൧൦. ദസകനിപാതോ
൧. കാളുദായിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ദസകനിപാതേ അങ്ഗാരിനോതിആദികാ ആയസ്മതോ കാളുദായിത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തോ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും കുലപ്പസാദകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപെന്തം ദിസ്വാ തജ്ജം അഭിനീഹാരകമ്മം കത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥേസി.
സോ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തസ്സ മാതുകുച്ഛിയം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണദിവസേ കപിലവത്ഥുസ്മിംയേവ അമച്ചഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. ബോധിസത്തേന സദ്ധിം ഏകദിവസംയേവ ജാതോതി തംദിവസംയേവ നം ദുകൂലചുമ്ബടേ നിപജ്ജാപെത്വാ ബോധിസത്തസ്സ ഉപട്ഠാനം നയിംസു. ബോധിസത്തേന ഹി സദ്ധിം ബോധിരുക്ഖോ, രാഹുലമാതാ, ചത്താരോ നിധീ, ആരോഹനിയഹത്ഥീ, അസ്സകണ്ഡകോ, ഛന്നോ കാളുദായീതി ഇമേ സത്ത ഏകദിവസംയേവ ജാതത്താ സഹജാതാ നാമ അഹേസും. അഥസ്സ നാമഗ്ഗഹണദിവസേ സകലനഗരസ്സ ഉദഗ്ഗചിത്തദിവസേ ജാതത്താ ഉദായീത്വേവ നാമം അകംസു, ഥോകം കാളധാതുകത്താ പന കാളുദായീതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ ബോധിസത്തേന സദ്ധിം കുമാരകീളം കീളന്തോ വുദ്ധിം അഗമാസി.
അപരഭാഗേ ലോകനാഥേ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ അനുക്കമേന സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ പവത്തിതവരധമ്മചക്കേ രാജഗഹം ഉപനിസ്സായ വേളുവനേ വിഹരന്തേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ പുരിസസഹസ്സപരിവാരം ഏകം അമച്ചം ‘‘പുത്തം മേ ഇധാനേഹീ’’തി പേസേസി. സോ ധമ്മദേസനാവേലായ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ പരിസപരിയന്തേ ഠിതോ ധമ്മം സുത്വാ സപരിസോ അരഹത്തം പാപുണി. അഥ നേ സത്ഥാ ‘‘ഏഥ, ഭിക്ഖവോ’’തി ഹത്ഥം പസാരേതി. സബ്ബേ തങ്ഖണംയേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ വസ്സസട്ഠികത്ഥേരാ വിയ അഹേസും. അരഹത്തം പത്തതോ പട്ഠായ പന അരിയാ മജ്ഝത്താവ ഹൊന്തി, തസ്മാ രഞ്ഞാ പഹിതസാസനം ദസബലസ്സ ന കഥേസി. രാജാ ‘‘നേവ ഗതബലകൊട്ഠകോ ആഗച്ഛതി, ന സാസനം സുയ്യതീ’’തി അപരമ്പി അമച്ചം പുരിസസഹസ്സേന
അഥ രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘എത്തകാ ജനാ മയി സിനേഹാഭാവേന ദസബലസ്സ ഇധാഗമനത്ഥായ ന കിഞ്ചി കഥയിംസു, അയം ഖോ പന ഉദായീ ദസബലേന സമവയോ സഹപംസുകീളികോ, മയി ച സിനേഹവാ, ഇമം പേസെസ്സാമീ’’തി തം പക്കോസാപെത്വാ, ‘‘താത, ത്വം പുരിസസഹസ്സപരിവാരോ രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ദസബലം ആനേഹീ’’തി വത്വാ പേസേസി. സോ പന ഗച്ഛന്തോ ‘‘സചാഹം, ദേവ, പബ്ബജിതും ലഭിസ്സാമി, ഏവാഹം ഭഗവന്തം ഇധാനെസ്സാമീ’’തി അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൪.൪൮-൬൩) –
‘‘പദുമുത്തരബുദ്ധസ്സ, ലോകജെട്ഠസ്സ താദിനോ;
അദ്ധാനം പടിപന്നസ്സ, ചരതോ ചാരികം തദാ.
‘‘സുഫുല്ലം പദുമം ഗയ്ഹ, ഉപ്പലം മല്ലികഞ്ചഹം;
പരമന്നം ഗഹെത്വാന, അദാസിം സത്ഥുനോ അഹം.
‘‘പരിഭുഞ്ജി മഹാവീരോ, പരമന്നം സുഭോജനം;
തഞ്ച പുപ്ഫം ഗഹെത്വാന, ജനസ്സ സമ്പദസ്സയി.
‘‘ഇട്ഠം കന്തം പിയം ലോകേ, ജലജം പുപ്ഫമുത്തമം;
സുദുക്കരം കതം തേന, യോ മേ പുപ്ഫം അദാസിദം.
‘‘യോ പുപ്ഫമഭിരോപേസി, പരമന്നഞ്ചദാസി മേ;
തമഹം കിത്തയിസ്സാമി, സുണാഥ മമ ഭാസതോ.
‘‘ദസ അട്ഠ ചക്ഖത്തും സോ, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി;
ഉപ്പലം പദുമഞ്ചാപി, മല്ലികഞ്ച തദുത്തരി.
‘‘അസ്സ പുഞ്ഞവിപാകേന, ദിബ്ബഗന്ധസമായുതം;
ആകാസേ ഛദനം കത്വാ, ധാരയിസ്സതി താവദേ.
‘‘പഞ്ചവീസതിക്ഖത്തുഞ്ച
പഥബ്യാ രജ്ജം പഞ്ചസതം, വസുധം ആവസിസ്സതി.
‘‘കപ്പസതസഹസ്സമ്ഹി, ഒക്കാകകുലസമ്ഭവോ;
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘സകകമ്മാഭിരദ്ധോ
സക്യാനം നന്ദിജനനോ, ഞാതിബന്ധു ഭവിസ്സതി.
‘‘സോ പച്ഛാ പബ്ബജിത്വാന, സുക്കമൂലേന ചോദിതോ;
സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, നിബ്ബായിസ്സതിനാസവോ.
‘‘പടിസമ്ഭിദമനുപ്പത്തം, കതകിച്ചമനാസവം;
ഗോതമോ ലോകബന്ധു തം, ഏതദഗ്ഗേ ഠപെസ്സതി.
‘‘പധാനപഹിതത്തോ സോ, ഉപസന്തോ നിരൂപധി;
ഉദായീ നാമ നാമേന, ഹെസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.
‘‘രാഗോ ദോസോ ച മോഹോ ച, മാനോ മക്ഖോ ച ധംസിതോ;
സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, വിഹരാമി അനാസവോ.
‘‘തോസയിഞ്ചാപി സമ്ബുദ്ധം, ആതാപീ നിപകോ അഹം;
പസാദിതോ ച സമ്ബുദ്ധോ, ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി മം.
‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ ‘‘ന താവായം ദസബലസ്സ കുലനഗരം ഗന്തും കാലോ, വസന്തേ പന ഉപഗതേ പുപ്ഫിതേസു വനസണ്ഡേസു ഹരിതതിണസഞ്ഛന്നായ ഭൂമിയാ ഗമനകാലോ ഭവിസ്സതീ’’തി കാലം പടിമാനെന്തോ വസന്തേ സമ്പത്തേ സത്ഥു കുലനഗരം ഗന്തും ഗമനമഗ്ഗവണ്ണം സംവണ്ണെന്തോ –
൫൨൭.
‘‘അങ്ഗാരിനോ ദാനി ദുമാ ഭദന്തേ, ഫലേസിനോ ഛദനം വിപ്പഹായ;
തേ അച്ചിമന്തോവ പഭാസയന്തി, സമയോ മഹാവീര ഭാഗീരസാനം.
൫൨൮.
‘‘ദുമാനി
പത്തം പഹായ ഫലമാസസാനാ, കാലോ ഇതോ പക്കമനായ വീര.
൫൨൯.
‘‘നേവാതിസീതം ന പനാതിഉണ്ഹം, സുഖാ ഉതു അദ്ധനിയാ ഭദന്തേ;
പസ്സന്തു തം സാകിയാ കോളിയാ ച, പച്ഛാമുഖം രോഹിനിയം തരന്തം.
൫൩൦.
‘‘ആസായ കസതേ ഖെത്തം, ബീജം ആസായ വപ്പതി;
ആസായ വാണിജാ യന്തി, സമുദ്ദം ധനഹാരകാ;
യായ ആസായ തിട്ഠാമി, സാ മേ ആസാ സമിജ്ഝതു.
൫൩൧.
‘‘പുനപ്പുനഞ്ചേവ വപന്തി ബീജം, പുനപ്പുനം വസ്സതി ദേവരാജാ;
പുനപ്പുനം ഖെത്തം കസന്തി കസ്സകാ, പുനപ്പുനം ധഞ്ഞമുപേതി രട്ഠം.
൫൩൨.
‘‘പുനപ്പുനം യാചനകാ ചരന്തി, പുനപ്പുനം ദാനപതീ ദദന്തി;
പുനപ്പുനം ദാനപതീ ദദിത്വാ, പുനപ്പുനം സഗ്ഗമുപെന്തി ഠാനം.
൫൩൩.
‘‘വീരോ
മഞ്ഞാമഹം സക്കതി ദേവദേവോ, തയാ ഹി ജാതോ മുനി സച്ചനാമോ.
൫൩൪.
‘‘സുദ്ധോദനോ നാമ പിതാ മഹേസിനോ, ബുദ്ധസ്സ മാതാ പന മായനാമാ;
യാ ബോധിസത്തം പരിഹരിയ കുച്ഛിനാ, കായസ്സ ഭേദാ തിദിവമ്ഹി മോദതി.
൫൩൫.
‘‘സാ ഗോതമീ കാലകതാ ഇതോ ചുതാ, ദിബ്ബേഹി കാമേഹി സമങ്ഗിഭൂതാ;
സാ മോദതി കാമഗുണേഹി പഞ്ചഹി, പരിവാരിതാ ദേവഗണേഹി തേഹി.
൫൩൬.
‘‘ബുദ്ധസ്സ
പിതുപിതാ മയ്ഹം തുവംസി സക്ക, ധമ്മേന മേ ഗോതമ അയ്യകോസീ’’തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ അങ്ഗാരിനോതി അങ്ഗാരാനി വിയാതി അങ്ഗാരാനി, രത്തപവാളവണ്ണാനി രുക്ഖാനം പുപ്ഫപല്ലവാനി, താനി ഏതേസം സന്തീതി അങ്ഗാരിനോ, അതിലോഹിതകുസുമകിസലയേഹി അങ്ഗാരവുട്ഠിസംപരികിണ്ണാ വിയാതി അത്ഥോ. ഇദാനീതി ഇമസ്മിം കാലേ. ദുമാതി രുക്ഖാ. ഭദന്തേതി, ഭദ്ദം അന്തേ ഏതസ്സാതി ഭദന്തേതി ഏകസ്സ ദകാരസ്സ ലോപം കത്വാ വുച്ചതി, ഗുണവിസേസയുത്തോ, ഗുണവിസേസയുത്താനഞ്ച അഗ്ഗഭൂതോ സത്ഥാ. തസ്മാ ഭദന്തേതി സത്ഥു ആലപനം. പച്ചത്തവചനഞ്ചേതം ഏകാരന്തം ‘‘സുകടേ പടികമ്മേ സുഖേ ദുക്ഖേപി ചേ’’തിആദീസു വിയ. ഇധ പന സമ്ബോധനത്ഥേ ദട്ഠബ്ബം. തേന വുത്തം ‘‘ഭദന്തേതി ആലപന’’ന്തി. ‘‘ഭദ്ദസദ്ദസമാനത്ഥം പദന്തരമേക’’ന്തി കേചി. ഫലാനി ഏസന്തീതി ഫലേസിനോ. അചേതനേപി ഹി സചേതനകിരിയമാരോപെത്വാ വോഹരന്തി, യഥാ കുലം പതിതുകാമന്തി, ഫലാനി ഗഹേതുമാരദ്ധാ സമ്പത്തിഫലഗഹണകാലാതി അത്ഥോ. ഛദനം വിപ്പഹായാതി പുരാണപണ്ണാനി പജഹിത്വാ സമ്പന്നപണ്ഡുപലാസാതി അത്ഥോ. തേതി ദുമാ. അച്ചിമന്തോവ പഭാസയന്തീതി ദീപസിഖാവന്തോ വിയ ജലിതഅഗ്ഗീ വിയ വാ ഓഭാസയന്തി സബ്ബാ ദിസാതി അധിപ്പായോ. സമയോതി കാലോ, ‘‘അനുഗ്ഗഹായാ’’തി വചനസേസോ. മഹാവീരാതി മഹാവിക്കന്ത. ഭാഗീ രസാനന്തി അത്ഥരസാദീനം ഭാഗീ. വുത്തഞ്ഹേതം ധമ്മസേനാപതിനാ – ‘‘ഭാഗീ വാ ഭഗവാ അത്ഥരസസ്സ ധമ്മരസസ്സാ’’തിആദി (ചൂളനി॰ അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨). മഹാവീര, ഭാഗീതി ച ഇദമ്പി ദ്വയം സമ്ബോധനവചനം ദട്ഠബ്ബം. ഭാഗീരഥാനന്തി പന പാഠേ ഭഗീരഥോ നാമ
ദുമാനീതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തം, ദുമാ രുക്ഖാതി അത്ഥോ. സമന്തതോ സബ്ബദിസാ പവന്തീതി, സമന്തതോ സബ്ബഭാഗതോ സബ്ബദിസാസു ച ഫുല്ലാനി, തഥാ ഫുല്ലത്താ ഏവ സബ്ബദിസാ പവന്തി ഗന്ധം വിസ്സജ്ജെന്തി. ആസമാനാതി ആസീസന്താ ‘‘നേവാതിസീത’’ന്തിആദിനാ ഉതുസമ്പത്തിം ദസ്സേതി. സുഖാതി നാതിസീതനാതിഉണ്ഹഭാവേനേവ സുഖാ ഇട്ഠാ. ഉതു അദ്ധനിയാതി അദ്ധാനഗമനയൊഗ്ഗാ ഉതു. പസ്സന്തു തം സാകിയാ കോളിയാ ച, പച്ഛാമുഖം രോഹിനിയം തരന്തന്തി രോഹിനീ നാമ നദീ സാകിയകോളിയജനപദാനം അന്തരേ ഉത്തരദിസതോ ദക്ഖിണമുഖാ സന്ദതി, രാജഗഹം ചസ്സാ പുരത്ഥിമദക്ഖിണായ ദിസായ, തസ്മാ രാജഗഹതോ കപിലവത്ഥും ഗന്തും തം നദിം തരന്താ പച്ഛാമുഖാ ഹുത്വാ തരന്തി. തേനാഹ ‘‘പസ്സന്തു തം…പേ॰… തരന്ത’’ന്തി. ‘‘ഭഗവന്തം പച്ഛാമുഖം രോഹിനിം നാമ നദിം അതിക്കമന്തം സാകിയകോളിയജനപദവാസിനോ പസ്സന്തൂ’’തി കപിലവത്ഥുഗമനായ ഭഗവന്തം ആയാചന്തോ ഉസ്സാഹേതി.
ഇദാനി അത്തനോ പത്ഥനം ഉപമാഹി പകാസെന്തോ ‘‘ആസായ കസതേ’’തി ഗാഥമാഹ. ആസായ കസതേ ഖെത്തന്തി കസ്സകോ കസന്തോ ഖെത്തം ഫലാസായ കസതി. ബീജം ആസായ വപ്പതീതി കസിത്വാ ച വപന്തേന ഫലാസായ ഏവ ബീജം വപ്പതി നിക്ഖിപീയതി. ആസായ വാണിജാ യന്തീതി ധനഹാരകാ വാണിജാ ധനാസായ സമുദ്ദം തരിതും ദേസം ഉപഗന്തും സമുദ്ദം നാവായ യന്തി ഗച്ഛന്തി. യായ ആസായ തിട്ഠാമീതി ഏവം അഹമ്പി യായ ആസായ പത്ഥനായ ഭഗവാ തുമ്ഹാകം കപിലപുരഗമനപത്ഥനായ ഇധ തിട്ഠാമി. സാ മേ ആസാ സമിജ്ഝതു, തുമ്ഹേഹി ‘‘കപിലവത്ഥു ഗന്തബ്ബ’’ന്തി വദതി, ആസായ സദിസതായ ചെത്ഥ കത്തുകമ്യതാഛന്ദം ആസാതി ആഹ.
ഗമനമഗ്ഗസംവണ്ണനാദിനാ അനേകവാരം യാചനായ കാരണം ദസ്സേതും ‘‘പുനപ്പുന’’ന്തിആദി വുത്തം. തസ്സത്ഥോ – സകിം വുത്തമത്തേന വപ്പേ അസമ്പജ്ജമാനേ കസ്സകാ പുനപ്പുനം ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി ബീജം വപന്തി. പജ്ജുന്നോ ദേവരാജാപി ഏകവാരമേവ അവസ്സിത്വാ പുനപ്പുനം കാലേന കാലം വസ്സതി. കസ്സകാപി ഏകവാരമേവ അകസിത്വാ സസ്സസമ്പത്തിഅത്ഥം പംസും കദ്ദമം വാ മുദും കാതും ഖെത്തം പുനപ്പുനം കസന്തി. ഏകവാരമേവ ധഞ്ഞം സങ്ഗഹം കത്വാ ധഞ്ഞം രട്ഠം ഉപേതി ഉപഗച്ഛതി.
യാചനകാപി ചരന്തി ഉപഗച്ഛന്തി, ന ഏകവാരമേവ, യാചിതാ പന തേസം പുനപ്പുനം ദാനപതീ ദദന്തി, ന സകിംയേവ. തഥാ പന ദെയ്യധമ്മം പുനപ്പുനം ദാനപതീ ദദിത്വാ ദാനമയം പുഞ്ഞം ഉപചിനിത്വാ പുനപ്പുനം അപരാപരം സഗ്ഗമുപെന്തി ഠാനം പടിസന്ധിവസേന ദേവലോകം ഉപഗച്ഛന്തി. തസ്മാ അഹമ്പി പുനപ്പുനം യാചാമി ഭഗവാ മയ്ഹം മനോരഥം മത്ഥകം പാപേഹീതി അധിപ്പായോ.
ഇദാനി ‘‘വീരോ ഹവേ’’തിഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – വീരോ വീരിയവാ മഹാവിക്കന്തോ ഭൂരിപഞ്ഞോ മഹാപഞ്ഞോ പുരിസോ യസ്മിം കുലേ ജായതി നിബ്ബത്തതി, തത്ഥ ഹവേ ഏകംസേന സത്തയുഗം സത്തപുരിസയുഗം യാവസത്തമം പിതാമഹയുഗം സമ്മാപടിപത്തിയാ പുനേതി സോധേതീതി ലോകവാദോ അതിവാദോ അഞ്ഞേസു. ഭഗവാ പന സബ്ബേസം ദേവാനം ഉത്തമദേവതായ ദേവദേവോ പാപനിവാരണേന കല്യാണപതിട്ഠാപനേന തതോ പരമ്പി സോധേതും സക്കതി സക്കോതീതി മഞ്ഞാമി അഹം. കസ്മാ? തയാ ഹി ജാതോ മുനി സച്ചനാമോ യസ്മാ തയാ സത്ഥാരാ അരിയായ ജാതിയാ ജാതോ മുനിഭാവോ, മുനി വാ സമാനോ അത്തഹിതപരഹിതാനം ഇധലോകപരലോകാനഞ്ച മുനനട്ഠേന ‘‘മുനീ’’തി അവിതഥനാമോ, മോനവാ വാ മുനി, ‘‘സമണോ പബ്ബജിതോ ഇസീ’’തി അവിതഥനാമോ തയാ ജാതോ. തസ്മാ സത്താനം ഏകന്തഹിതപടിലാഭഹേതുഭാവതോ ഭഗവാ തവ തത്ഥ ഗമനം യാചാമാതി അത്ഥോ.
ഇദാനി ‘‘സത്തയുഗ’’ന്തി വുത്തേ പിതുയുഗം ദസ്സേതും ‘‘സുദ്ധോദനോ നാമാ’’തിആദി വുത്തം. സുദ്ധം ഓദനം ജീവനം ഏതസ്സാതി സുദ്ധോദനോ. ബുദ്ധപിതാ ഹി ഏകംസതോ സുവിസുദ്ധകായവചീമനോസമാചാരോ സുവിസുദ്ധാജീവോ ഹോതി തഥാ അഭിനീഹാരസമ്പന്നത്താ. മായനാമാതി കുലരൂപസീലാചാരാദിസമ്പത്തിയാ ഞാതിമിത്താദീഹി ‘‘മാ യാഹീ’’തി വത്തബ്ബഗുണതായ ‘‘മായാ’’തി ലദ്ധനാമാ. പരിഹരിയാതി ധാരെത്വാ. കായസ്സ ഭേദാതി സദേവകസ്സ ലോകസ്സ ചേതിയസദിസസ്സ അത്തനോ കായസ്സ വിനാസതോ ഉദ്ധം. തിദിവമ്ഹീതി തുസിതദേവലോകേ.
സാതി മായാദേവീ. ഗോതമീതി ഗൊത്തേന തം കിത്തേതി. ദിബ്ബേഹി കാമേഹീതി, തുസിതഭവനപരിയാപന്നേഹി ദിബ്ബേഹി വത്ഥുകാമേഹി. സമങ്ഗിഭൂതാതി സമന്നാഗതാ. കാമഗുണേഹീതി കാമകൊട്ഠാസേഹി, ‘‘കാമേഹീ’’തി വത്വാ തേഹീതി യസ്മിം ദേവനികായേ നിബ്ബത്തി, തേഹി തുസിതദേവഗണേഹി, തേഹി വാ കാമഗുണേഹി. ‘‘സമങ്ഗിഭൂതാ പരിവാരിതാ’’തി ച
ഏവം ഥേരേന യാചിതോ ഭഗവാ തത്ഥ ഗമനേ ബഹൂനം വിസേസാധിഗമം ദിസ്വാ വീസതിസഹസ്സ ഖീണാസവപരിവുതോ രാജഗഹതോ അതുരിതചാരികാവസേന കപിലവത്ഥുഗാമിമഗ്ഗം പടിപജ്ജി. ഥേരോ ഇദ്ധിയാ കപിലവത്ഥും ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ പുരതോ ആകാസേ ഠിതോ അദിട്ഠപുബ്ബം വേസം ദിസ്വാ രഞ്ഞാ ‘‘കോസി
‘‘ബുദ്ധസ്സ പുത്തൊമ്ഹി അസയ്ഹസാഹിനോ, അങ്ഗീരസസ്സപ്പടിമസ്സ താദിനോ;
പിതുപിതാ മയ്ഹം തുവംസി സക്ക, ധമ്മേന മേ ഗോതമ അയ്യകോസീ’’തി. –
ഓസാനഗാഥമാഹ.
തത്ഥ ബുദ്ധസ്സ പുത്തൊമ്ഹീതി, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസ്സ ഉരേ ജാതതായ ഓരസപുത്തോ അമ്ഹി. അസയ്ഹസാഹിനോതി, അഭിസമ്ബോധിതോ പുബ്ബേ ഠപെത്വാ മഹാബോധിസത്തം അഞ്ഞേഹി സഹിതും വഹിതും അസക്കുണെയ്യത്താ അസയ്ഹസ്സ സകലസ്സ ബോധിസമ്ഭാരസ്സ മഹാകാരുണികാധികാരസ്സ ച സഹനതോ വഹനതോ, തതോ പരമ്പി അഞ്ഞേഹി സഹിതും അഭിഭവിതും അസക്കുണെയ്യത്താ അസയ്ഹാനം പഞ്ചന്നം മാരാനം സഹനതോ അഭിഭവനതോ, ആസയാനുസയചരിതാധിമുത്തിആദിവിഭാഗാവബോധനേന യഥാരഹം വേനെയ്യാനം ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി അനുസാസനീസങ്ഖാതസ്സ അഞ്ഞേഹി അസയ്ഹസ്സ ബുദ്ധകിച്ചസ്സ ച സഹനതോ, തത്ഥ വാ സാധുകാരീഭാവതോ അസയ്ഹസാഹിനോ. അങ്ഗീരസസ്സാതി അങ്ഗീകതസീലാദിസമ്പത്തികസ്സ. ‘‘അങ്ഗമങ്ഗേഹി നിച്ഛരണകഓഭാസസ്സാ’’തി അപരേ. കേചി പന ‘‘അങ്ഗീരസോ, സിദ്ധത്ഥോതി ദ്വേ അപ്പടിമസ്സാതി അനൂപമസ്സ. ഇട്ഠാനിട്ഠേസു താദിലക്ഖണപ്പത്തിയാ താദിനോ. പിതുപിതാ മയ്ഹം തുവംസീതി അരിയജാതിവസേന മയ്ഹം പിതു സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ലോകവോഹാരേന ത്വം പിതാ അസി. സക്കാതി ജാതിവസേന രാജാനം ആലപതി. ധമ്മേനാതി സഭാവേന അരിയജാതി ലോകിയജാതീതി ദ്വിന്നം ജാതീനം സഭാവസമോധാനേന ഗോതമാതി രാജാനം ഗൊത്തേന ആലപതി. അയ്യകോസീതി പിതാമഹോ അസി. എത്ഥ ച ‘‘ബുദ്ധസ്സ പുത്തൊമ്ഹീ’’തിആദിം വദന്തോ ഥേരോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.
ഏവം
കാളുദായിത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨. ഏകവിഹാരിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
പുരതോ പച്ഛതോ വാതിആദികാ ആയസ്മതോ ഏകവിഹാരിയത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പുഞ്ഞാനി ഉപചിനന്തോ കസ്സപദസബലസ്സ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ വിവേകവാസം വസി.
സോ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ ഭഗവതി പരിനിബ്ബുതേ ധമ്മാസോകരഞ്ഞോ കനിട്ഠഭാതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. അസോകമഹാരാജാ കിര സത്ഥു പരിനിബ്ബാനതോ ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം ഉപരി അട്ഠാരസമേ വസ്സേ സകലജമ്ബുദീപേ ഏകരജ്ജാഭിസേകം പത്വാ അത്തനോ കനിട്ഠം തിസ്സകുമാരം ഓപരജ്ജേ ഠപെത്വാ ഏകേന ഉപായേന തം സാസനേ അഭിപ്പസന്നം അകാസി. സോ ഏകദിവസം മിഗവം ഗതോ അരഞ്ഞേ യോനകമഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരം ഹത്ഥിനാഗേന സാലസാഖം ഗഹെത്വാ ബീജിയമാനം നിസിന്നം ദിസ്വാ സഞ്ജാതപസാദോ ‘‘അഹോ വതാഹമ്പി അയം മഹാഥേരോ വിയ പബ്ബജിത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരെയ്യ’’ന്തി ചിന്തേസി. ഥേരോ
൫൩൭.
‘‘പുരതോ പച്ഛതോ വാപി, അപരോ ചേ ന വിജ്ജതി;
അതീവ ഫാസു ഭവതി, ഏകസ്സ വസതോ വനേ.
൫൩൮.
‘‘ഹന്ദ
ഫാസു ഏകവിഹാരിസ്സ, പഹിതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ.
൫൩൯.
‘‘യോഗീ-പീതികരം രമ്മം, മത്തകുഞ്ജരസേവിതം;
ഏകോ അത്ഥവസീ ഖിപ്പം, പവിസിസ്സാമി കാനനം.
൫൪൦.
‘‘സുപുപ്ഫിതേ
ഗത്താനി പരിസിഞ്ചിത്വാ, ചങ്കമിസ്സാമി ഏകകോ.
൫൪൧.
‘‘ഏകാകിയോ അദുതിയോ, രമണീയേ മഹാവനേ;
കദാഹം വിഹരിസ്സാമി, കതകിച്ചോ അനാസവോ.
൫൪൨.
‘‘ഏവം മേ കത്തുകാമസ്സ, അധിപ്പായോ സമിജ്ഝതു;
സാധയിസ്സാമഹംയേവ, നാഞ്ഞോ അഞ്ഞസ്സ കാരകോ’’തി. –
ഇമാ ഛ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ പുരതോ പച്ഛതോ വാതി അത്തനോ പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ, വാ-സദ്ദസ്സ വികപ്പത്ഥത്താ പസ്സതോ വാ അപരോ അഞ്ഞോ ജനോ ന വിജ്ജതി ചേ, അതീവ അതിവിയ ഫാസു ചിത്തസുഖം ഭവതി. ഏകവിഹാരീഭാവേന ഏകസ്സ അസഹായസ്സ. വനേ വസതോതി ചിരപരിചിതേന വിവേകജ്ഝാസയേന ആകഡ്ഢിയമാനഹദയോ സോ രത്തിന്ദിവം മഹാജനപരിവുതസ്സ വസതോ സങ്ഗണികവിഹാരം നിബ്ബിന്ദന്തോ വിവേകസുഖഞ്ച ബഹും മഞ്ഞന്തോ വദതി.
ഹന്ദാതി വൊസ്സഗ്ഗത്ഥേ നിപാതോ, തേന ഇദാനി കരീയമാനസ്സ അരഞ്ഞഗമനസ്സ നിച്ഛിതഭാവമാഹ. ഏകോ ഗമിസ്സാമീതി ‘‘സുഞ്ഞാഗാരേ ഖോ, ഗഹപതി, തഥാഗതാ അഭിരമന്തീ’’തിആദിവചനതോ (ചൂളവ॰ ൩൦൬) ബുദ്ധേഹി വണ്ണിതം പസട്ഠം അരഞ്ഞം ഏകോ അസഹായോ ഗമിസ്സാമി വാസാധിപ്പായേന ഉപഗച്ഛാമി. യസ്മാ ഏകവിഹാരിസ്സ ഠാനാദീസു അസഹായഭാവേന ഏകവിഹാരിസ്സ നിബ്ബാനം പടിപേസിതചിത്തതായ പഹിതത്തസ്സ അധിസീലസിക്ഖാദികാ തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖതോ ഭിക്ഖുനോ അരഞ്ഞം ഫാസു ഇട്ഠം സുഖാവഹന്തി അത്ഥോ.
യോഗീ-പീതികരന്തി യോഗീനം ഭാവനായ യുത്തപ്പയുത്താനം അപ്പസദ്ദാദിഭാവേന ഝാനവിപസ്സനാദിപീതിം ആവഹനതോ യോഗീ-പീതികരം. വിസഭാഗാരമ്മണാഭാവേന പടിസല്ലാനസാരുപ്പതായ രമ്മം. മത്തകുഞ്ജരസേവിതന്തി അത്ഥവസീതി ഇധ അത്ഥോതി സമണധമ്മോ അധിപ്പേതോ. ‘‘കഥം നു ഖോ സോ മേ ഭവെയ്യാ’’തി തസ്സ വസം ഗതോ.
സുപുപ്ഫിതേതി സീതവനേതി ഛായൂദകസമ്പത്തിയാ സീതേ വനേ. ഉഭയേനപി തസ്സ രമണീയതംയേവ വിഭാവേതി. ഗിരികന്ദരേതി ഗിരീനം അബ്ഭന്തരേ കന്ദരേ. കന്തി ഹി ഉദകം, തേന ദാരിതം നിന്നട്ഠാനം കന്ദരം നാമ. താദിസേ സീതലേ ഗിരികന്ദരേ ഘമ്മപരിതാപം വിനോദെത്വാ അത്തനോ ഗത്താനി പരിസിഞ്ചിത്വാ ന്ഹായിത്വാ ചങ്കമിസ്സാമി ഏകകോതി കത്ഥചി അനായത്തവുത്തിതം ദസ്സേതി.
ഏകാകിയോതി ഏകാകീ അസഹായോ. അദുതിയോതി തണ്ഹാസങ്ഖാതദുതിയാഭാവേന അദുതിയോ. തണ്ഹാ ഹി പുരിസസ്സ സബ്ബദാ അവിജഹനട്ഠേന ദുതിയാ നാമ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘തണ്ഹാദുതിയോ പുരിസോ, ദീഘമദ്ധാന സംസര’’ന്തി (ഇതിവു॰ ൧൫, ൧൦൫).
ഏവം മേ കത്തുകാമസ്സാതി ‘‘ഹന്ദ ഏകോ ഗമിസ്സാമീ’’തിആദിനാ വുത്തവിധിനാ അരഞ്ഞം ഗന്ത്വാ ഭാവനാഭിയോഗം കത്തുകാമസ്സ മേ. അധിപ്പായോ സമിജ്ഝതൂതി ‘‘കദാഹം വിഹരിസ്സാമി, കതകിച്ചോ അനാസവോ’’തി ഏവം പവത്തോ മനോരഥോ ഇജ്ഝതു സിദ്ധിം പാപുണാതു. അരഹത്തപ്പത്തി ച യസ്മാ ന ആയാചനമത്തേന സിജ്ഝതി, നാപി അഞ്ഞേന സാധേതബ്ബാ, തസ്മാ ആഹ ‘‘സാധയിസ്സാമഹംയേവ, നാഞ്ഞോ അഞ്ഞസ്സ കാരകോ’’തി.
ഏവം ഉപരാജസ്സ പബ്ബജ്ജായ ദള്ഹനിച്ഛയതം ഞത്വാ രാജാ അസോകാരാമഗമനീയം മഗ്ഗം അലങ്കാരാപെത്വാ കുമാരം സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതം മഹതിയാ സേനായ മഹച്ചരാജാനുഭാവേന വിഹാരം നേസി. കുമാരോ പധാനഘരം ഗന്ത്വാ മഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജി, അനേകസതാ മനുസ്സാ തം അനുപബ്ബജിംസു. രഞ്ഞോ ഭാഗിനെയ്യോ സങ്ഘമിത്തായ സാമികോ അഗ്ഗിബ്രഹ്മാപി തമേവ അനുപബ്ബജി. സോ പബ്ബജിത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ അത്തനാ കാതബ്ബം പകാസെന്തോ –
൫൪൩.
‘‘ഏസ ബന്ധാമി സന്നാഹം, പവിസിസ്സാമി കാനനം;
ന തതോ നിക്ഖമിസ്സാമി, അപ്പത്തോ ആസവക്ഖയം.
൫൪൪.
‘‘മാലുതേ ഉപവായന്തേ, സീതേ സുരഭിഗന്ധികേ;
അവിജ്ജം ദാലയിസ്സാമി, നിസിന്നോ നഗമുദ്ധനി.
൫൪൫.
‘‘വനേ
വിമുത്തിസുഖേന സുഖിതോ, രമിസ്സാമി ഗിരിബ്ബജേ’’തി. –
തിസ്സോ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ ഏസ ബന്ധാമി സന്നാഹന്തി ഏസാഹം വീരിയസങ്ഖാതം സന്നാഹം ബന്ധാമി, കായേ ച ‘‘പവിസിസ്സാമി കാനനം ന തതോ നിക്ഖമിസ്സാമി, അപ്പത്തോ ആസവക്ഖയ’’ന്തി.
‘‘മാലുതേ ഉപവായന്തേ’’തിആദിനാ അരഞ്ഞട്ഠാനസ്സ കമ്മട്ഠാനഭാവനായൊഗ്യതം വദതി, രമിസ്സാമി നൂന ഗിരിബ്ബജേതി യോജനാ. പബ്ബതപരിക്ഖേപേ അഭിരമിസ്സാമി മഞ്ഞേതി അനാഗതത്ഥം പരികപ്പെന്തോ വദതി. സേസം സുവിഞ്ഞെയ്യമേവ.
ഏവം വത്വാ ഥേരോ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ സമണധമ്മം കരൊന്തോ ഉപജ്ഝായേന സദ്ധിം കലിങ്ഗരട്ഠം അഗമാസി. തത്ഥസ്സ പാദേ ചമ്മികാബാധോ ഉപ്പജ്ജി, തം ദിസ്വാ ഏകോ വെജ്ജോ ‘‘സപ്പിം, ഭന്തേ, പരിയേസഥ, തികിച്ഛിസ്സാമി ന’’ന്തി ആഹ. ഥേരോ സപ്പിപരിയേസനം അകത്വാ വിപസ്സനായ ഏവ കമ്മം കരോതി, രോഗോ വഡ്ഢതി, വെജ്ജോ ഥേരസ്സ തത്ഥ അപ്പൊസ്സുക്കതം ദിസ്വാ സയമേവ സപ്പിം പരിയേസിത്വാ ഥേരം അരോഗം അകാസി. സോ അരോഗോ ഹുത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൪൪.൧-൧൨) –
‘‘ഇമമ്ഹി ഭദ്ദകേ കപ്പേ, ബ്രഹ്മബന്ധു മഹായസോ;
കസ്സപോ നാമ ഗൊത്തേന, ഉപ്പജ്ജി വദതം വരോ.
‘‘നിപ്പപഞ്ചോ നിരാലമ്ബോ, ആകാസസമമാനസോ;
സുഞ്ഞതാബഹുലോ താദീ, അനിമിത്തരതോ വസീ.
‘‘അസങ്ഗചിത്തോ
മഹാകാരുണികോ വീരോ, വിനയോപായകോവിദോ.
‘‘ഉയ്യുത്തോ പരകിച്ചേസു, വിനയന്തോ സദേവകേ;
നിബ്ബാനഗമനം മഗ്ഗം, ഗതിം പങ്കവിസോസനം.
‘‘അമതം പരമസ്സാദം, ജരാമച്ചുനിവാരണം;
മഹാപരിസമജ്ഝേ സോ, നിസിന്നോ ലോകതാരകോ.
‘‘കരവീകരുതോ
ഉദ്ധരന്തോ മഹാദുഗ്ഗാ, വിപ്പനട്ഠേ അനായകേ.
‘‘ദേസെന്തോ വിരജം ധമ്മം, ദിട്ഠോ മേ ലോകനായകോ;
തസ്സ ധമ്മം സുണിത്വാന, പബ്ബജിം അനഗാരിയം.
‘‘പബ്ബജിത്വാ തദാപാഹം, ചിന്തെന്തോ ജിനസാസനം;
ഏകകോവ വനേ രമ്മേ, വസിം സംസഗ്ഗപീളിതോ.
‘‘സക്കായവൂപകാസോ മേ, ഹേതുഭൂതോ മമാഭവീ;
മനസോ വൂപകാസസ്സ, സംസഗ്ഗഭയദസ്സിനോ.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ ഥേരേ തത്ഥ വിഹരന്തേ രാജാ കോടിധനപരിച്ചാഗേന ഭോജകഗിരിവിഹാരം നാമ കാരെത്വാ ഥേരം തത്ഥ വാസേസി. സോ തത്ഥ വിഹരന്തോ പരിനിബ്ബാനകാലേ –
൫൪൬.
‘‘സോഹം പരിപുണ്ണസങ്കപ്പോ, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ;
സബ്ബാസവപരിക്ഖീണോ, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. –
ഓസാനഗാഥമാഹ. സാ ഉത്താനത്ഥാവ. തദേവ ച ഥേരസ്സ അഞ്ഞാബ്യാകരണം അഹോസീതി.
ഏകവിഹാരിയത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൩. മഹാകപ്പിനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
അനാഗതം യോ പടികച്ച പസ്സതീതിആദികാ ആയസ്മതോ മഹാകപ്പിനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരബുദ്ധകാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഘരേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുണന്തോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖുഓവാദകാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപെന്തം
സോ തത്ഥ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ ബാരാണസിയം കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്തോ പുരിസസഹസ്സഗണജെട്ഠകോ ഹുത്വാ ഗബ്ഭസഹസ്സപടിമണ്ഡിതം മഹന്തം പരിവേണം കാരാപേസി. തേ സബ്ബേപി ജനാ യാവജീവം കുസലം കത്വാ തം കപ്പിനോതി നാമം അഹോസി. സേസപുരിസാ തസ്മിംയേവ നഗരേ അമച്ചകുലേ നിബ്ബത്തിംസു. കപ്പിനകുമാരോ പിതു അച്ചയേന ഛത്തം ഉസ്സാപെത്വാ മഹാകപ്പിനരാജാ നാമ ജാതോ. സോ സുതവിത്തകതായ പാതോവ ചതൂഹി ദ്വാരേഹി സീഘം ദൂതേ പേസേസി – ‘‘യത്ഥ ബഹുസ്സുതേ പസ്സഥ, തതോ നിവത്തിത്വാ മയ്ഹം ആരോചേഥാ’’തി.
തേന ച സമയേന അമ്ഹാകം സത്ഥാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ സാവത്ഥിം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. തസ്മിം കാലേ സാവത്ഥിവാസിനോ വാണിജാ സാവത്ഥിയം ഉട്ഠാനകഭണ്ഡം ഗഹെത്വാ തം നഗരം ഗന്ത്വാ ഭണ്ഡം പടിസാമെത്വാ ‘‘രാജാനം പസ്സിസ്സാമാ’’തി പണ്ണാകാരഹത്ഥാ രഞ്ഞോ ആരോചാപേസും. തേ രാജാ പക്കോസാപെത്വാ നിയ്യാദിതപണ്ണാകാരേ വന്ദിത്വാ ഠിതേ ‘‘കുതോ ആഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സാവത്ഥിതോ, ദേവാ’’തി. ‘‘കച്ചി വോ രട്ഠം സുഭിക്ഖം, ധമ്മികോ രാജാ’’തി? ‘‘ആമ, ദേവാ’’തി. ‘‘കീദിസോ ധമ്മോ തുമ്ഹാകം ദേസേ ഇദാനി പവത്തതീ’’തി? ‘‘തം, ദേവ, ന സക്കാ ഉച്ഛിട്ഠമുഖേഹി കഥേതു’’ന്തി. രാജാ സുവണ്ണഭിങ്ഗാരേന ഉദകം ദാപേസി. തേ മുഖം വിക്ഖാലെത്വാ ദസബലാഭിമുഖാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹെത്വാ, ‘‘ദേവ, അമ്ഹാകം ദേസേ ബുദ്ധരതനം നാമ ഉപ്പന്ന’’ന്തി
സത്ഥാപി തംദിവസം പച്ചൂസസമയംയേവ മഹാകരുണാസമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ലോകം വോലോകെന്തോ ‘‘അജ്ജ മഹാകപ്പിനോ തിയോജനസതികം രജ്ജം പഹായ അമച്ചസഹസ്സപരിവാരോ മമ സന്തികേ പബ്ബജിതും ആഗമിസ്സതീ’’തി ദിസ്വാ ‘‘മയാ തേസം പച്ചുഗ്ഗമനം കാതും യുത്ത’’ന്തി പാതോവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൨.൫൪.൬൬-൧൦൭) –
‘‘പദുമുത്തരോ
ഉദിതോ അജടാകാസേ, രവീവ സരദമ്ബരേ.
‘‘വചനാഭായ ബോധേതി, വേനെയ്യപദുമാനി സോ;
കിലേസപങ്കം സോസേതി, മതിരംസീഹി നായകോ.
‘‘തിത്ഥിയാനം യസേ ഹന്തി, ഖജ്ജോതാഭാ യഥാ രവി;
സച്ചത്ഥാഭം പകാസേതി, രതനംവ ദിവാകരോ.
‘‘ഗുണാനം ആയതിഭൂതോ, രതനാനംവ സാഗരോ;
പജ്ജുന്നോരിവ ഭൂതാനി, ധമ്മമേഘേന വസ്സതി.
‘‘അക്ഖദസ്സോ തദാ ആസിം, നഗരേ ഹംസസവ്ഹയേ;
ഉപെച്ച ധമ്മമസ്സോസിം, ജലജുത്തമനാമിനോ.
‘‘ഓവാദകസ്സ ഭിക്ഖൂനം, സാവകസ്സ കതാവിനോ;
ഗുണം പകാസയന്തസ്സ, തപ്പയന്തസ്സ മേ മനം.
‘‘സുത്വാ പതീതോ സുമനോ, നിമന്തെത്വാ തഥാഗതം;
സസിസ്സം ഭോജയിത്വാന, തം ഠാനമഭിപത്ഥയിം.
‘‘തദാ ഹംസസമഭാഗോ, ഹംസദുന്ദുഭിനിസ്സനോ;
പസ്സഥേതം മഹാമത്തം, വിനിച്ഛയവിസാരദം.
‘‘പതിതം പാദമൂലേ മേ, സമുഗ്ഗതതനൂരുഹം;
ജീമൂതവണ്ണം പീണംസം, പസന്നനയനാനനം.
‘‘പരിവാരേന മഹതാ, രാജയുത്തം മഹായസം;
ഏസോ കതാവിനോ ഠാനം, പത്ഥേതി മുദിതാസയോ.
‘‘ഇമിനാ പണിപാതേന, ചാഗേന പണിധീഹി ച;
കപ്പസതസഹസ്സാനി, നുപപജ്ജതി ദുഗ്ഗതിം.
‘‘ദേവേസു
അനുഭൊത്വാന സേസേന, നിബ്ബാനം പാപുണിസ്സതി.
‘‘സതസഹസ്സിതോ കപ്പേ, ഒക്കാകകുലസമ്ഭവോ;
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘തസ്സ
കപ്പിനോ നാമ നാമേന, ഹെസ്സതി സത്ഥു സാവകോ.
‘‘തതോഹം സുകതം കാരം, കത്വാന ജിനസാസനേ;
ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, തുസിതം അഗമാസഹം.
‘‘ദേവമാനുസരജ്ജാനി, സതസോ അനുസാസിയ;
ബാരാണസിയമാസന്നേ, ജാതോ കേണിയജാതിയം.
‘‘സഹസ്സപരിവാരേന, സപജാപതികോ അഹം;
പഞ്ചപച്ചേകബുദ്ധാനം, സതാനി സമുപട്ഠഹിം.
‘‘തേമാസം ഭോജയിത്വാന, പച്ഛാദമ്ഹ തിചീവരം;
തതോ ചുതാ മയം സബ്ബേ, അഹുമ്ഹ തിദസൂപഗാ.
‘‘പുനോ സബ്ബേ മനുസ്സത്തം, അഗമിമ്ഹ തതോ ചുതാ;
കുക്കുടമ്ഹി പുരേ ജാതാ, ഹിമവന്തസ്സ പസ്സതോ.
‘‘കപ്പിനോ നാമഹം ആസിം, രാജപുത്തോ മഹായസോ;
സേസാമച്ചകുലേ ജാതാ, മമേവ പരിവാരയും.
‘‘മഹാരജ്ജസുഖം പത്തോ, സബ്ബകാമസമിദ്ധിമാ;
വാണിജേഹി സമക്ഖാതം, ബുദ്ധുപ്പാദമഹം സുണിം.
‘‘ബുദ്ധോ ലോകേ സമുപ്പന്നോ, അസമോ ഏകപുഗ്ഗലോ;
സോ പകാസേതി സദ്ധമ്മം, അമതം സുഖമുത്തമം.
‘‘സുയുത്താ തസ്സ സിസ്സാ ച, സുമുത്താ ച അനാസവാ;
സുത്വാ നേസം സുവചനം, സക്കരിത്വാന വാണിജേ.
‘‘പഹായ രജ്ജം സാമച്ചോ, നിക്ഖമിം ബുദ്ധമാമകോ;
നദിം ദിസ്വാ മഹാചന്ദം, പൂരിതം സമതിത്തികം.
‘‘അപ്പതിട്ഠം അനാലമ്ബം, ദുത്തരം സീഘവാഹിനിം;
ഗുണം സരിത്വാ ബുദ്ധസ്സ, സൊത്ഥിനാ സമതിക്കമിം.
‘‘ഭവസോതം സചേ ബുദ്ധോ, തിണ്ണോ ലോകന്തഗൂ വിദൂ;
ഏതേന സച്ചവജ്ജേന, ഗമനം മേ സമിജ്ഝതു.
‘‘യദി
ഏതേന സച്ചവജ്ജേന, ഗമനം മേ സമിജ്ഝതു.
‘‘സങ്ഘോ
ഏതേന സച്ചവജ്ജേന, ഗമനം മേ സമിജ്ഝതു.
‘‘സഹ കതേ സച്ചവരേ, മഗ്ഗാ അപഗതം ജലം;
തതോ സുഖേന ഉത്തിണ്ണോ, നദീതീരേ മനോരമേ.
‘‘നിസിന്നം അദ്ദസം ബുദ്ധം, ഉദെന്തംവ പഭങ്കരം;
ജലന്തം ഹേമസേലംവ, ദീപരുക്ഖംവ ജോതിതം.
‘‘സസിംവ താരാസഹിതം, സാവകേഹി പുരക്ഖതം;
വാസവം വിയ വസ്സന്തം, ദേസനാജലദന്തരം.
‘‘വന്ദിത്വാന സഹാമച്ചോ, ഏകമന്തമുപാവിസിം;
തതോ നോ ആസയം ഞത്വാ, ബുദ്ധോ ധമ്മമദേസയി.
‘‘സുത്വാന ധമ്മം വിമലം, അവോചുമ്ഹ മയം ജിനം;
പബ്ബാജേഹി മഹാവീര, നിബ്ബിന്ദാമ്ഹ മയം ഭവേ.
‘‘സ്വക്ഖാതോ ഭിക്ഖവേ ധമ്മോ, ദുക്ഖന്തകരണായ വോ;
ചരഥ ബ്രഹ്മചരിയം, ഇച്ചാഹ മുനിസത്തമോ.
‘‘സഹ വാചായ സബ്ബേപി, ഭിക്ഖുവേസധരാ മയം;
അഹുമ്ഹ ഉപസമ്പന്നാ, സോതാപന്നാ ച സാസനേ.
‘‘തതോ ജേതവനം ഗന്ത്വാ, അനുസാസി വിനായകോ;
അനുസിട്ഠോ ജിനേനാഹം, അരഹത്തമപാപുണിം.
‘‘തതോ ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി, അനുസാസിമഹം തദാ;
മമാനുസാസനകരാ, തേപി ആസും അനാസവാ.
‘‘ജിനോ തസ്മിം ഗുണേ തുട്ഠോ, ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി മം;
ഭിക്ഖുഓവാദകാനഗ്ഗോ, കപ്പിനോതി മഹാജനേ.
‘‘സതസഹസ്സേ കതം കമ്മം, ഫലം ദസ്സേസി മേ ഇധ;
പമുത്തോ സരവേഗോവ, കിലേസേ ഝാപയിം മമ.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം
൫൪൭.
‘‘അനാഗതം യോ പടികച്ച പസ്സതി, ഹിതഞ്ച അത്ഥം അഹിതഞ്ച തം ദ്വയം;
വിദ്ദേസിനോ തസ്സ ഹിതേസിനോ വാ, രന്ധം ന പസ്സന്തി സമെക്ഖമാനാ.
൫൪൮.
‘‘ആനാപാനസതീ യസ്സ, പരിപുണ്ണാ സുഭാവിതാ;
അനുപുബ്ബം പരിചിതാ, യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതാ;
സോമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാ.
൫൪൯.
‘‘ഓദാതം വത മേ ചിത്തം, അപ്പമാണം സുഭാവിതം;
നിബ്ബിദ്ധം പഗ്ഗഹീതഞ്ച, സബ്ബാ ഓഭാസതേ ദിസാ.
൫൫൦.
‘‘ജീവതേ വാപി സപ്പഞ്ഞോ, അപി വിത്തപരിക്ഖയോ;
പഞ്ഞായ ച അലാഭേന, വിത്തവാപി ന ജീവതി.
൫൫൧.
‘‘പഞ്ഞാ സുതവിനിച്ഛിനീ, പഞ്ഞാ കിത്തിസിലോകവദ്ധനീ;
പഞ്ഞാസഹിതോ നരോ ഇധ, അപി ദുക്ഖേസു സുഖാനി വിന്ദതി.
൫൫൨.
‘‘നായം
യത്ഥ ജായേഥ മീയേഥ, തത്ഥ കിം വിയ അബ്ഭുതം.
൫൫൩.
‘‘അനന്തരഞ്ഹി ജാതസ്സ, ജീവിതാ മരണം ധുവം;
ജാതാ ജാതാ മരന്തീധ, ഏവം ധമ്മാ ഹി പാണിനോ.
൫൫൪.
‘‘ന ഹേതദത്ഥായ മതസ്സ ഹോതി, യം ജീവിതത്ഥം പരപോരിസാനം;
മതമ്ഹി രുണ്ണം ന യസോ ന ലൊക്യം, ന വണ്ണിതം സമണബ്രാഹ്മണേഹി.
൫൫൫.
‘‘ചക്ഖും സരീരം ഉപഹന്തി തേന, നിഹീയതി വണ്ണബലം മതീ ച;
ആനന്ദിനോ തസ്സ ദിസാ ഭവന്തി, ഹിതേസിനോ നാസ്സ സുഖീ ഭവന്തി.
൫൫൬.
‘‘തസ്മാ ഹി ഇച്ഛെയ്യ കുലേ വസന്തേ, മേധാവിനോ ചേവ ബഹുസ്സുതേ ച;
യേസഞ്ഹി പഞ്ഞാവിഭവേന കിച്ചം, തരന്തി നാവായ നദിംവ പുണ്ണ’’ന്തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ അനാഗതന്തി ന ആഗതം, അവിന്ദന്തി, അത്ഥോ. പടികച്ചാതി പുതേതരംയേവ. പസ്സതീതി ഓലോകേതി. അത്ഥന്തി കിച്ചം. തം ദ്വയന്തി ഹിതാഹിതം. വിദ്ദേസിനോതി അമിത്താ. ഹിതേസിനോതി മിത്താ. രന്ധന്തി ഛിദ്ദം. സമെക്ഖമാനാതി ഗവേസന്താ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ പുഗ്ഗലോ അത്തനോ ഹിതാവഹം അഹിതാവഹം തദുഭയഞ്ച അത്ഥം കിച്ചം അനാഗതം അസമ്പത്തം പുരേതരംയേവ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ അഹം വിയ പസ്സതി വീമംസതി വിചാരേതി, തസ്സ അമിത്താ വാ അഹിതജ്ഝാസയേന മിത്താ വാ ഹിതജ്ഝാസയേന രന്ധം ഗവേസന്താ ന പസ്സന്തി, താദിസോ പഞ്ഞവാ പുഗ്ഗലോ അച്ഛിദ്ദവുത്തി, തസ്മാ തുമ്ഹേഹി തഥാരൂപേഹി ഭവിതബ്ബന്തി.
ഇദാനി ആനാപാനസതിഭാവനായ ഗുണം ദസ്സെന്തോ തത്ഥ താനി യോജേതും ‘‘ആനാപാനസതീ യസ്സാ’’തി ദുതിയം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ ആനന്തി അപാനന്തി പസ്സാസോ. അസ്സാസപസ്സാസനിമിത്താരമ്മണാ സതി ആനാപാനസതി. സതിസീസേന ചെത്ഥ തംസമ്പയുത്തസമാധിഭാവനാ അധിപ്പേതാ. യസ്സാതി, യസ്സ യോഗിനോ. പരിപുണ്ണാ സുഭാവിതാതി ചതുന്നം സതിപട്ഠാനാനം സോളസന്നഞ്ച ആകാരാനം പാരിപൂരിയാ സബ്ബസോ പുണ്ണാ സത്തന്നം ബൊജ്ഝങ്ഗാനം വിജ്ജാവിമുത്തീനഞ്ച പാരിപൂരിയാ സുട്ഠു ഭാവിതാ വഡ്ഢിതാ. അനുപുബ്ബം പരിചിതാ, യഥാ ബുദ്ധേന ദേസിതാതി ‘‘സോ സതോവ അസ്സസതീ’’തിആദിനാ (ദീ॰ നി॰ ൨.൩൭൪; മ॰ നി॰ ൧.൧൦൭) യഥാ ഭഗവതാ ദേസിതാ, തഥാ അനുപുബ്ബം അനുക്കമേന പരിചിതാ ആസേവിതാ ഭാവിതാ. സോമം ലോകം പഭാസേതി, അബ്ഭാ മുത്തോവ ചന്ദിമാതി സോ യോഗാവചരോ യഥാ അബ്ഭാദിഉപക്കിലേസാ വിമുത്തോ ചന്ദോ ചന്ദാലോകേന ഇമം ഓകാസലോകം പഭാസേതി, ഏവം അവിജ്ജാദിഉപക്കിലേസവിമുത്തോ ഞാണാലോകേന അത്തസന്താനപതിതം പരസന്താനപതിതഞ്ച സങ്ഖാരലോകം പഭാസേതി പകാസേതി. തസ്മാ തുമ്ഹേഹി ആനാപാനസതിഭാവനാ ഭാവേതബ്ബാതി അധിപ്പായോ.
ഇദാനി അത്താനം നിദസ്സനം കത്വാ ഭാവനാഭിയോഗസ്സ സഫലതം ദസ്സെന്തോ ‘‘ഓദാതം വത മേ ചിത്ത’’ന്തി തതിയം ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – നീവരണമലവിഗമതോ ഓദാതം സുദ്ധം വത മമ ചിത്തം. യഥാ പമാണകരാ രാഗാദയോ പഹീനാ, അപ്പമാണഞ്ച നിബ്ബാനം പച്ചക്ഖം കതം അഹോസി, തഥാ ഭാവിതത്താ അപ്പമാണം സുഭാവിതം, തതോ ഏവ ചതുസച്ചം നിബ്ബിദ്ധം പടിവിജ്ഝിതം, സകലസംകിലേസപക്ഖതോ പഗ്ഗഹിതഞ്ച ഹുത്വാ ദുക്ഖാദികാ പുബ്ബന്താദികാ ച ദിസാ ഓഭാസതേ തത്ഥ വിതിണ്ണകങ്ഖത്താ സബ്ബധമ്മേസു വിഗതസമ്മോഹത്താ ച. തസ്മാ തുമ്ഹേഹിപി ഏവം ചിത്തം ഭാവേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.
യഥാ ഭാവനാമയാ പഞ്ഞാ ചിത്തമലവിസോധനാദിനാ പുരിസസ്സ ബഹുപകാരാ, ഏവം ഇതരാപീതി ദസ്സെന്തോ ‘‘ജീവതേ വാപി സപ്പഞ്ഞോ’’തി ചതുത്ഥഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – പരിക്ഖീണധനോപി സപ്പഞ്ഞജാതികോ ഇതരീതരസന്തോസേന സന്തുട്ഠോ അനവജ്ജായ ജീവികായ ജീവതിയേവ. തസ്സ ഹി ജീവിതം ജീവിതം നാമ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘പഞ്ഞാജീവിം ജീവിതമാഹു സെട്ഠ’’ന്തി (സം॰ നി॰ ൧.൭൩, ൨൪൬; സു॰ നി॰ ൧൮൪). ദുമ്മേധപുഗ്ഗലോ പന പഞ്ഞായ അലാഭേന
ഇദാനി പഞ്ഞായ ആനിസംസേ ദസ്സേതും ‘‘പഞ്ഞാ സുതവിനിച്ഛിനീ’’തി പഞ്ചമം ഗാഥമാഹ. തത്ഥ പഞ്ഞാ സുതവിനിച്ഛിനീതി പഞ്ഞാ നാമേസാ സുതസ്സ വിനിച്ഛയിനീ, യഥാസുതേ സോതപഥമാഗതേ അത്ഥേ ‘‘അയം അകുസലോ, അയം കുസലോ, അയം സാവജ്ജോ, അയം അനവജ്ജോ’’തിആദിനാ വിനിച്ഛയജനനീ. കിത്തിസിലോകവദ്ധനീതി കിത്തിയാ സമ്മുഖാ പസംസായ സിലോകസ്സ പത്ഥടയസഭാവസ്സ വദ്ധനീ, പഞ്ഞവതോയേവ ഹി കിത്തിആദയോ വിഞ്ഞൂനം പാസംസഭാവതോ. പഞ്ഞാസഹിതോതി പാരിഹാരിയപഞ്ഞായ, വിപസ്സനാപഞ്ഞായ ച യുത്തോ. അപി ദുക്ഖേസു സുഖാനി വിന്ദതീതി ഏകന്തദുക്ഖസഭാവേസു ഖന്ധായതനാദീസു സമ്മാപടിപത്തിയാ യഥാഭൂതസഭാവാവബോധേന നിരാമിസാനിപി സുഖാനി പടിലഭതി.
ഇദാനി താസം ഭിക്ഖുനീനം അനിച്ചതാപടിസംയുത്തം ധീരഭാവാവഹം ധമ്മം കഥെന്തോ ‘‘നായം അജ്ജതനോ ധമ്മോ’’തിആദിനാ സേസഗാഥാ അഭാസി. തത്രായം സങ്ഖേപത്ഥോ – യ്വായം സത്താനം ജായനമീയനസഭാവോ, അയം ധമ്മോ അജ്ജതനോ അധുനാഗതോ ന ഹോതി, അഭിണ്ഹപവത്തികതായ ന അച്ഛരിയോ, അബ്ഭുതപുബ്ബതാഭാവതോ നാപി അബ്ഭുതോ. തസ്മാ യത്ഥ ജായേഥ മീയേഥ, യസ്മിം ലോകേ സത്തോ ജായെയ്യ, സോ ഏകംസേന മീയേഥ, തത്ഥ കിം വിയ? കിം നാമ അബ്ഭുതം സിയാ? സഭാവികത്താ മരണസ്സ – ന ഹി ഖണികമരണസ്സ കിഞ്ചി കാരണം അത്ഥി. യതോ അനന്തരഞ്ഹി ജാതസ്സ, ജീവിതാ മരണം ധുവം ജാതസ്സ ജാതിസമനന്തരം ജീവിതതോ മരണം ഏകന്തികം ഉപ്പന്നാനം ഖന്ധാനം ഏകംസേന ഭിജ്ജനതോ. യോ പനെത്ഥ ജീവതീതി ലോകവോഹാരോ, സോ തദുപാദാനസ്സ അനേകപച്ചയായത്തതായ അനേകന്തികോ, യസ്മാ ഏതദേവം, തസ്മാ ജാതാ മരന്തീധ, ഏവംധമ്മാ ഹി പാണിനോതി അയം സത്താനം പകതി, യദിദം ജാതാനം മരണന്തി ജാതിയാ മരണാനുബന്ധനതം ആഹ.
ഇദാനി ‘‘ന ഹേതദത്ഥായാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ന ഹേതദത്ഥായ മതസ്സ ഹോതീതി യം മതസ്സ ജീവിതത്ഥം ജീവിതനിമിത്തം പരപോരിസാനം പരപുഗ്ഗലാനം രുണ്ണം, ഏതം തസ്സ മതസ്സ സത്തസ്സ ജീവിതത്ഥം താവ തിട്ഠതു, കസ്സചിപി അത്ഥായ ന ഹോതി, യേ പന രുദന്തി, തേസമ്പി മതമ്ഹി മതപുഗ്ഗലനിമിത്തം രുണ്ണം, ന യസോ ന ലൊക്യം യസാവഹം വിസുദ്ധാവഹഞ്ച ന ഹോതി ന വണ്ണിതം സമണബ്രാഹ്മണേഹീതി വിഞ്ഞുപ്പസട്ഠമ്പി ന ഹോതി, അഥ ഖോ വിഞ്ഞുഗരഹിതമേവാതി അത്ഥോ.
ന കേവലമേതേവ യേ രുദതോ ആദീനവാ, അഥ ഖോ ഇമേപീതി ദസ്സെന്തോ ‘‘ചക്ഖും സരീരം ഉപഹന്തീ’’തി ഗാഥം വത്വാ തതോ പരം സോകാദിഅനത്ഥപടിബാഹനത്ഥം കല്യാണമിത്തപയിരുപാസനായം താ നിയോജെന്തോ ‘‘തസ്മാ’’തിആദിനാ ഓസാനഗാഥമാഹ. തത്ഥ തസ്മാതി യസ്മാ രുണ്ണം രുദന്തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ചക്ഖും സരീരഞ്ച ഉപഹന്തി വിബാധതി, തേന രുണ്ണേന വണ്ണോ ബലം മതി ച നിഹീയതി പരിഹായതി, തസ്സ രുദന്തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദിസാ സപത്താ ആനന്ദിനോ പമോദവന്തോ പീതിവന്തോ ഭവന്തി. ഹിതേസിനോ മിത്താ ദുക്ഖീ ദുക്ഖിതാ ഭവന്തി തസ്മാ ധമ്മോജപഞ്ഞായ സമന്നാഗതത്താ മേധാവിനോ ദിട്ഠധമ്മികാദിഅത്ഥസന്നിസ്സിതസ്സ ബാഹുസച്ചസ്സ പാരിപൂരിയാ ബഹുസ്സുതേ, അത്തനോ കുലേ വസന്തേ ഇച്ഛെയ്യ പാടികങ്ഖെയ്യ കുലൂപകേ കരെയ്യ. യേസന്തി യേസം മേധാവീനം ബഹുസ്സുതാനം പണ്ഡിതാനം പഞ്ഞാവിഭവേന പഞ്ഞാബലേന യഥാ മഹോഘസ്സ പുണ്ണം നദിം നാവായ തരന്തി, ഏവം കുലപുത്താ അത്തനോ അത്ഥകിച്ചം തരന്തി പാരം പാപുണന്തി. തേ ഇച്ഛെയ്യ കുലേ വസന്തേതി യോജനാ.
ഏവം ഥേരോ താസം ഭിക്ഖുനീനം ധമ്മം കഥെത്വാ വിസ്സജ്ജേസി. താ ഥേരസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ സോകം വിനോദെത്വാ യോനിസോ പടിപജ്ജന്തിയോ സദത്ഥം പരിപൂരേസും.
മഹാകപ്പിനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൪. ചൂളപന്ഥകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
ദന്ധാ മയ്ഹം ഗതീതിആദികാ ആയസ്മതോ ചൂളപന്ഥകത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? യദെത്ഥ അട്ഠുപ്പത്തിവസേന വത്തബ്ബം, തം അട്ഠകനിപാതേ മഹാപന്ഥകവത്ഥുസ്മിം (ഥേരഗാ॰ അട്ഠ॰ ൨.മഹാപന്ഥകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ) വുത്തമേവ. അയം പന വിസേസോ – മഹാപന്ഥകത്ഥേരോ അരഹത്തം പത്വാ അഗ്ഗഫലസുഖേന വീതിനാമെന്തോ ചിന്തേസി – ‘‘കഥം നു ഖോ സക്കാ ചൂളപന്ഥകമ്പി ഇമസ്മിം സുഖേ പതിട്ഠപേതു’’ന്തി? സോ അത്തനോ അയ്യകം ധനസെട്ഠിം ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘സചേ, മഹാസെട്ഠി, അനുജാനാഥ
‘‘പദുമം യഥാ കോകനദം സുഗന്ധം, പാതോ സിയാ ഫുല്ലമവീതഗന്ധം;
അങ്ഗീരസം പസ്സ വിരോചമാനം, തപന്തമാദിച്ചമിവന്തലിക്ഖേ’’തി. (സം॰ നി॰ ൧.൧൨൩; അ॰ നി॰ ൫.൧൯൫) –
ഗാഥം
തേന ച സമയേന സത്ഥാ ജീവകമ്ബവനേ വിഹരതി. അഥ ജീവകോ പുരിസം പേസേസി, ‘‘പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം സത്ഥാരം നിമന്തേഹീ’’തി. തേന ച സമയേന ആയസ്മാ മഹാപന്ഥകോ ഭത്തുദ്ദേസകോ ഹോതി. സോ ‘‘പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ഭിക്ഖം പടിച്ഛഥ, ഭന്തേ’’തി വുത്തോ ‘‘ചൂളപന്ഥകം ഠപെത്വാ സേസാനം പടിച്ഛാമീ’’തി ആഹ. തം സുത്വാ ചൂളപന്ഥകോ ഭിയ്യോസോമത്തായ ദോമനസ്സപ്പത്തോ അഹോസി. സത്ഥാ തസ്സ ചിത്തക്ഖേദം ഞത്വാ, ‘‘ചൂളപന്ഥകോ മയാ കതേന ഉപായേന ബുജ്ഝിസ്സതീ’’തി തസ്സ അവിദൂരേ ഠാനേ അത്താനം ദസ്സെത്വാ ‘‘കിം, പന്ഥക, രോദസീ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഭാതാ മം, ഭന്തേ, പണാമേതീ’’തി ആഹ. ‘‘പന്ഥക, മാ ചിന്തയി, മമ സാസനേ തുയ്ഹം പബ്ബജ്ജാ, ഏഹി, ഇമം ഗഹെത്വാ ‘രജോഹരണം, രജോഹരണ’ന്തി മനസി കരോഹീ’’തി ഇദ്ധിയാ സുദ്ധം ചോളക്ഖണ്ഡം അഭിസങ്ഖരിത്വാ അദാസി. സോ സത്ഥാരാ അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൨.൩൫-൫൪) –
‘‘പദുമുത്തരോ നാമ ജിനോ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;
ഗണമ്ഹാ വൂപകട്ഠോ സോ, ഹിമവന്തേ വസീ തദാ.
‘‘അഹമ്പി
അചിരാഗതം മഹാവീരം, ഉപേസിം ലോകനായകം.
‘‘പുപ്ഫച്ഛത്തം ഗഹെത്വാന, ഉപഗച്ഛിം നരാസഭം;
സമാധിം സമാപജ്ജന്തം, അന്തരായമകാസഹം.
‘‘ഉഭോ ഹത്ഥേഹി പഗ്ഗയ്ഹ, പുപ്ഫച്ഛത്തം അദാസഹം;
പടിഗ്ഗഹേസി ഭഗവാ, പദുമുത്തരോ മഹാമുനി.
‘‘സബ്ബേ ദേവാ അത്തമനാ, ഹിമവന്തം ഉപെന്തി തേ;
സാധുകാരം പവത്തേസും, അനുമോദിസ്സതി ചക്ഖുമാ.
‘‘ഇദം വത്വാന തേ ദേവാ, ഉപഗച്ഛും നരുത്തമം;
ആകാസേ ധാരയന്തസ്സ, പദുമച്ഛത്തമുത്തമം.
‘‘സതപത്തഛത്തം പഗ്ഗയ്ഹ, അദാസി താപസോ മമ;
തമഹം കിത്തയിസ്സാമി, സുണാഥ മമ ഭാസതോ.
‘‘പഞ്ചവീസതികപ്പാനി, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി;
ചതുത്തിംസതിക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി.
‘‘യം യം യോനിം സംസരതി, ദേവത്തം അഥ മാനുസം;
അബ്ഭോകാസേ പതിട്ഠന്തം, പദുമം ധാരയിസ്സതി.
‘‘കപ്പസതസഹസ്സമ്ഹി
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘പകാസിതേ പാവചനേ, മനുസ്സത്തം ലഭിസ്സതി;
മനോമയമ്ഹി കായമ്ഹി, ഉത്തമോ സോ ഭവിസ്സതി.
‘‘ദ്വേ ഭാതരോ ഭവിസ്സന്തി, ഉഭോപി പന്ഥകവ്ഹയാ;
അനുഭൊത്വാ ഉത്തമത്ഥം, ജോതയിസ്സന്തി സാസനം.
‘‘സോഹം അട്ഠാരസവസ്സോ, പബ്ബജിം അനഗാരിയം;
വിസേസാഹം ന വിന്ദാമി, സക്യപുത്തസ്സ സാസനേ.
‘‘ദന്ധാ മയ്ഹം ഗതീ ആസി, പരിഭൂതോ പുരേ അഹും;
ഭാതാ ച മം പണാമേസി, ഗച്ഛ ദാനി സകം ഘരം.
‘‘സോഹം പണാമിതോ സന്തോ, സങ്ഘാരാമസ്സ കൊട്ഠകേ;
ദുമ്മനോ തത്ഥ അട്ഠാസിം, സാമഞ്ഞസ്മിം അപെക്ഖവാ.
‘‘ഭഗവാ തത്ഥ ആഗച്ഛി, സീസം മയ്ഹം പരാമസി;
ബാഹായ മം ഗഹെത്വാന, സങ്ഘാരാമം പവേസയി.
‘‘അനുകമ്പായ മേ സത്ഥാ, അദാസി പാദപുഞ്ഛനിം;
ഏവം സുദ്ധം അധിട്ഠേഹി, ഏകമന്തമധിട്ഠഹം.
‘‘ഹത്ഥേഹി
തത്ഥ ചിത്തം വിമുച്ചി മേ, അരഹത്തം അപാപുണിം.
‘‘മനോമയേസു കായേസു, സബ്ബത്ഥ പാരമിം ഗതോ;
സബ്ബാസവേ പരിഞ്ഞായ, വിഹരാമി അനാസവോ.
‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തമഗ്ഗേനേവസ്സ തേപിടകം പഞ്ചാഭിഞ്ഞാ ച ആഗമിംസു. സത്ഥാ ഏകേന ഊനേഹി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ഗന്ത്വാ ജീവകസ്സ നിവേസനേ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. ചൂളപന്ഥകോ പന അത്തനോ ഭിക്ഖായ അപ്പടിച്ഛിതത്താ ഏവ ന ഗതോ. ജീവകോ യാഗും ദാതും ആരഭി, സത്ഥാ പത്തം ഹത്ഥേന പിദഹി. ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, ന ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേ – ‘‘വിഹാരേ ഏകോ ഭിക്ഖു അത്ഥി, ജീവകാ’’തി. സോ പുരിസം പഹിണി, ‘‘ഗച്ഛ, ഭണേ, വിഹാരേ നിസിന്നം അയ്യം ഗഹെത്വാ
സത്ഥാ തസ്മിം ഖണേ യാഗുഞ്ച ഖജ്ജകാദിഭേദഞ്ച പടിഗ്ഗണ്ഹി. ദസബലേ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വിഹാരം ഗതേ ധമ്മസഭായം കഥാ ഉദപാദി – ‘‘അഹോ ബുദ്ധാനം ആനുഭാവോ, യത്ര ഹി നാമ ചത്താരോ മാസേ ഏകഗാഥം ഗഹേതും അസക്കൊന്തമ്പി ലഹുകേന ഖണേനേവ ഏവം മഹിദ്ധികം അകംസൂ’’തി. സത്ഥാ തേസം ഭിക്ഖൂനം കഥാസല്ലാപം സുത്വാ ആഗന്ത്വാ ബുദ്ധാസനേ നിസജ്ജ, ‘‘കിം വദേഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമം നാമ, ഭന്തേ’’തി വുത്തേ, ‘‘ഭിക്ഖവേ, ചൂളപന്ഥകേന ഇദാനി മയ്ഹം ഓവാദേ ഠത്വാ ലോകുത്തരദായജ്ജം ലദ്ധം, പുബ്ബേ പന ലോകിയദായജ്ജ’’ന്തി വത്വാ തേഹി യാചിതോ ചൂളസെട്ഠിജാതകം (ജാ॰ ൧.൧.൪) കഥേസി. അപരഭാഗേ തം സത്ഥാ അരിയഗണപരിവുതോ ധമ്മാസനേ നിസിന്നോ മനോമയം കായം
൫൫൭.
‘‘ദന്ധാ മയ്ഹം ഗതീ ആസി, പരിഭൂതോ പുരേ അഹം;
ഭാതാ ച മം പണാമേസി, ഗച്ഛ ദാനി തുവം ഘരം.
൫൫൮.
‘‘സോഹം
ദുമ്മനോ തത്ഥ അട്ഠാസിം, സാസനസ്മിം അപെക്ഖവാ.
൫൫൯.
‘‘ഭഗവാ
ബാഹായ മം ഗഹെത്വാന, സങ്ഘാരാമം പവേസയി.
൫൬൦.
‘‘അനുകമ്പായ മേ സത്ഥാ, പാദാസി പാദപുഞ്ഛനിം;
ഏതം സുദ്ധം അധിട്ഠേഹി, ഏകമന്തം സ്വധിട്ഠിതം.
൫൬൧.
‘‘തസ്സാഹം വചനം സുത്വാ, വിഹാസിം സാസനേ രതോ;
സമാധിം പടിപാദേസിം, ഉത്തമത്ഥസ്സ പത്തിയാ.
൫൬൨.
‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമി, ദിബ്ബചക്ഖു വിസോധിതം;
തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനം.
൫൬൩.
‘‘സഹസ്സക്ഖത്തുമത്താനം, നിമ്മിനിത്വാന പന്ഥകോ;
നിസീദമ്ബവനേ രമ്മേ, യാവ കാലപ്പവേദനാ.
൫൬൪.
‘‘തതോ മേ സത്ഥാ പാഹേസി, ദൂതം കാലപ്പവേദകം;
പവേദിതമ്ഹി കാലമ്ഹി, വേഹാസാദുപസങ്കമിം.
൫൬൫.
‘‘വന്ദിത്വാ സത്ഥുനോ പാദേ, ഏകമന്തം നിസീദഹം;
നിസിന്നം മം വിദിത്വാന, അത്ഥ സത്ഥാ പടിഗ്ഗഹി.
൫൬൬.
‘‘ആയാഗോ സബ്ബലോകസ്സ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;
പുഞ്ഞക്ഖെത്തം മനുസ്സാനം, പടിഗ്ഗണ്ഹിത്ഥ ദക്ഖിണ’’ന്തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ ദന്ധാതി, മന്ദാ, ചതുപ്പദികം ഗാഥം ചതൂഹി മാസേഹി ഗഹേതും അസമത്ഥഭാവേന ദുബ്ബലാ. ഗതീതി ഞാണഗതി. ആസീതി, അഹോസി. പരിഭൂതോതി, തതോ ഏവ ‘‘മുട്ഠസ്സതി അസമ്പജാനോ’’തി ഹീളിതോ. പുരേതി, പുബ്ബേ പുഥുജ്ജനകാലേ. ഭാതാ ചാതി സമുച്ചയത്ഥോ ച-സദ്ദോ, ന കേവലം പരിഭൂതോവ, അഥ ഖോ ഭാതാപി മം പണാമേസി, ‘‘പന്ഥക, ത്വം ദുപ്പഞ്ഞോ അഹേതുകോ മഞ്ഞേ, തസ്മാ പബ്ബജിതകിച്ചം ഭാതാതി, ഭാതരാ.
കൊട്ഠകേതി, ദ്വാരകൊട്ഠകസമീപേ. ദുമ്മനോതി, ദോമനസ്സിതോ. സാസനസ്മിം അപെക്ഖവാതി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാസനേ സാപെക്ഖോ അവിബ്ഭമിതുകാമോ.
ഭഗവാ തത്ഥ ആഗച്ഛീതി, മഹാകരുണാസഞ്ചോദിതമാനസോ മം അനുഗ്ഗണ്ഹന്തോ ഭഗവാ യത്ഥാഹം ഠിതോ, തത്ഥ ആഗച്ഛി. ആഗന്ത്വാ ച, ‘‘പന്ഥക, അഹം തേ സത്ഥാ, ന മഹാപന്ഥകോ, മം ഉദ്ദിസ്സ തവ പബ്ബജ്ജാ’’തി സമസ്സാസെന്തോ സീസം മയ്ഹം പരാമസി ജാലാബന്ധനമുദുതലുനപീണവരായതങ്ഗുലിസമുപസോഭിതേന വികസിതപദുമസസ്സിരീകേന ചക്കങ്കിതേന ഹത്ഥതലേന ‘‘ഇദാനിയേവ മമ പുത്തോ ഭവിസ്സതീ’’തി ദീപെന്തോ മയ്ഹം സീസം പരാമസി. ബാഹായ മം ഗഹെത്വാനാതി, ‘‘കസ്മാ ത്വം, ഇധ തിട്ഠസീ’’തി ചന്ദനഗന്ധഗന്ധിനാ അത്തനോ ഹത്ഥേന മം ഭുജേ ഗഹെത്വാ അന്തോസങ്ഘാരാമം പവേസേസി. പാദാസി പാദപുഞ്ഛനിന്തി പാദപുഞ്ഛനിം കത്വാ പാദാസി ‘‘രജോഹരണന്തി മനസി കരോഹീ’’തി അദാസീതി അത്ഥോ. ‘‘അദാസീ’’തി ‘‘പാദപുഞ്ഛനി’’ന്തി ച പഠന്തി. കേചി പന ‘‘പാദപുഞ്ഛനി’’ന്തി പാദപുഞ്ഛനചോളക്ഖണ്ഡം പാദാസീ’’തി വദന്തി. തദയുത്തം ഇദ്ധിയാ അഭിസങ്ഖരിത്വാ ചോളക്ഖണ്ഡസ്സ ദിന്നത്താ. ഏതം സുദ്ധം അധിട്ഠേഹി, ഏകമന്തം സ്വധിട്ഠിതന്തി, ഏതം സുദ്ധം ചോളക്ഖണ്ഡം ‘‘രജോഹരണം, രജോഹരണ’’ന്തി മനസികാരേന സ്വധിട്ഠിതം കത്വാ ഏകമന്തം ഏകമന്തേ വിവിത്തേ ഗന്ധകുടിപമുഖേ നിസിന്നോ അധിട്ഠേഹി തഥാ ചിത്തം സമാഹിതം കത്വാ പവത്തേഹി.
തസ്സാഹം വചനം സുത്വാതി, തസ്സ ഭഗവതോ വചനം ഓവാദം അഹം സുത്വാ തസ്മിം സാസനേ ഓവാദേ രതോ അഭിരതോ ഹുത്വാ വിഹാസിം യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജിം. പടിപജ്ജന്തോ ച സമാധിം പടിപാദേസിം, ഉത്തമത്ഥസ്സ പത്തിയാതി, ഉത്തമത്ഥോ നാമ അരഹത്തം, തസ്സ അധിഗമായ കസിണപരികമ്മവസേന രൂപജ്ഝാനാനി നിബ്ബത്തെത്വാ ഝാനപാദകം വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ അഗ്ഗമഗ്ഗസമാധിം സമ്പാദേസിന്തി അത്ഥോ. എത്ഥ ഹി സമാധീതി ഉപചാരസമാധിതോ പട്ഠായ യാവ ചതുത്ഥമഗ്ഗസമാധി, താവ സമാധിസാമഞ്ഞേന ഗഹിതോ, അഗ്ഗഫലസമാധി പന ഉത്തമത്ഥഗ്ഗഹണേന, സാതിസയം ചേവായം സമാധികുസലോ, തസ്മാ ‘‘സമാധിം പടിപാദേസി’’ന്തി ആഹ. സമാധികുസലതായ
ഇദാനി ‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമീ’’തിആദിമാഹ. കാമഞ്ചായം ഥേരോ ഛളഭിഞ്ഞോ, യാ പന അഭിഞ്ഞാ ആസവക്ഖയഞാണാധിഗമസ്സ ബഹൂപകാരാ, തം ദസ്സനത്ഥം ‘‘പുബ്ബേനിവാസം ജാനാമി, ദിബ്ബചക്ഖു വിസോധിത’’ന്തി വത്വാ ‘‘തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ’’തി വുത്തം. പുബ്ബേനിവാസയഥാകമ്മുപഗഅനാഗതംസഞാണാനി ഹി വിപസ്സനാചാരസ്സ ബഹൂപകാരാനി, ന തഥാ ഇതരഞാണാനി.
സഹസ്സക്ഖത്തുന്തി സഹസ്സം. ‘‘സഹസ്സവാര’’ന്തി കേചി വദന്തി. ഏകാവജ്ജനേന പന ഥേരോ സഹസ്സേ മനോമയേ കായേ നിമ്മിനി, ന വാരേന. തേ ച ഖോ അഞ്ഞമഞ്ഞമസദിസേ വിവിധഞ്ച കമ്മം കരൊന്തേ. ‘‘കിം പന സാവകാനമ്പി ഏവരൂപം ഇദ്ധിനിമ്മാനം സമ്ഭവതീ’’തി? ന സമ്ഭവതി സബ്ബേസം, അഭിനീഹാരസമ്പത്തിയാ പന അയമേവ ഥേരോ ഏവമകാസി, തഥാ ഹേസ ഇമിനാ അങ്ഗേന ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതോ. പന്ഥകോ നിസീദീതി അത്താനമേവ പരം വിയ വദതി. അമ്ബവനേതി, അമ്ബവനേ ജീവകേന വേഹാസാദുപസങ്കമിന്തി വേഹാസാതി കരണേ നിസ്സക്കവചനം, വേഹാസേനാതി അത്ഥോ, ദ-കാരോ പദസന്ധികരോ. അഥാതി, മമ നിസജ്ജായ പച്ഛാ. പടിഗ്ഗഹീതി ദക്ഖിണോദകം പടിഗ്ഗണ്ഹി. ആയാഗോ സബ്ബലോകസ്സാതി, സബ്ബസ്സ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അഗ്ഗദക്ഖിണെയ്യതായ ദെയ്യധമ്മം ആനെത്വാ യജിതബ്ബട്ഠാനഭൂതോ. ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോതി, മഹാഫലഭാവകരണേന ദക്ഖിണാഹുതീനം പടിഗ്ഗണ്ഹകോ. പടിഗ്ഗണ്ഹിത്ഥ ദക്ഖിണന്തി ജീവകേന ഉപനീതം യാഗുഖജ്ജാദിഭേദം ദക്ഖിണം പടിഗ്ഗഹേസി.
അഥ ഖോ ഭഗവാ കതഭത്തകിച്ചോ ആയസ്മന്തം ചൂളപന്ഥകം ആണാപേസി – ‘‘അനുമോദനം കരോഹീ’’തി. സോ സിനേരും ഗഹെത്വാ മഹാസമുദ്ദം മന്ഥെന്തോ വിയ പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാപ്പത്തതായ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം സങ്ഖോഭെന്തോ സത്ഥു അജ്ഝാസയം ഗണ്ഹന്തോ അനുമോദനം അകാസി. തഥാ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നോപി
‘‘രാഗോ രജോ ന ച പന രേണു വുച്ചതി, രാഗസ്സേതം അധിവചനം രജോതി;
ഏതം
‘‘ദോസോ രജോ…പേ॰… സാസനേ.
‘‘മോഹോ രജോ…പേ॰… വീതരജസ്സ സാസനേ’’തി. –
ഇമാ തിസ്സോ ഓഭാസഗാഥാ അഭാസി. ഗാഥാപരിയോസാനേ ചൂളപന്ഥകോ അഭിഞ്ഞാപടിസമ്ഭിദാപരിവാരം അരഹത്തം പാപുണീതി.
ചൂളപന്ഥകത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൫. കപ്പത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
നാനാകുലമലസമ്പുണ്ണോതിആദികാ
൫൬൭.
‘‘നാനാകുലമലസമ്പുണ്ണോ
ചന്ദനികംവ പരിപക്കം, മഹാഗണ്ഡോ മഹാവണോ.
൫൬൮.
‘‘പുബ്ബരുഹിരസമ്പുണ്ണോ, ഗൂഥകൂപേന ഗാള്ഹിതോ;
ആപോപഗ്ഘരണോ കായോ, സദാ സന്ദതി പൂതികം.
൫൬൯.
‘‘സട്ഠികണ്ഡരസമ്ബന്ധോ, മംസലേപനലേപിതോ;
ചമ്മകഞ്ചുകസന്നദ്ധോ, പൂതികായോ നിരത്ഥകോ.
൫൭൦.
‘‘അട്ഠിസങ്ഘാതഘടിതോ, ന്ഹാരുസുത്തനിബന്ധനോ;
നേകേസം സംഗതീഭാവാ, കപ്പേതി ഇരിയാപഥം.
൫൭൧.
‘‘ധുവപ്പയാതോ മരണായ, മച്ചുരാജസ്സ സന്തികേ;
ഇധേവ ഛഡ്ഡയിത്വാന, യേനകാമങ്ഗമോ നരോ.
൫൭൨.
‘‘അവിജ്ജായ
ഓഘസംസീദനോ കായോ, അനുസയാജാലമൊത്ഥതോ.
൫൭൩.
‘‘പഞ്ചനീവരണേ യുത്തോ, വിതക്കേന സമപ്പിതോ;
തണ്ഹാമൂലേനാനുഗതോ, മോഹച്ഛാദനഛാദിതോ.
൫൭൪.
‘‘ഏവായം
സമ്പത്തി ച വിപത്യന്താ, നാനാഭാവോ വിപജ്ജതി.
൫൭൫.
‘‘യേമം കായം മമായന്തി, അന്ധബാലാ പുഥുജ്ജനാ;
വഡ്ഢെന്തി കടസിം ഘോരം, ആദിയന്തി പുനബ്ഭവം.
൫൭൬.
‘‘യേമം കായം വിവജ്ജെന്തി, ഗൂഥലിത്തംവ പന്നഗം;
ഭവമൂലം വമിത്വാന, പരിനിബ്ബിസ്സന്തിനാസവാ’’തി. –
ഇമാഹി ഗാഥാഹി തസ്സ അസുഭകഥം കഥേസി. സോ സത്ഥു സമ്മുഖാ അനേകാകാരവോകാരം യാഥാവതോ സരീരസഭാവവിഭാവനം അസുഭകഥം സുത്വാ സകേന കായേന അട്ടീയമാനോ ഹരായമാനോ ജിഗുച്ഛമാനോ സംവിഗ്ഗഹദയോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ, ‘‘ലഭെയ്യാഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജ’’ന്തി പബ്ബജ്ജം യാചി. സത്ഥാ സമീപേ ഠിതമഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആണാപേസി – ‘‘ഗച്ഛ, ഭിക്ഖു, ഇമം പബ്ബാജെത്വാ ഉപസമ്പാദെത്വാ ആനേഹീ’’തി. സോ തം തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ദത്വാ പബ്ബാജേസി. സോ ഖുരഗ്ഗേയേവ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ തേര ൧.൪.൧൦൨-൧൦൭) –
‘‘സിദ്ധത്ഥസ്സ ഭഗവതോ, ഥൂപസെട്ഠസ്സ സമ്മുഖാ;
വിചിത്തദുസ്സേ ലഗെത്വാ, കപ്പരുക്ഖം ഠപേസഹം.
‘‘യം
സോഭയന്തോ മമ ദ്വാരം, കപ്പരുക്ഖോ പതിട്ഠതി.
‘‘അഹഞ്ച പരിസാ ചേവ, യേ കേചി മമവസ്സിതാ;
തമ്ഹാ ദുസ്സം ഗഹെത്വാന, നിവാസേമ മയം സദാ.
‘‘ചതുന്നവുതിതോ കപ്പേ, യം രുക്ഖം ഠപയിം അഹം;
ദുഗ്ഗതിം നാഭിജാനാമി, കപ്പരുക്ഖസ്സിദം ഫലം.
‘‘ഇതോ ച സത്തമേ കപ്പേ, സുചേളാ അട്ഠ ഖത്തിയാ;
സത്തരതനസമ്പന്നാ, ചക്കവത്തീ മഹബ്ബലാ.
‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം
തത്ഥ നാനാകുലമലസമ്പുണ്ണോതി, നാനാകുലേഹി നാനാഭാഗേഹി മലേഹി സമ്പുണ്ണോ, കേസലോമാദിനാനാവിധഅസുചികൊട്ഠാസഭരിതോതി അത്ഥോ. മഹാഉക്കാരസമ്ഭവോതി, ഉക്കാരോ വുച്ചതി വച്ചകൂപം. യത്തകവയാ മാതാ, തത്തകം കാലം കാരപരിസേദിതവച്ചകൂപസദിസതായ മാതു കുച്ഛി ഇധ ‘‘മഹാഉക്കാരോ’’തി അധിപ്പേതോ. സോ കുച്ഛി സമ്ഭവോ ഉപ്പത്തിട്ഠാനം ഏതസ്സാതി മഹാഉക്കാരസമ്ഭവോ. ചന്ദനികംവാതി ചന്ദനികം നാമ ഉച്ഛിട്ഠോദകഗബ്ഭമലാദീനം ഛഡ്ഡനട്ഠാനം, യം ജണ്ണുമത്തം അസുചിഭരിതമ്പി ഹോതി, താദിസന്തി അത്ഥോ. പരിപക്കന്തി, പരിണതം പുരാണം. തേന യഥാ ചണ്ഡാലഗാമദ്വാരേ നിദാഘസമയേ ഥുല്ലഫുസിതകേ ദേവേ വസ്സന്തേ ഉദകേന സമുപബ്യൂള്ഹമുത്തകരീസഅട്ഠിചമ്മന്ഹാരുഖണ്ഡഖേളസിങ്ഘാണികാദിനാനാകുണപഭരിതം കദ്ദമോദകാലുളിതം മഹാഗണ്ഡോ. സബ്ബത്ഥകമേവ ദുക്ഖവേദനാനുബദ്ധത്താ ഗണ്ഡാനം സഹനതോ അസുചിവിസ്സന്ദനതോ ച മഹന്തോ വണോ വിയാതി മഹാവണോ ഗൂഥകൂപേന ഗാളിതോതി, വച്ചകൂപേന വച്ചേനേവ വാ ഭരിതോ. ‘‘ഗൂഥകൂപനിഗാള്ഹിതോ’’തിപി പാളി, വച്ചകൂപതോ നിക്ഖന്തോതി അത്ഥോ. ആപോപഗ്ഘരണോ കായോ, സദാ സന്ദതി പൂതികന്തി, അയം കായോ ആപോധാതുയാ സദാ പഗ്ഘരണസീലോ, തഞ്ച ഖോ പിത്തസെമ്ഹസേദമുത്താദികം പൂതികം അസുചിംയേവ സന്ദതി, ന കദാചി സുചിന്തി അത്ഥോ.
സട്ഠികണ്ഡരസമ്ബന്ധോതി മംസലേപനലേപിതോതി, മംസസങ്ഖാതേന ലേപനേന ലിത്തോ, നവമംസപേസിസതാനുലിത്തോതി അത്ഥോ. ചമ്മകഞ്ചുകസന്നദ്ധോതി, ചമ്മസങ്ഖാതേന കഞ്ചുകേന സബ്ബസോ ഓനദ്ധോ പരിയോനദ്ധോ പരിച്ഛിന്നോ. പൂതികായോതി, സബ്ബസോ പൂതിഗന്ധികോ കായോ. നിരത്ഥകോതി, നിപ്പയോജനോ. അഞ്ഞേസഞ്ഹി പാണീനം കായോ ചമ്മാദിവിനിയോഗേന സിയാ സപ്പയോജനോ, ന തഥാ മനുസ്സകായോതി. അട്ഠിസങ്ഘാതഘടിതോതി, അതിരേകതിസതാനം അട്ഠീനം സങ്ഘാതേന ഘടിതോ സമ്ബന്ധോ. ന്ഹാരുസുത്തനിബന്ധനോതി, സുത്തസദിസേഹി നവഹി ന്ഹാരുസതേഹി നിബന്ധിതോ. നേകേസം സംഗതീഭാവാതി, ചതുമഹാഭൂതജീവിതിന്ദ്രിയഅസ്സാസപസ്സാസവിഞ്ഞാണാദീനം സമവായസമ്ബന്ധേന സുത്തമേരകസമവായേന യന്തം വിയ ഠാനാദിഇരിയാപഥം കപ്പേതി.
ധുവപ്പയാതോ മരണായാതി, മരണസ്സ അത്ഥായ ഏകന്തഗമനോ, നിബ്ബത്തിതോ പട്ഠായ മരണം പതി പവത്തോ. തതോ ഏവ മച്ചുരാജസ്സ മരണസ്സ ഇധേവ ഛഡ്ഡയിത്വാനാതി, ഇമസ്മിംയേവ ലോകേ കായം ഛഡ്ഡെത്വാ, യഥാരുചിതട്ഠാനഗാമീ അയം സത്തോ, തസ്മാ ‘‘പഹായ ഗമനീയോ അയം കായോ’’തി ഏവമ്പി സങ്ഗോ ന കാതബ്ബോതി ദസ്സേതി.
അവിജ്ജായ നിവുതോതി, അവിജ്ജാനീവരണേന നിവുതോ പടിച്ഛാദിതാദീനവോ, അഞ്ഞഥാ കോ എത്ഥ സങ്ഗം ജനെയ്യാതി അധിപ്പായോ. ചതുഗന്ഥേനാതി, അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥാദിനാ ചതുബ്ബിധേന ഗന്ഥേന ഗന്ഥിതോ, ഗന്ഥനിയഭാവേന വിനദ്ധിതോ. ഓഘസംസീദനോതി, ഓഘനിയഭാവേന കാമോഘാദീസു ചതൂസു ഓഘേസു സംസീദനകോ. അപ്പഹീനഭാവേന സന്താനേ അനു അനു സെന്തീതി അനുസയാ, കാമരാഗാദയോ അനുസയാ. തേസം ജാലേന ഒത്ഥതോ അഭിഭൂതോതി അനുസയാജാലമൊത്ഥതോ. മകാരോ പദസന്ധികരോ, ഗാഥാസുഖത്ഥം ദീഘം കത്വാ വുത്തം. കാമച്ഛന്ദാദിനാ പഞ്ചവിധേന നീവരണേന യുത്തോ അധിമുത്തോതി പഞ്ചനീവരണേ യുത്തോ, കരണത്ഥേ ഭുമ്മവചനം.
കാമവിതക്കാദിനാ വിതക്കേന സമപ്പിതോ. തണ്ഹാമൂലേനാനുഗതോതി, തണ്ഹാസങ്ഖാതേന ഭവമൂലേന അനുബദ്ധോ. മോഹച്ഛാദനഛാദിതോതി, സമ്മോഹസങ്ഖാതേന ആവരണേന പലിഗുണ്ഠിതോ. സബ്ബമേതം സവിഞ്ഞാണകം കരജകായം സന്ധായ വദതി. സവിഞ്ഞാണകോ ഹി അത്തഭാവോ ‘‘ഉച്ഛിന്നഭവനെത്തികോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സ കായോ തിട്ഠതി, അയഞ്ചേവ കായോ ബഹിദ്ധാ ച നാമരൂപ’’ന്തിആദീസു (ദീ॰ നി॰ ൧.൧.൧൪൭) കായോതി വുച്ചതി, ഏവായം വത്തതേ കായോതി കമ്മയന്തേന സുകതദുക്കടേന കമ്മസങ്ഖാതേന യന്തേന യന്തിതോ സങ്ഘടിതോ. യഥാ വാ ഖേമന്തം ഗന്തും ന സക്കോതി, തഥാ സങ്ഖോഭിതോ സുഗതിദുഗ്ഗതീസു വത്തതി പരിബ്ഭമതി. സമ്പത്തി ച വിപത്യന്താതി യാ എത്ഥ സമ്പത്തി, സാ വിപത്തിപരിയോസാനാ. സബ്ബഞ്ഹി യൊബ്ബനം ജരാപരിയോസാനം, സബ്ബം ആരൊഗ്യം ബ്യാധിപരിയോസാനം, സബ്ബം ജീവിതം മരണപരിയോസാനം, സബ്ബോ സമാഗമോ വിയോഗപരിയോസാനോ. തേനാഹ ‘‘നാനാഭാവോ വിപജ്ജതീ’’തി. നാനാഭാവോതി, വിനാഭാവോ വിപ്പയോഗോ, സോ കദാചി വിപ്പയുഞ്ജകസ്സ വസേന, കദാചി വിപ്പയുഞ്ജിതബ്ബസ്സ വസേനാതി വിവിധം പജ്ജതി പാപുണീയതി.
യേമം കായം മമായന്തീതി യേ അന്ധബാലാ പുഥുജ്ജനാ ഏവം അസുഭം അനിച്ചം അധുവം ദുക്ഖം അസാരം ഇമം കായം ‘‘മമ ഇദ’’ന്തി ഗണ്ഹന്താ മമായന്തി ഛന്ദരാഗം ഉപ്പാദെന്തി, തേ ജാതിആദീഹി നിരയാദീഹി ച ഘോരം ഭയാനകം അപണ്ഡിതേഹി അഭിരമിതബ്ബതോ കടസിസങ്ഖാതം സംസാരം പുനപ്പുനം ജനനമരണാദീഹി വഡ്ഢെന്തി, തേനാഹ ‘‘ആദിയന്തി പുനബ്ഭവ’’ന്തി.
യേമം കായം വിവജ്ജെന്തി, ഗൂഥലിത്തംവ പന്നഗന്തി യഥാ നാമ
കപ്പത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൬. വങ്ഗന്തപുത്തഉപസേനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
വിവിത്തം അപ്പനിഗ്ഘോസന്തിആദികാ ആയസ്മതോ ഉപസേനത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയം കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ ഹംസവതീനഗരേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണമാനോ സത്ഥാരം ഏകം ഭിക്ഖും സമന്തപാസാദികാനം അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപെന്തം ദിസ്വാ സത്ഥു അധികാരകമ്മം കത്വാ തം ഠാനന്തരം പത്ഥെത്വാ യാവജീവം കുസലം കത്വാ ദേവമനുസ്സേസു സംസരന്തോ ഇമസ്മിം ഉപസേനോതിസ്സ നാമം അഹോസി. സോ വയപ്പത്തോ തയോ വേദേ ഉഗ്ഗഹെത്വാ സത്ഥു സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ പടിലദ്ധസദ്ധോ പബ്ബജിത്വാ ഉപസമ്പദായ ഏകവസ്സികോ ‘‘അരിയഗബ്ഭം വഡ്ഢേമീ’’തി ഏകം കുലപുത്തം അത്തനോ സന്തികേ ഉപസമ്പാദെത്വാ തേന സദ്ധിം സത്ഥു സന്തികം ഗതോ. സത്ഥാരാ ചസ്സ തസ്സ അവസ്സികസ്സ ഭിക്ഖുനോ സദ്ധിവിഹാരികഭാവം സുത്വാ, ‘‘അതിലഹും ഖോ ത്വം, മോഘപുരിസ, ബാഹുല്ലായ ആവത്തോ’’തി (മഹാവ॰ ൭൫) ഗരഹിതോ. ‘‘ഇദാനാഹം യദിപി പരിസം നിസ്സായ സത്ഥാരാ ഗരഹിതോ, പരിസംയേവ പന നിസ്സായ സത്ഥു പാസംസോപി ഭവിസ്സാമീ’’തി വിപസ്സനായ കമ്മം കരൊന്തോ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണി. തേന വുത്തം അപദാനേ (അപ॰ ഥേര ൧.൨.൮൬-൯൬) –
‘‘പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം, ലോകജെട്ഠം നരാസഭം;
പബ്ഭാരമ്ഹി നിസീദന്തം, ഉപഗച്ഛിം നരുത്തമം.
‘‘കണികാരപുപ്ഫം ദിസ്വാ, വണ്ടേ ഛെത്വാനഹം തദാ;
അലങ്കരിത്വാ ഛത്തമ്ഹി, ബുദ്ധസ്സ അഭിരോപയിം.
‘‘പിണ്ഡപാതഞ്ച പാദാസിം, പരമന്നം സുഭോജനം;
ബുദ്ധേന നവമേ തത്ഥ, സമണേ അട്ഠ ഭോജയിം.
‘‘അനുമോദി മഹാവീരോ, സയമ്ഭൂ അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ;
ഇമിനാ ഛത്തദാനേന, പരമന്നപവെച്ഛനാ.
‘‘തേന ചിത്തപ്പസാദേന, സമ്പത്തിമനുഭൊസ്സസി;
ഛത്തിംസക്ഖത്തും ദേവിന്ദോ, ദേവരജ്ജം കരിസ്സതി.
‘‘ഏകവീസതിക്ഖത്തുഞ്ച, ചക്കവത്തീ ഭവിസ്സതി;
പദേസരജ്ജം വിപുലം, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയം.
‘‘സതസഹസ്സിതോ
ഗോതമോ നാമ ഗൊത്തേന, സത്ഥാ ലോകേ ഭവിസ്സതി.
‘‘സാസനേ ദിബ്ബമാനമ്ഹി, മനുസ്സത്തം ഗമിസ്സതി;
തസ്സ ധമ്മേസു ദായാദോ, ഓരസോ ധമ്മനിമ്മിതോ.
‘‘ഉപസേനോതി നാമേന, ഹെസ്സതി സത്ഥു സാവകോ;
സമന്തപാസാദികത്താ, അഗ്ഗട്ഠാനേ ഠപെസ്സതി.
‘‘ചരിമം വത്തതേ മയ്ഹം, ഭവാ സബ്ബേ സമൂഹതാ;
ധാരേമി അന്തിമം ദേഹം, ജെത്വാ മാരം സവാഹനം.
‘‘പടിസമ്ഭിദാ ചതസ്സോ…പേ॰… കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ സയമ്പി സബ്ബേ ധുതങ്ഗധമ്മേ സമാദായ വത്തതി, അഞ്ഞേപി തദത്ഥായ സമാദപേതി
൫൭൭.
‘‘വിവിത്തം അപ്പനിഗ്ഘോസം, വാളമിഗനിസേവിതം;
സേവേ സേനാസനം ഭിക്ഖു, പടിസല്ലാനകാരണാ.
൫൭൮.
‘‘സങ്കാരപുഞ്ജാ ആഹത്വാ, സുസാനാ രഥിയാഹി ച;
തതോ സങ്ഘാടികം കത്വാ, ലൂഖം ധാരെയ്യ ചീവരം.
൫൭൯.
‘‘നീചം മനം കരിത്വാന, സപദാനം കുലാ കുലം;
പിണ്ഡികായ ചരേ ഭിക്ഖു, ഗുത്തദ്വാരോ സുസംവുതോ.
൫൮൦.
‘‘ലൂഖേനപി വാ സന്തുസ്സേ, നാഞ്ഞം പത്ഥേ രസം ബഹും;
രസേസു അനുഗിദ്ധസ്സ, ഝാനേ ന രമതീ മനോ.
൫൮൧.
‘‘അപ്പിച്ഛോ ചേവ സന്തുട്ഠോ, പവിവിത്തോ വസേ മുനി;
അസംസട്ഠോ ഗഹട്ഠേഹി, അനാഗാരേഹി ചൂഭയം.
൫൮൨.
‘‘യഥാ
നാതിവേലം സമ്ഭാസെയ്യ, സങ്ഘമജ്ഝമ്ഹി പണ്ഡിതോ.
൫൮൩.
‘‘ന സോ ഉപവദേ കഞ്ചി, ഉപഘാതം വിവജ്ജയേ;
സംവുതോ പാതിമൊക്ഖസ്മിം, മത്തഞ്ഞൂ ചസ്സ ഭോജനേ.
൫൮൪. ‘‘സുഗ്ഗഹീതനിമിത്തസ്സ, ചിത്തസ്സുപ്പാദകോവിദോ.
സമഥം അനുയുഞ്ജെയ്യ, കാലേന ച വിപസ്സനം.
൫൮൫.
‘‘വീരിയസാതച്ചസമ്പന്നോ, യുത്തയോഗോ സദാ സിയാ;
ന ച അപ്പത്വാ ദുക്ഖന്തം, വിസ്സാസം എയ്യ പണ്ഡിതോ.
൫൮൬.
‘‘ഏവം വിഹരമാനസ്സ, സുദ്ധികാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ;
ഖീയന്തി ആസവാ സബ്ബേ, നിബ്ബുതിഞ്ചാധിഗച്ഛതീ’’തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ വിവിത്തന്തി, ജനവിവിത്തം സുഞ്ഞം അരഞ്ഞാദിം. അപ്പനിഗ്ഘോസന്തി, നിസ്സദ്ദം സദ്ദസങ്ഘട്ടനരഹിതം. വാളമിഗനിസേവിതന്തി, സീഹബ്യഗ്ഘദീപിവാളമിഗേഹി ചരിതം. ഇമിനാപി ജനവിവേകംയേവ ദസ്സേതി പന്തസേനാസനഭാവദീപനതോ. സേനാസനന്തി, സയിതും ആസയിതുഞ്ച യുത്തഭാവേന പടിസല്ലാനകാരണാതി, പടിസല്ലാനനിമിത്തം, നാനാരമ്മണതോ നിവത്തെത്വാ കമ്മട്ഠാനേയേവ ചിത്തസ്സ പടി പടി സമ്മദേവ അല്ലീയനത്ഥം.
ഏവം ഭാവനാനുരൂപം സേനാസനം നിദ്ദിസന്തോ സേനാസനേ സന്തോസം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി ചീവരാദീസുപി തം ദസ്സേതും ‘‘സംകാരപുഞ്ജാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സംകാരപുഞ്ജാതി സംകാരാനം പുഞ്ജം സംകാരപുഞ്ജം, തതോ കചവരട്ഠാനാ. ആഹത്വാതി ആഹരിത്വാ. തതോതി തഥാ ആഹടചോളക്ഖണ്ഡേഹി. കരണേ ഹി ഇദം നിസ്സക്കവചനം ലൂഖന്തി സത്ഥലൂഖരജനലൂഖാദിനാ ലൂഖം അവണ്ണാമട്ഠം. ധാരെയ്യാതി നിവാസനാദിവസേന പരിഹരെയ്യ, ഏതേന ചീവരസന്തോസം വദതി.
നീച മനം കരിത്വാനാതി ‘‘അന്തമിദം, ഭിക്ഖവേ, ജീവികാന’’ന്തിആദികം (ഇതിവു॰ ൯൧; സം॰ നി॰ ൩.൮൦) സുഗതോവാദം അനുസ്സരിത്വാ നിഹതമാനദപ്പം ചിത്തം കത്വാ. സപദാനന്തി ഘരേസു ‘‘കുലാ കുല’’ന്തി. കുലാ കുലന്തി കുലതോ കുലം, കുലാനുപുബ്ബിയാ ഘരപടിപാടിയാതി അത്ഥോ. പിണ്ഡികായാതി മിസ്സകഭിക്ഖായ, ഇമിനാ പിണ്ഡപാതസന്തോസം വദതി. ഗുത്തദ്വാരോതി സുപിഹിതചക്ഖാദിദ്വാരോ. സുസംവുതോതി ഹത്ഥകുക്കുച്ചാദീനം അഭാവേന സുട്ഠു സംവുതോ.
ലൂഖേനപി വാതി അപിസദ്ദോ സമുച്ചയേ, വാ-സദ്ദോ വികപ്പേ. ഉഭയേനപി ലൂഖേനപി അപ്പേനപി യേന കേനചി സുലഭേന ഇതരീതരേന സന്തുസ്സേ സമം സമ്മാ തുസ്സെയ്യ. തേനാഹ ‘‘നാഞ്ഞം പത്ഥേ രസം ബഹു’’ന്തി. നാഞ്ഞം പത്ഥേ രസം ബഹുന്തി അത്തനാ യഥാലദ്ധതോ അഞ്ഞം മധുരാദിരസം ബഹും പണീതഞ്ച ന പത്ഥെയ്യ ന പിഹെയ്യ, ഇമിനാ ഗിലാനപച്ചയേപി സന്തോസോ ദസ്സിതോ ഹോതി. രസേസു ഗേധവാരണത്ഥം പന കാരണം വദന്തോ രസേസു അനുഗിദ്ധസ്സ, ഝാനേ ന രമതീ മനോ’’തി ആഹ. ഇന്ദ്രിയസംവരമ്പി അപരിപൂരെന്തസ്സ കുതോ വിക്ഖിത്തചിത്തസമാധാനന്തി അധിപ്പായോ.
ഏവം ചതൂസു പച്ചയേസു സല്ലേഖപടിപത്തിം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി അവസിട്ഠകഥാവത്ഥൂനി ദസ്സേതും ‘‘അപ്പിച്ഛോ ചേവാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അപ്പിച്ഛോതി, അനിച്ഛോ ചതൂസു പച്ചയേസു ഇച്ഛാരഹിതോ, തേന ചതുബ്ബിധപച്ചയേസു തണ്ഹുപ്പാദവിക്ഖമ്ഭനമാഹ. സന്തുട്ഠോതി, ചതൂസു പച്ചയേസു യഥാലാഭസന്തോസാദിനാ സന്തുട്ഠോ. യോ ഹി –
‘‘അതീതം നാനുസോചെയ്യ, നപ്പജപ്പെയ്യനാഗതം;
പച്ചുപ്പന്നേന യാപെയ്യ, സോ ‘സന്തുട്ഠോ’തി പവുച്ചതീ’’തി.
പവിവിത്തോതി വസേതി സബ്ബത്ഥ യോജേതബ്ബം. മോനെയ്യധമ്മസമന്നാഗമേന മുനി. അസംസട്ഠോതി ദസ്സനസവനസമുല്ലപനസമ്ഭോഗകായസംസഗ്ഗാനം അഭാവേന ഉഭയന്തി, ഗഹട്ഠേഹി അനാഗാരേഹി ചാതി ഉഭയേഹിപി അസംസട്ഠോ. കരണേ ഹി ഇദം പച്ചത്തവചനം.
അത്താനം ദസ്സയേ തഥാതി അജളോ അമൂഗോപി സമാനോ യഥാ ജളോ വാ മൂഗോ വാ, തഥാ അത്താനം ദസ്സെയ്യ, ഏതേന പാഗബ്ബിയപ്പഹാനമാഹ. ജളോ വ മൂഗോ വാതി ച ഗാഥാസുഖത്ഥം രസ്സത്തം കതം, സമുച്ചയത്ഥോ ച നാതിവേലം സമ്ഭാസെയ്യാതി അതിവേലം അതിക്കന്തപമാണം ന ഭാസെയ്യ, മത്തഭാണീ അസ്സാതി അത്ഥോ. സങ്ഘമജ്ഝമ്ഹീതി ഭിക്ഖുസങ്ഘേ, ജനസമൂഹേ വാ.
ന സോ ഉപവദേ കഞ്ചീതി സോ യഥാവുത്തപടിപത്തികോ ഭിക്ഖു ഹീനം വാ മജ്ഝിമം വാ ഉക്കട്ഠം വാ യംകിഞ്ചി ന വാചായ ഉപവദെയ്യ. ഉപഘാതം വിവജ്ജയേതി കായേന ഉപഘാതം പരിവിഹേഠനം വജ്ജെയ്യ. സംവുതോ പാതിമൊക്ഖസ്മിന്തി പാതിമൊക്ഖമ്ഹി പാതിമൊക്ഖസംവരസീലേ സംവുതോ അസ്സ, പാതിമൊക്ഖസംവരേന പിഹിതകായവാചോ സിയാതി അത്ഥോ. മത്തഞ്ഞൂ ചസ്സ ഭോജനേതി പരിയേസനപടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗവിസ്സജ്ജനേസു ഭോജനേ പമാണഞ്ഞൂ സിയാ.
സുഗ്ഗഹീതനിമിത്തസ്സാതി ‘‘ഏവം മേ മനസി കരോതോ ചിത്തം സമാഹിതം അഹോസീ’’തി തദാകാരം സല്ലക്ഖെന്തോ സുട്ഠു ഗഹിതസമാധിനിമിത്തോ അസ്സ. ‘‘സുഗ്ഗഹീതനിമിത്തോ സോ’’തിപി പാഠോ, സോ യോഗീതി അത്ഥോ. ചിത്തസ്സുപ്പാദകോവിദോതി ഏവം ഭാവയതോ ചിത്തം ലീനം ഹോതി, ‘‘ഏവം ഉദ്ധത’’ന്തി ലീനസ്സ ഉദ്ധതസ്സ ച ചിത്തസ്സ ഉപ്പത്തികാരണേ കുസലോ അസ്സ. ലീനേ ഹി ചിത്തേ ധമ്മവിചയവീരിയപീതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗാ ഭാവേതബ്ബാ, ഉദ്ധതേ പസ്സദ്ധിസമാധിഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗാ. സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ പന സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബോ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘യസ്മിഞ്ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സമയേ ലീനം ചിത്തം ഹോതി, കാലോ തസ്മിം സമയേ ധമ്മവിചയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായാ’’തിആദി (സം॰ നി॰ ൫.൨൩൪). സമഥം അനുയുഞ്ജെയ്യാതി സമഥഭാവനം ഭാവെയ്യ, അനുപ്പന്നം സമാധിം ഉപ്പാദെയ്യ, ഉപ്പന്നഞ്ച യാവ വസീഭാവപ്പത്തി, താവ വഡ്ഢെയ്യ ബ്യൂഹെയ്യാതി അത്ഥോ. കാലേന ച വിപസ്സനന്തി യഥാലദ്ധം സമാധിം നികന്തിയാ അപരിയാദാനേന ഹാനഭാഗിയം ഠിതിഭാഗിയം വാ അകത്വാ നിബ്ബേധഭാഗിയംവ കത്വാ കാലേന വിപസ്സനഞ്ച അനുയുഞ്ജെയ്യ. അഥ വാ കാലേന ച വിപസ്സനന്തി സമഥം അനുയുഞ്ജന്തോ തസ്സ ഥിരീഭൂതകാലേ സങ്കോചം അനാപജ്ജിത്വാ അരിയമഗ്ഗാധിഗമായ വിപസ്സനം അനുയുഞ്ജെയ്യ. യഥാഹ –
‘‘അഥ
ഭിക്ഖു വിസ്സാസമാപാദി, അപ്പത്തോ ആസവക്ഖയ’’ന്തി. (ധ॰ പ॰ ൨൭൧-൨൭൨);
തേന ‘‘വീരിയസാതച്ചസമ്പന്നോ’’തിആദി. സതതഭാവോ സാതച്ചം, വീരിയസ്സ സാതച്ചം, തേന സമ്പന്നോ സമന്നാഗതോ, സതതപവത്തവീരിയോ, നിച്ചപഗ്ഗഹിതവീരിയോതി അത്ഥോ. യുത്തയോഗോ സദാ സിയാതി സബ്ബകാലം ഭാവനാനുയുത്തോ സിയാ. ദുക്ഖന്തന്തി വട്ടദുക്ഖസ്സ അന്തം പരിയോസാനം നിരോധം നിബ്ബാനം അപ്പത്വാ വിസ്സാസം ന എയ്യ ന ഗച്ഛെയ്യ. ‘‘അഹം പരിസുദ്ധസീലോ ഝാനലാഭീ അഭിഞ്ഞാലാഭീ വിപസ്സനം മത്ഥകം പാപെത്വാ ഠിതോ’’തി വാ വിസ്സട്ഠോ ന ഭവെയ്യാതി അത്ഥോ.
ഏവം വിഹരമാനസ്സാതി, ഏവം വിവിത്തസേനാസനസേവനാദിനാ വിപസ്സനാവസേന യുത്തയോഗതാപരിയോസാനേന വിധിനാ വിഹരന്തസ്സ. സുദ്ധികാമസ്സാതി, ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിം അച്ചന്തവിസുദ്ധിം നിബ്ബാനം അരഹത്തഞ്ച ഇച്ഛന്തസ്സ. സംസാരേ ഭയസ്സ ഇക്ഖതോ ഭിക്ഖുനോ, കാമാസവാദയോ സബ്ബേ ആസവാ ഖീയന്തി ഖയം അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി, തേസം ഖയഗമനേനേവ സഉപാദിസേസഅനുപാദിസേസപഭേദം ദുവിധമ്പി നിബ്ബാനം അധിഗച്ഛതി പാപുണാതി.
ഏവം ഥേരോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഓവാദദാനാപദേസേന അത്തനാ തഥാപടിപന്നഭാവം ദീപെന്തോ അഞ്ഞം ബ്യാകാസി.
വങ്ഗന്തപുത്തഉപസേനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൭. (അപര)-ഗോതമത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ
വിജാനെയ്യ സകം അത്ഥന്തിആദികാ ആയസ്മതോ അപരസ്സ ഗോതമത്ഥേരസ്സ ഗാഥാ. കാ ഉപ്പത്തി? അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനിത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ ഉപ്പത്തിതോ പുരേതരമേവ സാവത്ഥിയം ഉദിച്ചബ്രാഹ്മണകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ വയപ്പത്തോ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ ഹുത്വാ, വാദമഗ്ഗം ഉഗ്ഗഹെത്വാ അത്തനോ വാദസ്സ ഉപരി ഉത്തരിം വദന്തം അലഭന്തോ തേഹി തേഹി വിഗ്ഗാഹികകഥം അനുയുത്തോ വിചരതി. അഥ അമ്ഹാകം ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ
൫൮൭.
‘‘വിജാനെയ്യ സകം അത്ഥം, അവലോകെയ്യാഥ പാവചനം;
യഞ്ചെത്ഥ അസ്സ പതിരൂപം, സാമഞ്ഞം അജ്ഝൂപഗതസ്സ.
൫൮൮.
‘‘മിത്തം ഇധ ച കല്യാണം, സിക്ഖാ വിപുലം സമാദാനം;
സുസ്സൂസാ ച ഗരൂനം, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.
൫൮൯.
‘‘ബുദ്ധേസു സഗാരവതാ, ധമ്മേ അപചിതി യഥാഭൂതം;
സങ്ഘേ ച ചിത്തീകാരോ, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.
൫൯൦.
‘‘ആചാരഗോചരേ യുത്തോ, ആജീവോ സോധിതോ അഗാരയ്ഹോ;
ചിത്തസ്സ ച സണ്ഠപനം, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.
൫൯൧.
‘‘ചാരിത്തം അഥ വാരിത്തം, ഇരിയാപഥിയം പസാദനിയം;
അധിചിത്തേ ച ആയോഗോ, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.
൫൯൨.
‘‘ആരഞ്ഞകാനി സേനാസനാനി, പന്താനി അപ്പസദ്ദാനി;
ഭജിതബ്ബാനി മുനിനാ, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.
൫൯൩.
‘‘സീലഞ്ച ബാഹുസച്ചഞ്ച, ധമ്മാനം പവിചയോ യഥാഭൂതം;
സച്ചാനം അഭിസമയോ, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.
൫൯൪.
‘‘ഭാവെയ്യ ച അനിച്ചന്തി, അനത്തസഞ്ഞം അസുഭസഞ്ഞഞ്ച;
ലോകമ്ഹി ച അനഭിരതിം, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.
൫൯൫.
‘‘ഭാവെയ്യ
അട്ഠങ്ഗമഗ്ഗമരിയം, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപം.
൫൯൬.
‘‘തണ്ഹം പജഹെയ്യ മുനി, സമൂലകേ ആസവേ പദാലെയ്യ;
വിഹരെയ്യ വിപ്പമുത്തോ, ഏതം സമണസ്സ പതിരൂപ’’ന്തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ വിജാനെയ്യ സകം അത്ഥന്തി, വിഞ്ഞൂജാതികോ പുരിസോ അത്തനോ അത്ഥം യാഥാവതോ വിചാരെത്വാ ജാനെയ്യ. വിചാരെന്തോ ച അവലോകെയ്യാഥ പാവചനം ഇധ ലോകേ പുഥുസമണബ്രാഹ്മണേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ച പവുത്തം പാവചനം, സമയോ. തത്ഥ യം നിയ്യാനികം, തം ഓലോകെയ്യ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ പസ്സെയ്യ. ഇമേ ഹി നാനാതിത്ഥിയാ സമണബ്രാഹ്മണാ അനിച്ചേ ‘‘നിച്ച’’ന്തി, അനത്തനി ‘‘അത്താ’’തി, അസുദ്ധിമഗ്ഗഞ്ച ‘‘സുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തി മിച്ഛാഭിനിവേസിനോ അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച വിരുദ്ധവാദാ, തസ്മാ നേസം വാദോ അനിയ്യാനികോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ, സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ, സന്തം നിബ്ബാന’’ന്തി സയമ്ഭൂഞാണേന യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞായ പവേദേതി, തസ്മാ ‘‘തസ്സ യഞ്ചെത്ഥ അസ്സ പതിരൂപം, സാമഞ്ഞം അജ്ഝൂപഗതസ്സാതി, സാമഞ്ഞം സമണഭാവം പബ്ബജ്ജം ഉപഗതസ്സ കുലപുത്തസ്സ യം എത്ഥ സാസനേ പബ്ബജിതഭാവേ വാ പതിരൂപം യുത്തരൂപം സാരുപ്പം അസ്സ സിയാ, തമ്പി അപലോകെയ്യ.
കിം പന തന്തി ആഹ ‘‘മിത്തം ഇധ ച കല്യാണ’’ന്തിആദി. ഇമസ്മിം സാസനേ കല്യാണമിത്തം സേവിയമാനം സമണസ്സ പതിരൂപന്തി യോജനാ. ഏസ നയോ ഇതരേസുപി. കല്യാണമിത്തഞ്ഹി നിസ്സായ അകുസലം പജഹതി, കുസലം ഭാവേതി, സുദ്ധമത്താനം പരിഹരതി. സിക്ഖാ വിപുലം സമാദാനന്തി വിപുലം സിക്ഖാസമാദാനം, മഹതിയാ നിബ്ബാനാവഹായ അധിസീലാദിസിക്ഖായ അനുട്ഠാനന്തി അത്ഥോ. സുസ്സൂസാ ച ഗരൂനന്തി ഗരൂനം ആചരിയുപജ്ഝായാദീനം കല്യാണമിത്താനം ഓവാദസ്സ സോതുകമ്യതാ പാരിചരിയാ ച. ഏതന്തി കല്യാണമിത്തസേവനാദി.
ബുദ്ധേസു സഗാരവതാതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേസു ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭഗവാ’’തി ഗാരവയോഗോ ഗരുചിത്തീകാരോ. ധമ്മേ അപചിതി യഥാഭൂതന്തി അരിയധമ്മേ യാഥാവതോ സങ്ഘേതി അരിയസങ്ഘേ. ചിത്തീകാരോതി സക്കാരോ സമ്മാനനം. ഏതന്തി രതനത്തയഗരുകരണം.
ആചാരഗോചരേ യുത്തോതി കായികവാചസികവീതിക്കമനസങ്ഖാതം അനാചാരം, പിണ്ഡപാതാദീനം അത്ഥായ ഉപസങ്കമിതും അയുത്തട്ഠാനഭൂതം വേസിയാദിഅഗോചരഞ്ച പഹായ കായികവാചസികഅവീതിക്കമനസങ്ഖാതേന ആചാരേന പിണ്ഡപാതാദീനം അത്ഥായ ഉപസങ്കമിതും യുത്തട്ഠാനഭൂതേന ഗോചരേന ച യുത്തോ സമ്പന്നോ, സമ്പന്നആചാരഗോചരോതി അത്ഥോ. ആജീവോ സോധിതോതി വേളുദാനാദിം ബുദ്ധപടികുട്ഠം അനേസനം പഹായ അനവജ്ജുപ്പാദേ പച്ചയേ സേവന്തസ്സ ആജീവോ സോധിതോ ഹോതി സുവിസുദ്ധോ, സോധിതത്താ ഏവ അഗാരയ്ഹോ വിഞ്ഞൂഹി. ചിത്തസ്സ ച സണ്ഠപനന്തി യഥാ ചക്ഖാദിദ്വാരേഹി രൂപാദിആരമ്മണേസു അഭിജ്ഝാദയോ നപ്പവത്തന്തി, ഏവം ദിട്ഠേ ദിട്ഠമത്താദിവസേന ചിത്തസ്സ ഏതന്തി ആചാരഗോചരസമ്പത്തി ആജീവപാരിസുദ്ധി ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരതാതി ഏതം തയം.
ചാരിത്തന്തി ചരിത്വാ പരിപൂരേതബ്ബസീലം. വാരിത്തന്തി വിരതിയാ അകരണേന പരിപൂരേതബ്ബസീലം. ഇരിയാപഥിയം പസാദനിയന്തി പരേസം പസാദാവഹം ആകപ്പസമ്പത്തിനിമിത്തം ഇരിയാപഥനിസ്സിതം സമ്പജഞ്ഞം. അധിചിത്തേ ച ആയോഗോതി സമഥവിപസ്സനാസു അനുയോഗോ ഭാവനാ.
ആരഞ്ഞകാനീതി അരഞ്ഞേ പരിയാപന്നാനി. പന്താനീതി വിവിത്താനി.
സീലന്തി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം. ഹെട്ഠാ ഹി ഭിന്ദിത്വാ വുത്തം, ഇധ അഭിന്ദിത്വാ ബാഹുസച്ചന്തി ബഹുസ്സുതഭാവോ. സോ ഹി ഭാവനാനുയോഗസ്സ ബഹുകാരോ, ബൊജ്ഝങ്ഗകോസല്ലഅനുത്തരസീതിഭാവഅധിചിത്തയുത്തതാദീസു സമ്മാ പവിചയബഹുലസ്സ സമഥവിപസ്സനാനുയോഗോ സമ്പജ്ജതി. ധമ്മാനം പവിചയോ യഥാഭൂതന്തി രൂപാരൂപധമ്മാനം അവിപരീതസലക്ഖണതോ സാമഞ്ഞലക്ഖണതോ ച പരിവീമംസാ. ഇമിനാ അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനമാഹ. സച്ചാനം അഭിസമയോതി ദുക്ഖാദീനം അരിയസച്ചാനം പരിഞ്ഞാഭിസമയാദിവസേന പടിവേധോ.
സ്വായം സച്ചാഭിസമയോ യഥാ ഹോതി, തം ദസ്സേതും ‘‘ഭാവെയ്യാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഭാവെയ്യ ച അനിച്ചന്തി ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ’’തിആദിനാ (ധ॰ പ॰ ൨൭൭) അവിഭാഗതോ അനത്തസഞ്ഞന്തി, ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ’’തി പവത്തം അനത്തസഞ്ഞഞ്ച ഭാവെയ്യാതി യോജനാ. ഏവം സേസേസുപി. അസുഭസഞ്ഞന്തി, കരജകായേ സബ്ബസ്മിമ്പി വാ തേഭൂമകസങ്ഖാരേ കിലേസാസുചിപഗ്ഘരണതോ ‘‘അസുഭാ’’തി പവത്തസഞ്ഞം. ദുക്ഖസഞ്ഞാപരിവാരാ ഹി അയം, ഏതേനേവ ചെത്ഥ ദുക്ഖസഞ്ഞാപി ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബം. ലോകമ്ഹി ച അനഭിരതിന്തി സബ്ബലോകേ തേഭൂമകേസു സങ്ഖാരേസു അനാഭിരതിസഞ്ഞം. ഏതേന ആദീനവാനുപസ്സനം നിബ്ബിദാനുപസ്സനഞ്ച വദതി.
ഏവം പന വിപസ്സനാഭാവനം അനുയുത്തോ തം ഉസ്സുക്കാപെന്തോ ഇമേ ധമ്മേ വഡ്ഢെയ്യാതി ദസ്സെന്തോ ‘‘ഭാവെയ്യ ച ബൊജ്ഝങ്ഗേ’’തി ഗാഥമാഹ. തസ്സത്ഥോ – ബോധിയാ സതിആദിസത്തവിധധമ്മസാമഗ്ഗിയാ, ബോധിസ്സ വാ തംസമങ്ഗിനോ പുഗ്ഗലസ്സ അങ്ഗാതി ബൊജ്ഝങ്ഗാ, സതിആദയോ ധമ്മാ. തേ സതിആദികേ സത്തബൊജ്ഝങ്ഗേ, ഛന്ദആദീനി ചത്താരി ഇദ്ധിപാദാനി, സദ്ധാദീനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, സദ്ധാദീനിയേവ പഞ്ച സമണസ്സ ഭിക്ഖുനോ സാരുപ്പന്തി.
ഏവം ബോധിപക്ഖിയസത്തതിംസധമ്മേ ഭാവെന്തോ യഥാ മഗ്ഗസച്ചം ഭാവനാഭിസമയവസേന അഭിസമേതി, ഏവം സമുദയസച്ചം പഹാനാഭിസമയവസേന, നിരോധസച്ചം സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന അഭിസമേതീതി ദസ്സെന്തോ ‘‘തണ്ഹം പജഹെയ്യാ’’തി ഓസാനഗാഥമാഹ. തത്ഥ തണ്ഹം പജഹെയ്യാതി, കാമതണ്ഹാദിപഭേദം സബ്ബം തണ്ഹം അരിയമഗ്ഗേന അനവസേസതോ സമുച്ഛിന്ദെയ്യ, മോനം വുച്ചതി ഞാണം, തേന മുനി. സമൂലകേ ആസവേ പദാലെയ്യാതി കാമരാഗാനുസയാദിസമൂലകേ കാമാസവാദികേ സബ്ബേപി ആസവേ ഭിന്ദെയ്യ സമുച്ഛിന്ദെയ്യ. വിഹരെയ്യ വിപ്പമുത്തോതി ഏവം സബ്ബസോ കിലേസാനം പഹീനത്താ സബ്ബധി വിമുത്തോ സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗം ഏതന്തി യദേതം വിഹരണം, ഏതം സമണസ്സ സമിതപാപസ്സ ഭിക്ഖുനോ പതിരൂപം സാരുപ്പന്തി അത്ഥോ.
ഏവം ഥേരോ സമണസാരുപ്പപടിപത്തികിത്തനമുഖേന സാസനസ്സ നിയ്യാനികഭാവം തബ്ബിലോമതോ ബാഹിരകസമയസ്സ അനിയ്യാനികതഞ്ച വിഭാവേസി. തം സുത്വാ തേ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലാ സാസനേ അഭിപ്പസന്നാ സരണാദീസു പതിട്ഠഹിംസു.
(അപര)-ഗോതമത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ദസകനിപാതവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.