൧൬. മഹാനിപാതോ
൧. സുമേധാഥേരീഗാഥാവണ്ണനാ
മഹാനിപാതേ മന്താവതിയാ നഗരേതിആദികാ സുമേധായ ഥേരിയാ ഗാഥാ. അയമ്പി പുരിമബുദ്ധേസു കതാധികാരാ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ വിവട്ടൂപനിസ്സയം കുസലം ഉപചിനന്തീ, സക്കച്ചം വിമൊക്ഖസമ്ഭാരേ സമ്ഭാരെന്തീ കോണാഗമനസ്സ ഭഗവതോ കാലേ കുലഗേഹേ നിബ്ബത്തിത്വാ വിഞ്ഞുതം പത്വാ, അത്തനോ സഖീഹി കുലധീതാഹി സദ്ധിം ഏകജ്ഝാസയാ ഹുത്വാ മഹന്തം ആരാമം കാരെത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിയ്യാദേസി. സാ തേന പുഞ്ഞകമ്മേന കായസ്സ ഭേദാ താവതിംസം ഉപഗച്ഛി. തത്ഥ യാവതായുകം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ തതോ ചുതാ യാമേസു ഉപപജ്ജി. തതോ ചുതാ തുസിതേസു, തതോ ചുതാ നിമ്മാനരതീസു, തതോ ചുതാ പരനിമ്മിതവസവത്തീസൂതി അനുക്കമേന പഞ്ചസു കാമസഗ്ഗേസു ഉപ്പജ്ജിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ദേവരാജൂനം മഹേസീ ഹുത്വാ തതോ ചുതാ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ കാലേ മഹാവിഭവസ്സ സെട്ഠിനോ ധീതാ ഹുത്വാ അനുക്കമേന വിഞ്ഞുതം പത്വാ സാസനേ അഭിപ്പസന്നാ ഹുത്വാ രതനത്തയം ഉദ്ദിസ്സ ഉളാരപുഞ്ഞകമ്മം അകാസി.
തത്ഥ യാവജീവം ധമ്മൂപജീവിനീ കുസലധമ്മനിരതാ ഹുത്വാ തതോ ചുതാ താവതിംസേസു നിബ്ബത്തിത്വാ അപരാപരം സുഗതീസുയേവ സംസരന്തീ, ഇമസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ മന്താവതീനഗരേ കൊഞ്ചസ്സ നാമ രഞ്ഞോ ധീതാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. തസ്സാ മാതാപിതരോ സുമേധാതി നാമം അകംസു. തം അനുക്കമേന വുദ്ധിപ്പത്തവയപ്പത്തകാലേ മാതാപിതരോ ‘‘വാരണവതീനഗരേ അനികരത്തസ്സ നാമ രഞ്ഞോ ദസ്സാമാ’’തി സമ്മന്തേസും. സാ പന ദഹരകാലതോ പട്ഠായ അത്തനോ സമാനവയാഹി രാജകഞ്ഞാഹി ദാസിജനേഹി ച സദ്ധിം ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ ധമ്മം സുത്വാ ചിരകാലതോ പട്ഠായ കതാധികാരതായ സംസാരേ ജാതസംവേഗാ സാസനേ അഭിപ്പസന്നാ ഹുത്വാ വയപ്പത്തകാലേ കാമേഹി വിനിവത്തിതമാനസാ അഹോസി. തേന സാ മാതാപിതൂനം ഞാതീനം സമ്മന്തനം സുത്വാ ‘‘ന മയ്ഹം ഘരാവാസേന കിച്ചം, പബ്ബജിസ്സാമഹ’’ന്തി ആഹ. തം മാതാപിതരോ ഘരാവാസേ നിയോജെന്താ നാനപ്പകാരേന യാചന്താപി സഞ്ഞാപേതും നാസക്ഖിംസു. സാ ‘‘ഏവം മേ അപദാനേ (അപ॰ ഥേരീ ൨.൧.൧-൧൯) –
‘‘ഭഗവതി കോണാഗമനേ, സങ്ഘാരാമമ്ഹി നവനിവേസമ്ഹി;
സഖിയോ തിസ്സോ ജനിയോ, വിഹാരദാനം അദാസിമ്ഹ.
‘‘ദസക്ഖത്തും സതക്ഖത്തും, ദസസതക്ഖത്തും സതാനി ച സതക്ഖത്തും;
ദേവേസു ഉപപജ്ജിമ്ഹ, കോ പന വാദോ മനുസ്സേസു.
‘‘ദേവേസു മഹിദ്ധികാ അഹുമ്ഹ, മാനുസകമ്ഹി കോ പന വാദോ;
സത്തരതനസ്സ മഹേസീ, ഇത്ഥിരതനം അഹം ആസിം.
‘‘ഇധ സഞ്ചിതകുസലാ, സുസമിദ്ധകുലപ്പജാ;
ധനഞ്ജാനീ ച ഖേമാ ച, അഹമ്പി ച തയോ ജനാ.
‘‘ആരാമം സുകതം കത്വാ, സബ്ബാവയവമണ്ഡിതം;
ബുദ്ധപ്പമുഖസങ്ഘസ്സ, നിയ്യാദെത്വാ പമോദിതാ.
‘‘യത്ഥ യത്ഥൂപപജ്ജാമി, തസ്സ കമ്മസ്സ വാഹസാ;
ദേവേസു അഗ്ഗതം പത്താ, മനുസ്സേസു തഥേവ ച.
‘‘ഇമസ്മിംയേവ കപ്പമ്ഹി, ബ്രഹ്മബന്ധു മഹായസോ;
കസ്സപോ നാമ ഗൊത്തേന, ഉപ്പജ്ജി വദതം വരോ.
‘‘ഉപട്ഠാകോ മഹേസിസ്സ, തദാ ആസി നരിസ്സരോ;
കാസിരാജാ കികീ നാമ, ബാരാണസിപുരുത്തമേ.
‘‘തസ്സാസും
ബുദ്ധോപട്ഠാനനിരതാ, ബ്രഹ്മചരിയം ചരിംസു താ.
‘‘താസം
ദത്വാ ദാനാനി സക്കച്ചം, അഗാരേവ വതം ചരിം.
‘‘തേന കമ്മേന സുകതേന, ചേതനാപണിധീഹി ച;
ജഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, താവതിംസൂപഗാ അഹം.
‘‘തതോ ചുതാ യാമമഗം, തതോഹം തുസിതം ഗതാ;
തതോ ച നിമ്മാനരതിം, വസവത്തിപുരം ഗതാ.
‘‘യത്ഥ യത്ഥൂപപജ്ജാമി, പുഞ്ഞകമ്മസമോഹിതാ;
തത്ഥ തത്ഥേവ രാജൂനം, മഹേസിത്തമഹാരയിം.
‘‘തതോ ചുതാ മനുസ്സത്തേ, രാജൂനം ചക്കവത്തിനം;
മണ്ഡലീനഞ്ച രാജൂനം, മഹേസിത്തമകാരയിം.
‘‘സമ്പത്തിമനുഭൊത്വാന, ദേവേസു മാനുസേസു ച;
സബ്ബത്ഥ സുഖിതാ ഹുത്വാ, നേകജാതീസു സംസരിം.
‘‘സോ ഹേതു സോ പഭവോ, തമ്മൂലം സാവ സാസനേ ഖന്തീ;
തം പഠമസമോധാനം, തം ധമ്മരതായ നിബ്ബാനം.
‘‘കിലേസാ ഝാപിതാ മയ്ഹം, ഭവാ സബ്ബേ സമൂഹതാ;
നാഗീവ ബന്ധനം ഛെത്വാ, വിഹരാമി അനാസവാ.
‘‘സ്വാഗതം വത മേ ആസി, ബുദ്ധസെട്ഠസ്സ സന്തികേ;
തിസ്സോ വിജ്ജാ അനുപ്പത്താ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസനം.
‘‘പടിസമ്ഭിദാ
ഛളഭിഞ്ഞാ സച്ഛികതാ, കതം ബുദ്ധസ്സ സാസന’’ന്തി.
അരഹത്തം പന പത്വാ അത്തനോ പടിപത്തിം പച്ചവെക്ഖിത്വാ ഉദാനവസേന –
൪൫൦.
‘‘മന്താവതിയാ നഗരേ, രഞ്ഞോ കൊഞ്ചസ്സ അഗ്ഗമഹേസിയാ;
ധീതാ ആസിം സുമേധാ, പസാദിതാ സാസനകരേഹി.
൪൫൧.
‘‘സീലവതീ ചിത്തകഥാ, ബഹുസ്സുതാ ബുദ്ധസാസനേ വിനിതാ;
മാതാപിതരോ ഉപഗമ്മ, ഭണതി ഉഭയോ നിസാമേഥ.
൪൫൨.
‘‘നിബ്ബാനാഭിരതാഹം
കിമങ്ഗം പന തുച്ഛാ കാമാ, അപ്പസ്സാദാ ബഹുവിഘാതാ.
൪൫൩.
‘‘കാമാ
തേ ദീഘരത്തം നിരയേ, സമപ്പിതാ ഹഞ്ഞന്തേ ദുക്ഖിതാ.
൪൫൪.
‘‘സോചന്തി പാപകമ്മാ, വിനിപാതേ പാപവദ്ധിനോ സദാ;
കായേന ച വാചായ ച, മനസാ ച അസംവുതാ ബാലാ.
൪൫൫.
‘‘ബാലാ തേ ദുപ്പഞ്ഞാ, അചേതനാ ദുക്ഖസമുദയോരുദ്ധാ;
ദേസെന്തേ അജാനന്താ, ന ബുജ്ഝരേ അരിയസച്ചാനി.
൪൫൬.
‘‘സച്ചാനി ‘അമ്മ’ബുദ്ധവരദേസി, താനി തേ ബഹുതരാ അജാനന്താ യേ;
അഭിനന്ദന്തി ഭവഗതം, പിഹെന്തി ദേവേസു ഉപപത്തിം.
൪൫൭.
‘‘ദേവേസുപി ഉപപത്തി, അസസ്സതാ ഭവഗതേ അനിച്ചമ്ഹി;
ന ച സന്തസന്തി ബാലാ, പുനപ്പുനം ജായിതബ്ബസ്സ.
൪൫൮.
‘‘ചത്താരോ
ന ച വിനിപാതഗതാനം, പബ്ബജ്ജാ അത്ഥി നിരയേസു.
൪൫൯.
‘‘അനുജാനാഥ മം ഉഭയോ, പബ്ബജിതും ദസബലസ്സ പാവചനേ;
അപ്പൊസ്സുക്കാ ഘടിസ്സം, ജാതിമരണപ്പഹാനായ.
൪൬൦.
‘‘കിം ഭവഗതേ അഭിനന്ദി, തേന കായകലിനാ അസാരേന;
ഭവതണ്ഹായ നിരോധാ, അനുജാനാഥ പബ്ബജിസ്സാമി.
൪൬൧.
‘‘ബുദ്ധാനം ഉപ്പാദോ, വിവജ്ജിതോ അക്ഖണോ ഖണോ ലദ്ധോ;
സീലാനി ബ്രഹ്മചരിയം, യാവജീവം ന ദൂസെയ്യം.
൪൬൨.
‘‘ഏവം ഭണതി സുമേധാ, മാതാപിതരോ ‘ന താവ ആഹാരം;
ആഹരിസ്സം ഗഹട്ഠാ, മരണവസം ഗതാവ ഹെസ്സാമി’.
൪൬൩.
‘‘മാതാ ദുക്ഖിതാ രോദതി പിതാ ച;
അസ്സാ സബ്ബസോ സമഭിഹതോ;
ഘടെന്തി സഞ്ഞാപേതും, പാസാദതലേ ഛമാപതിതം.
൪൬൪.
‘‘ഉട്ഠേഹി
രാജാ അനീകരത്തോ, അഭിരൂപോ തസ്സ ത്വം ദിന്നാ.
൪൬൫.
‘‘അഗ്ഗമഹേസീ ഭവിസ്സസി, അനികരത്തസ്സ രാജിനോ ഭരിയാ;
സീലാനി ബ്രഹ്മചരിയം, പബ്ബജ്ജാ ദുക്കരാ പുത്തക.
൪൬൬.
‘‘രജ്ജേ
ഭുഞ്ജാഹി കാമഭോഗേ, വാരെയ്യം ഹോതു തേ പുത്ത.
൪൬൭.
‘‘അഥ
പബ്ബജ്ജാ വാ ഹോഹിതി, മരണം വാ മേ ന ചേവ വാരെയ്യം.
൪൬൮.
‘‘കിമിവ പൂതികായമസുചിം, സവനഗന്ധം ഭയാനകം കുണപം;
അഭിസംവിസെയ്യം ഭസ്തം, അസകിം പഗ്ഘരിതം അസുചിപുണ്ണം.
൪൬൯.
‘‘കിമിവ തഹം ജാനന്തീ, വികൂലകം മംസസോണിതുപലിത്തം;
കിമികുലലയം സകുണഭത്തം, കളേവരം കിസ്സ ദിയതീതി.
൪൭൦.
‘‘നിബ്ബുയ്ഹതി സുസാനം, അചിരം കായോ അപേതവിഞ്ഞാണോ;
ഛുദ്ധോ കളിങ്ഗരം വിയ, ജിഗുച്ഛമാനേഹി ഞാതീഹി.
൪൭൧.
‘‘ഛുദ്ധൂന നം സുസാനേ, പരഭത്തം ന്ഹായന്തി ജിഗുച്ഛന്താ;
നിയകാ മാതാപിതരോ, കിം പന സാധാരണാ ജനതാ.
൪൭൨.
‘‘അജ്ഝോസിതാ അസാരേ, കളേവരേ അട്ഠിന്ഹാരുസങ്ഘാതേ;
ഖേളസ്സുച്ചാരസ്സവപരിപുണ്ണേ പൂതികായമ്ഹി.
൪൭൩.
‘‘യോ നം വിനിബ്ഭുജിത്വാ, അബ്ഭന്തരമസ്സ ബാഹിരം കയിരാ;
ഗന്ധസ്സ അസഹമാനാ, സകാപി മാതാ ജിഗുച്ഛെയ്യ.
൪൭൪.
‘‘ഖന്ധധാതുആയതനം, സങ്ഖതം ജാതിമൂലകം ദുക്ഖം;
യോനിസോ അനുവിചിനന്തീ, വാരെയ്യം കിസ്സ ഇച്ഛെയ്യം.
൪൭൫.
‘‘ദിവസേ ദിവസേ തിസത്തി, സതാനി നവനവാ പതെയ്യും കായമ്ഹി;
വസ്സസതമ്പി ച ഘാതോ, സെയ്യോ ദുക്ഖസ്സ ചേവം ഖയോ.
൪൭൬.
‘‘അജ്ഝുപഗച്ഛേ
ദീഘോ തേസം സംസാരോ, പുനപ്പുനം ഹഞ്ഞമാനാനം.
൪൭൭.
‘‘ദേവേസു
പേതേസു ച നിരയേസു ച, അപരിമിതാ ദിസ്സന്തേ ഘാതാ.
൪൭൮.
‘‘ഘാതാ നിരയേസു ബഹൂ, വിനിപാതഗതസ്സ പീളിയമാനസ്സ;
ദേവേസുപി അത്താണം, നിബ്ബാനസുഖാ പരം നത്ഥി.
൪൭൯.
‘‘പത്താ തേ നിബ്ബാനം, യേ യുത്താ ദസബലസ്സ പാവചനേ;
അപ്പൊസ്സുക്കാ ഘടെന്തി, ജാതിമരണപ്പഹാനായ.
൪൮൦.
‘‘അജ്ജേവ താതഭിനിക്ഖമിസ്സം, ഭോഗേഹി കിം അസാരേഹി;
നിബ്ബിന്നാ മേ കാമാ, വന്തസമാ താലവത്ഥുകതാ.
൪൮൧.
‘‘സാ ചേവം ഭണതി പിതരമനീകരത്തോ, ച യസ്സ സാ ദിന്നാ;
ഉപയാസി വാരണവതേ, വാരെയ്യമുപട്ഠിതേ കാലേ.
൪൮൨.
‘‘അഥ അസിതനിചിതമുദുകേ, കേസേ ഖഗ്ഗേന ഛിന്ദിയ സുമേധാ;
പാസാദം പിദഹിത്വാ, പഠമജ്ഝാനം സമാപജ്ജി.
൪൮൩.
‘‘സാ ച തഹിം സമാപന്നാ, അനീകരത്തോ ച ആഗതോ നഗരം;
പാസാദേ ച സുമേധാ, അനിച്ചസഞ്ഞം സുഭാവേതി.
൪൮൪.
‘‘സാ ച മനസി കരോതി, അനീകരത്തോ ച ആരുഹീ തുരിതം;
മണികനകഭൂസിതങ്ഗോ, കതഞ്ജലീ യാചതി സുമേധം.
൪൮൫.
‘‘രജ്ജേ ആണാ ധനമിസ്സരിയം, ഭോഗാ സുഖാ ദഹരികാസി;
ഭുഞ്ജാഹി കാമഭോഗേ, കാമസുഖാ ദുല്ലഭാ ലോകേ.
൪൮൬.
‘‘നിസ്സട്ഠം തേ രജ്ജം, ഭോഗേ ഭുഞ്ജസ്സു ദേഹി ദാനാനി;
മാ ദുമ്മനാ അഹോസി, മാതാപിതരോ തേ ദുക്ഖിതാ.
൪൮൭.
‘‘തം
മാ കാമേ അഭിനന്ദി, കാമെസ്വാദീനവം പസ്സ.
൪൮൮.
‘‘ചാതുദ്ദീപോ രാജാ, മന്ധാതാ ആസി കാമഭോഗിനമഗ്ഗോ;
അതിത്തോ കാലങ്കതോ, ന ചസ്സ പരിപൂരിതാ ഇച്ഛാ.
൪൮൯.
‘‘സത്ത
ന ചത്ഥി തിത്തി കാമാനം, അതിത്താവ മരന്തി നരാ.
൪൯൦.
‘‘അസിസൂനൂപമാ കാമാ, കാമാ സപ്പസിരോപമാ;
ഉക്കോപമാ അനുദഹന്തി, അട്ഠികങ്കലസന്നിഭാ.
൪൯൧.
‘‘അനിച്ചാ അധുവാ കാമാ, ബഹുദുക്ഖാ മഹാവിസാ;
അയോഗുളോവ സന്തത്തോ, അഘമൂലാ ദുഖപ്ഫലാ.
൪൯൨.
‘‘രുക്ഖഫലൂപമാ കാമാ, മംസപേസൂപമാ ദുഖാ;
സുപിനോപമാ വഞ്ചനിയാ, കാമാ യാചിതകൂപമാ.
൪൯൩.
‘‘സത്തിസൂലൂപമാ കാമാ, രോഗോ ഗണ്ഡോ അഘം നിഘം;
അങ്ഗാരകാസുസദിസാ, അഘമൂലം ഭയം വധോ.
൪൯൪.
‘‘ഏവം ബഹുദുക്ഖാ കാമാ, അക്ഖാതാ അന്തരായികാ;
ഗച്ഛഥ ന മേ ഭവഗതേ, വിസ്സാസോ അത്ഥി അത്തനോ.
൪൯൫.
‘‘കിം മമ പരോ കരിസ്സതി, അത്തനോ സീസമ്ഹി ഡയ്ഹമാനമ്ഹി;
അനുബന്ധേ ജരാമരണേ, തസ്സ ഘാതായ ഘടിതബ്ബം.
൪൯൬.
‘‘ദ്വാരം അപാപുരിത്വാനഹം, മാതാപിതരോ അനീകരത്തഞ്ച;
ദിസ്വാന ഛമം നിസിന്നേ, രോദന്തേ ഇദമവോചം.
൪൯൭.
‘‘ദീഘോ
അനമതഗ്ഗേ പിതു മരണേ, ഭാതു വധേ അത്തനോ ച വധേ.
൪൯൮.
‘‘അസ്സു ഥഞ്ഞം രുധിരം, സംസാരം അനമതഗ്ഗതോ സരഥ;
സത്താനം സംസരതം, സരാഹി അട്ഠീനഞ്ച സന്നിചയം.
൪൯൯.
‘‘സര ചതുരോദധീ, ഉപനീതേ അസ്സുഥഞ്ഞരുധിരമ്ഹി;
സര ഏകകപ്പമട്ഠീനം, സഞ്ചയം വിപുലേന സമം.
൫൦൦.
‘‘അനമതഗ്ഗേ
കോലട്ഠിമത്തഗുളികാ, മാതാ മാതുസ്വേവ നപ്പഹൊന്തി.
൫൦൧.
‘‘തിണകട്ഠസാഖാപലാസം, ഉപനീതം അനമതഗ്ഗതോ സര;
ചതുരങ്ഗുലികാ ഘടികാ, പിതുപിതുസ്വേവ നപ്പഹൊന്തി.
൫൦൨.
‘‘സര
സിരം തസ്സ ച പടിമുക്കം, മനുസ്സലാഭമ്ഹി ഓപമ്മം.
൫൦൩.
‘‘സര രൂപം ഫേണപിണ്ഡോപമസ്സ, കായകലിനോ അസാരസ്സ;
ഖന്ധേ പസ്സ അനിച്ചേ, സരാഹി നിരയേ ബഹുവിഘാതേ.
൫൦൪.
‘‘സര കടസിം വഡ്ഢെന്തേ, പുനപ്പുനം താസു താസു ജാതീസു;
സര കുമ്ഭീലഭയാനി ച, സരാഹി ചത്താരി സച്ചാനി.
൫൦൫.
‘‘അമതമ്ഹി വിജ്ജമാനേ, കിം തവ പഞ്ചകടുകേന പീതേന;
സബ്ബാ ഹി കാമരതിയോ, കടുകതരാ പഞ്ചകടുകേന.
൫൦൬.
‘‘അമതമ്ഹി വിജ്ജമാനേ, കിം തവ കാമേഹി യേ പരിളാഹാ;
സബ്ബാ ഹി കാമരതിയോ, ജലിതാ കുഥിതാ കമ്പിതാ സന്താപിതാ.
൫൦൭.
‘‘അസപത്തമ്ഹി
രാജഗ്ഗിചോരഉദകപ്പിയേഹി, സാധാരണാ കാമാ ബഹുസപത്താ.
൫൦൮.
‘‘മൊക്ഖമ്ഹി വിജ്ജമാനേ, കിം തവ കാമേഹി യേസു വധബന്ധോ;
കാമേസു ഹി അസകാമാ, വധബന്ധദുഖാനി അനുഭൊന്തി.
൫൦൯.
‘‘ആദീപിതാ തിണുക്കാ, ഗണ്ഹന്തം ദഹന്തി നേവ മുഞ്ചന്തം;
ഉക്കോപമാ ഹി കാമാ, ദഹന്തി യേ തേ ന മുഞ്ചന്തി.
൫൧൦.
‘‘മാ
മാ പുഥുലോമോവ ബളിസം, ഗിലിത്വാ പച്ഛാ വിഹഞ്ഞസി.
൫൧൧.
‘‘കാമം കാമേസു ദമസ്സു, താവ സുനഖോവ സങ്ഖലാബദ്ധോ;
കാഹിന്തി ഖു തം കാമാ, ഛാതാ സുനഖംവ ചണ്ഡാലാ.
൫൧൨.
‘‘അപരിമിതഞ്ച ദുക്ഖം, ബഹൂനി ച ചിത്തദോമനസ്സാനി;
അനുഭോഹിസി കാമയുത്തോ, പടിനിസ്സജ അദ്ധുവേ കാമേ.
൫൧൩.
‘‘അജരമ്ഹി വിജ്ജമാനേ, കിം തവ കാമേഹി യേസു ജരാ;
മരണബ്യാധിഗഹിതാ, സബ്ബാ സബ്ബത്ഥ ജാതിയോ.
൫൧൪.
‘‘ഇദമജരമിദമമരം, ഇദമജരാമരം പദമസോകം;
അസപത്തമസമ്ബാധം, അഖലിതമഭയം നിരുപതാപം.
൫൧൫.
‘‘അധിഗതമിദം
യോ യോനിസോ പയുഞ്ജതി, ന ച സക്കാ അഘടമാനേന.
൫൧൬.
‘‘ഏവം ഭണതി സുമേധാ, സങ്ഖാരഗതേ രതിം അലഭമാനാ;
അനുനെന്തീ അനികരത്തം, കേസേ ച ഛമം ഖിപി സുമേധാ.
൫൧൭.
‘‘ഉട്ഠായ
വിസ്സജ്ജേഥ സുമേധം, പബ്ബജിതും വിമൊക്ഖസച്ചദസ്സാ.
൫൧൮.
‘‘വിസ്സജ്ജിതാ മാതാപിതൂഹി, പബ്ബജി സോകഭയഭീതാ;
ഛ അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികതാ, അഗ്ഗഫലം സിക്ഖമാനായ.
൫൧൯.
‘‘അച്ഛരിയമബ്ഭുതം തം, നിബ്ബാനം ആസി രാജകഞ്ഞായ;
പുബ്ബേനിവാസചരിതം, യഥാ ബ്യാകരി പച്ഛിമേ കാലേ.
൫൨൦.
‘‘ഭഗവതി കോണാഗമനേ, സങ്ഘാരാമമ്ഹി നവനിവേസമ്ഹി;
സഖിയോ തിസ്സോ ജനിയോ, വിഹാരദാനം അദാസിമ്ഹ.
൫൨൧.
‘‘ദസക്ഖത്തും സതക്ഖത്തും, ദസസതക്ഖത്തും സതാനി ച സതക്ഖത്തും;
ദേവേസു ഉപപജ്ജിമ്ഹ, കോ പന വാദോ മനുസ്സേസു.
൫൨൨.
‘‘ദേവേസു മഹിദ്ധികാ അഹുമ്ഹ, മാനുസകമ്ഹി കോ പന വാദോ;
സത്തരതനസ്സ
൫൨൩.
‘‘സോ ഹേതു സോ പഭവോ, തം മൂലം സാവ സാസനേ ഖന്തീ;
തം പഠമസമോധാനം, തം ധമ്മരതായ നിബ്ബാനം.
൫൨൪.
‘‘ഏവം കരൊന്തി യേ സദ്ദഹന്തി, വചനം അനോമപഞ്ഞസ്സ;
നിബ്ബിന്ദന്തി ഭവഗതേ, നിബ്ബിന്ദിത്വാ വിരജ്ജന്തീ’’തി. –
ഇമാ ഗാഥാ അഭാസി.
തത്ഥ മന്തവതിയാ നഗരേതി മന്തവതീതി ഏവംനാമകേ നഗരേ. രഞ്ഞോ കൊഞ്ചസ്സാതി കൊഞ്ചസ്സ നാമ രഞ്ഞോ മഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി ജാതാ ധീതാ ആസിം. സുമേധാതി നാമേന സുമേധാ. പസാദിതാ സാസനകരേഹീതി
സീലവതീതി ചിത്തകഥാതി ചിത്തധമ്മകഥാ. ബഹുസ്സുതാതി ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ പരിയത്തിധമ്മസ്സുതിയുതാ. ബുദ്ധസാസനേ വിനീതാതി ഏവം പവത്തി, ഏവം നിവത്തി, ഇതി സീലം, ഇതി സമാധി, ഇതി പഞ്ഞാതി സുത്താനുഗതേന (ദീ॰ നി॰ ൨.൧൮൬) യോനിസോമനസികാരേന തദങ്ഗതോ കിലേസാനം വിനിവത്തത്താ ബുദ്ധാനം സാസനേ വിനീതാ സംയതകായവാചാചിത്താ. ഉഭയോ നിസാമേഥാതി തുമ്ഹേ ദ്വേപി മമ വചനം നിസാമേഥ, മാതാപിതരോ ഉപഗന്ത്വാ ഭണതീതി യോജനാ.
യദിപി ദിബ്ബന്തി ദേവലോകപരിയാപന്നമ്പി ഭവഗതം നാമ സബ്ബമ്പി അസസ്സതം അനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം. കിമങ്ഗം പന തുച്ഛാ കാമാതി കിമങ്ഗം പന മാനുസകാ കാമാ, തേ സബ്ബേപി അസാരകഭാവതോ തുച്ഛാ രിത്താ, സത്ഥധാരായം മധുബിന്ദു വിയ അപ്പസ്സാദാ, ഏതരഹി ആയതിഞ്ച വിപുലദുക്ഖതായ ബഹുവിഘാതാ.
കടുകാതി അനിട്ഠാ. സപ്പടിഭയട്ഠേന ആസീവിസൂപമാ. യേസു കാമേസു. മുച്ഛിതാതി അജ്ഝോസിതാ. സമപ്പിതാതി സകമ്മുനാ സബ്ബസോ അപ്പിതാ ഖിത്താ, ഉപപന്നാതി അത്ഥോ ഹഞ്ഞന്തേതി ബാധീയന്തി.
വിനിപാതേതി അപായേ.
അചേതനാതി അത്തഹിതചേതനായ അഭാവേന അചേതനാ. ദുക്ഖസമുദയോരുദ്ധാതി തണ്ഹാനിമിത്തസംസാരേ അവരുദ്ധാ. ദേസെന്തേതി ചതുസച്ചധമ്മേ ദേസിയമാനേ. അജാനന്താതി അത്ഥം അജാനന്താ. ന ബുജ്ഝരേ അരിയസച്ചാനീതി ദുക്ഖാദീനി അരിയസച്ചാനി ന പടിബുജ്ഝന്തി.
അമ്മാതി മാതരം പമുഖം കത്വാ ആലപതി. തേ ബഹുതരാ അജാനന്താതി യേ അഭിനന്ദന്തി ഭവഗതം പിഹെന്തി ദേവേസു ഉപപത്തിം ബുദ്ധവരദേസിതാനി സച്ചാനി അജാനന്താ, തേയേവ ച ഇമസ്മിം ലോകേ ബഹുതരാതി യോജനാ.
ഭവഗതേ അനിച്ചമ്ഹീതി സബ്ബസ്മിം ഭവേ അനിച്ചേ ദേവേസു ഉപപത്തി ന സസ്സതാ, ഏവം സന്തേപി സന്തസന്തി ബാലാ ന ഉത്തസന്തി ന സംവേഗം ആപജ്ജന്തി. പുനപ്പുനം ജായിതബ്ബസ്സാതി അപരാപരം ഉപപജ്ജമാനസ്സ.
ചത്താരോ വിനിപാതാതി നിരയോ തിരച്ഛാനയോനി പെത്തിവിസയോ അസുരയോനീതി ഇമേ ചത്താരോ സുഖസമുസ്സയതോ വിനിപാതഗതിയോ. മനുസ്സദേവൂപപത്തിസഞ്ഞിതാ ഗതിയോ കഥഞ്ചി കിച്ഛേന കസിരേന ലബ്ഭന്തി പുഞ്ഞകമ്മസ്സ ദുക്കരത്താ. നിരയേസൂതി സുഖരഹിതേസു അപായേസു.
അപ്പൊസ്സുക്കാതി അഞ്ഞകിച്ചേസു നിരുസ്സുക്കാ. ഘടിസ്സന്തി വായമിസ്സം ഭാവനം അനുയുഞ്ജിസ്സാമി, കായകലിനാ അസാരേന ഭവഗതേ കിം അഭിനന്ദിതേനാതി യോജനാ.
ഭവതണ്ഹായ നിരോധാതി ഭവഗതായ തണ്ഹായ നിരോധഹേതു നിരോധത്ഥം.
ബുദ്ധാനം ഉപ്പാദോ ലദ്ധോ, വിവജ്ജിതോ നിരയൂപപത്തിആദികോ അട്ഠവിധോ അക്ഖണോ, ഖണോ നവമോ ഖണോ ലദ്ധോതി യോജനാ. സീലാനീതി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലാനി. ബ്രഹ്മചരിയന്തി ന ദൂസെയ്യന്തി ന കോപെയ്യാമി.
ന താവ ആഹാരം ആഹരിസ്സം ഗഹട്ഠാതി ‘‘നേവ താവ അഹം ഗഹട്ഠാ ഹുത്വാ ആഹാരം ആഹരിസ്സാമി, സചേ പബ്ബജ്ജം ന ലഭിസ്സാമി, മരണവസമേവ ഗതാ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഏവം സുമേധാ മാതാപിതരോ ഭണതീതി യോജനാ.
അസ്സാതി സുമേധായ. സബ്ബസോ സമഭിഹതോതി അസ്സൂഹി സബ്ബസോ അഭിഹതമുഖോ. ഘടെന്തി സഞ്ഞാപേതുന്തി പാസാദതലേ ഛമാപതിതം സുമേധം മാതാ ച പിതാ ച ഗിഹിഭാവായ സഞ്ഞാപേതും ഘടെന്തി വായമന്തി. ‘‘ഘടെന്തി വായമന്തീ’’തിപി പാഠോ, സോ ഏവത്ഥോ.
കിം സോചിതേനാതി ‘‘പബ്ബജ്ജം ന ലഭിസ്സാമീ’’തി കിം സോചനേന. ദിന്നാസി വാരണവതിമ്ഹീതി വാരണവതീനഗരേ ദിന്നാ അസി. ‘‘ദിന്നാസീ’’തി വത്വാ പുനപി ‘‘ത്വം ദിന്നാ’’തി വചനം ദള്ഹം ദിന്നഭാവദസ്സനത്ഥം.
രജ്ജേ ആണാതി അനികരത്തസ്സ രജ്ജേ തവ ആണാ പവത്തതി. ധനമിസ്സരിയന്തി ഇമസ്മിം കുലേ ഭോഗാ സുഖാ അതിവിയ ഇട്ഠാ ഭോഗാതി സബ്ബമിദം തുയ്ഹം ഉപട്ഠിതം ഹത്ഥഗതം. ദഹരികാസീതി തരുണീ ചാസി, തസ്മാ ഭുഞ്ജാഹി കാമഭോഗേ. തേന കാരണേന വാരെയ്യം ഹോതു തേ പുത്താതി യോജനാ.
നേതി മാതാപിതരോ. മാ ഏദിസികാനീതി ഏവരൂപാനി രജ്ജേ ആണാദീനി മാ ഭവന്തു. കസ്മാതി ചേ ആഹ ‘‘ഭഗവതമസാര’’ന്തിആദി.
കിമിവാതി പൂതികായന്തി ഇമം പൂതികളേവരം. സവനഗന്ധന്തി വിസ്സട്ഠവിസ്സഗന്ധം. ഭയാനകന്തി അവീതരാഗാനം ഭയാവഹം. കുണപം അഭിസംവിസെയ്യം ഭസ്തന്തി കുണപഭരിതം ചമ്മപസിബ്ബകം, അസകിം പഗ്ഘരിതം അസുചിപുണ്ണം നാനപ്പകാരസ്സ അസുചിനോ പുണ്ണം ഹുത്വാ
കിമിവ തഹം ജാനന്തീ, വികൂലകന്തി അതിവിയ പടിക്കൂലം അസുചീഹി മംസപേസീഹി സോണിതേഹി ച ഉപലിത്തം അനേകേസം കിമികുലാനം ആലയം സകുണാനം ഭത്തഭൂതം. ‘‘കിമികുലാലസകുണഭത്ത’’ന്തിപി പാഠോ, കിമീനം അവസിട്ഠസകുണാനഞ്ച ഭത്തഭൂതന്തി അത്ഥോ. തം അഹം കളേവരം ജാനന്തീ ഠിതാ. തം മം ഇദാനി വാരെയ്യവസേന കിസ്സ കേന നാമ കാരണേന ദിയ്യതീതി ദസ്സേതി. തസ്സ തഞ്ച ദാനം കിമിവ കിം വിയ ഹോതീതി യോജനാ.
നിബ്ബുയ്ഹതി സുസാനം, അചിരം കായോ അപേതവിഞ്ഞാണോതി അയം കായോ അചിരേനേവ അപഗതവിഞ്ഞാണോ സുസാനം നിബ്ബുയ്ഹതി ഉപനീയതി. ഛുദ്ധോതി ഛഡ്ഡിതോ. കളിങ്ഗരം വിയാതി നിരത്ഥകകട്ഠഖണ്ഡസദിസോ. ജിഗുച്ഛമാനേഹി ഞാതീഹീതി ഞാതിജനേഹിപി ജിഗുച്ഛമാനേഹി.
ഛുദ്ധൂന നം സുസാനേതി നം കളേവരം സുസാനേ ഛഡ്ഡെത്വാ. പരഭത്തന്തി പരേസം സോണസിങ്ഗാലാദീനം ഭത്തഭൂതം. ന്ഹായന്തി ജിഗുച്ഛന്താതി ‘‘ഇമസ്സ പച്ഛതോ ആഗതാ’’തി എത്തകേനാപി ജിഗുച്ഛമാനാ സസീസം നിമുജ്ജന്താ ന്ഹായന്തി, പഗേവ ഫുട്ഠവന്തോ. നിയകാ മാതാപിതരോതി അത്തനോ മാതാപിതരോപി. കിം പന സാധാരണാ ജനതാതി ഇതരോ പന സമൂഹോ ജിഗുച്ഛതീതി കിമേവ വത്തബ്ബം.
അജ്ഝോസിതാതി തണ്ഹാവസേന അഭിനിവിട്ഠാ. അസാരേതി നിച്ചസാരാദിസാരരഹിതേ.
വിനിബ്ഭുജിത്വാതി ഗന്ധസ്സ അസഹമാനാതി ഗന്ധം അസ്സ കായസ്സ അസഹന്തീ. സകാപി മാതാതി അത്തനോ മാതാപി ജിഗുച്ഛെയ്യ കൊട്ഠാസാനം വിനിബ്ഭുജ്ജനേന പടിക്കൂലഭാവായ സുട്ഠുതരം
ഖന്ധധാതുആയതനന്തി സങ്ഖതം, തയിദം തസ്മിം ഭവേ പവത്തമാനം ദുക്ഖം, ജാതിപച്ചയത്താ ജാതിമൂലകന്തി. ഏവം യോനിസോ ഉപായേന അനുവിചിനന്തീ ചിന്തയന്തീ, വാരെയ്യം വിവാഹം, കിസ്സ കേന കാരണേന ഇച്ഛിസ്സാമി.
‘‘സീലാനി ബ്രഹ്മചരിയം, പബ്ബജ്ജാ ദുക്കരാ’’തി യദേതം മാതാപിതൂഹി വുത്തം തസ്സ പടിവചനം ദാതും ‘‘ദിവസേ ദിവസേ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ദിവസേ ദിവസേ തിസത്തിസതാനി നവനവാ പതെയ്യും കായമ്ഹീതി ദിനേ ദിനേ തീണി സത്തിസതാനി താവദേവ പീതനിസിതഭാവേന അഭിനവാനി കായസ്മിം സമ്പതെയ്യും. വസ്സസതമ്പി ച ഘാതോ സെയ്യോതി നിരന്തരം വസ്സസതമ്പി പതമാനോ യഥാവുത്തോ സത്തിഘാതോ സെയ്യോ. ദുക്ഖസ്സ ചേവം ഖയോതി ഏവം ചേ വട്ടദുക്ഖസ്സ പരിക്ഖയോ ഭവെയ്യ, ഏവം മഹന്തമ്പി പവത്തിദുക്ഖം അധിവാസെത്വാ നിബ്ബാനാധിഗമായ ഉസ്സാഹോ കരണീയോതി അധിപ്പായോ.
അജ്ഝുപഗച്ഛേതി സമ്പടിച്ഛെയ്യ. ഏവന്തി വുത്തനയേന. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ പുഗ്ഗലോ അനമതഗ്ഗം സംസാരം അപരിമാണഞ്ച വട്ടദുക്ഖം ദീപെന്തം സത്ഥുനോ വചനം വിഞ്ഞായ ഠിതോ യഥാവുത്തം സത്തിഘാതദുക്ഖം സമ്പടിച്ഛെയ്യ, തേന ചേവ വട്ടദുക്ഖസ്സ പരിക്ഖയോ സിയാതി. തേനാഹ – ‘‘ദീഘോ തേസം സംസാരോ, പുനപ്പുനഞ്ച ഹഞ്ഞമാനാന’’ന്തി, അപരാപരം ജാതിജരാബ്യാധിമരണാദീഹി ബാധിയമാനാനന്തി അത്ഥോ.
അസുരകായേതി കാലകഞ്ചികാദി പേതാസുരനികായേ. ഘാതാതി കായചിത്താനം ഉപഘാതാ വധാ.
ബഹൂതി പഞ്ചവിധബന്ധനാദികമ്മകാരണവസേന പവത്തിയമാനാ ബഹൂ അനേകഘാതാ. വിനിപാതഗതസ്സാതി സേസാപായസങ്ഖാതം വിനിപാതം ഉപഗതസ്സാപി. പീളിയമാനസ്സാതി തിരച്ഛാനാദിഅത്തഭാവേ അഭിഘാതാദീഹി ആബാധിയമാനസ്സ. ദേവേസുപി അത്താണന്തി ദേവത്തഭാവേസുപി താണം നത്ഥി രാഗപരിളാഹാദിനാ സദുക്ഖസവിഘാതഭാവതോ. നിബ്ബാനസുഖാ പരം നത്ഥീതി നിബ്ബാനസുഖതോ
പത്താ തേ നിബ്ബാനന്തി തേ നിബ്ബാനം പത്തായേവ നാമ. അഥ വാ തേയേവ നിബ്ബാനം പത്താ. യേ യുത്താ ദസബലസ്സ പാവചനേതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാസനേ യേ യുത്താ പയുത്താ.
നിബ്ബിന്നാതി വിരത്താ. മേതി മയാ. വന്തസമാതി സുവാനവമഥുസദിസാ. താലവത്ഥുകതാതി താലസ്സ പതിട്ഠാനസദിസാ കതാ.
അഥാതി പച്ഛാ, മാതാപിതൂനം അത്തനോ അജ്ഝാസയം പവേദെത്വാ അനികരത്തസ്സ ച ആഗതഭാവം സുത്വാ. അസിതനിചിതമുദുകേതി ഇന്ദനീലഭമരസമാനവണ്ണതായ അസിതേ, ഘനഭാവേന നിചിതേ, സിമ്ബലിതൂലസമസമ്ഫസ്സതായ മുദുകേ. കേസേ ഖഗ്ഗേന ഛിന്ദിയാതി അത്തനോ കേസേ സുനിസിതേന അസിനാ ഛിന്ദിത്വാ. പാസാദം പിദഹിത്വാതി അത്തനോ വസനപാസാദേ സിരിഗബ്ഭം പിധായ, തസ്സ ദ്വാരം ഥകെത്വാതി അത്ഥോ. പഠമജ്ഝാനം സമാപജ്ജീതി ഖഗ്ഗേന ഛിന്നേ അത്തനോ കേസേ പുരതോ ഠപെത്വാ തത്ഥ പടിക്കൂലമനസികാരം പവത്തെന്തീ യഥാഉപട്ഠിതേ നിമിത്തേ ഉപ്പന്നം പഠമം ഝാനം വസീഭാവം ആപാദെത്വാ സമാപജ്ജി.
സാ ച സുമേധാ തഹിം പാസാദേ സമാപന്നാ ഝാനന്തി അധിപ്പായോ. അനിച്ചസഞ്ഞം സുഭാവേതീതി ഝാനതോ വുട്ഠഹിത്വാ ഝാനം പാദകം കത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ ‘‘യംകിഞ്ചി രൂപ’’ന്തിആദിനാ (അ॰ നി॰ ൪.൧൮൧; മ॰ നി॰ ൧.൨൪൪; പടി॰ മ॰ ൧.൪൮) അനിച്ചാനുപസ്സനം സുട്ഠു ഭാവേതി, അനിച്ചസഞ്ഞാഗഹണേനേവ ചെത്ഥ ദുക്ഖസഞ്ഞാദീനമ്പി ഗഹണം കതന്തി വേദിതബ്ബം.
മണികനകഭൂസിതങ്ഗോതി മണിവിചിത്തേഹി ഹേമമാലാലങ്കാരേഹി വിഭൂസിതഗത്തോ.
രജ്ജേ ആണാതിആദി യാചിതാകാരനിദസ്സനം. തത്ഥ ആണാതി ആധിപച്ചം. ഇസ്സരിയന്തി യസോ വിഭവസമ്പത്തി. ഭോഗാ സുഖാതി ഇട്ഠാ മനാപിയാ കാമൂപഭോഗാ. ദഹരികാസീതി ത്വം ഇദാനി ദഹരാ തരുണീ അസി.
നിസ്സട്ഠം തേ രജ്ജന്തി മയ്ഹം സബ്ബമ്പി തിയോജനികം രജ്ജം തുയ്ഹം പരിച്ചത്തം, തം പടിപജ്ജിത്വാ ഭോഗേ ദേഹി ദാനാനീതി യഥാരുചിയാ മഹന്താനി ദാനാനി സമണബ്രാഹ്മണേസു പവത്തേഹി, മാതാപിതരോ തേ ദുക്ഖിതാ ദോമനസ്സപ്പത്താ തവ പബ്ബജ്ജാധിപ്പായം സുത്വാ തസ്മാ കാമേ പരിഭുഞ്ജന്തീ. തേപി ഉപട്ഠഹന്തീ തേസം ചിത്തം ദുക്ഖാ മോചേഹീതി ഏവമെത്ഥ പദത്ഥയോജനാ വേദിതബ്ബാ.
മാ കാമേ അഭിനന്ദീതി വത്ഥുകാമേ കിലേസകാമേ മാ അഭിനന്ദി. അഥ ഖോ തേസു കാമേസു ആദീനവം ദോസം മയ്ഹം വചനാനുസാരേന പസ്സ ഞാണചക്ഖുനാ ഓലോകേഹി.
ചാതുദ്ദീപോതി ജമ്ബുദീപാദീനം ചതുന്നം മഹാദീപാനം ഇസ്സരോ. മന്ധാതാതി ഏവംനാമോ രാജാ, കാമഭോഗീനം അഗ്ഗോ അഗ്ഗഭൂതോ ആസി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘രാഹുഗ്ഗം അത്തഭാവീനം, മന്ധാതാ കാമഭോഗിന’’ന്തി (അ॰ നി॰ ൪.൧൫). അതിത്തോ കാലങ്കതോതി ചതുരാസീതിവസ്സസഹസ്സാനി കുമാരകീളാവസേന ചതുരാസീതിവസ്സസഹസ്സാനി ഓപരജ്ജവസേന ചതുരാസീതിവസ്സസഹസ്സാനി ചക്കവത്തീ രാജാ ഹുത്വാ ദേവഭോഗസദിസേ ഭോഗേ ഭുഞ്ജിത്വാ ഛത്തിംസായ സക്കാനം ആയുപ്പമാണകാലം താവതിംസഭവനേ സഗ്ഗസമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാപി കാമേഹി അതിത്തോവ കാലങ്കതോ. ന ചസ്സ പരിപൂരിതാ ഇച്ഛാ അസ്സ മന്ധാതുരഞ്ഞോ കാമേസു ആസാ ന ച പരിപുണ്ണാ ആസി.
സത്ത രതനാനി വസ്സെയ്യാതി സത്തപി രതനാനി, വുട്ഠിമാ ദേവോ ദസദിസാ ബ്യാപെത്വാ, സമന്തേന സമന്തതോ പുരിസസ്സ രുചിവസേന യദിപി വസ്സെയ്യ, യഥാ തം മന്ധാതുമഹാരാജസ്സ ഏവം സന്തേപി ന ചത്ഥി തിത്തി കാമാനം, അതിത്താവ മരന്തി നരാ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ന കഹാപണവസ്സേന, തിത്തി കാമേസു വിജ്ജതീ’’തി (ധ॰ പ॰ ൧൮൬; ജാ॰ ൧.൩.൨൩).
അസിസൂനൂപമാ കാമാ അധികുട്ടനട്ഠേന, സപ്പസിരോപമാ സപ്പടിഭയട്ഠേന, ഉക്കോപമാ തിണുക്കൂപമാ അനുദഹനട്ഠേന. തേനാഹ ‘‘അനുദഹന്തീ’’തി. അട്ഠികങ്കലസന്നിഭാ അപ്പസ്സാദട്ഠേന.
മഹാവിസാതി ഹലാഹലാദിമഹാവിസസദിസാ. അഘമൂലാതി അഘസ്സ ദുക്ഖസ്സ മൂലാ കാരണഭൂതാ. തേനാഹ ‘‘ദുഖപ്ഫലാ’’തി.
രുക്ഖപ്ഫലൂപമാ മംസപേസൂപമാ ബഹുസാധാരണട്ഠേന. സുപിനോപമാ ‘‘വഞ്ചനിയാ’’തി, വഞ്ചകാതി അത്ഥോ. യാചിതകൂപമാതി യാചിതകഭണ്ഡസദിസാ താവകാലികട്ഠേന.
സത്തിസൂലൂപമാ വിനിവിജ്ഝനട്ഠേന. രുജ്ജനട്ഠേന രോഗോ ദുക്ഖതാസുലഭത്താ. ഗണ്ഡോ കിലേസാസുചിപഗ്ഘരണതോ. ദുക്ഖുപ്പാദനട്ഠേന അഘം. മരണസമ്പാപനേന നിഘം. അങ്ഗാരകാസുസദിസാ മഹാഭിതാപനട്ഠേന. ഭയഹേതുതായ ചേവ വധകപഹൂതതായ ച ഭയം വധോ നാമ, കാമാതി യോജനാ.
അക്ഖാതാ അന്തരായികാതി ‘‘സഗ്ഗമഗ്ഗാധിഗമസ്സ നിബ്ബാനഗാമിമഗ്ഗസ്സ ച അന്തരായകരാ’’തി ചക്ഖുഭൂതേഹി ബുദ്ധാദീഹി വുത്താ. ഗച്ഛഥാതി അനികരത്തം സപരിസം വിസ്സജ്ജേതി.
കിം മമ പരോ കരിസ്സതീതി പരോ അഞ്ഞോ മമ കിം നാമ ഹിതം കരിസ്സതി അത്തനോ സീസമ്ഹി ഉത്തമങ്ഗേ ഏകാദസഹി അഗ്ഗീഹി ഡയ്ഹമാനേ. തേനാഹ ‘‘അനുബന്ധേ ജരാമരണേ’’തി. തസ്സ ജരാമരണസ്സ സീസഡാഹസ്സ, ഘാതായ സമുഗ്ഘാതായ, ഘടിതബ്ബം വായമിതബ്ബം.
ഛമന്തി ഛമായം. ഇദമവോചന്തി ഇദം ‘‘ദീഘോ ബാലാനം സംസാരോ’’തിആദികം സംവേഗസംവത്തനകം വചനം അവോചം.
ദീഘോ ബാലാനം സംസാരോതി കിലേസകമ്മവിപാകവട്ടഭൂതാനം ഖന്ധായതനാദീനം പടിപാടിപവത്തിസങ്ഖാതോ സംസാരോ അപരിഞ്ഞാതവത്ഥുകാനം അന്ധബാലാനം ദീഘോ ബുദ്ധഞാണേനപി അപരിച്ഛിന്ദനിയോ. യഥാ ഹി അനുപച്ഛിന്നത്താ അവിജ്ജാതണ്ഹാനം അപരിച്ഛിന്നതായേവ ഭവപബന്ധസ്സ പുബ്ബാ കോടി ന പഞ്ഞായതി, ഏവം പരാപി കോടീതി. പുനപ്പുനഞ്ച രോദതന്തി അപരാപരം സോകവസേന രുദന്താനം. ഇമിനാപി അവിജ്ജാതണ്ഹാനം അനുപച്ഛിന്നതംയേവ തേസം വിഭാവേതി.
അസ്സു ഥഞ്ഞം രുധിരന്തി യം ഞാതിബ്യസനാദിനാ ഫുട്ഠാനം രോദന്താനം സംസാരം അനമതഗ്ഗതോ സംസാരസ്സ അനു അമതഗ്ഗത്താ ഞാണേന അനുഗന്ത്വാപി അമതഅഗ്ഗത്താ അവിദിതഗ്ഗത്താ ഇമിനാ ദീഘേന അദ്ധുനാ സത്താനം സംസരതം, അപരാപരം സംസരന്താനം സംസരിതം സരാഹി, തം ‘‘കീവ ബഹുക’’ന്തി അനുസ്സരാഹി, അട്ഠീനം സന്നിചയം സരാഹി അനുസ്സര, ഉപധാരേഹീതി അത്ഥോ.
ഇദാനി ‘‘സര ചതുരോദധീ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ സര ചതുരോദധീ ഉപനീതേ അസ്സുഥഞ്ഞരുധിരമ്ഹീതി ഇമേസം സത്താനം അനമതഗ്ഗസംസാരേ സംസരന്താനം ഏകേകസ്സപി അസ്സുമ്ഹി ഥഞ്ഞേ രുധിരമ്ഹി ച പമാണതോ ഉപമേതബ്ബേ ചതുരോദധീ ചത്താരോ മഹാസമുദ്ദേ ഉപമാവസേന ബുദ്ധേഹി ഉപനീതേ സര സരാഹി. ഏകകപ്പമട്ഠീനം, സഞ്ചയം വിപുലേന സമന്തി ഏകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഏകസ്മിം കപ്പേ അട്ഠീനം സഞ്ചയം വേപുല്ലപബ്ബതേന സമം ഉപനീതം സര. വുത്തമ്പി ചേസം –
‘‘ഏകസ്സേകേന കപ്പേന, പുഗ്ഗലസ്സട്ഠിസഞ്ചയോ;
സിയാ പബ്ബതസമോ രാസി, ഇതി വുത്തം മഹേസിനാ.
‘‘സോ ഖോ പനായം അക്ഖാതോ, വേപുല്ലോ പബ്ബതോ മഹാ;
ഉത്തരോ ഗിജ്ഝകൂടസ്സ, മഗധാനം ഗിരിബ്ബജേ’’തി. (സം॰ നി॰ ൨.൧൩൩);
മഹിം ജമ്ബുദീപമുപനീതം. കോലട്ഠിമത്തഗുളികാ, മാതാ മാതുസ്വേവ നപ്പഹൊന്തീതി ജമ്ബുദീപോതിസങ്ഖാതം മഹാപഥവിം കോലട്ഠിമത്താ ബദരട്ഠിമത്താ ഗുളികാ കത്വാ തത്ഥേകേകാ ‘‘അയം മേ മാതു, അയം മേ മാതുമാതൂ’’തി ഏവം വിഭാജിയമാനേ താ ഗുളികാ മാതാ മാതൂസ്വേവ നപ്പഹൊന്തി, മാതാ മാതൂസു അഖീണാസ്വേവ പരിയന്തികാ താ ഗുളികാ പരിക്ഖയം പരിയാദാനം ഗച്ഛെയ്യും, ന ത്വേവ അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ സംസരതോ സത്തസ്സ മാതുമാതരോതി
തിണകട്ഠസാഖാപലാസന്തി തിണഞ്ച കട്ഠഞ്ച സാഖാപലാസഞ്ച. ഉപനീതന്തി ഉപമാഭാവേന ഉപനീതം. അനമതഗ്ഗതോതി സംസാരസ്സ അനമതഗ്ഗഭാവതോ. ചതുരങ്ഗുലികാ ഘടികാതി ചതുരങ്ഗുലപ്പമാണാനി ഖണ്ഡാനി. പിതുപിതുസ്വേവ നപ്പഹൊന്തീതി പിതുപിതാമഹേസു ഏവ താ ഘടികാ നപ്പഹൊന്തി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഇമസ്മിം ലോകേ സബ്ബം തിണഞ്ച കട്ഠഞ്ച സാഖാപലാസഞ്ച ചതുരങ്ഗുലികാ കത്വാ തത്ഥേകേകാ ‘‘അയം മേ പിതു, അയം മേ പിതാമഹസ്സാ’’തി വിഭാജിയമാനേ താ ഘടികാവ പരിക്ഖയം പരിയാദാനം ഗച്ഛെയ്യും, ന ത്വേവ അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ സംസരതോ സത്തസ്സ പിതുപിതാമഹാതി. ഏവം തിണഞ്ച കട്ഠഞ്ച സാഖാപലാസഞ്ച സംസാരസ്സ ദീഘഭാവേന ഉപനീതം സരാഹീതി. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ –
‘‘അനമതഗ്ഗോയം
സര കാണകച്ഛപന്തി ഉഭയക്ഖികാണം കച്ഛപം അനുസ്സര. പുബ്ബസമുദ്ദേ അപരതോ ച യുഗഛിദ്ദന്തി പുരത്ഥിമസമുദ്ദേ അപരതോ ച പച്ഛിമുത്തരദക്ഖിണസമുദ്ദേ വാതവേഗേന പരിബ്ഭമന്തസ്സ യുഗസ്സ ഏകച്ഛിദ്ദം. സിരം തസ്സ ച പടിമുക്കന്തി കാണകച്ഛപസ്സ സീസം തസ്സ ച വസ്സസതസ്സ വസ്സസതസ്സ അച്ചയേന ഗീവം ഉക്ഖിപന്തസ്സ സീസസ്സ യുഗച്ഛിദ്ദേ പവേസനഞ്ച സര. മനുസ്സലാഭമ്ഹി ഓപമ്മന്തി തയിദം സബ്ബമ്പി ബുദ്ധുപ്പാദധമ്മദേസനാസു വിയ മനുസ്സത്തലാഭേ ഓപമ്മം
സര രൂപം ഫേണപിണ്ഡോപമസ്സാതി വിമദ്ദാസഹനതോ ഫേണപിണ്ഡസദിസസ്സ അനേകാനത്ഥസന്നിപാതതോ കായസങ്ഖാതസ്സ കലിനോ, നിച്ചസാരാദിവിരഹേന അസാരസ്സ രൂപം അസുചിദുഗ്ഗന്ധം ജേഗുച്ഛപടിക്കൂലഭാവം സര. ഖന്ധേ പസ്സ അനിച്ചേതി പഞ്ചപി ഉപാദാനക്ഖന്ധേ ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന അനിച്ചേ പസ്സ ഞാണചക്ഖുനാ ഓലോകേഹി. സരാഹി നിരയേ ബഹുവിഘാതേതി അട്ഠ മഹാനിരയേ സോളസഉസ്സദനിരയേ ച ബഹുവിഘാതേ ബഹുദുക്ഖേ മഹാദുക്ഖേ ച അനുസ്സര.
സര കടസിം വഡ്ഢെന്തേതി പുനപ്പുനം താസു താസു ജാതീസു അപരാപരം ഉപ്പത്തിയാ പുനപ്പുനം കടസിം സുസാനം ആളഹനമേവ വഡ്ഢെന്തേ സത്തേ അനുസ്സര. ‘‘വഡ്ഢന്തോ’’തി വാ പാളി, ത്വം വഡ്ഢന്തോതി യോജനാ. കുമ്ഭീലഭയാനീതി ഉദരപോസനത്ഥം അകിച്ചകാരിതാവസേന ഓദരികത്തഭയാനി. വുത്തഞ്ഹി ‘‘കുമ്ഭീലഭയന്തി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഓദരികത്തസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി (അ॰ നി॰ ൪.൧൨൨). സരാഹി ചത്താരി സച്ചാനീതി ‘‘ഇദം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം…പേ॰… അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിപടിപദാ അരിയസച്ച’’ന്തി ചത്താരി അരിയസച്ചാനി യാഥാവതോ അനുസ്സര ഉപധാരേഹി.
ഏവം രാജപുത്തീ അനേകാകാരവോകാരം അനുസ്സരണവസേന കാമേസു സംസാരേ ച ആദീനവം പകാസെത്വാ ഇദാനി ബ്യതിരേകേനപി തം പകാസേതും ‘‘അമതമ്ഹി വിജ്ജമാനേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അമതമ്ഹി വിജ്ജമാനേതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന മഹാകരുണായ ഉപനീതേ സദ്ധമ്മാമതേ ഉപലബ്ഭമാനേ. കിം തവ പഞ്ചകടുകേന പീതേനാതി പരിയേസനാ പരിഗ്ഗഹോ ആരക്ഖാ പരിഭോഗോ വിപാകോ ചാതി പഞ്ചസുപി ഠാനേസു തിഖിണതരദുക്ഖാനുബന്ധതായ സവിഘാതത്താ സഉപായാസത്താ കിം തുയ്ഹം പഞ്ചകടുകേന പഞ്ചകാമഗുണരസേന പീതേന? ഇദാനി വുത്തമേവത്ഥം പാകടതരം കരൊന്തീ ആഹ – ‘‘സബ്ബാ ഹി കാമരതിയോ, കടുകതരാ പഞ്ചകടുകേനാ’’തി
യേ പരിളാഹാതി യേ കാമാ സമ്പതി കിലേസപരിളാഹേന ആയതിം വിപാകപരിളാഹേന ച സപരിളാഹാ മഹാവിഘാതാ. ജലിതാ കുഥിതാ കമ്പിതാ സന്താപിതാതി ഏകാദസഹി അഗ്ഗീഹി പജ്ജലിതാ പക്കുഥിതാ ച ഹുത്വാ തംസമങ്ഗീനം കമ്പനകാ സന്താപനകാ ച.
അസപത്തമ്ഹീതി സപത്തരഹിതേ നെക്ഖമ്മേ. സമാനേതി സന്തേ വിജ്ജമാനേ. ‘‘ബഹുസപത്താ’’തി വത്വാ യേഹി ബഹൂ സപത്താ, തേ ദസ്സേതും ‘‘രാജഗ്ഗീ’’തിആദി വുത്തം. രാജൂഹി ച അഗ്ഗിനാ ച ചോരേഹി ച ഉദകേന ച ദായാദാദിഅപ്പിയേഹി ച രാജഗ്ഗിചോരഉദകപ്പിയേഹി സാധാരണതോ തെസ്വേവോപമാ വുത്താ.
യേസു വധബന്ധോതി യേസു കാമേസു കാമനിമിത്തം മരണപോഥനാദിപരിക്കിലേസോ അന്ദുബന്ധനാദിബന്ധോ ച ഹോതീതി അത്ഥോ. കാമേസൂതിആദി വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ പാകടകരണം. തത്ഥ ഹീതി ഹേതുഅത്ഥേ നിപാതോ. യസ്മാ കാമേസു കാമഹേതു ഇമേ സത്താ വധബന്ധനദുക്ഖാനി അനുഭവന്തി പാപുണന്തി, തസ്മാ ആഹ – ‘‘അസകാമാ’’തി, കാമാ നാമേതേ അസന്തോ ഹീനാ ലാമകാതി അത്ഥോ. ‘‘അഹകാമാ’’തി വാ പാഠോ, സോ ഏവത്ഥോ. അഹാതി ഹി ലാമകപരിയായോ ‘‘അഹലോകിത്ഥിയോ നാമാ’’തിആദീസു വിയ.
ആദീപിതാതി തിണുക്കാതി തിണേഹി കതാ ഉക്കാ. ദഹന്തി യേ തേ മുഞ്ചന്തീതി യേ സത്താ തേ കാമേ ന മുഞ്ചന്തി, അഞ്ഞദത്ഥു ഗണ്ഹന്തി, തേ ദഹന്തിയേവ, സമ്പതി ആയതിഞ്ച ഝാപെന്തി.
മാ അപ്പകസ്സ ഹേതൂതി പുപ്ഫസ്സാദസദിസസ്സ പരിത്തകസ്സ കാമസുഖസ്സ ഹേതു വിപുലം ഉളാരം പണീതഞ്ച ലോകുത്തരം സുഖം മാ ജഹി മാ ഛഡ്ഡേഹി. മാ പുഥുലോമോവ ബളിസം ഗിലിത്വാതി ആമിസലോഭേന മാ പച്ഛാ വിഹഞ്ഞസി പച്ഛാ വിഘാടം ആപജ്ജസി.
സുനഖോവ സങ്ഖലാബദ്ധോതി യഥാ ഗദ്ദുലേന ബദ്ധോ കാമം യദിപി കാമേസു താവ ദമസ്സു ഇന്ദ്രിയാനി ദമേഹി. കാഹിന്തി ഖു തം കാമാ, ഛാതാ സുനഖംവ ചണ്ഡാലാതി ഖൂതി നിപാതമത്തം. തേ പന കാമാ തം തഥാ കരിസ്സന്തി, യഥാ ഛാതജ്ഝത്താ സപാകാ സുനഖം ലഭിത്വാ അനയബ്യസനം പാപെന്തീതി അത്ഥോ.
അപരിമിതഞ്ച ദുക്ഖന്തി അപരിമാണം ‘‘എത്തക’’ന്തി പരിച്ഛിന്ദിതും അസക്കുണെയ്യം നിരയാദീസു കായികം ദുക്ഖം. ബഹൂനി ച ചിത്തദോമനസ്സാനീതി ചിത്തേ ലബ്ഭമാനാനി ബഹൂനി അനേകാനി ദോമനസ്സാനി ചേതോദുക്ഖാനി. അനുഭോഹിസീതി അനുഭവിസ്സസി. കാമയുത്തോതി കാമേഹി യുത്തോ, തേ അപ്പടിനിസ്സജ്ജന്തോ. പടിനിസ്സജ അദ്ധുവേ കാമേതി അദ്ധുവേഹി അനിച്ചേഹി കാമേഹി വിനിസ്സജ അപേഹീതി അത്ഥോ.
ജരാമരണബ്യാധിഗഹിതാ, സബ്ബാ സബ്ബത്ഥ ജാതിയോതി യസ്മാ ഹീനാദിഭേദഭിന്നാ സബ്ബത്ഥ ഭവാദീസു ജാതിയോ ജരാമരണബ്യാധിനാ ച ഗഹിതാ, തേഹി അപരിമുത്താ, തസ്മാ അജരമ്ഹി നിബ്ബാനേ വിജ്ജമാനേ ജരാദീഹി അപരിമുത്തേഹി കാമേഹി കിം തവ പയോജനന്തി യോജനാ.
ഏവം നിബ്ബാനഗുണദസ്സനമുഖേന കാമേസു ഭവേസു ച ആദീനവം പകാസെത്വാ ഇദാനി നിബ്ബത്തിതം നിബ്ബാനഗുണമേവ പകാസെന്തീ ‘‘ഇദമജര’’ന്തിആദിനാ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി. തത്ഥ ഇദമജരന്തി ഇദമേവേകം അത്തനി ജരാഭാവതോ അധിഗതസ്സ ച ജരാഭാവഹേതുതോ അജരം. ഇദമമരന്തി എത്ഥാപി ഏസേവ ഇദമജരാമരന്തി തദുഭയമേകജ്ഝം കത്വാ ഥോമനാവസേന വദതി. പദന്തി വട്ടദുക്ഖതോ മുച്ചിതുകാമേഹി പബ്ബജിതബ്ബതോ പടിപജ്ജിതബ്ബതോ പദം. സോകഹേതൂനം അഭാവതോ സോകാഭാവതോ ച അസോകം. സപത്തകരധമ്മാഭാവതോ അസപത്തം. കിലേസസമ്ബാധാഭാവതോ അസമ്ബാധം. ഖലിതസങ്ഖാതാനം ദുച്ചരിതാനം അഭാവേന അഖലിതം. അത്താനുവാദാദിഭയാനം വട്ടഭയസ്സ അഭയം. ദുക്ഖൂപതാപസ്സ കിലേസസ്സാപി അഭാവേന നിരുപതാപം. സബ്ബമേതം അമതമഹാനിബ്ബാനമേവ സന്ധായ വദതി. തഞ്ഹി സാ അനുസ്സവാദിസിദ്ധേന ആകാരേന അത്തനോ ഉപട്ഠഹന്തീ തേസം പച്ചക്ഖതോ ദസ്സെന്തീ വിയ ‘‘ഇദ’’ന്തി അവോച.
അവിഗതമിദം ബഹൂഹി അമതന്തി ഇദം അമതം നിബ്ബാനം ബഹൂഹി അനന്തഅപരിമാണേഹി ബുദ്ധാദീഹി അരിയേഹി അധിഗതം ഞാതം അത്തനോ പച്ചക്ഖം കതം. ന കേവലം തേഹി അധിഗതമേവ സന്ധായ വദതി, അഥ ഖോ അജ്ജാപി ച ലഭനീയം ഇദാനിപി അധിഗമനീയം അധിഗന്തും സക്കാ. കേന ലഭനീയന്തി ആഹ ‘‘യോ യോനിസോ പയുഞ്ജതീ’’തി, യോ പുഗ്ഗലോ യോനിസോ ഉപായേന സത്ഥാരാ ദിന്നഓവാദേ ഠത്വാ യുഞ്ജതി സമ്മാപയോഗഞ്ച കരോതി, തേന ലഭനീയന്തി യോജനാ. ന ച സക്കാ അഘടമാനേനാതി യോ പന യോനിസോ ന പയുഞ്ജതി, തേന അഘടമാനേന ന ച സക്കാ, കദാചിപി ലദ്ധും ന സക്കായേവാതി അത്ഥോ.
ഏവം ഭണതി സുമേധാതി ഏവം വുത്തപ്പകാരേന സുമേധാ രാജകഞ്ഞാ സംസാരേ അത്തനോ സംവേഗദീപനിം കാമേസു നിബ്ബേധഭാഗിനിം ധമ്മകഥം കഥേതി. സങ്ഖാരഗതേ രതിം അലഭമാനാതി അണുമത്തേപി സങ്ഖാരപവത്തേ അഭിരതിം അവിന്ദന്തീ. അനുനെന്തീ അനികരത്തന്തി അനികരത്തം രാജാനം സഞ്ഞാപെന്തീ. കേസേ ച ഛമം ഖിപീതി അത്തനോ ഖഗ്ഗേന ഛിന്നേ കേസേ ച ഭൂമിയം ഖിപി ഛഡ്ഡേസി.
യാചതസ്സാ പിതരം സോതി സോ അനികരത്തോ അസ്സാ സുമേധായ പിതരം കൊഞ്ചരാജാനം യാചതി. കിന്തി യാചതീതി ആഹ ‘‘വിസ്സജ്ജേഥ സുമേധം, പബ്ബജിതും വിമൊക്ഖസച്ചദസ്സാ’’തി, സുമേധം രാജപുത്തിം പബ്ബജിതും വിസ്സജ്ജേഥ, സാ ച പബ്ബജിത്വാ വിമൊക്ഖസച്ചദസ്സാ അവിപരീതനിബ്ബാനദസ്സാവിനീ ഹോതൂതി അത്ഥോ.
സോകഭയഭീതാതി സിക്ഖമാനായാതി സിക്ഖമാനായ
അച്ഛരിയമബ്ഭുതം തം, നിബ്ബാനം ആസി രാജകഞ്ഞായാതി രാജപുത്തിയാ സുമേധായ കിലേസേഹി പരിനിബ്ബാനം അച്ഛരിയം അബ്ഭുതഞ്ച ആസി. ഛളഭിഞ്ഞാവ സിദ്ധിയാ കഥന്തി ചേ പുബ്ബേനിവാസചരിതം, യഥാ ബ്യാകരി പച്ഛിമേ കാലേതി, പച്ഛിമേ ഖന്ധപരിനിബ്ബാനകാലേ അത്തനോ പുബ്ബേനിവാസപരിയാപന്നചരിതം യഥാ ബ്യാകാസി, തഥാ തം ജാനിതബ്ബന്തി.
പുബ്ബേനിവാസം പന തായ യഥാ ബ്യാകതം, തം ദസ്സേതും ‘‘ഭഗവതി കോണാഗമനേ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഭഗവതി കോണാഗമനേതി കോണാഗമനേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ ലോകേ ഉപ്പന്നേ. സങ്ഘാരാമമ്ഹി നവനിവേസമ്ഹീതി സഖിയോ തിസ്സോ ജനിയോ, വിഹാരദാനം അദാസിമ്ഹാതി ധനഞ്ജാനീ ഖേമാ അഹഞ്ചാതി മയം തിസ്സോ സഖിയോ ആരാമം സങ്ഘസ്സ വിഹാരദാനം അദമ്ഹ.
ദസക്ഖത്തും സതക്ഖത്തുന്തി തസ്സ വിഹാരദാനസ്സ ആനുഭാവേന ദസവാരേ ദേവേസു ഉപപജിമ്ഹ, തതോ മനുസ്സേസു ഉപപജ്ജിത്വാ പുന സതക്ഖത്തും ദേവേസു ഉപപജ്ജിമ്ഹ, തതോപി മനുസ്സേസു ഉപപജ്ജിത്വാ പുന ദസസതക്ഖത്തും സഹസ്സവാരം ദേവേസു ഉപപജ്ജിമ്ഹ, തതോപി മനുസ്സേസു ഉപപജ്ജിത്വാ പുന സതാനി സതക്ഖത്തും ദസസഹസ്സവാരേ ദേവേസു ഉപപജ്ജിമ്ഹ, കോ പന വാദോ മനുസ്സേസു. ഏവം മനുസ്സേസു ഉപ്പന്നവാരേസു കഥാവ നത്ഥി, അനേകസഹസ്സവാരം ഉപപജ്ജിമ്ഹാതി അത്ഥോ.
ദേവേസു മഹിദ്ധികാ അഹുമ്ഹാതി ദേവേസു ഉപപന്നകാലേ തസ്മിം തസ്മിം ദേവനികായേ മഹിദ്ധികാ മഹാനുഭാവാ അഹുമ്ഹ. മാനുസകമ്ഹി കോ പന വാദോതി മനുസ്സത്തലാഭേ മഹിദ്ധികതായ കഥാവ നത്ഥി. ഇദാനി തമേവ മനുസ്സത്തഭാവേ ഉക്കംസതം മഹിദ്ധികതം ദസ്സെന്തീ ‘‘സത്തരതനസ്സ മഹേസീ, ഇത്ഥിരതനം അഹം ആസി’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ ചക്കരതനാദീനി സത്ത രതനാനി ഏതസ്സ സന്തീതി സത്തരതനോ, ചക്കവത്തീ, തസ്സ സത്തരതനസ്സ. ഛദോസരഹിതാ
സോ ഹേതൂതി യം തം കോണാഗമനസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സങ്ഘസ്സ വിഹാരദാനം കതം, സോ യഥാവുത്തായ ദിബ്ബസമ്പത്തിയാ ച ഹേതു. സോ പഭവോ തം മൂലന്തി തസ്സേവ പരിയായവചനം. സാവ സാസനേ ഖന്തീതി സാ ഏവ ഇധ സത്ഥുസാസനേ ധമ്മേ നിജ്ഝാനക്ഖന്തീ. തം പഠമസമോധാനന്തി തദേവ സത്ഥുസാസനധമ്മേന പഠമം സമോധാനം പഠമോ സമാഗമോ, തദേവ സത്ഥുസാസനധമ്മേ അഭിരതായ പരിയോസാനേ നിബ്ബാനന്തി ഫലൂപചാരേന കാരണം വദതി. ഇമാ പന ചതസ്സോ ഗാഥാ ഥേരിയാ അപദാനസ്സ വിഭാവനവസേന പവത്തത്താ അപദാനപാളിയമ്പി സങ്ഗഹം ആരോപിതാ.
ഓസാനഗാഥായ ഏവം കരൊന്തീതി യഥാ മയാ പുരിമത്തഭാവേ ഏതരഹി ച കതം പടിപന്നം, ഏവം അഞ്ഞേപി കരൊന്തി പടിപജ്ജന്തി. കേ ഏവം കരൊന്തീതി ആഹ – ‘‘യേ സദ്ദഹന്തി വചനം അനോമപഞ്ഞസ്സാ’’തി, ഞെയ്യപരിയന്തികഞാണതായ പരിപുണ്ണപഞ്ഞസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ വചനം യേ പുഗ്ഗലാ സദ്ദഹന്തി ‘‘ഏവമേത’’ന്തി ഓകപ്പന്തി, തേ ഏവം കരൊന്തി പടിപജ്ജന്തി. ഇദാനി തായ ഉക്കംസഗതായ ‘‘നിബ്ബിന്ദന്തി ഭവഗതേ, നിബ്ബിന്ദിത്വാ വിരജ്ജന്തീ’’തി വുത്തം. തസ്സത്ഥോ – യേ ഭഗവതോ വചനം യാഥാവതോ സദ്ദഹന്തി, തേ വിസുദ്ധിപടിപദം പടിപജ്ജന്താ സബ്ബസ്മിം ഭവഗതേ തേഭൂമകേ സങ്ഖാരേ വിപസ്സനാപഞ്ഞായ നിബ്ബിന്ദന്തി, നിബ്ബിന്ദിത്വാ ച പന അരിയമഗ്ഗേന സബ്ബസോ വിരജ്ജന്തി, സബ്ബസ്മാപി ഭവഗതാ വിമുച്ചന്തീതി അത്ഥോ. വിരാഗേ അരിയമഗ്ഗേ അധിഗതേ വിമുത്തായേവ ഹൊന്തീതി.
ഏവമേതാ ഥേരികാദയോ സുമേധാപരിയോസാനാ ഗാഥാസഭാഗേന ഇധ ഏകജ്ഝം സങ്ഗഹം ആരൂള്ഹാ ‘‘തിസത്തതിപരിമാണാ’’തി. ഭാണവാരതോ പന ദ്വാധികാ ഛസതമത്താ ഥേരിയോ ഗാഥാ ച. താ സബ്ബാപി യഥാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാവികാഭാവേന ഏകവിധാ, തഥാ അസേഖഭാവേന ഉക്ഖിത്തപലിഘതായ സംകിണ്ണപരിക്ഖതായ അബ്ബൂള്ഹേസികതായ നിരഗ്ഗലതായ പന്നഭാരതായ വിസഞ്ഞുത്തതായ ദസസു അരിയവാസേസു വുട്ഠവാസതായ ച, തഥാ ഹി താ പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനാ ഛളങ്ഗസമന്നാഗതാ ഏകാരക്ഖാ
സമ്മുഖാപരമ്മുഖാഭേദതോ ദുവിധാ. യാ ഹി സത്ഥുധരമാനകാലേ അരിയായ ജാതിയാ ജാതാ മഹാപജാപതിഗോതമിആദയോ, താ സമ്മുഖാസാവികാ നാമ. യാ പന ഭഗവതോ ഖന്ധപരിനിബ്ബാനതോ പച്ഛാ അധിഗതവിസേസാ, താ സതിപി സത്ഥുധമ്മസരീരസ്സ പച്ചക്ഖഭാവേ സത്ഥുസരീരസ്സ അപച്ചക്ഖഭാവതോ പരമ്മുഖാസാവികാ നാമ. തഥാ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തിപഞ്ഞാവിമുത്തിതാവസേന. ഇധ പാളിയാഗതാ പന ഉഭതോഭാഗവിമുത്തായേവ. തഥാ സാപദാനനാപദാനഭേദതോ. യാസഞ്ഹി പുരിമേസു സമ്മാസമ്ബുദ്ധേസു പച്ചേകബുദ്ധേസു സാവകബുദ്ധേസു വാ പുഞ്ഞകിരിയാവസേന കതാധികാരതാസങ്ഖാതം അത്ഥി അപദാനം, താ സാപദാനാ. യാസം തം നത്ഥി, താ നാപദാനാ. തഥാ സത്ഥുലദ്ധൂപസമ്പദാ സങ്ഘതോ ലദ്ധൂപസമ്പദാതി ദുവിധാ. ഗരുധമ്മപടിഗ്ഗഹണമ്ഹി ലദ്ധൂപസമ്പദാ മഹാപജാപതിഗോതമീ സത്ഥുസന്തികാവ ലദ്ധൂപസമ്പദത്താ സത്ഥുലദ്ധൂപസമ്പദാ നാമ. സേസാ സബ്ബാപി സങ്ഘതോ ലദ്ധൂപസമ്പദാ. താപി ഏകതോഉപസമ്പന്നാ ഉഭതോഉപസമ്പന്നാതി ദുവിധാ. തത്ഥ യാ താ മഹാപജാപതിഗോതമിയാ സദ്ധിം നിക്ഖന്താ പഞ്ചസതാ സാകിയാനിയോ, താ ഏകതോഉപസമ്പന്നാ ഭിക്ഖുസങ്ഘതോ ഏവ ലദ്ധൂപസമ്പദത്താ മഹാപജാപതിഗോതമിം ഠപെത്വാ. ഇതരാ ഉഭതോഉപസമ്പന്നാ ഉഭതോസങ്ഘേ ഉപസമ്പദത്താ.
ഏഹിഭിക്ഖുദുകോ
‘‘നിഹച്ച ജാണും വന്ദിത്വാ, സമ്മുഖാ അഞ്ജലിം അകം;
ഏഹി ഭദ്ദേതി മം അവച, സാ മേ ആസൂപസമ്പദാ’’തി. (ഥേരീഗാ॰ ൧൦൯);
തഥാ അപദാനേപി –
‘‘ആയാചിതോ തദാ ആഹ, ഏഹി ഭദ്ദേതി നായകോ;
തദാഹം ഉപസമ്പന്നാ, പരിത്തം തോയമദ്ദസ’’ന്തി. (അപ॰ ഥേരീ ൨.൩.൪൪);
തം
തഥാ ഹി വുത്തം അട്ഠകഥായം ‘‘ഏഹി, ഭദ്ദേ, ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ പബ്ബജ്ജ ഉപസമ്പജ്ജസ്സൂതി മം അവോച ആണാപേസി. സാ സത്ഥു ആണാ മയ്ഹം ഉപസമ്പദായ കാരണത്താ ഉപസമ്പദാ അഹോസീ’’തി. ഏതേനേവ അപദാനഗാഥായപി അത്ഥോ സംവണ്ണിതോതി ദട്ഠബ്ബോ.
ഏവമ്പി ഭിക്ഖുനിവിഭങ്ഗേ ഏഹി ഭിക്ഖുനീതി ഇദം കഥന്തി? ഏഹിഭിക്ഖുനിഭാവേന ഭിക്ഖുനീനം ഉപസമ്പദായ അസഭാവജോതനവചനം തഥാ ഉപസമ്പദായ ഭിക്ഖുനീനം അഭാവതോ. യദി ഏവം, കഥം ഏഹിഭിക്ഖുനീതി വിഭങ്ഗേ നിദ്ദേസോ കതോതി? ദേസനാനയസോതപതിതഭാവേന. അയഞ്ഹി സോതപതിതതാ നാമ കത്ഥചി ലബ്ഭമാനസ്സാപി അനാഹടം ഹോതി.
യഥാ അഭിധമ്മേ മനോധാതുനിദ്ദേസേ (ധ॰ സ॰ ൫൬൬-൫൬൭) ലബ്ഭമാനമ്പി ഝാനങ്ഗം പഞ്ചവിഞ്ഞാണസോതപതിതതായ ന ഉദ്ധടം കത്ഥചി ദേസനായ അസമ്ഭവതോ. യഥാ തത്ഥേവ വത്ഥുനിദ്ദേസേ ഹദയവത്ഥു, കത്ഥചി അലബ്ഭമാനസ്സാപി ഗഹണവസേന. തഥാ ഠിതകപ്പിനിദ്ദേസേ. യഥാഹ –
‘‘കതമോ ച പുഗ്ഗലോ ഠിതകപ്പീ? അയഞ്ച പുഗ്ഗലോ സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായ പടിപന്നോ
ഏവമിധാപി അലബ്ഭമാനഗഹണവസേന വേദിതബ്ബം, പരികപ്പവചനഞ്ഹേതം സചേ ഭഗവാ ഭിക്ഖുനിഭാവയൊഗ്യം കഞ്ചി മാതുഗാമം ഏഹി ഭിക്ഖുനീതി വദെയ്യ, ഏവമ്പി ഭിക്ഖുനിഭാവോ സിയാതി. കസ്മാ പന ഭഗവാ ഏവം ന കഥേസീതി? തഥാ കതാധികാരാനം അഭാവതോ. യേ പന ‘‘അനാസന്നസന്നിഹിതഭാവതോ’’തി കാരണം വത്വാ ‘‘ഭിക്ഖൂ ഏവ ഹി സത്ഥു ആസന്നചാരീ സദാ സന്നിഹിതാവ, തസ്മാ തേ ‘ഏഹിഭിക്ഖൂ’തി വത്തബ്ബതം അരഹന്തി, ന ഭിക്ഖുനിയോ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം. സത്ഥു ആസന്നദൂരഭാവസ്സ ഭബ്ബാഭബ്ബഭാവാസിദ്ധത്താ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –
‘‘സങ്ഘാടികണ്ണേ
‘‘യോജനസതേ ചേപി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിഹരെയ്യ. സോ ച ഹോതി അനഭിജ്ഝാലു കാമേസു ന തിബ്ബസാരാഗോ അബ്യാപന്നചിത്തോ അപ്പദുട്ഠമനസങ്കപ്പോ ഉപട്ഠിതസ്സതി സമ്പജാനോ സമാഹിതോ ഏകഗ്ഗചിത്തോ സംവുതിന്ദ്രിയോ, അഥ ഖോ സോ സന്തികേവ മയ്ഹം, അഹഞ്ച തസ്സ. തം കിസ്സ ഹേതു? ധമ്മഞ്ഹി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പസ്സതി, ധമ്മം പസ്സന്തോ മം പസ്സതീ’’തി (ഇതിവു॰ ൯൨).
തസ്മാ അകാരണം ദേസതോ സത്ഥു ആസന്നാനാസന്നതാ. അകതാധികാരതായ പന ഭിക്ഖുനീനം തത്ഥ അയൊഗ്യതാ. തേന വുത്തം – ‘‘ഏഹിഭിക്ഖുനിദുകോ ഇധ ന ലബ്ഭതീ’’തി. ഏവം ദുവിധാ.
അഗ്ഗസാവികാ, മഹാസാവികാ, പകതിസാവികാതി തിവിധാ. തത്ഥ ഖേമാ, ഉപ്പലവണ്ണാതി ഇമാ ദ്വേ ഥേരിയോ അഗ്ഗസാവികാ നാമ. കാമം സബ്ബാപി ഖീണാസവത്ഥേരിയോ സീലസുദ്ധിആദികേ സമ്പാദെന്തിയോ ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു സുപട്ഠിതചിത്താ സത്തബൊജ്ഝങ്ഗേ യഥാഭൂതം ഭാവെത്വാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ അനവസേസതോ കിലേസേ ഖേപെത്വാ അഗ്ഗഫലേ പതിട്ഠഹന്തി. തഥാപി യഥാ സദ്ധാവിമുത്തതോ
പടിപദാദിവിഭാഗേന ചതുബ്ബിധാ. ഇന്ദ്രിയാധികവിഭാഗേന പഞ്ചവിധാ. തഥാ പടിപത്തിയാദിവിഭാഗേന പഞ്ചവിധാ. അനിമിത്തവിമുത്താദിവസേന ഛബ്ബിധാ. അധിമുത്തിഭേദേന സത്തവിധാ. ധുരപടിപദാദിവിഭാഗേന അട്ഠവിധാ. വിമുത്തിവിഭാഗേന നവവിധാ ദസവിധാ ച. താ പനേതാ യഥാവുത്തേന ധുരഭേദേന വിഭജ്ജമാനാ വീസതി ഹൊന്തി, പടിപദാവിഭാഗേന വിഭജ്ജമാനാ ചത്താലീസ ഹൊന്തി. പുന പടിപദാഭേദേന ധുരഭേദേന വിഭജ്ജമാനാ അസീതി ഹൊന്തി. അഥ വാ സുഞ്ഞതാവിമുത്താദിവിഭാഗേന വിഭജ്ജമാനാ ചത്താലീസാധികാനി ദ്വേസതാനി ഹൊന്തി. പുന ഇന്ദ്രിയാധികവിഭാഗേന വിഭജ്ജമാനാ ദ്വിസതുത്തരസഹസ്സം ഹൊന്തീതി. ഏവമേതാസം ഥേരീനം അത്തനോ ഗുണവസേനേവ അനേകഭേദഭിന്നതാ വേദിതബ്ബാ. അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ഹെട്ഠാ ഥേരഗാഥാസംവണ്ണനായം വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബോതി.
സുമേധാഥേരീഗാഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
മഹാനിപാതവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
നിഗമനഗാഥാ
എത്താവതാ
‘‘യേ തേ സമ്പന്നസദ്ധമ്മാ, ധമ്മരാജസ്സ സത്ഥുനോ;
ഓരസാ മുഖജാ പുത്താ, ദായാദാ ധമ്മനിമ്മിതാ.
‘‘സീലാദിഗുണസമ്പന്നാ, കതകിച്ചാ അനാസവാ;
സുഭൂതിആദയോ ഥേരാ, ഥേരിയോ ഥേരികാദയോ.
‘‘തേഹി യാ ഭാസിതാ ഗാഥാ, അഞ്ഞബ്യാകരണാദിനാ;
താ സബ്ബാ ഏകതോ കത്വാ, ഥേരഗാഥാതി സങ്ഗഹം.
‘‘ആരോപേസും മഹാഥേരാ, ഥേരീഗാഥാതി താദിനോ;
താസം അത്ഥം പകാസേതും, പോരാണട്ഠകഥാനയം.
‘‘നിസ്സായ യാ സമാരദ്ധാ, അത്ഥസംവണ്ണനാ മയാ;
സാ തത്ഥ പരമത്ഥാനം, തത്ഥ തത്ഥ യഥാരഹം.
‘‘പകാസനാ പരമത്ഥദീപനീ, നാമ നാമതോ;
സമ്പത്താ പരിനിട്ഠാനം, അനാകുലവിനിച്ഛയാ;
ദ്വാനവുതിപരിമാണാ, പാളിയാ ഭാണവാരതോ.
‘‘ഇതി തം സങ്ഖരൊന്തേന, യം തം അധിഗതം മയാ;
പുഞ്ഞം തസ്സാനുഭാവേന, ലോകനാഥസ്സ സാസനം.
‘‘ഓഗാഹെത്വാ വിസുദ്ധായ, സീലാദിപടിപത്തിയാ;
സബ്ബേപി ദേഹിനോ ഹൊന്തു, വിമുത്തിരസഭാഗിനോ.
‘‘ചിരം
തസ്മിം സഗാരവാ നിച്ചം, ഹൊന്തു സബ്ബേപി പാണിനോ.
‘‘സമ്മാ
സദ്ധമ്മനിരതോ ലോകം, ധമ്മേനേവ പസാസതൂ’’തി.
ബദരതിത്ഥവിഹാരവാസിനാ ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന
കതാ
ഥേരീഗാഥാനം അത്ഥസംവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഥേരീഗാഥാ-അട്ഠകഥാ നിട്ഠിതാ.