ ഗരുട്ഠാനിയേ. അനാദരോതി ആദരരഹിതോ.
ദിസ്വാ വിനായകം അഗ്ഗന്തി ഏവം മാനഥദ്ധോ ഹുത്വാ വിചരന്തോ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി വേനെയ്യാനം വിനയനതോ സയമ്ഭുതായ നായകഭാവതോ ച വിനായകം. സദേവകേ ലോകേ സീലാദിഗുണേഹി സെട്ഠഭാവതോ അഗ്ഗം. പുരിസദമ്മാനം അച്ചന്തതായ ദമനതോ സാരഥീനം വരുത്തമം, അതിവിയ ഉത്തമം ബ്യാമപ്പഭാദിഓഭാസേന ആദിച്ചമിവ തപന്തം, ഓഭാസന്തം ഭിക്ഖുസങ്ഘപുരക്ഖതം ധമ്മം ദേസെന്തം സബ്ബസത്താനം ഉത്തമം സത്ഥാരം ദിസ്വാ ബുദ്ധാനുഭാവേന സന്തജ്ജിതോ ‘‘അഹമേവ സെട്ഠോ, അഞ്ഞേ ഹീനാ’’തി പവത്തമാനം ഭോഗമദാദിമദഞ്ച ഛഡ്ഡെത്വാ പഹായ വിപ്പസന്നേന ചേതസാ സിരസാ അഭിവാദേസിന്തി യോജനാ. കഥം പനായം മാനഥദ്ധോ സമാനോ സത്ഥു ദസ്സനമത്തേന മാനം പഹാസീതി? ന ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം. സത്ഥു ദസ്സനമത്തേന മാനം ന പഹാസി ‘‘ന മാനം, ബ്രാഹ്മണ, സാധൂ’’തിആദികായ പന ദേസനായ മാനം പഹാസി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘മാനം മദഞ്ച ഛഡ്ഡെത്വാ, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ. സിരസാ അഭിവാദേസി’’ന്തി. വിപ്പസന്നേന ചേതസാതി ച ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ കരണവചനം ദട്ഠബ്ബം.
‘‘അഹമേവ അതിമാനോ. ‘‘ഇമേ പന നിഹീനാ’’തി അഞ്ഞേ ഹീനതോ ദഹന്തസ്സ മാനോ ‘‘ഓമാനോ’’തി വദന്തി. ‘‘സെയ്യോഹമസ്മീ’’തി പന അഞ്ഞം അതിക്കമിത്വാ അത്താനം സെയ്യതോ ദഹന്തസ്സ പവത്തോ സെയ്യമാനോ അതിമാനോ. ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി പവത്തോ ഹീനമാനോ ഓമാനോ. പഹീനാ സുസമൂഹതാതി ഹെട്ഠിമമഗ്ഗേഹി പഹീനാ ഹുത്വാ അഗ്ഗമഗ്ഗേന സുട്ഠു സമുഗ്ഘാടിതാ. അസ്മിമാനോതി ‘‘ഏസോഹമസ്മീ’’തി ഖന്ധേ ‘‘അഹ’’ന്തി സബ്ബേതി ന കേവലം അതിമാനഓമാനഅസ്മിമാനാ ഏവ, അഥ ഖോ സെയ്യസ്സ സെയ്യമാനാദയോ നവവിധാ അന്തരഭേദേന അനേകവിധാ ച സബ്ബേ മാനവിധാ മാനകൊട്ഠാസാ ഹതാ അഗ്ഗമഗ്ഗേന സമുഗ്ഘാടിതാതി.
പുരോഹിതപുത്തജെന്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൦. സുമനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
യദാ നവോ പബ്ബജിതോതിആദികാ ആയസ്മതോ സുമനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ സിഖിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മാലാകാരകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ ഏകദിവസം സിഖിം ഭഗവന്തം പസ്സിത്വാ പസന്നമാനസോ സുമനപുപ്ഫേഹി പൂജം അകാസി. സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ അഞ്ഞതരസ്സ ഉപാസകസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. സോ ച ഉപാസകോ ആയസ്മതോ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ ഉപട്ഠാകോ അഹോസി. തസ്സ ച തതോ പുബ്ബേ ജാതാജാതാ ദാരകാ മരിംസു. തേന സോ ‘‘സചാഹം ഇദാനി ഏകം പുത്തം ലഭിസ്സാമി, അയ്യസ്സ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബാജെസ്സാമീ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേസി. സോ ച ദസമാസച്ചയേന ജാതോ അരോഗോയേവ ഹുത്വാ അനുക്കമേന വഡ്ഢെന്തോ സത്തവസ്സികോ അഹോസി, തം പിതാ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബാജേസി. സോ പബ്ബജിത്വാ തതോ പരിപക്കഞാണത്താ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ നചിരസ്സേവ ഛളഭിഞ്ഞോ ഹുത്വാ ഥേരം ഉപട്ഠഹന്തോ ‘‘പാനീയം ആഹരിസ്സാമീ’’തി ഘടം ആദായ ഇദ്ധിയാ അനോതത്തദഹം അഗമാസി. അഥേകോ മിച്ഛാദിട്ഠികോ നാഗരാജാ അനോതത്തദഹം പടിച്ഛാദെന്തോ സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേന പരിക്ഖിപിത്വാ
൪൨൯.
‘‘യദാ നവോ പബ്ബജിതോ, ജാതിയാ സത്തവസ്സികോ;
ഇദ്ധിയാ അഭിഭൊത്വാന, പന്നഗിന്ദം മഹിദ്ധികം.
൪൩൦.
‘‘ഉപജ്ഝായസ്സ ഉദകം, അനോതത്താ മഹാസരാ;
ആഹരാമി തതോ ദിസ്വാ, മം സത്ഥാ ഏതദബ്രവി.
൪൩൧.
‘‘സാരിപുത്ത ഇമം പസ്സ, ആഗച്ഛന്തം കുമാരകം;
ഉദകകുമ്ഭമാദായ, അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതം.
൪൩൨.
‘‘പാസാദികേന
സാമണേരോനുരുദ്ധസ്സ, ഇദ്ധിയാ ച വിസാരദോ.
൪൩൩.
‘‘ആജാനീയേന ആജഞ്ഞോ, സാധുനാ സാധുകാരിതോ;
വിനീതോ അനുരുദ്ധേന, കതകിച്ചേന സിക്ഖിതോ.
൪൩൪.
‘‘സോ
സാമണേരോ സ സുമനോ, മാ മം ജഞ്ഞാതി ഇച്ഛതീ’’തി. –
അഞ്ഞാബ്യാകരണവസേന ഛ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ ആദിതോ ദ്വേ ഗാഥാ സുമനത്ഥേരേനേവ ഭാസിതാ, ഇതരാ ചതസ്സോ തം പസംസന്തേന സത്ഥാരാ ഭാസിതാ. താ സബ്ബാ ഏകജ്ഝം കത്വാ സുമനത്ഥേരോ പച്ഛാ അഞ്ഞാബ്യാകരണവസേന അഭാസി. തത്ഥ പന്നഗിന്ദന്തി നാഗരാജം. തതോതി തത്ഥ, യദാ നവോ പബ്ബജിതോ ജാതിയാ സത്തവസ്സികോ ഇദ്ധിബലേന മഹിദ്ധികം നാഗരാജം അഭിഭവിത്വാ അനോതത്തദഹതോ ഉപജ്ഝായസ്സ പാനീയം ആഹരാമി, തസ്മിം കാലേതി അത്ഥോ.
മം ‘‘സാരിപുത്ത, ഇമം പസ്സാ’’തിആദിമാഹ. അജ്ഝത്തം സുസമാഹിതന്തി വിസയജ്ഝത്തഭൂതേന അഗ്ഗഫലസമാധിനാ സുട്ഠു സമാഹിതം.
പാസാദികേന വത്തേനാതി പസ്സന്താനം പസാദാവഹേന ആചാരവത്തേന, കരണത്ഥേ ഇദം കരണവചനം. കല്യാണഇരിയാപഥോതി സമ്പന്നിരിയാപഥോ. പാസാദികേന വത്തേനാതി വാ ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ കരണവചനം. സമണസ്സ ഭാവോ സാമണ്യം, സാമഞ്ഞന്തി അത്ഥോ. തദത്ഥം ഈരതി പവത്തതീതി സാമണേരോ, സമണുദ്ദേസോ. ഇദ്ധിയാ ച വിസാരദോതി ഇദ്ധിയമ്പി ബ്യത്തോ സുകുസലോ. ആജാനീയേനാതി പുരിസാജാനീയേന. അത്തഹിതപരഹിതാനം സാധനതോ സാധുനാ കതകിച്ചേന അനുരുദ്ധേന സാധു ഉഭയഹിതസാധകോ, സുട്ഠു വാ ആജഞ്ഞോ കാരിതോ ദമിതോ. അഗ്ഗവിജ്ജായ വിനീതോ അസെക്ഖഭാവാപാദനേന സിക്ഖിതോ സിക്ഖാപിതോതി അത്ഥോ.
സോ സാമണേരോ സുമനോ പരമം സന്തിം നിബ്ബാനം പത്വാ അഗ്ഗമഗ്ഗാധിഗമേന അധിഗന്ത്വാ സച്ഛികത്വാ അത്തപച്ചക്ഖം കത്വാ അകുപ്പതം അരഹത്തഫലം അപ്പിച്ഛഭാവസ്സ പരമുക്കംസഗതത്താ മാ മം ജഞ്ഞാതി മം ‘‘അയം ഖീണാസവോ’’തി വാ ‘‘ഛളഭിഞ്ഞോ’’തി വാ കോചിപി മാ ജാനെയ്യാതി ഇച്ഛതി അഭികങ്ഖതീതി.
സുമനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൧. ന്ഹാതകമുനിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
വാതരോഗാഭിനീതോതിആദികാ ന്ഹാതകോതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ രാജഗഹസ്സ തിയോജനപ്പമാണേ ഠാനേ അരഞ്ഞായതനേ നീവാരേഹി യാപെന്തോ അഗ്ഗിം പരിചാരയമാനോ വസതി. തസ്സ സത്ഥാ ഘടേ വിയ പദീപം ഹദയബ്ഭന്തരേ പജ്ജലന്തം അരഹത്തൂപനിസ്സയം ദിസ്വാ അസ്സമപദം അഗമാസി. സോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ അത്തനോ
൪൩൫.
‘‘വാതരോഗാഭിനീതോ ത്വം, വിഹരം കാനനേ വനേ;
പവിദ്ധഗോചരേ ലൂഖേ, കഥം ഭിക്ഖു കരിസ്സസീ’’തി. – ഗാഥമാഹ; അഥ ഥേരോ –
൪൩൬.
‘‘പീതിസുഖേന വിപുലേന, ഫരിത്വാന സമുസ്സയം;
ലൂഖമ്പി അഭിസമ്ഭൊന്തോ, വിഹരിസ്സാമി കാനനേ.
൪൩൭.
‘‘ഭാവെന്തോ സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗേ, ഇന്ദ്രിയാനി ബലാനി ച;
ഝാനസോഖുമ്മസമ്പന്നോ, വിഹരിസ്സം അനാസവോ.
൪൩൮.
‘‘വിപ്പമുത്തം കിലേസേഹി, സുദ്ധചിത്തം അനാവിലം;
അഭിണ്ഹം പച്ചവെക്ഖന്തോ, വിഹരിസ്സം അനാസവോ.
൪൩൯.
‘‘അജ്ഝത്തഞ്ച ബഹിദ്ധാ ച, യേ മേ വിജ്ജിംസു ആസവാ;
സബ്ബേ അസേസാ ഉച്ഛിന്നാ, ന ച ഉപ്പജ്ജരേ പുന.
൪൪൦.
‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ പരിഞ്ഞാതാ, തിട്ഠന്തി ഛിന്നമൂലകാ;
ദുക്ഖക്ഖയോ അനുപ്പത്തോ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. –
ഇമാഹി സേസഗാഥാഹി അത്തനോ വിഹാരം സത്ഥു പവേദേസി.
തത്ഥ ഝാനസോഖുമ്മസമ്പന്നോതി ഝാനസുഖുമഭാവേന സമന്നാഗതോ. ഝാനസുഖുമം നാമ അരൂപജ്ഝാനം, തസ്മാ അട്ഠസമാപത്തിലാഭിമ്ഹീതി വുത്തം ഹോതി. തേന അത്തനോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തിതം ദസ്സേതി. അപരേ പനാഹു – ‘‘സോഖുമ്മന്തി അഗ്ഗമഗ്ഗഫലേസു അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ വിപ്പമുത്തം കിലേസേഹീതി പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തിയാ സബ്ബകിലേസേഹി വിമുത്തം, തതോ ഏവ സുദ്ധചിത്തം, അനാവിലസങ്കപ്പതായ അനാവിലം, തീഹിപി പദേഹി അരഹത്തഫലചിത്തമേവ വദതി. സേസം ഹെട്ഠാ വുത്തനയമേവ. ഇമമേവ ച ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണം അഹോസീതി.
ന്ഹാതകമുനിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൨. ബ്രഹ്മദത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അക്കോധസ്സാതിആദികാ ആയസ്മതോ ബ്രഹ്മദത്തത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനിത്വാ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ സാവത്ഥിയം കോസലരഞ്ഞോ പുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, ബ്രഹ്മദത്തോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ ജേതവനമഹേ ബുദ്ധാനുഭാവം ദിസ്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി ഛളഭിഞ്ഞോ അഹോസി. തം ഏകദിവസം നഗരേ പിണ്ഡായ ചരന്തം അഞ്ഞതരോ ബ്രാഹ്മണോ അക്കോസി. ഥേരോ തം സുത്വാപി തുണ്ഹീഭൂതോ പിണ്ഡായ ചരതിയേവ, ബ്രാഹ്മണോ പുനപി അക്കോസിയേവ. മനുസ്സാ ഏവം അക്കോസന്തമ്പി നം ‘‘അയം ഥേരോ ന കിഞ്ചി ഭണതീ’’തി ആഹംസു. തം സുത്വാ ഥേരോ തേസം മനുസ്സാനം ധമ്മം ദേസെന്തോ –
൪൪൧.
‘‘അക്കോധസ്സ കുതോ കോധോ, ദന്തസ്സ സമജീവിനോ;
സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തസ്സ, ഉപസന്തസ്സ താദിനോ.
൪൪൨.
‘‘തസ്സേവ തേന പാപിയോ, യോ കുദ്ധം പടികുജ്ഝതി;
കുദ്ധം അപ്പടികുജ്ഝന്തോ, സങ്ഗാമം ജേതി ദുജ്ജയം.
൪൪൩.
‘‘ഉഭിന്നമത്ഥം ചരതി, അത്തനോ ച പരസ്സ ച;
പരം സങ്കുപിതം ഞത്വാ, യോ സതോ ഉപസമ്മതി.
൪൪൪.
‘‘ഉഭിന്നം തികിച്ഛന്തം തം, അത്തനോ ച പരസ്സ ച;
ജനാ മഞ്ഞന്തി ബാലോതി, യേ ധമ്മസ്സ അകോവിദാ. (സം॰ നി॰ ൧.൧൮൯);
൪൪൫.
‘‘ഉപ്പജ്ജേ
ഉപ്പജ്ജേ ചേ രസേ തണ്ഹാ, പുത്തമംസൂപമം സര.
൪൪൬.
‘‘സചേ ധാവതി ചിത്തം തേ, കാമേസു ച ഭവേസു ച;
ഖിപ്പം നിഗ്ഗണ്ഹ സതിയാ, കിട്ഠാദം വിയ ദുപ്പസു’’ന്തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ അക്കോധസ്സാതി കോധരഹിതസ്സ മഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്നകോധസ്സ. കുതോ കോധോതി കുതോ നാമ ഹേതു കോധോ ഉപ്പജ്ജെയ്യ, തസ്സ ഉപ്പത്തികാരണം നത്ഥീതി അത്ഥോ. ദന്തസ്സാതി ഉത്തമേന ദമേന അഗ്ഗമഗ്ഗദമഥേന ദന്തസ്സ. സമജീവിനോതി കായവിസമാദീനി സബ്ബസോ പഹായ കായസമാദീനം വസേന സമം ജീവന്തസ്സ സത്തട്ഠാനിയേന സമ്പജഞ്ഞേന സമ്മദേവ വത്തന്തസ്സ. സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തസ്സാതി സമ്മാ അഞ്ഞായ അഭിഞ്ഞെയ്യാദികേ ധമ്മേ ജാനിത്വാ സബ്ബാസവേഹി വിപ്പമുത്തസ്സ. തതോ ഏവ സബ്ബകിലേസദരഥപരിളാഹവൂപസമേന ഉപസന്തസ്സ. ഇട്ഠാദീസു താദിലക്ഖണപ്പത്തിയാ താദിനോ ഖീണാസവസ്സ കുതോ കോധോതി അഞ്ഞാപദേസേന ഥേരോ അത്തനോ കോധാഭാവം തസ്സ ച കാരണാനി വത്വാ ഇദാനി കോധേ അകോധേ ച ആദീനവാനിസംസദസ്സനേന ധമ്മം കഥെന്തോ ‘‘തസ്സേവാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യോ കുദ്ധം പടികുജ്ഝതീതി യോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ ഉപരി കുദ്ധം കുപിതം പുഗ്ഗലം പടികുജ്ഝതി, തസ്സേവ തേന പടികുജ്ഝനപച്ചക്കോസനപടിപ്പഹരണാദിനാ പാപിയോ ഇധലോകേ വിഞ്ഞൂഗരഹാദിവസേന പരലോകേ നിരയദുക്ഖാദിവസേന അഭദ്ദകതരം അകല്യാണതരം ഹോതി. കുജ്ഝനേന പന അകുദ്ധസ്സ പാപം ഹോതീതി വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. കേചി പന ‘‘യോ അകുദ്ധം പടികുദ്ധം ആരബ്ഭ കുജ്ഝതീ’’തി അത്ഥം വദന്തി. കുദ്ധം അപ്പടികുജ്ഝന്തോതി യോ പന കുദ്ധം പുഗ്ഗലം ‘‘അയം കുദ്ധോ കോധപരേതോ’’തി ഞത്വാ ന പടികുജ്ഝതി ഖമതി, സോ ദുജ്ജയം കിലേസസങ്ഗാമം ജേതി നാമ. ന കേവലഞ്ചസ്സ കിലേസസങ്ഗാമജയോ ഏവ, അഥ ഖോ ഉഭയഹിതപടിപത്തിമ്പീതി ദസ്സെന്തോ ആഹ ‘‘ഉഭിന്നമത്ഥം…പേ॰… ഉപസമ്മതീ’’തി. യോ പരം പുഗ്ഗലം സങ്കുപിതം കുദ്ധം ‘‘കോധപരേതോ’’തി ഞത്വാ തം മെത്തായന്തോ അജ്ഝുപെക്ഖന്തോ വാ സതോ ഉപസമ്മതി ഖമതി ന പടിപ്ഫരതി. സോ അത്തനോ ച പരസ്സ ചാതി ഉഭിന്നം ഉഭയലോകസുഖാവഹം അത്ഥം ഹിതം ചരതി.
ഉഭിന്നം തികിച്ഛന്തം തന്തി തം അത്തനോ ച പരസ്സ ചാതി ഉഭിന്നം ദ്വിന്നം കോധബ്യാധിതികിച്ഛായ തികിച്ഛന്തം ഖമന്തം പുഗ്ഗലം യേ ജനാ ധമ്മസ്സ അരിയാചാരധമ്മേ അകുസലാ, തേ ബാലാ ‘‘അയം അവിദ്ദസു യോ അത്താനം അക്കോസന്തസ്സ പഹരന്തസ്സ കിഞ്ചി ന കരോതീ’’തി മഞ്ഞന്തി
ഏവം ‘‘ഉപ്പജ്ജേ തേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപ്പജ്ജേ തേ സചേതി സചേ തേ കമ്മട്ഠാനം അനുയുഞ്ജന്തസ്സ കഞ്ചി പുഗ്ഗലം നിസ്സായ ചിരപരിചയോ കോധോ ഉപ്പജ്ജെയ്യ, തസ്സ വൂപസമായ –
‘‘ഉഭതോദണ്ഡകേന ചേപി, ഭിക്ഖവേ, കകചേന ചോരാ ഓചരകാ അങ്ഗമങ്ഗാനി ഓകന്തെയ്യും, തത്രാപി യോ മനോ പദൂസെയ്യ, ന മേ സോ തേന സാസനകരോ’’തി (മ॰ നി॰ ൧.൨൩൨) –
സത്ഥാരാ വുത്തം കകചൂപമം ഓവാദം ആവജ്ജേഹി. ഉപ്പജ്ജേ ചേ രസേ തണ്ഹാതി സചേ തേ മധുരാദിഭേദേ രസേ തണ്ഹാ അഭിലാസോ ഉപ്പജ്ജെയ്യ, തസ്സ വൂപസമായ –
‘‘പുത്തമംസം ജായമ്പതികാ യഥാ കന്താരനിത്ഥരണത്ഥമേവ ഖാദിംസു, ന രസതണ്ഹായ ഏവം കുലപുത്തോപി പബ്ബജിതോ പിണ്ഡപാതം പടിസേവതി…പേ॰… ഫാസുവിഹാരോ ചാ’’തി (സം॰ നി॰ ൨.൬൩ അത്ഥതോ സമാനം) –
ഏവം വുത്തം പുത്തമംസൂപമോവാദം സര അനുസ്സര.
സചേ ധാവതി തേ ചിത്തന്തി അയോനിസോ മനസി കരോതോ തവ ചിത്തം കാമേസു പഞ്ചകാമഗുണേസു ഛന്ദരാഗവസേന, കാമഭവാദീസു ഭവേസു ഭവപത്ഥനാവസേന സചേ ധാവതി സരതി ജവതി. ഖിപ്പം നിഗ്ഗണ്ഹ സതിയാ, കിട്ഠാദം വിയ ദുപ്പസുന്തി തഥാ ധാവിതും അദെന്തോ യഥാ നാമ പുരിസോ കിട്ഠാദം സസ്സഖാദകം ദുപ്പസും ദുട്ഠഗോണം യൊത്തേന ഥമ്ഭേ ബന്ധിത്വാ അത്തനോ വസേ വത്തേതി, ഏവം സതിയാ സതിയൊത്തേന സമ്മാധിഥമ്ഭേ ബന്ധന്തോ ഖിപ്പം സീഘമേവ നിഗ്ഗണ്ഹ, യഥാ കിലേസവിഗമേന നിബ്ബിസേവനം ഹോതി, തഥാ ദമേഹീതി. കേചി പന ‘‘ഥേരോ പുഥുജ്ജനോവ ഹുത്വാ അക്കോസം അധിവാസെന്തോ തേസം മനുസ്സാനം അരിയഗുണേ പകാസെന്തോ ധമ്മം കഥെത്വാ പച്ഛാ ദ്വീഹി ഗാഥാഹി അത്താനം ഓവദന്തോ വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ അരഹത്തം പത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരൊന്തോ ഇമായേവ ഗാഥാ അഭാസീ’’തി വദന്തി.
ബ്രഹ്മദത്തത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൩. സിരിമണ്ഡത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ഛന്നമതിവസ്സതീതിആദികാ സിരിമണ്ഡോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ഭേസകലാവനേ ഭഗവതി വിഹരന്തേ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ലദ്ധൂപസമ്പദോ സമണധമ്മം കരൊന്തോ ഏകസ്മിം ഉപോസഥദിവസേ പാതിമൊക്ഖുദ്ദേസട്ഠാനേ നിസിന്നോ നിദാനുദ്ദേസസ്സ പരിയോസാനേ ‘‘ആവികതാ ഹിസ്സ ഫാസു ഹോതീ’’തി (മഹാവ॰ ൧൩൪) പാളിയാ അത്ഥം ഉപധാരെന്തോ ആപന്നം ആപത്തിം അനാവികത്വാ പടിച്ഛാദെന്തോ ഉപരൂപരി ആപത്തിയോ ആപജ്ജതി, തേനസ്സ ന ഫാസു ഹോതി, ആവികത്വാ പന യഥാധമ്മം പടികരൊന്തസ്സ ഫാസു ഹോതീതി ഇമമത്ഥം മനസി കത്വാ ‘‘അഹോ സത്ഥു സാസനം സുവിസുദ്ധ’’ന്തി ലദ്ധപ്പസാദോ തഥാ ഉപ്പന്നം പീതിം വിക്ഖമ്ഭെത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ അരഹത്തം പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവെക്ഖിത്വാ പസന്നമാനസോ ഭിക്ഖൂനം ഓവാദം ദെന്തോ –
൪൪൭.
‘‘ഛന്നമതിവസ്സതി, വിവടം നാതിവസ്സതി;
തസ്മാ ഛന്നം വിവരേഥ, ഏവം തം നാതിവസ്സതി.
൪൪൮.
‘‘മച്ചുനാബ്ഭാഹതോ
തണ്ഹാസല്ലേന ഓതിണ്ണോ, ഇച്ഛാധൂപായിതോ സദാ. (സം॰ നി॰ ൧.൬൬);
൪൪൯.
‘‘മച്ചുനാബ്ഭാഹതോ ലോകോ, പരിക്ഖിത്തോ ജരായ ച;
ഹഞ്ഞതി നിച്ചമത്താണോ, പത്തദണ്ഡോവ തക്കരോ.
൪൫൦.
‘‘ആഗച്ഛന്തഗ്ഗിഖന്ധാവ, മച്ചു ബ്യാധി ജരാ തയോ;
പച്ചുഗ്ഗന്തും ബലം നത്ഥി, ജവോ നത്ഥി പലായിതും.
൪൫൧.
‘‘അമോഘം ദിവസം കയിരാ, അപ്പേന ബഹുകേന വാ;
യം യം വിജഹതേ രത്തിം, തദൂനം തസ്സ ജീവിതം.
൪൫൨.
‘‘ചരതോ തിട്ഠതോ വാപി, ആസീനസയനസ്സ വാ;
ഉപേതി ചരിമാ രത്തി, ന തേ കാലോ പമജ്ജിതു’’ന്തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ ഛന്നന്തി ഛാദിതം യഥാഭൂതം അവിവടം അപ്പകാസിതം ദുച്ചരിതം. അതിവസ്സതീതി ആപത്തിവസ്സഞ്ചേവ കിലേസവസ്സഞ്ച അതിവിയ വസ്സതി. ആപത്തിയാ ഹി ഛാദനം അലജ്ജിഭാവാദിനാ വിവടന്തി പകാസിതം അപ്പടിച്ഛന്നം. നാതിവസ്സതീതി എത്ഥ അതീതി ഉപസഗ്ഗമത്തം, ന വസ്സതീതി അത്ഥോ. അവസ്സനഞ്ചെത്ഥ വുത്തവിപരിയായേന വേദിതബ്ബം ചിത്തസന്താനസ്സ വിസോധിതത്താ. തസ്മാതി വുത്തമേവത്ഥം കാരണഭാവേന പച്ചാമസതി, ഛന്നസ്സ ദുച്ചരിതസ്സ ആപത്തിവസ്സാദീനം അതിവസ്സനതോ വിവടസ്സ ച അവസ്സനതോതി അത്ഥോ. ഛന്നം വിവരേഥാതി പുഥുജ്ജനഭാവേന ഛാദനാധിപ്പായേ ഉപ്പന്നേപി തം ഏവന്തി വിവരണേന യഥാധമ്മം പടിപത്തിയാ. തന്തി തം ഛന്നം ദുച്ചരിതം. നാതിവസ്സതി ആപത്തിവസ്സം കിലേസവസ്സഞ്ച ന വസ്സതി, സുദ്ധന്തേ പുഗ്ഗലം പതിട്ഠപേതീതി അത്ഥോ.
ഇദാനി ‘‘മച്ചുനാബ്ഭാഹതോ ലോകോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ മച്ചുനാബ്ഭാഹതോ ലോകോതി അയം സബ്ബോപി സത്തലോകോ ചോരോ വിയ ചോരഘാതകേന, സബ്ബവട്ടനിപാതിനാ മച്ചുനാ മരണേന അഭിഹതോ, ന തസ്സ ഹത്ഥതോ മുച്ചതി. ജരായ പരിവാരിതോതി അയം ലോകോ ഉപ്പാദതോ ഉദ്ധം മരണൂപനയനരസായ ജരായ പരിവാരിതോ അജ്ഝൊത്ഥടോ, ജരാസങ്ഘാതപരിമുക്കോതി അത്ഥോ. തണ്ഹാസല്ലേന ഓതിണ്ണോതി സരീരസ്സ അന്തോ നിമുഗ്ഗേന വിസപീതഖുരപ്പേന വിയ ഉപാദാനലക്ഖണേന തണ്ഹാസങ്ഖാതേന സല്ലേന ഓതിണ്ണോ ഹദയബ്ഭന്തരേ ഓഗാള്ഹോ. തണ്ഹാ ഹി പീളാജനനതോ അന്തോ തുദനതോ ദുരുദ്ധാരതോ ച ‘‘സല്ലോ’’തി വുച്ചതി. ഇച്ഛാധൂപായിതോതി ആരമ്മണാഭിപത്ഥനലക്ഖണായ ഇച്ഛായ സന്താപിതോ. തം വിസയം ഇച്ഛന്തോ ഹി പുഗ്ഗലോ യദിച്ഛിതം വിസയം ലഭന്തോ വാ അലഭന്തോ വാ തായ ഏവ അനുദഹനലക്ഖണായ ഇച്ഛായ സന്തത്തോ പരിളാഹപ്പത്തോ ഹോതി. സദാതി സബ്ബകാലം, ഇദഞ്ച പദം സബ്ബപദേസു യോജേതബ്ബം.
പരിക്ഖിത്തോ ജരായ ചാതി ന കേവലം മച്ചുനാ അബ്ഭാഹതോയേവ, അഥ ഖോ ജരായ ച പരിക്ഖിത്തോ. ജരായ സമവരുദ്ധോ ജരാപാകാരപരിക്ഖിത്തോ, ന തം സമതിക്കമതീതി അത്ഥോ. ഹഞ്ഞതി നിച്ചമത്താണോതി അതാണോ അസരണോ ഹുത്വാ നിച്ചകാലം ജരാമരണേഹി ഹഞ്ഞതി വിബാധീയതി. യഥാ കിം? പത്തദണ്ഡോവ തക്കരോ യഥാ തക്കരോ ചോരോ കതാപരാധോ വജ്ഝപ്പത്തോ അതാണോ രാജാണായ ഹഞ്ഞതി, ഏവമയം ലോകോ ജരാമരണേഹീതി ദസ്സേതി.
ആഗച്ഛന്തഗ്ഗിഖന്ധാവാതി മഹാവനേ ഡയ്ഹമാനേ തം അഭിഭവന്താ മഹന്താ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ വിയ മച്ചു ബ്യാധി ജരാതി ഇമേ തയോ അനുദഹനട്ഠേന അഗ്ഗിക്ഖന്ധാ ഇമം സത്തലോകം അഭിഭവന്താ ആഗച്ഛന്തി പച്ചുഗ്ഗന്തും അഭിഭവിതും ബലം ഉസ്സാഹോ നത്ഥി, ഇമസ്സ ലോകസ്സ, ജവോ നത്ഥി പലായിതും ജവന്തേസു, അജ്ഝൊത്ഥരന്തേസു. യത്ഥ തേ നാഭിഭവന്തി, പിട്ഠിം ദസ്സെത്വാ തതോ പലായിതുമ്പി ഇമസ്സ ലോകസ്സ ജങ്ഘാജവോ നത്ഥി, ഏവം അമോഘം ദിവസം കയിരാ, അപ്പേന ബഹുകേന വാതി അപ്പേന അന്തമസോ ഗദ്ദൂഹനമത്തമ്പി കാലം പവത്തിതേന ബഹുകേന വാ സകലം അഹോരത്തം പവത്തിതേന വിപസ്സനാമനസികാരേന അമോഘം അവഞ്ഝം ദിവസം കരെയ്യ, യസ്മാ യം യം വിജഹതേ രത്തിം, തദൂനം തസ്സ ജീവിതം അയം സത്തോ യം യം രത്തിം വിജഹതി നാസേതി ഖേപേതി, തദൂനം തേന ഊനം തസ്സ സത്തസ്സ ജീവിതം ഹോതി. ഏതേന രത്തിക്ഖയോ നാമ ജീവിതക്ഖയോ തസ്സ അനിവത്തനതോതി ദസ്സേതി. തേനാഹ –
‘‘യമേകരത്തിം പഠമം, ഗബ്ഭേ വസതി മാണവോ;
അബ്ഭുട്ഠിതോവ സോ യാതി, സ ഗച്ഛം ന നിവത്തതീ’’തി. (ജാ॰ ൧.൧൫.൩൬൩);
ന കേവലം രത്തിവസേനേവ, അഥ ഖോ ഇരിയാപഥവസേനാപി ജീവിതക്ഖയോ ഉപധാരേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘ചരതോ’’തിആദി. ചരതോതി ഗച്ഛന്തസ്സ. തിട്ഠതോതി ഠിതം കപ്പെന്തസ്സ. ആസീനസയനസ്സ വാതി ആസീനസ്സ സയനസ്സ വാ, നിസിന്നസ്സ നിപജ്ജന്തസ്സ വാതി അത്ഥോ. ‘‘ആസീദന’’ന്തിപി പഠന്തി, തത്ഥ സാമിഅത്ഥേ ഉപയോഗവചനം ദട്ഠബ്ബം. ഉപേതി ചരിമാ രത്തീതി ചരിമകചിത്തസഹിതാ രത്തി ഉപഗച്ഛതി, രത്തിഗ്ഗഹണഞ്ചെത്ഥ ദേസനാസീസമത്തം. ഗമനാദീസു യേന കേനചി ഇരിയാപഥേന സമങ്ഗീഭൂതസ്സ ചരിമകാലോയേവ, തേനേവസ്സ ഇരിയാപഥക്ഖണാ ജീവിതം ഖേപെത്വാ ഏവ ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ ന തേ കാലോ പമജ്ജിതും നായം തുയ്ഹം പമാദം ആപജ്ജിതും കാലോ ‘‘ഇമസ്മിം നാമ കാലേ മരണം ന ഹോതീ’’തി അവിദിതത്താ. വുത്തം ഹി –
‘‘അനിമിത്തമനഞ്ഞാതം, മച്ചാനം ഇധ ജീവിതം;
കസിരഞ്ച പരിത്തഞ്ച, തഞ്ച ദുക്ഖേന സംയുത’’ന്തി. (സു॰ നി॰ ൫൭൯);
തസ്മാ ഏവം അത്താനം ഓവദിത്വാ അപ്പമത്തേന തീസു സിക്ഖാസു അനുയോഗോ കാതബ്ബോതി അധിപ്പായോ.
സിരിമണ്ഡത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧൪. സബ്ബകാമിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ദ്വിപാദകോതിആദികാ സബ്ബകാമോതി ലദ്ധനാമോ വയപ്പത്തോ ഞാതകേഹി ദാരപരിഗ്ഗഹം കാരിതോ നിസ്സരണജ്ഝാസയതായ ഘരാവാസം ജിഗുച്ഛന്തോ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ സമണധമ്മം കരൊന്തോ ഉപജ്ഝായേന സദ്ധിം വേസാലിം ഉപഗതോ ഞാതിഘരം അഗമാസി. തത്ഥ നം പുരാണദുതിയികാ പതിവിയോഗദുക്ഖിതാ കിസാ ദുബ്ബണ്ണാ അനലങ്കതാ കിലിട്ഠവത്ഥനിവസനാ വന്ദിത്വാ രോദമാനാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. തം ദിസ്വാ ഥേരസ്സ കരുണാപുരസ്സരം മെത്തം ഉപട്ഠാപയതോ അനുഭൂതാരമ്മണേ അയോനിസോമനസികാരവസേന സഹസാ കിലേസോ ഉപ്പജ്ജി.
സോ തേന കസാഹി താളിതോ ആജാനീയോ വിയ സഞ്ജാതസംവേഗോ താവദേവ സുസാനം ഗന്ത്വാ, അസുഭനിമിത്തം ഉഗ്ഗഹെത്വാ, തത്ഥ പടിലദ്ധഝാനം പാദകം കത്വാ, വിപസ്സനം വഡ്ഢെത്വാ, അരഹത്തം പാപുണി. അഥസ്സ സസുരോ അലങ്കതപടിയത്തം ധീതരം ആദായ മഹതാ പരിവാരേന നം ഉപ്പബ്ബാജേതുകാമോ വിഹാരം അഗമാസി. ഥേരോ തസ്സാ അധിപ്പായം ഞത്വാ അത്തനോ കാമേസു വിരത്തഭാവം സബ്ബത്ഥ ച അനുപലിത്തതം പകാസെന്തോ –
൪൫൩.
‘‘ദ്വിപാദകോയം അസുചി, ദുഗ്ഗന്ധോ പരിഹീരതി;
നാനാകുണപപരിപൂരോ, വിസ്സവന്തോ തതോ തതോ.
൪൫൪.
‘‘മിഗം നിലീനം കൂടേന, ബളിസേനേവ അമ്ബുജം;
വാനരം വിയ ലേപേന, ബാധയന്തി പുഥുജ്ജനം.
൪൫൫.
‘‘രൂപാ സദ്ദാ രസാ ഗന്ധാ, ഫൊട്ഠബ്ബാ ച മനോരമാ;
പഞ്ച കാമഗുണാ ഏതേ, ഇത്ഥിരൂപസ്മി ദിസ്സരേ.
൪൫൬.
‘‘യേ ഏതാ ഉപസേവന്തി, രത്തചിത്താ പുഥുജ്ജനാ;
വഡ്ഢെന്തി കടസിം ഘോരം, ആചിനന്തി പുനബ്ഭവം.
൪൫൭.
‘‘യോ
സോമം വിസത്തികം ലോകേ, സതോ സമതിവത്തതി.
൪൫൮.
‘‘കാമെസ്വാദീനവം ദിസ്വാ, നെക്ഖമ്മം ദട്ഠു ഖേമതോ;
നിസ്സടോ സബ്ബകാമേഹി, പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോ’’തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ ദ്വിപാദകോതി യദിപി അപാദകാദയോപി കായാ അസുചീയേവ, അധികാരവസേന പന ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന വാ ഏവം വുത്തം. യസ്മാ വാ അഞ്ഞേ അസുചിഭൂതാപി കായാ ലോണമ്ബിലാദീഹി അഭിസങ്ഖരിത്വാ മനുസ്സാനം ഭോജനേപി ഉപനീയന്തി, ന പന മനുസ്സകായോ, തസ്മാ അസുചിതരസഭാവമസ്സ ദസ്സെന്തോ ‘‘ദ്വിപാദകോ’’തി ആഹ. അയന്തി തദാ ഉപട്ഠിതം ഇത്ഥിരൂപം അസുചീതി അസുചി ഏവ, ന എത്ഥ കിഞ്ചിപി സുചീതി അത്ഥോ. ദുഗ്ഗന്ധോ പരിഹീരതീതി ദുഗ്ഗന്ധോ സമാനോ പുപ്ഫഗന്ധാദീഹി സങ്ഖരിത്വാ പരിഹരീയതി. നാനാകുണപപരിപൂരോതി കേസാദിഅനേകപ്പകാരകുണപഭരിതോ. വിസ്സവന്തോ തതോ തതോതി പുപ്ഫഗന്ധാദീഹിസ്സ ജേഗുച്ഛഭാവം പടിച്ഛാദേതും വായമന്താനമ്പി തം വായാമം നിപ്ഫലം കത്വാ നവഹി ദ്വാരേഹി ഖേളസിങ്ഘാണികാദീനി ലോമകൂപേഹി ച സേദജല്ലികം ‘വിസ്സവന്തോയേവ പരിഹീരതീ’തി സമ്ബന്ധോ.
ഏവം ജേഗുച്ഛോപി സമാനോ ചായം കായോ കൂടാദീഹി വിയ മിഗാദികേ അത്തനോ രൂപാദീഹി അന്ധപുഥുജ്ജനേ വഞ്ചേതിയേവാതി ദസ്സെന്തോ ‘‘മിഗ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ മിഗം നിലീനം കൂടേനാതി പാസവാകരാദിനാ കൂടേന നിലീനം, പടിച്ഛന്നം കത്വാ മിഗം വിയ നേസാദോ. വക്ഖമാനോ ഹി ഇവ-സദ്ദോ ഇധാപി ആനെത്വാ യോജേതബ്ബോ. ബളിസേനേവ അമ്ബുജന്തി അമ്ബുജം മച്ഛം ആമിസബദ്ധേന ബളിസേന വിയ ബാളിസികോ. വാനരം വിയ ലേപേനാതി രുക്ഖസിലാദീസു പക്ഖിത്തേന മക്കടലേപേന മക്കടം വിയ മിഗലുദ്ദോ അന്ധപുഥുജ്ജനം വഞ്ചെന്തോ ബാധെന്തീതി.
കേ പന ബാധെന്തീതി ആഹ. ‘‘രൂപാ സദ്ദാ’’തിആദി. രൂപാദയോ ഹി പഞ്ച കാമകൊട്ഠാസാ വിസേസതോ വിസഭാഗവത്ഥുസന്നിസ്സയാ വിപല്ലാസൂപനിസ്സയേന അയോനിസോമനസികാരേന പരിക്ഖിത്താനം അന്ധപുഥുജ്ജനാനം മനോ രമെന്തോ കിലേസവത്ഥുതായ അനത്ഥാവഹഭാവതോ തേ ബാധെന്തി നാമ. തേന വുത്തം ‘‘രൂപാ സദ്ദാ…പേ॰… ഇത്ഥിരൂപസ്മി ദിസ്സരേ’’തി.
ഇത്ഥിഗ്ഗഹണഞ്ചെത്ഥ ‘‘യേ ഏതാ ഉപസേവന്തീ’’തിആദി. തസ്സത്ഥോ – യേ പുഥുജ്ജനാ ഏതാ ഇത്ഥിയോ രത്തചിത്താ രാഗാഭിഭൂതചിത്താ ഉപഭോഗവത്ഥുസഞ്ഞായ വഡ്ഢെന്തി കടസിം ഘോരന്തി തേ ജാതിആദീഹി നിരയാദീഹി ച ഘോരം, ഭയാനകം, അന്ധബാലേഹി അഭിരമിതബ്ബതോ കടസിസങ്ഖാതം സംസാരം പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തിമരണാദിനാ വഡ്ഢെന്തി. തേനാഹ ‘‘ആചിനന്തി പുനബ്ഭവ’’ന്തി.
യോ ചേതാതി യോ പന പുഗ്ഗലോ ഏതാ ഇത്ഥിയോ തത്ഥ ഛന്ദരാഗസ്സ വിക്ഖമ്ഭനേന വാ സമുച്ഛിന്ദനേന വാ അത്തനോ പാദേന സപ്പസ്സ സിരം വിയ പരിവജ്ജേതി, സോ സബ്ബം ലോകം വിസജിത്വാ ഠിതത്താ ലോകേ വിസത്തികാസങ്ഖാതം തണ്ഹം സതോ ഹുത്വാ സമതിവത്തതി.
കാമെസ്വാദീനവം ദിസ്വാതി ‘‘അട്ഠികങ്കലൂപമാ കാമാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ’’തിആദിനാ (പാചി॰ ൪൧൭; ചൂളവ॰ ൬൫; മ॰ നി॰ ൧.൨൩൪) വത്ഥുകാമേസു കിലേസകാമേസു അനേകാകാരവോകാരം ആദീനവം, ദോസം, ദിസ്വാ. നെക്ഖമ്മം ദട്ഠു ഖേമതോതി കാമേഹി ഭവേഹി ച നിക്ഖന്തഭാവതോ നെക്ഖമ്മം, പബ്ബജ്ജം സബ്ബകാമേഹിപി തേഭൂമകധമ്മേഹി നിസ്സടോ വിസംയുത്തോ. സബ്ബേപി തേഭൂമകാ ധമ്മാ കാമനീയട്ഠേന കാമാ, തേഹി ച ഥേരോ വിസംയുത്തോ. തേനാഹ ‘‘പത്തോ മേ ആസവക്ഖയോ’’തി.
ഏവം ഥേരോ ആദിതോ പഞ്ചഹി ഗാഥാഹി ധമ്മം കഥെത്വാ ഛട്ഠഗാഥായ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി. തം സുത്വാ സസുരോ ‘‘അയം സബ്ബത്ഥ അനുപലിത്തോ, ന സക്കാ ഇമം കാമേസു പതാരേതു’’ന്തി യഥാഗതമഗ്ഗേനേവ ഗതോ. ഥേരോപി വസ്സസതപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ഉപസമ്പദായ വീസവസ്സസതികോ പഥബ്യാ ഥേരോ ഹുത്വാ, വേസാലികേഹി വജ്ജിപുത്തേഹി ഉപ്പാദിതം സാസനസ്സ അബ്ബുദം സോധെത്വാ, ദുതിയം ധമ്മസങ്ഗീതിം സങ്ഗായിത്വാ ‘‘അനാഗതേ ധമ്മാസോകകാലേ ഉപ്പജ്ജനകം അബ്ബുദം സോധേഹീ’’തി തിസ്സമഹാബ്രഹ്മാനം ആണാപെത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി.
സബ്ബകാമിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഛക്കനിപാതവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.