൫. അനുമാനപഞ്ഹോ
൧. ബുദ്ധവഗ്ഗോ
൧. ദ്വിന്നം ബുദ്ധാനം അനുപ്പജ്ജമാനപഞ്ഹോ
൧. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ, യം ഏകിസ്സാ ലോകധാതുയാ ദ്വേ അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അപുബ്ബം അചരിമം ഉപ്പജ്ജെയ്യും, നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’തി. ദേസെന്താ ച, ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബേപി തഥാഗതാ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മേ ദേസെന്തി, കഥയമാനാ ച ചത്താരി അരിയസച്ചാനി കഥെന്തി, സിക്ഖാപെന്താ ച തീസു സിക്ഖാസു സിക്ഖാപെന്തി, അനുസാസമാനാ ച അപ്പമാദപ്പടിപത്തിയം അനുസാസന്തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബേസമ്പി തഥാഗതാനം ഏകാ ദേസനാ ഏകാ കഥാ ഏകാ സിക്ഖാ ഏകാ അനുസിട്ഠി, കേന കാരണേന ദ്വേ തഥാഗതാ ഏകക്ഖണേ നുപ്പജ്ജന്തി? ഏകേനപി താവ ബുദ്ധുപ്പാദേന അയം ലോകോ ഓഭാസജാതോ, യദി ദുതിയോ ബുദ്ധോ ഭവെയ്യ, ദ്വിന്നം പഭായ അയം ലോകോ ഭിയ്യോസോമത്തായ ഓഭാസജാതോ ഭവെയ്യ, ഓവദമാനാ ച ദ്വേ തഥാഗതാ സുഖം ഓവദെയ്യും, അനുസാസമാനാ ച സുഖം അനുസാസെയ്യും, തത്ഥ മേ കാരണം ബ്രൂഹി, യഥാഹം നിസ്സംസയോ ഭവെയ്യ’’ന്തി.
‘‘അയം, മഹാരാജ, ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഏകബുദ്ധധാരണീ, ഏകസ്സേവ തഥാഗതസ്സ ഗുണം ധാരേതി, യദി ദുതിയോ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജെയ്യ, നായം ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ധാരെയ്യ, ചലെയ്യ കമ്പെയ്യ നമെയ്യ ഓനമെയ്യ വിനമെയ്യ വികിരെയ്യ വിധമെയ്യ വിദ്ധംസെയ്യ, ന ഠാനമുപഗച്ഛെയ്യ.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, നാവാ ഏകപുരിസസന്ധാരണീ ഏകപുരിസസന്താരണീ (സീ॰ പീ॰) ഭവെയ്യ, ഏകസ്മിം പുരിസേ അഭിരൂള്ഹേ സാ നാവാ സമുപാദികാ സമുദകാ (ക॰) ഭവെയ്യ. അഥ ദുതിയോ പുരിസോ ആഗച്ഛെയ്യ താദിസോ ആയുനാ വണ്ണേന വയേന പമാണേന കിസഥൂലേന സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗേന, സോ തം നാവം അഭിരൂഹെയ്യ, അപി നു സാ, മഹാരാജ, നാവാ ദ്വിന്നമ്പി ധാരെയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ചലെയ്യ കമ്പെയ്യ നമെയ്യ ഓനമെയ്യ വിനമെയ്യ വികിരെയ്യ വിധമെയ്യ വിദ്ധംസെയ്യ, ന ഠാനമുപഗച്ഛെയ്യ, ഓസീദെയ്യ ഉദകേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അയം ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഏകബുദ്ധധാരണീ, ഏകസ്സേവ തഥാഗതസ്സ ഗുണം ധാരേതി, യദി ദുതിയോ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജെയ്യ, നായം ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ധാരെയ്യ, ചലെയ്യ കമ്പെയ്യ നമെയ്യ ഓനമെയ്യ വിനമെയ്യ വികിരെയ്യ വിധമെയ്യ വിദ്ധംസെയ്യ, ന ഠാനമുപഗച്ഛെയ്യ.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ യാവദത്ഥം ഭോജനം ഭുഞ്ജെയ്യ ഛാദെന്തം യാവ കണ്ഠമഭിപൂരയിത്വാ, സോ ധാതോ പീണിതോ പരിപുണ്ണോ നിരന്തരോ തന്ദികതോ അനോനമിതദണ്ഡജാതോ പുനദേവ തത്തകം ഭോജനം ഭുഞ്ജെയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, പുരിസോ സുഖിതോ ഭവെയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, സകിം ഭുത്തോവ മരെയ്യാ’’തി ഭുത്തോ വമെയ്യാതി (ക॰). ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അയം ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ഏകബുദ്ധധാരണീ, ഏകസ്സേവ തഥാഗതസ്സ ഗുണം ധാരേതി, യദി ദുതിയോ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജെയ്യ, നായം ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു ധാരെയ്യ, ചലെയ്യ കമ്പെയ്യ നമെയ്യ ഓനമെയ്യ വിനമെയ്യ വികിരെയ്യ വിധമെയ്യ വിദ്ധംസെയ്യ, ന ഠാനമുപഗച്ഛെയ്യാ’’തി.
‘‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, അതിധമ്മഭാരേന പഥവീ ചലതീ’’തി? ‘‘ഇധ, മഹാരാജ, ദ്വേ സകടാ രതനപരിപൂരിതാ ഭവെയ്യും യാവ മുഖസമാ, ഏകസ്മാ സകടതോ രതനം ഗഹെത്വാ ഏകസ്മിം സകടേ ആകിരെയ്യും, അപി നു ഖോ തം, മഹാരാജ, സകടം ദ്വിന്നമ്പി സകടാനം രതനം ധാരെയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, നാഭിപി തസ്സ ഫലെയ്യ, അരാപി തസ്സ ഭിജ്ജെയ്യും, നേമിപി തസ്സ ഓപതെയ്യ, അക്ഖോപി തസ്സ ഭിജ്ജെയ്യാ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, അതിരതനഭാരേന സകടം ഭിജ്ജതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അതിധമ്മഭാരേന പഥവീ ചലതി.
‘‘അപി ച, മഹാരാജ, ഇമം കാരണം ബുദ്ധബലപരിദീപനായ ഓസാരിതം. അഞ്ഞമ്പി തത്ഥ അഭിരൂപം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഏകക്ഖണേ നുപ്പജ്ജന്തി. യദി, മഹാരാജ, ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജെയ്യും, തേസം പരിസായ വിവാദോ ഉപ്പജ്ജെയ്യ ‘തുമ്ഹാകം ബുദ്ധോ, അമ്ഹാകം ബുദ്ധോ’തി, ഉഭതോ പക്ഖജാതാ ഭവെയ്യും, യഥാ, മഹാരാജ, ദ്വിന്നം ബലവാമച്ചാനം പരിസായ വിവാദോ ഉപ്പജ്ജെയ്യ ‘തുമ്ഹാകം അമച്ചോ, അമ്ഹാകം അമച്ചോ’തി, ഉഭതോ പക്ഖജാതാ ഹൊന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യദി ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജെയ്യും, തേസം പരിസായ വിവാദോ ഉപ്പജ്ജെയ്യ ‘തുമ്ഹാകം ബുദ്ധോ, അമ്ഹാകം ബുദ്ധോ’തി, ഉഭതോ പക്ഖജാതാ ഭവെയ്യും . ഇദം താവ, മഹാരാജ, ഏകം കാരണം, യേന കാരണേന ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ നുപ്പജ്ജന്തി.
‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ നുപ്പജ്ജന്തി. യദി, മഹാരാജ, ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജെയ്യും, ‘അഗ്ഗോ ബുദ്ധോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ ഭവെയ്യ, ‘ജെട്ഠോ ബുദ്ധോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ ഭവെയ്യ, ‘സെട്ഠോ ബുദ്ധോ’തി, ‘വിസിട്ഠോ ബുദ്ധോ’തി, ‘ഉത്തമോ ബുദ്ധോ’തി, ‘പവരോ ബുദ്ധോ’തി, ‘അസമോ ബുദ്ധോ’തി, ‘അസമസമോ ബുദ്ധോ’തി, ‘അപ്പടിമോ ബുദ്ധോ’തി, ‘അപ്പടിഭാഗോ ബുദ്ധോ’തി, ‘അപ്പടിപുഗ്ഗലോ ബുദ്ധോ’തി യം വചനം, തം മിച്ഛാ ഭവെയ്യ. ഇദമ്പി ഖോ ത്വം, മഹാരാജ, കാരണം അത്ഥതോ സമ്പടിച്ഛ, യേന കാരണേന ദ്വേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏകക്ഖണേ നുപ്പജ്ജന്തി.
‘‘അപി ച ഖോ, മഹാരാജ, ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം സഭാവപകതി ഏസായം, ഏകോ യേവ ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജതി. കസ്മാ കാരണാ? മഹന്തതായ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധഗുണാനം. അഞ്ഞമ്പി, മഹാരാജ, യം ലോകേ മഹന്തം, തം ഏകം യേവ ഹോതി. പഥവീ, മഹാരാജ, മഹന്തീ, സാ ഏകാ യേവ. സാഗരോ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. സിനേരു ഗിരിരാജാ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. ആകാസോ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. സക്കോ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. മാരോ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. മഹാബ്രഹ്മാ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ. തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ മഹന്തോ, സോ ഏകോ യേവ ലോകസ്മിം. യത്ഥ തേ ഉപ്പജ്ജന്തി, തത്ഥ അഞ്ഞസ്സ ഓകാസോ ന ഹോതി, തസ്മാ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഏകോ യേവ ലോകസ്മിം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി.
‘‘സുകഥിതോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഹോ ഓപമ്മേഹി കാരണേഹി. അനിപുണോപേതം സുത്വാ അത്തമനോ ഭവെയ്യ, കിം പന മാദിസോ മഹാപഞ്ഞോ. സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
ദ്വിന്നം ബുദ്ധാനം അനുപ്പജ്ജമാനപഞ്ഹോ പഠമോ.
൨. ഗോതമിവത്ഥദാനപഞ്ഹോ
൨. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ മാതുച്ഛായ മഹാപജാപതിയാ ഗോതമിയാ വസ്സികസാടികായ ദീയമാനായ ‘സങ്ഘേ ഗോതമി ദേഹി, സങ്ഘേ തേ ദിന്നേ അഹഞ്ചേവ പൂജിതോ ഭവിസ്സാമി സങ്ഘോ ചാ’തി. കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ സങ്ഘരതനതോ ന ഭാരികോ ന ഗരുകോ ന ദക്ഖിണെയ്യോ, യം തഥാഗതോ സകായ മാതുച്ഛായ സയം പിഞ്ജിതം പിച്ഛിതം (സീ॰ പീ॰) സയം ലുഞ്ചിതം സയം പോഥിതം സയം കന്തിതം സയം വായിതം വസ്സികസാടികം അത്തനോ ദീയമാനം സങ്ഘസ്സ ദാപേസി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, തഥാഗതോ സങ്ഘരതനതോ ഉത്തരോ ഭവെയ്യ അധികോ വാ വിസിട്ഠോ വാ, ‘മയി ദിന്നേ മഹപ്ഫലം ഭവിസ്സതീ’തി ന തഥാഗതോ മാതുച്ഛായ സയം പിഞ്ജിതം സയം ലുഞ്ചിതം സയം പോഥിതം വസ്സികസാടികം സങ്ഘേ ദാപെയ്യ, യസ്മാ ച ഖോ ഭന്തേ നാഗസേന തഥാഗതോ അത്താനം ന പത്ഥയതി ന പത്ഥീയതി (സീ॰ പീ॰) ന ഉപനിസ്സയതി, തസ്മാ തഥാഗതോ മാതുച്ഛായ തം വസ്സികസാടികം സങ്ഘസ്സ ദാപേസീ’’തി.
‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ മാതുച്ഛായ മഹാപജാപതിയാ ഗോതമിയാ വസ്സികസാടികായ ദീയമാനായ ‘സങ്ഘേ ഗോതമി ദേഹി, സങ്ഘേ തേ ദിന്നേ അഹഞ്ചേവ പൂജിതോ ഭവിസ്സാമി സങ്ഘോ ചാ’തി. തം പന ന അത്തനോ പതിമാനനസ്സ അവിപാകതായ ന അദക്ഖിണെയ്യതായ, അപി ച ഖോ, മഹാരാജ, ഹിതത്ഥായ അനുകമ്പായ അനാഗതമദ്ധാനം സങ്ഘോ മമച്ചയേന ചിത്തീകതോ ഭവിസ്സതീതി വിജ്ജമാനേ യേവ ഗുണേ പരികിത്തയന്തോ ഏവമാഹ ‘സങ്ഘേ ഗോതമി ദേഹി, സങ്ഘേ തേ ദിന്നേ അഹഞ്ചേവ പൂജിതോ ഭവിസ്സാമി സങ്ഘോ ചാ’തി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പിതാ ധരമാനോ യേവ അമച്ചഭടബലദോവാരികഅനീകട്ഠപാരിസജ്ജജനമജ്ഝേ രഞ്ഞോ സന്തികേ പുത്തസ്സ വിജ്ജമാനം യേവ ഗുണം പകിത്തേതി പരികിത്തേതി (ക॰) ‘ഇധ ഠപിതോ അനാഗതമദ്ധാനം ജനമജ്ഝേ പൂജിതോ ഭവിസ്സതീ’തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ഹിതത്ഥായ അനുകമ്പായ അനാഗതമദ്ധാനം സങ്ഘോ മമച്ചയേന ചിത്തീകതോ ഭവിസ്സതീതി വിജ്ജമാനേ യേവ ഗുണേ പകിത്തയന്തോ ഏവമാഹ ‘സങ്ഘേ ഗോതമി ദേഹി, സങ്ഘേ തേ ദിന്നേ അഹഞ്ചേവ പുജിതോ ഭവിസ്സാമി സങ്ഘോ ചാ’തി.
‘‘ന ഖോ, മഹാരാജ, താവതകേന വസ്സികസാടികാനുപ്പദാനമത്തകേന സങ്ഘോ തഥാഗതതോ അധികോ നാമ ഹോതി വിസിട്ഠോ വാ. യഥാ, മഹാരാജ, മാതാപിതരോ പുത്താനം ഉച്ഛാദെന്തി പരിമദ്ദന്തി നഹാപെന്തി സമ്ബാഹെന്തി, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, താവതകേന ഉച്ഛാദനപരിമദ്ദനനഹാപനസമ്ബാഹനമത്തകേന ‘പുത്തോ മാതാപിതൂഹി അധികോ നാമ ഹോതി വിസിട്ഠോ വാ’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അകാമകരണീയാ ഭന്തേ പുത്താ മാതാപിതൂനം, തസ്മാ മാതാപിതരോ പുത്താനം ഉച്ഛാദനപരിമദ്ദനനഹാപനസമ്ബാഹനം കരൊന്തീ’’തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ന താവതകേന വസ്സികസാടികാനുപ്പദാനമത്തകേന സങ്ഘോ തഥാഗതതോ അധികോ നാമ ഹോതി വിസിട്ഠോ വാതി. അപി ച തഥാഗതോ അകാമകരണീയം കരൊന്തോ മാതുച്ഛായ തം വസ്സികസാടികം സങ്ഘസ്സ ദാപേസി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ രഞ്ഞോ ഉപായനം ആഹരെയ്യ, തം രാജാ ഉപായനം അഞ്ഞതരസ്സ ഭടസ്സ വാ ബലസ്സ വാ സേനാപതിസ്സ വാ പുരോഹിതസ്സ വാ ദദെയ്യ. അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, പുരിസോ താവതകേന ഉപായനപടിലാഭമത്തകേന രഞ്ഞാ അധികോ നാമ ഹോതി വിസിട്ഠോ വാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, രാജഭത്തികോ, ഭന്തേ, സോ പുരിസോ രാജൂപജീവീ, തട്ഠാനേ ഠപെന്തോ രാജാ ഉപായനം ദേതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ന താവതകേന വസ്സികസാടികാനുപ്പദാനമത്തകേന സങ്ഘോ തഥാഗതതോ അധികോ നാമ ഹോതി വിസിട്ഠോ വാ, അഥ ഖോ തഥാഗതഭത്തികോ തഥാഗതൂപജീവീ. തട്ഠാനേ ഠപെന്തോ തഥാഗതോ സങ്ഘസ്സ വസ്സികസാടികം ദാപേസി.
‘‘അപി ച, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ ഏവം അഹോസി ‘സഭാവപടിപൂജനീയോ സങ്ഘോ, മമ സന്തകേന സങ്ഘം പടിപൂജെസ്സാമീ’തി സങ്ഘസ്സ വസ്സികസാടികം ദാപേസി, ന, മഹാരാജ, തഥാഗതോ അത്തനോ യേവ പടിപൂജനം വണ്ണേതി, അഥ ഖോ യേ ലോകേ പടിപൂജനാരഹാ, തേസമ്പി തഥാഗതോ പടിപൂജനം വണ്ണേതി.
‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ദേവാതിദേവേന മജ്ഝിമനികായവരലഞ്ഛകേ ധമ്മദായാദധമ്മപരിയായേ അപ്പിച്ഛപ്പടിപത്തിം പകിത്തയമാനേന ‘അസു യേവ മേ പുരിമോ ഭിക്ഖു പുജ്ജതരോ ച പാസംസതരോ ചാ’തി. ‘‘നത്ഥി, മഹാരാജ, ഭവേസു കോചി സത്തോ തഥാഗതതോ ദക്ഖിണെയ്യോ വാ ഉത്തരോ വാ അധികോ വാ വിസിട്ഠോ വാ, തഥാഗതോവ ഉത്തരോ അധികോ വിസിട്ഠോ.
‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, സംയുത്തനികായവരേ മാണവഗാമികേന ദേവപുത്തേന ഭഗവതോ പുരതോ ഠത്വാ ദേവമനുസ്സമജ്ഝേ –
‘‘‘വിപുലോ രാജഗഹീയാനം രാജഗഹികാനം (ക॰) സം॰ നി॰ ൧.൧൧൧ പസ്സിതബ്ബം, ഗിരി സെട്ഠോ പവുച്ചതി;
സേതോ ഹിമവതം സെട്ഠോ, ആദിച്ചോ അഘഗാമിനം.
‘‘‘സമുദ്ദോ ഉദധിനം സെട്ഠോ, നക്ഖത്താനഞ്ച ചന്ദിമാ;
സദേവകസ്സ ലോകസ്സ, ബുദ്ധോ അഗ്ഗോ പവുച്ചതീ’തി.
‘‘താ ഖോ പനേതാ, മഹാരാജ, മാണവഗാമികേന ദേവപുത്തേന ഗാഥാ സുഗീതാ ന ദുഗ്ഗീതാ, സുഭാസിതാ ന ദുബ്ഭാസിതാ, അനുമതാ ച ഭഗവതാ, നനു, മഹാരാജ, ഥേരേനപി സാരിപുത്തേന ധമ്മസേനാപതിനാ ഭണിതം –
‘‘‘ഏകോ മനോപസാദോ; സരണഗമനമഞ്ജലിപണാമോ വാ;
ഉസ്സഹതേ താരയിതും, മാരബലനിസൂദനേ ബുദ്ധേ’തി.
‘‘ഭഗവതാ ച ഭണിതം ദേവാതിദേവേന ‘ഏകപുഗ്ഗലോ, ഭിക്ഖവേ, ലോകേ ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം. കതമോ ഏകപുഗ്ഗലോ? തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ…പേ॰… ദേവമനുസ്സാന’’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
ഗോതമിവത്ഥദാനപഞ്ഹോ ദുതിയോ.
൩. ഗിഹിപബ്ബജിതസമ്മാപടിപത്തിപഞ്ഹോ
[൩] ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘ഗിഹിനോ വാഹം, ഭിക്ഖവേ, പബ്ബജിതസ്സ വാ സമ്മാപടിപത്തിം വണ്ണേമി, ഗിഹീ വാ ഭിക്ഖവേ പബ്ബജിതോ വാ സമ്മാപടിപന്നോ സമ്മാപടിപത്താധികരണഹേതു ആരാധകോ ഹോതി ഞായം ധമ്മം കുസല’’ന്തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഗിഹീ ഓദാതവസനോ കാമഭോഗീ പുത്തദാരസമ്ബാധസയനം അജ്ഝാവസന്തോ കാസികചന്ദനം പച്ചനുഭൊന്തോ മാലാഗന്ധവിലേപനം ധാരെന്തോ ജാതരൂപരജതം സാദിയന്തോ മണികുണ്ഡല മണികനക (സീ॰ പീ॰) വിചിത്തമോളിബദ്ധോ സമ്മാപടിപന്നോ ആരാധകോ ഹോതി ഞായം ധമ്മം കുസലം, പബ്ബജിതോപി ഭണ്ഡുകാസാവവത്ഥവസനോ പരപിണ്ഡമജ്ഝുപഗതോ ചതൂസു സീലക്ഖന്ധേസു സമ്മാപരിപൂരകാരീ ദിയഡ്ഢേസു സിക്ഖാപദസതേസു സമാദായ വത്തന്തോ തേരസസു ധുതഗുണേസു അനവസേസം വത്തന്തോ സമ്മാപടിപന്നോ ആരാധകോ ഹോതി ഞായം ധമ്മം കുസലം. തത്ഥ, ഭന്തേ, കോ വിസേസോ ഗിഹിനോ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ? അഫലം ഹോതി തപോകമ്മം, നിരത്ഥകാ പബ്ബജ്ജാ. വഞ്ഝാ സിക്ഖാപദഗോപനാ, മോഘം ധുതഗുണസമാദാനം, കിം തത്ഥ ദുക്ഖമനുചിണ്ണേന, നനു നാമ സുഖേനേവ സുഖം അധിഗന്തബ്ബ’’ന്തി.
‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ‘ഗിഹിനോ വാഹം, ഭിക്ഖവേ, പബ്ബജിതസ്സ വാ സമ്മാപടിപത്തിം വണ്ണേമി, ഗിഹീ വാ, ഭിക്ഖവേ, പബ്ബജിതോ വാ സമ്മാപടിപന്നോ സമ്മാപടിപത്താധികരണഹേതു ആരാധകോ ഹോതി ഞായം ധമ്മം കുസല’’ന്തി. ഏവമേതം, മഹാരാജ, സമ്മാപടിപന്നോവ സെട്ഠോ, പബ്ബജിതോപി, മഹാരാജ, ‘പബ്ബജിതൊമ്ഹീ’തി ന സമ്മാ പടിപജ്ജെയ്യ, അഥ ഖോ സോ ആരകാവ സാമഞ്ഞാ, ആരകാവ ബ്രഹ്മഞ്ഞാ, പഗേവ ഗിഹീ ഓദാതവസനോ. ഗിഹീപി, മഹാരാജ, സമ്മാപടിപന്നോ ആരാധകോ ഹോതി ഞായം ധമ്മം കുസലം, പബ്ബജിതോപി, മഹാരാജ, സമ്മാപടിപന്നോ ആരാധകോ ഹോതി ഞായം ധമ്മം കുസലം.
‘‘അപി ച ഖോ, മഹാരാജ, പബ്ബജിതോവ സാമഞ്ഞസ്സ ഇസ്സരോ അധിപതി; പബ്ബജ്ജാ, മഹാരാജ, ബഹുഗുണാ അനേകഗുണാ അപ്പമാണഗുണാ, ന സക്കാ പബ്ബജ്ജായ ഗുണം പരിമാണം കാതും.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കാമദദസ്സ മണിരതനസ്സ ന സക്കാ ധനേന അഗ്ഘോ പരിമാണം കാതും ‘എത്തകം മണിരതനസ്സ മൂല’ന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പബ്ബജ്ജാ ബഹുഗുണാ അനേകഗുണാ അപ്പമാണഗുണാ, ന സക്കാ പബ്ബജ്ജായ ഗുണം പരിമാണം കാതും.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദേ ഊമിയോ ന സക്കാ പരിമാണം കാതും ‘എത്തകാ മഹാസമുദ്ദേ ഊമിയോ’തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പബ്ബജ്ജാ ബഹുഗുണാ അനേകഗുണാ അപ്പമാണഗുണാ, ന സക്കാ പബ്ബജ്ജായ ഗുണം പരിമാണം കാതും.
‘‘പബ്ബജിതസ്സ, മഹാരാജ, യം കിഞ്ചി കരണീയം, സബ്ബം തം ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതി നോ ചിരരത്തായ. കിം കാരണാ? പബ്ബജിതോ, മഹാരാജ, അപ്പിച്ഛോ ഹോതി സന്തുട്ഠോ പവിവിത്തോ അസംസട്ഠോ ആരദ്ധവീരിയോ നിരാലയോ അനികേതോ പരിപുണ്ണസീലോ സല്ലേഖിതാചാരോ ധുതപ്പടിപത്തികുസലോ ഹോതി, തം കാരണാ പബ്ബജിതസ്സ യം കിഞ്ചി കരണീയം, സബ്ബം തം ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതി നോ ചിരരത്തായ. യഥാ, മഹാരാജ, നിഗ്ഗണ്ഠിസമസുധോതഉജുവിമലനാരാചോ സുസജ്ജിതോ സമ്മാ വഹതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പബ്ബജിതസ്സ യം കിഞ്ചി കരണീയം, സബ്ബം തം ഖിപ്പമേവ സമിജ്ഝതി നോ ചിരരത്തായാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
ഗിഹിപബ്ബജിതസമ്മാപടിപത്തിപഞ്ഹോ തതിയോ.
൪. പടിപദാദോസപഞ്ഹോ
൪. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യദാ ബോധിസത്തോ ദുക്കരകാരികം അകാസി, നേതാദിസോ അഞ്ഞത്ര ആരമ്ഭോ അഹോസി നിക്കമോ കിലേസയുദ്ധം മച്ചുസേനം വിധമനം ആഹാരപരിഗ്ഗഹോ ദുക്കരകാരികാ, ഏവരൂപേ പരക്കമേ കിഞ്ചി അസ്സാദം അലഭിത്വാ തമേവ ചിത്തം പരിഹാപെത്വാ ഏവമവോച ‘ന ഖോ പനാഹം ഇമായ കടുകായ ദുക്കരകാരികായ അധിഗച്ഛാമി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസം, സിയാ നു ഖോ അഞ്ഞോ മഗ്ഗോ ബോധായാ’തി, തതോ നിബ്ബിന്ദിത്വാ അഞ്ഞേന മഗേന സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ, പുന തായ പടിപദായ സാവകേ അനുസാസതി സമാദപേതി.
‘‘‘ആരമ്ഭഥ നിക്ഖമഥ, യുഞ്ജഥ ബുദ്ധസാസനേ;
ധുനാഥ മച്ചുനോ സേനം, നളാഗാരംവ കുഞ്ജരോ’തി സം॰ നി॰ ൧.൧൮൫.
‘‘കേന ന ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണേന തഥാഗതോ യായ പടിപദായ അത്തനാ നിബ്ബിന്നോ വിരത്തരൂപോ, തത്ഥ സാവകേ അനുസാസതി സമാദപേതീ’’തി?
‘‘തദാപി , മഹാരാജ, ഏതരഹിപി സാ യേവ പടിപദാ, തം യേവ പടിപദം പടിപജ്ജിത്വാ ബോധിസത്തോ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ. അപി ച, മഹാരാജ, ബോധിസത്തോ അതിവീരിയം കരൊന്തോ നിരവസേസതോ ആഹാരം ഉപരുന്ധി. തസ്സ ആഹാരൂപരോധേന ചിത്തദുബ്ബല്യം ഉപ്പജ്ജി. സോ തേന ദുബ്ബല്യേന നാസക്ഖി സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിതും, സോ മത്തമത്തം കബളീകാരാഹാരം സേവന്തോ തായേവ പടിപദായ നചിരസ്സേവ സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണി. സോ യേവ, മഹാരാജ, പടിപദാ സബ്ബേസം തഥാഗതാനം സബ്ബഞ്ഞുതഞാണപ്പടിലാഭായ.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, സബ്ബേസം സത്താനം ആഹാരോ ഉപത്ഥമ്ഭോ, ആഹാരൂപനിസ്സിതാ സബ്ബേ സത്താ സുഖം അനുഭവന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സാ യേവ പടിപദാ സബ്ബേസം തഥാഗതാനം സബ്ബഞ്ഞുതഞാണപ്പടിലാഭായ, നേസോ, മഹാരാജ, ദോസോ ആരമ്ഭസ്സ, ന നിക്കമസ്സ, ന കിലേസയുദ്ധസ്സ, യേന തഥാഗതോ തസ്മിം സമയേ ന പാപുണി സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം, അഥ ഖോ ആഹാരൂപരോധസ്സേവേസോ ദോസോ, സദാ പടിയത്താ യേവേസാ പടിപദാ.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ അദ്ധാനം അതിവേഗേന ഗച്ഛെയ്യ, തേന സോ പക്ഖഹതോ വാ ഭവെയ്യ പീഠസപ്പീ വാ അസഞ്ചരോ പഥവിതലേ. അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, മഹാപഥവിയാ ദോസോ അത്ഥി, യേന സോ പുരിസോ പക്ഖഹതോ അഹോസീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ; സദാ പടിയത്താ, ഭന്തേ, മഹാപഥവീ, കുതോ തസ്സാ ദോസോ? വായാമസ്സേവേസോ ദോസോ, യേന സോ പുരിസോ പക്ഖഹതോ അഹോസീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നേസോ ദോസോ ആരമ്ഭസ്സ, ന നിക്കമസ്സ, ന കിലേസയുദ്ധസ്സ, യേന തഥാഗതോ തസ്മിം സമയേ ന പാപുണി സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം, അഥ ഖോ ആഹാരൂപരോധസ്സേവേസോ ദോസോ സദാ പടിയത്താ യേവേസാ പടിപദാ.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ കിലിട്ഠം സാടകം നിവാസെയ്യ, ന സോ തം ധോവാപെയ്യ, നേസോ ദോസോ ഉദകസ്സ, സദാ പടിയത്തം ഉദകം. പുരിസസ്സേവേസോ ദോസോ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നേസോ ദോസോ ആരമ്ഭസ്സ, ന നിക്കമസ്സ, ന കിലേസയുദ്ധസ്സ, യേന തഥാഗതോ തസ്മിം സമയേ ന പാപുണി സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം, അഥ ഖോ ആഹാരൂപരോധസ്സേവേസോ ദോസോ, സദാ പടിയത്താ യേവേസാ പടിപദാ, തസ്മാ തഥാഗതോ തായേവ പടിപദായ സാവകേ അനുസാസതി സമാദപേതി, ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, സദാ പടിയത്താ അനവജ്ജാ സാ പടിപദാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
പടിപദാദോസപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.
൫. ഹീനായാവത്തനപഞ്ഹോ
൫. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, മഹന്തം ഇദം തഥാഗതസാസനം സാരം വരം സെട്ഠം പവരം അനുപമം പരിസുദ്ധം വിമലം പണ്ഡരം അനവജ്ജം, ന യുത്തം ഗിഹിം താവതകം പബ്ബജേതും, ഗിഹീ യേവ ഗിഹിം യേവ (സീ॰ പീ॰) ഏകസ്മിം ഫലേ വിനെത്വാ യദാ അപുനരാവത്തീ ഹോതി തദാ സോ പബ്ബാജേതബ്ബോ. കിം കാരണാ? ഇമേ ദുജ്ജനാ താവ തത്ഥ സാസനേ വിസുദ്ധേ പബ്ബജിത്വാ പടിനിവത്തിത്വാ ഹീനായാവത്തന്തി, തേസം പച്ചാഗമനേന അയം മഹാജനോ ഏവം വിചിന്തേതി ‘തുച്ഛകം വത ഭോ ഏതം സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാസനം ഭവിസ്സതി, യം ഇമേ പടിനിവത്തന്തീ’തി, ഇദമെത്ഥ കാരണ’’ന്തി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, തളാകോ ഭവെയ്യ സമ്പുണ്ണസുചിവിമലസീതലസലിലോ, അഥ യോ കോചി കിലിട്ഠോ മലകദ്ദമഗതോ തം തളാകം ഗന്ത്വാ അനഹായിത്വാ കിലിട്ഠോവ പടിനിവത്തെയ്യ, തത്ഥ, മഹാരാജ, കതമം ജനോ ഗരഹെയ്യ കിലിട്ഠം വാ തളാകം വാ’’തി? ‘‘കിലിട്ഠം, ഭന്തേ, ജനോ ഗരഹെയ്യ ‘അയം തളാകം ഗന്ത്വാ അനഹായിത്വാ കിലിട്ഠോവ പടിനിവത്തോ, കിം ഇമം അനഹായിതുകാമം തളാകോ സയം നഹാപെസ്സതി, കോ ദോസോ തളാകസ്സാ’തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ , തഥാഗതോ വിമുത്തിവരസലിലസമ്പുണ്ണം സദ്ധമ്മവരതളാകം മാപേസി ‘യേ കേചി കിലേസമലകിലിട്ഠാ സചേതനാ ബുധാ, തേ ഇധ നഹായിത്വാ സബ്ബകിലേസേ പവാഹയിസ്സന്തീ’തി. യദി കോചി തം സദ്ധമ്മവരതളാകം ഗന്ത്വാ അനഹായിത്വാ സകിലേസോവ പടിനിവത്തിത്വാ ഹീനായാവത്തതി തം യേവ ജനോ ഗരഹിസ്സതി ‘അയം ജിനസാസനേ പബ്ബജിത്വാ തത്ഥ പതിട്ഠം അലഭിത്വാ ഹീനായാവത്തോ, കിം ഇമം അപ്പടിപജ്ജന്തം ജിനസാസനം സയം ബോധെസ്സതി, കോ ദോസോ ജിനസാസനസ്സാ’തി?
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ പരമബ്യാധിതോ രോഗുപ്പത്തികുസലം അമോഘധുവസിദ്ധകമ്മം ഭിസക്കം സല്ലകത്തം ദിസ്വാ അതികിച്ഛാപെത്വാ സബ്യാധികോവ പടിനിവത്തെയ്യ, തത്ഥ കതമം ജനോ ഗരഹെയ്യ ആതുരം വാ ഭിസക്കം വാ’’തി? ‘‘ആതുരം, ഭന്തേ, ജനോ ഗരഹെയ്യ ‘അയം രോഗുപ്പത്തികുസലം അമോഘധുവസിദ്ധകമ്മം ഭിസക്കം സല്ലകത്തം ദിസ്വാ അതികിച്ഛാപെത്വാ സബ്യാധികോവ പടിനിവത്തോ, കിം ഇമം അതികിച്ഛാപെന്തം ഭിസക്കോ സയം തികിച്ഛിസ്സതി, കോ ദോസോ ഭിസക്കസ്സാ’’’തി? ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ അന്തോസാസനസമുഗ്ഗേ കേവലം സകലകിലേസബ്യാധിവൂപസമനസമത്ഥം അമതോസധം പക്ഖിപി, ‘യേ കേചി കിലേസബ്യാധിപീളിതാ സചേതനാ ബുധാ, തേ ഇമം അമതോസധം പിവിത്വാ സബ്ബകിലേസബ്യാധിം വൂപസമെസ്സന്തീ’തി. യദി കോചി യം അമതോസധം അപിവിത്വാ സകിലേസോവ പടിനിവത്തിത്വാ ഹീനായാവത്തതി, തം യേവ ജനോ ഗരഹിസ്സതി ‘അയം ജിനസാസനേ പബ്ബജിത്വാ തത്ഥ പതിട്ഠം അലഭിത്വാ ഹീനായാവത്തോ, കിം ഇമം അപ്പടിപജ്ജന്തം ജിനസാസനം സയം ബോധെസ്സതി, കോ ദോസോ ജിനസാസനസ്സാ’തി?
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഛാതോ പുരിസോ മഹതിമഹാപുഞ്ഞഭത്തപരിവേസനം ഗന്ത്വാ തം ഭത്തം അഭുഞ്ജിത്വാ ഛാതോവ പടിനിവത്തെയ്യ, തത്ഥ കതമം ജനോ ഗരഹെയ്യ ഛാതം വാ പുഞ്ഞഭത്തം വാ’’തി? ‘‘ഛാതം, ഭന്തേ, ജനോ ഗരഹെയ്യ ‘അയം ഖുദാപീളിതോ പുഞ്ഞഭത്തം പടിലഭിത്വാ അഭുഞ്ജിത്വാ ഛാതോവ പടിനിവത്തോ, കിം ഇമസ്സ അഭുഞ്ജന്തസ്സ ഭോജനം സയം മുഖം പവിസിസ്സതി, കോ ദോസോ ഭോജനസ്സാ’’’തി? ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തഥാഗതോ അന്തോസാസനസമുഗ്ഗേ പരമപവരം സന്തം സിവം പണീതം അമതം പരമമധുരം കായഗതാസതിഭോജനം ഠപേസി ‘യേ കേചി കിലേസഛാതജ്ഝത്താ തണ്ഹാപരേതമാനസാ സചേതനാ ബുധാ, തേ ഇമം ഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ കാമരൂപാരൂപഭവേസു സബ്ബം തണ്ഹമപനെസ്സന്തീ’തി. യദി കോചി തം ഭോജനം അഭുഞ്ജിത്വാ തണ്ഹാസിതോവ പടിനിവത്തിത്വാ ഹീനായാവത്തതി, തഞ്ഞേവ ജനോ ഗരഹിസ്സതി ‘അയം ജിനസാസനേ പബ്ബജിത്വാ തത്ഥ പതിട്ഠം അലഭിത്വാ ഹീനായാവത്തോ, കിം ഇമം അപ്പടിപജ്ജന്തം ജിനസാസനം സയം ബോധെസ്സസി, കോ ദോസോ ജിനസാസനസ്സാ’തി.
‘‘യദി, മഹാരാജ, തഥാഗതോ ഗിഹിം യേവ ഏകസ്മിം ഫലേ വിനീതം പബ്ബാജെയ്യ, ന നാമായം പബ്ബജ്ജാ കിലേസപ്പഹാനായ വിസുദ്ധിയാ വാ, നത്ഥി പബ്ബജ്ജായ കരണീയം. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ അനേകസതേന കമ്മേന തളാകം ഖണാപെത്വാ പരിസായ ഏവമനുസ്സാവെയ്യ ‘മാ മേ, ഭൊന്തോ, കേചി സംകിലിട്ഠാ ഇമം തളാകം ഓതരഥ, പവാഹിതരജോജല്ലാ പരിസുദ്ധാ വിമലമട്ഠാ ഇമം തളാകം ഓതരഥാ’തി. അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തേസം പവാഹിതരജോജല്ലാനം പരിസുദ്ധാനം വിമലമട്ഠാനം തേന തളാകേന കരണീയം ഭവെയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, യസ്സത്ഥായ തേ തം തളാകം ഉപഗച്ഛെയ്യും, തം അഞ്ഞത്രേവ തേസം കതം കരണീയം, കിം തേസം തേന തളാകേനാ’’തി? ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യദി തഥാഗതോ ഗിഹിം യേവ ഏകസ്മിം ഫലേ വിനീതം പബ്ബാജെയ്യ, തത്ഥേവ തേസം കതം കരണീയം, കിം തേസം പബ്ബജ്ജായ.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, സഭാവഇസിഭത്തികോ സുതമന്തപദധരോ അതക്കികോ രോഗുപ്പത്തികുസലോ അമോഘധുവസിദ്ധകമ്മോ ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ സബ്ബരോഗൂപസമഭേസജ്ജം സന്നിപാതെത്വാ പരിസായ ഏവമനുസ്സാവെയ്യ ‘മാ ഖോ, ഭൊന്തോ , കേചി സബ്യാധികാ മമ സന്തികേ ഉപഗച്ഛഥ, അബ്യാധികാ അരോഗാ മമ സന്തികേ ഉപഗച്ഛഥാ’തി. അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തേസം അബ്യാധികാനം അരോഗാനം പരിപുണ്ണാനം ഉദഗ്ഗാനം തേന ഭിസക്കേന കരണീയം ഭവെയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, യസ്സത്ഥായ തേ തം ഭിസക്കം സല്ലകത്തം ഉപഗച്ഛെയ്യും, തം അഞ്ഞത്രേവ തേസം കതം കരണീയം, കിം തേസം തേന ഭിസക്കേനാ’’തി? ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യദി തഥാഗതോ ഗിഹിം യേവ ഏകസ്മിം ഫലേ വിനീതം പബ്ബാജെയ്യ, തത്ഥേവ തേസം കതം കരണീയം, കിം തേസം പബ്ബജ്ജായ?
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കോചി പുരിസോ അനേകഥാലിപാകസതം ഭോജനം പടിയാദാപെത്വാ പരിസായ ഏവമനുസ്സാവെയ്യ ‘മാ മേ, ഭൊന്തോ, കേചി ഛാതാ ഇമം പരിവേസനം ഉപഗച്ഛഥ, സുഭുത്താ തിത്താ സുഹിതാ ധാതാ പീണിതാ പരിപുണ്ണാ ഇമം പരിവേസനം ഉപഗച്ഛഥാ’’തി. അപി നു ഖോ മഹാരാജ, തേസം ഭുത്താവീനം തിത്താനം സുഹിതാനം ധാതാനം പീണിതാനം പരിപുണ്ണാനം തേന ഭോജനേന കരണീയം ഭവെയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, യസ്സത്ഥായ തേ തം പരിവേസനം ഉപഗച്ഛെയ്യും, തം അഞ്ഞത്രേവ തേസം കതം കരണീയം, കിം തേസം തായ പരിവേസനായാ’’തി? ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യദി തഥാഗതോ ഗിഹിം യേവ ഏകസ്മിം ഫലേ വിനീതം പബ്ബാജെയ്യ, തത്ഥേവ തേസം കതം കരണീയം, കിം തേസം പബ്ബജ്ജായ?
‘‘അപി ച, മഹാരാജ, യേ ഹീനായാവത്തന്തി, തേ ജിനസാസനസ്സ പഞ്ച അതുലിയേ ഗുണേ ദസ്സെന്തി. കതമേ പഞ്ച? ഭൂമിമഹന്തഭാവം ദസ്സെന്തി, പരിസുദ്ധവിമലഭാവം ദസ്സെന്തി, പാപേഹി അസംവാസിയഭാവം ദസ്സെന്തി, ദുപ്പടിവേധഭാവം ദസ്സെന്തി, ബഹുസംവരരക്ഖിയഭാവം ദസ്സെന്തി.
‘‘കഥം ഭൂമിമഹന്തഭാവം ദസ്സെന്തി? യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ അധനോ ഹീനജച്ചോ നിബ്ബിസേസോ ബുദ്ധിപരിഹീനോ മഹാരജ്ജം പടിലഭിത്വാ ന ചിരസ്സേവ പരിപതതി പരിധംസതി പരിഹായതി യസതോ, ന സക്കോതി ഇസ്സരിയം സന്ധാരേതും. കിം കാരണം ? മഹന്തത്താ ഇസ്സരിയസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ കേചി നിബ്ബിസേസാ അകതപുഞ്ഞാ ബുദ്ധിപരിഹീനാ ജിനസാസനേ പബ്ബജന്തി, തേ തം പബ്ബജ്ജം പവരുത്തമം സന്ധാരേതും അവിസഹന്താ ന ചിരസ്സേവ ജിനസാസനാ പരിപതിത്വാ പരിധംസിത്വാ പരിഹായിത്വാ ഹീനായാവത്തന്തി, ന സക്കൊന്തി ജിനസാസനം സന്ധാരേതും. കിം കാരണം? മഹന്തത്താ ജിനസാസനഭൂമിയാ. ഏവം ഭൂമിമഹന്തഭാവം ദസ്സെന്തി.
‘‘കഥം പരിസുദ്ധവിമലഭാവം ദസ്സെന്തി? യഥാ, മഹാരാജ, വാരി പൊക്ഖരപത്തേ വികിരതി വിധമതി വിധംസേതി, ന ഠാനമുപഗച്ഛതി നൂപലിമ്പതി. കിം കാരണം? പരിസുദ്ധവിമലത്താ പദുമസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ കേചി സഠാ കൂടാ വങ്കാ കുടിലാ വിസമദിട്ഠിനോ ജിനസാസനേ പബ്ബജന്തി, തേ പരിസുദ്ധവിമലനിക്കണ്ടകപണ്ഡരവരപ്പവരസാസനതോ ന ചിരസ്സേവ വികിരിത്വാ വിധമിത്വാ വിധംസെത്വാ അസണ്ഠഹിത്വാ അനുപലിമ്പിത്വാ ഹീനായാവത്തന്തി. കിം കാരണം? പരിസുദ്ധവിമലത്താ ജിനസാസനസ്സ. ഏവം പരിസുദ്ധവിമലഭാവം ദസ്സെന്തി.
‘‘കഥം പാപേഹി അസംവാസിയഭാവം ദസ്സെന്തി? യഥാ, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദോ ന മതേന കുണപേന സംവസതി, യം ഹോതി മഹാസമുദ്ദേ മതം കുണപം, തം ഖിപ്പമേവ തീരം ഉപനേതി ഥലം വാ ഉസ്സാരേതി. കിം കാരണം? മഹാഭൂതാനം ഭവനത്താ മഹാസമുദ്ദസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ കേചി പാപകാ അസംവുതാ അഹിരികാ അകിരിയാ ഓസന്നവീരിയാ കുസീതാ കിലിട്ഠാ ദുജ്ജനാ മനുസ്സാ ജിനസാസനേ പബ്ബജന്തി, തേ ന ചിരസ്സേവ ജിനസാസനതോ അരഹന്തവിമലഖീണാസവമഹാഭൂതഭവനതോ നിക്ഖമിത്വാ അസംവസിത്വാ ഹീനായാവത്തന്തി. കിം കാരണം? പാപേഹി അസംവാസിയത്താ ജിനസാസനസ്സ. ഏവം പാപേഹി അസംവാസിയഭാവം ദസ്സെന്തി.
‘‘കഥം ദുപ്പടിവേധഭാവം ദസ്സെന്തി? യഥാ, മഹാരാജ, യേ കേചി അഛേകാ അസിക്ഖിതാ അസിപ്പിനോ മതിവിപ്പഹീനാ ഇസ്സാസാ ഇസ്സത്ഥാ (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) വാലഗ്ഗവേധം അവിസഹന്താ വിഗളന്തി പക്കമന്തി. കിം കാരണം? സണ്ഹസുഖുമദുപ്പടിവേധത്താ വാലഗ്ഗസ്സ . ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ കേചി ദുപ്പഞ്ഞാ ജളാ ഏളമൂഗാ മൂള്ഹാ ദന്ധഗതികാ ജനാ ജിനസാസനേ പബ്ബജന്തി, തേ തം പരമസണ്ഹസുഖുമചതുസച്ചപ്പടിവേധം പടിവിജ്ഝിതും അവിസഹന്താ ജിനസാസനാ വിഗളിത്വാ പക്കമിത്വാ ന ചിരസ്സേവ ഹീനായാവത്തന്തി. കിം കാരണം? പരമസണ്ഹസുഖുമദുപ്പടിവേധതായ സച്ചാനം. ഏവം ദുപ്പടിവേധഭാവം ദസ്സെന്തി.
‘‘കഥം ബഹുസംവരരക്ഖിയഭാവം ദസ്സെന്തി? യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ മഹതിമഹായുദ്ധഭൂമിമുപഗതോ പരസേനായ ദിസാവിദിസാഹി സമന്താ പരിവാരിതോ സത്തിഹത്ഥം ജനമുപെന്തം ദിസ്വാ ഭീതോ ഓസക്കതി പടിനിവത്തതി പലായതി. കിം കാരണം? ബഹുവിധയുദ്ധമുഖരക്ഖണഭയാ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ കേചി പാപകാ അസംവുതാ അഹിരികാ അകിരിയാ അക്ഖന്തീ ചപലാ ചലിതാ ഇത്തരാ ബാലജനാ ജിനസാസനേ പബ്ബജന്തി, തേ ബഹുവിധം സിക്ഖാപദം പരിരക്ഖിതും അവിസഹന്താ ഓസക്കിത്വാ പടിനിവത്തിത്വാ പലായിത്വാ ന ചിരസ്സേവ ഹീനായാവത്തന്തി. കിം കാരണം? ബഹുവിധസംവരരക്ഖിയഭാവത്താ ജിനസാസനസ്സ. ഏവം ബഹുവിധസംവരരക്ഖിയഭാവം ദസ്സെന്തി.
‘‘ഥലജുത്തമേപി, മഹാരാജ, വസ്സികാഗുമ്ബേ കിമിവിദ്ധാനി പുപ്ഫാനി ഹൊന്തി, താനി അങ്കുരാനി സങ്കുടിതാനി അന്തരാ യേവ പരിപതന്തി, ന ച തേസു പരിപതിതേസു വസ്സികാഗുമ്ബോ ഹീളിതോ നാമ ഹോതി. യാനി തത്ഥ ഠിതാനി പുപ്ഫാനി, താനി സമ്മാ ഗന്ധേന ദിസാവിദിസം അഭിബ്യാപെന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ ജിനസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഹീനായാവത്തന്തി, തേ ജിനസാസനേ കിമിവിദ്ധാനി വസ്സികാപുപ്ഫാനി വിയ വണ്ണഗന്ധരഹിതാ നിബ്ബണ്ണാകാരസീലാ അഭബ്ബാ വേപുല്ലായ, ന ച തേസം ഹീനായാവത്തനേന ജിനസാസനം ഹീളിതം നാമ ഹോതി. യേ തത്ഥ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ, തേ സദേവകം ലോകം സീലവരഗന്ധേന അഭിബ്യാപെന്തി.
‘‘സാലീനമ്പി, മഹാരാജ, നിരാതങ്കാനം ലോഹിതകാനം അന്തരേ കരുമ്ഭകം നാമ സാലിജാതി ഉപ്പജ്ജിത്വാ അന്തരാ യേവ വിനസ്സതി, ന ച തസ്സാ വിനട്ഠത്താ ലോഹിതകസാലീ ഹീളിതാ നാമ ഹൊന്തി. യേ തത്ഥ ഠിതാ സാലീ, തേ രാജൂപഭോഗാ ഹൊന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ ജിനസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഹീനായാവത്തന്തി, തേ ലോഹിതകസാലീനമന്തരേ കരുമ്ഭകാ വിയ ജിനസാസനേ ന വഡ്ഢിത്വാ വേപുല്ലതം ന പാപുണിത്വാ വഡ്ഢിത്വാ വേപുല്ലതം അപാപുണിത്വാ (സീ॰ ക॰) അന്തരാ യേവ ഹീനായാവത്തന്തി, ന ച തേസം ഹീനായാവത്തനേന ജിനസാസനം ഹീളിതം നാമ ഹോതി. യേ തത്ഥ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ തേ അരഹത്തസ്സ അനുച്ഛവികാ ഹൊന്തി.
‘‘കാമദദസ്സാപി , മഹാരാജ, മണിരതനസ്സ ഏകദേസം ഏകദേസേ (ക॰) കക്കസം ഉപ്പജ്ജതി, ന ച തത്ഥ കക്കസുപ്പന്നത്താ മണിരതനം ഹീളിതം നാമ ഹോതി. യം തത്ഥ പരിസുദ്ധം മണിരതനസ്സ, തം ജനസ്സ ഹാസകരം ഹോതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ ജിനസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഹീനായാവത്തന്തി, കക്കസാ തേ ജിനസാസനേ പപടികാ, ന ച തേസം ഹീനായാവത്തനേന ജിനസാസനം ഹീളിതം നാമ ഹോതി. യേ തത്ഥ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ, തേ ദേവമനുസ്സാനം ഹാസജനകാ ഹൊന്തി.
‘‘ജാതിസമ്പന്നസ്സപി, മഹാരാജ, ലോഹിതചന്ദനസ്സ ഏകദേസം പൂതികം ഹോതി അപ്പഗന്ധം. ന തേന ലോഹിതചന്ദനം ഹീളിതം നാമ ഹോതി. യം തത്ഥ അപൂതികം സുഗന്ധം, തം സമന്താ വിധൂപേതി അഭിബ്യാപേതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ ജിനസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഹീനായാവത്തന്തി, തേ ലോഹിതചന്ദനസാരന്തരേ പൂതികദേസമിവ ഛഡ്ഡനീയാ ജിനസാസനേ, ന ച തേസം ഹീനായാവത്തനേന ജിനസാസനം ഹീളിതം നാമ ഹോതി. യേ തത്ഥ ഠിതാ ഭിക്ഖൂ, തേ സദേവകം ലോകം സീലവരചന്ദനഗന്ധേന അനുലിമ്പയന്തീ’’തി.
‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, തേന തേന അനുച്ഛവികേന തേന തേന സദിസേന കാരണേന നിരവജ്ജമനുപാപിതം ജിനസാസനം സെട്ഠഭാവേന പരിദീപിതം, ഹീനായാവത്തമാനാപി തേ ജിനസാസനസ്സ സെട്ഠഭാവം യേവ പരിദീപെന്തീ’’തി.
ഹീനായാവത്തനപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.
൬. അരഹന്തവേദനാവേദിയനപഞ്ഹോ
൬. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘അരഹാ ഏകം വേദനം വേദയതി കായികം, ന ചേതസിക’ന്തി. കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, അരഹതോ ചിത്തം യം കായം നിസ്സായ പവത്തതി, തത്ഥ അരഹാ അനിസ്സരോ അസ്സാമീ അവസവത്തീ’’തി ? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ന ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, യുത്തമേതം, യം സോ സകചിത്തസ്സ പവത്തമാനേ കായേ അനിസ്സരോ ഹോതി അസ്സാമീ അവസവത്തീ; സകുണോപി താവ, ഭന്തേ, യസ്മിം കുലാവകേ പടിവസതി, തത്ഥ സോ ഇസ്സരോ ഹോതി സാമീ വസവത്തീ’’തി.
‘‘ദസയിമേ, മഹാരാജ, കായാനുഗതാ ധമ്മാ ഭവേ ഭവേ കായം അനുധാവന്തി അനുപരിവത്തന്തി. കതമേ ദസ? സീതം ഉണ്ഹം ജിഘച്ഛാ പിപാസാ ഉച്ചാരോ പസ്സാവോ മിദ്ധം ജരാ ബ്യാധി മരണം. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ദസ കായാനുഗതാ ധമ്മാ ഭവേ ഭവേ കായം അനുധാവന്തി അനുപരിവത്തന്തി, തത്ഥ അരഹാ അനിസ്സരോ അസ്സാമീ അവസവത്തീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കേന കാരണേന അരഹതോ കായേ ആണാ നപ്പവത്തതി ഇസ്സരിയം വാ, തത്ഥ മേ കാരണം ബ്രൂഹീ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, യേ കേചി പഥവിനിസ്സിതാ സത്താ, സബ്ബേ തേ പഥവിം നിസ്സായ ചരന്തി വിഹരന്തി വുത്തിം കപ്പെന്തി, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തേസം പഥവിയാ ആണാ പവത്തതി ഇസ്സരിയം വാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അരഹതോ ചിത്തം കായം നിസ്സായ പവത്തതി, ന ച അരഹതോ കായേ ആണാ പവത്തതി ഇസ്സരിയം വാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കേന കാരണേന പുഥുജ്ജനോ കായികമ്പി ചേതസികമ്പി വേദനം വേദയതീ’’തി? ‘‘അഭാവിതത്താ, മഹാരാജ, ചിത്തസ്സ പുഥുജ്ജനോ കായികമ്പി ചേതസികമ്പി വേദനം വേദയതി. യഥാ, മഹാരാജ, ഗോണോ ഛാതോ പരിതസിതോ അബലദുബ്ബലപരിത്തകതിണേസു വാ ലതായ വാ ഉപനിബദ്ധോ അസ്സ, യദാ സോ ഗോണോ പരികുപിതോ ഹോതി, തദാ സഹ ഉപനിബന്ധനേന പക്കമതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അഭാവിതചിത്തസ്സ വേദനാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ചിത്തം പരികോപേതി, ചിത്തം പരികുപിതം കായം ആഭുജതി നിബ്ഭുജതി സമ്പരിവത്തകം കരോതി. അഥ ഖോ സോ അഭാവിതചിത്തോ തസതി രവതി ഭേരവരാവമഭിരവതി, ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന പുഥുജ്ജനോ കായികമ്പി ചേതസികമ്പി വേദനം വേദയതീ’’തി.
‘‘കിം പന തം കാരണം, യേന കാരണേന അരഹാ ഏകം വേദനം വേദയതി കായികം, ന ചേതസിക’’ന്തി? ‘‘അരഹതോ, മഹാരാജ, ചിത്തം ഭാവിതം ഹോതി സുഭാവിതം ദന്തം സുദന്തം അസ്സവം വചനകരം, സോ ദുക്ഖായ വേദനായ ഫുട്ഠോ സമാനോ ‘അനിച്ച’ന്തി ദള്ഹം ഗണ്ഹാതി, സമാധിഥമ്ഭേ ചിത്തം ഉപനിബന്ധതി, തസ്സ തം ചിത്തം സമാധിഥമ്ഭേ ഉപനിബന്ധനം ന വേധതി ന ചലതി, ഠിതം ഹോതി അവിക്ഖിത്തം, തസ്സ വേദനാവികാരവിപ്ഫാരേന കായോ ആഭുജതി നിബ്ഭുജതി സമ്പരിവത്തതി, ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന അരഹാ ഏകം വേദനം വേദയതി കായികം, ന ചേതസിക’’ന്തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തം നാമ ലോകേ അച്ഛരിയം യം കായേ ചലമാനേ ചിത്തം ന ചലതി, തത്ഥ മേ കാരണം ബ്രൂഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മഹതിമഹാരുക്ഖേ ഖന്ധസാഖാപലാസസമ്പന്നേ അനിലബലസമാഹതേ സാഖാ ചലതി, അപി നു തസ്സ ഖന്ധോപി ചലതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി . ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അരഹാ ദുക്ഖായ വേദനായ ഫുട്ഠോ സമാനോ ‘അനിച്ച’ന്തി ദള്ഹം ഗണ്ഹാതി, സമാധിഥമ്ഭേ ചിത്തം ഉപനിബന്ധതി, തസ്സ തം ചിത്തം സമാധിഥമ്ഭേ ഉപനിബന്ധനം ന വേധതി ന ചലതി, ഠിതം ഹോതി അവിക്ഖിത്തം, തസ്സ വേദനാവികാരവിപ്ഫാരേന കായോ ആഭുജതി നിബ്ഭുജതി സമ്പരിവത്തതി, ചിത്തം പന തസ്സ ന വേധതി ന ചലതി ഖന്ധോ വിയ മഹാരുക്ഖസ്സാ’’തി. ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ നാഗസേന, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ നാഗസേന, ന മേ ഏവരൂപോ സബ്ബകാലികോ ധമ്മപദീപോ ദിട്ഠപുബ്ബോ’’തി.
അരഹന്തവേദനാവേദിയനപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.
൭. അഭിസമയന്തരായകരപഞ്ഹോ
൭. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഇധ യോ കോചി ഗിഹീ പാരാജികം അജ്ഝാപന്നോ ഭവെയ്യ, സോ അപരേന സമയേന പബ്ബാജെയ്യ, അത്തനാപി സോ ന ജാനെയ്യ ‘ഗിഹിപാരാജികം അജ്ഝാപന്നൊസ്മീ’തി, നപി തസ്സ അഞ്ഞോ കോചി ആചിക്ഖെയ്യ ‘ഗിഹിപാരാജികം അജ്ഝാപന്നോസീ’തി. സോ ച തഥത്തായ പടിപജ്ജെയ്യ, അപി നു തസ്സ ധമ്മാഭിസമയോ ഭവെയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കേന, ഭന്തേ, കാരണേനാ’’തി? ‘‘യോ തസ്സ ഹേതു ധമ്മാഭിസമയായ, സോ തസ്സ സമുച്ഛിന്നോ, തസ്മാ ധമ്മാഭിസമയോ ന ഭവതീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘ജാനന്തസ്സ കുക്കുച്ചം ഹോതി, കുക്കുച്ചേ സതി ആവരണം ഹോതി, ആവടേ ചിത്തേ ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതീ’തി. ഇമസ്സ പന അജാനന്തസ്സ അകുക്കുച്ചജാതസ്സ സന്തചിത്തസ്സ വിഹരതോ കേന കാരണേന ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി, വിസമേന വിസമേനേസോ പഞ്ഹോ ഗച്ഛതി, ചിന്തെത്വാ വിസജ്ജേഥാ’’തി.
‘‘രുഹതി , മഹാരാജ, സുകട്ഠേ സുകലലേ മണ്ഡഖെത്തേ സാരദം സുഖസയിതം ബീജ’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അപി നു, മഹാരാജ, തഞ്ഞേവ ബീജം ഘനസേലസിലാതലേ രുഹെയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന, മഹാരാജ, തഞ്ഞേവ ബീജം കലലേ രുഹതി, കിസ്സ ഘനസേലേ ന രുഹതീ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, തസ്സ ബീജസ്സ രുഹനായ ഘനസേലേ ഹേതു, അഹേതുനാ ബീജം ന രുഹതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേന ഹേതുനാ തസ്സ ധമ്മാഭിസമയോ ഭവെയ്യ, സോ തസ്സ ഹേതു സമുച്ഛിന്നോ, അഹേതുനാ ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ദണ്ഡലെഡ്ഡുലഗുളമുഗ്ഗരാ പഥവിയാ ഠാനമുപഗച്ഛന്തി, അപി നു, മഹാരാജ, തേ യേവ ദണ്ഡലെഡ്ഡുലഗുളമുഗ്ഗരാ ഗഗനേ ഠാനമുപഗച്ഛന്തീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പനെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന തേ യേവ ദണ്ഡലെഡ്ഡുലഗുളമുഗ്ഗരാ പഥവിയാ ഠാനമുപഗച്ഛന്തി, കേന കാരണേന ഗഗനേ ന തിട്ഠന്തീ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, തേസം ദണ്ഡലെഡ്ഡുലഗുളമുഗ്ഗരാനം പതിട്ഠാനായ ആകാസേ ഹേതു, അഹേതുനാ ന തിട്ഠന്തീ’’തി . ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തസ്സ തേന ദോസേന അഭിസമയഹേതു സമുച്ഛിന്നോ, ഹേതുസമുഗ്ഘാതേ അഹേതുനാ അഭിസമയോ ന ഹോതീതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഥലേ അഗ്ഗി ജലതി, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, സോ യേവ അഗ്ഗി ഉദകേ ജലതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിം പനെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന സോ യേവ അഗ്ഗി ഥലേ ജലതി, കേന കാരണേന ഉദകേ ന ജലതീ’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, അഗ്ഗിസ്സ ജലനായ ഉദകേ ഹേതു, അഹേതുനാ ന ജലതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തസ്സ തേന ദോസേന അഭിസമയഹേതു സമുച്ഛിന്നോ, ഹേതുസമുഗ്ഘാതേ അഹേതുനാ ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, പുനപേതം അത്ഥം ചിന്തേഹി, ന മേ തത്ഥ ചിത്തസഞ്ഞത്തി ഭവതി, അജാനന്തസ്സ അസതി കുക്കുച്ചേ ആവരണം ഹോതീതി, കാരണേന മം സഞ്ഞാപേഹീ’’തി. ‘‘അപി നു, മഹാരാജ, വിസം ഹലാഹലം അജാനന്തേന ഖായിതം ജീവിതം ഹരതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അജാനന്തേനപി കതം പാപം അഭിസമയന്തരായകരം ഹോതി.
‘‘അപി നു, മഹാരാജ, അഗ്ഗി അജാനിത്വാ അക്കമന്തം ഡഹതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അജാനന്തേനപി കതം പാപം അഭിസമയന്തരായകരം ഹോതി.
‘‘അപി നു, മഹാരാജ, അജാനന്തം ആസീവിസോ ഡംസിത്വാ ജീവിതം ഹരതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അജാനന്തേനപി കതം പാപം അഭിസമയന്തരായകരം ഹോതി.
‘‘നനു, മഹാരാജ, കാലിങ്ഗരാജാ സമണകോലഞ്ഞോ സത്തരതനപരികിണ്ണോ ഹത്ഥിരതനമഭിരുയ്ഹ കുലദസ്സനായ ഗച്ഛന്തോ അജാനന്തോപി നാസക്ഖി ബോധിമണ്ഡസ്സ ഉപരിതോ ഗന്തും, ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന അജാനന്തേനപി കതം പാപം അഭിസമയന്തരായകരം ഹോതീ’’തി? ‘‘ജിനഭാസിതം , ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണം ന സക്കാ പടിക്കോസിതും, ഏസോവേതസ്സ അത്ഥോ തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
അഭിസമയന്തരായകരപഞ്ഹോ സത്തമോ.
൮. ദുസ്സീലപഞ്ഹോ
൮. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഗിഹിദുസ്സീലസ്സ ച സമണദുസ്സീലസ്സ ച കോ വിസേസോ, കിം നാനാകരണം, ഉഭോപേതേ സമസമഗതികാ, ഉഭിന്നമ്പി സമസമോ വിപാകോ ഹോതി, ഉദാഹു കിഞ്ചി നാനാകാരണം അത്ഥീ’’തി?
‘‘ദസ യിമേ, മഹാരാജ, ഗുണാ സമണദുസ്സീലസ്സ ഗിഹിദുസ്സീലതോ വിസേസേന അതിരേകാ, ദസഹി ച കാരണേഹി ഉത്തരിം ദക്ഖിണം വിസോധേതി.
‘‘കതമേ ദസ ഗുണാ സമണദുസ്സീലസ്സ ഗിഹിദുസ്സീലതോ വിസേസേന അതിരേകാ? ഇധ, മഹാരാജ, സമണദുസ്സീലോ ബുദ്ധേ സഗാരവോ ഹോതി, ധമ്മേ സഗാരവോ ഹോതി, സങ്ഘേ സഗാരവോ ഹോതി, സബ്രഹ്മചാരീസു സഗാരവോ ഹോതി, ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛായ വായമതി, സവനബഹുലോ ഹോതി, ഭിന്നസീലോപി, മഹാരാജ, ദുസ്സീലോ പരിസഗതോ ആകപ്പം ഉപട്ഠപേതി, ഗരഹഭയാ കായികം വാചസികം രക്ഖതി, പധാനാഭിമുഖഞ്ചസ്സ ഹോതി ചിത്തം, ഭിക്ഖുസാമഞ്ഞം ഉപഗതോ ഹോതി. കരൊന്തോപി, മഹാരാജ, സമണദുസ്സീലോ പാപം പടിച്ഛന്നം ആചരതി. യഥാ, മഹാരാജ, ഇത്ഥീ സപതികാ നിലീയിത്വാ രഹസ്സേനേവ പാപമാചരതി; ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കരൊന്തോപി സമണദുസ്സീലോ പാപം പടിച്ഛന്നം ആചരതി. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ദസ ഗുണാ സമണദുസ്സീലസ്സ ഗിഹിദുസ്സീലതോ വിസേസേന അതിരേകാ.
‘‘കതമേഹി ദസഹി കാരണേഹി ഉത്തരിം ദക്ഖിണം വിസോധേതി? അനവജ്ജകവചധാരണതായപി ദക്ഖിണം വിസോധേതി, ഇസിസാമഞ്ഞഭണ്ഡുലിങ്ഗധാരണതോപി ദക്ഖിണം വിസോധേതി, സങ്ഘസമയമനുപ്പവിട്ഠതായപി ദക്ഖിണം വിസോധേതി, ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘസരണഗതതായപി ദക്ഖിണം വിസോധേതി, പധാനാസയനികേതവാസിതായപി ദക്ഖിണം വിസോധേതി, ജിനസാസനധര ജിനസാസനധന (സീ॰ പീ॰) പരിയേസനതോപി ദക്ഖിണം വിസോധേതി, പവരധമ്മദേസനതോപി ദക്ഖിണം വിസോധേതി, ധമ്മദീപഗതിപരായണതായപി ദക്ഖിണം വിസോധേതി, ‘അഗ്ഗോ ബുദ്ധോ’തി ഏകന്തഉജുദിട്ഠിതായപി ദക്ഖിണം വിസോധേതി, ഉപോസഥസമാദാനതോപി ദക്ഖിണം വിസോധേതി. ഇമേഹി ഖോ, മഹാരാജ, ദസഹി കാരണേഹി ഉത്തരിം ദക്ഖിണം വിസോധേതി .
‘‘സുവിപന്നോപി ഹി, മഹാരാജ, സമണദുസ്സീലോ ദായകാനം ദക്ഖിണം വിസോധേതി. യഥാ, മഹാരാജ, ഉദകം സുബഹലമ്പി കലലകദ്ദമരജോജല്ലം അപനേതി; ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സുവിപന്നോപി സമണദുസ്സീലോ ദായകാനം ദക്ഖിണം വിസോധേതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഉണ്ഹോദകം സുകുധിതമ്പി സുകഠിതമ്പി (സീ॰ പീ), സുഖുഠിതമ്പി (സ്യാ॰) ജ്ജലന്തം മഹന്തം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം നിബ്ബാപേതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സുവിപന്നോപി സമണദുസ്സീലോ ദായകാനം ദക്ഖിണം വിസോധേതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഭോജനം വിരസമ്പി ഖുദാദുബ്ബല്യം അപനേതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സുവിപന്നോപി സമണദുസ്സീലോ ദായകാനം ദക്ഖിണം വിസോധേതി.
‘‘ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, തഥാഗതേന ദേവാതിദേവേന മജ്ഝിമനികായവരലഞ്ഛകേ ദക്ഖിണവിഭങ്ഗേ വെയ്യാകരണേ –
‘‘‘യോ സീലവാ ദുസ്സീലേസു ദദാതി ദാനം, ധമ്മേന ലദ്ധം സുപസന്നചിത്തോ;
അഭിസദ്ദഹം കമ്മഫലം ഉളാരം, സാ ദക്ഖിണാ ദായകതോ വിസുജ്ഝതീ’’’തി മ॰ നി॰ ൩.൩൮൨.
‘‘അച്ഛരിയം , ഭന്തേ നാഗസേന, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ നാഗസേന, താവതകം മയം പഞ്ഹം അപുച്ഛിമ്ഹ, തം ത്വം ഓപമ്മേഹി കാരണേഹി വിഭാവെന്തോ അമതമധുരം സവനൂപഗം അകാസി. യഥാ നാമ, ഭന്തേ, സൂദോ വാ സൂദന്തേവാസീ വാ താവതകം മംസം ലഭിത്വാ നാനാവിധേഹി സമ്ഭാരേഹി സമ്പാദെത്വാ രാജൂപഭോഗം കരോതി; ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, താവതകം മയം പഞ്ഹം അപുച്ഛിമ്ഹ, തം ത്വം ഓപമ്മേഹി കാരണേഹി വിഭാവെത്വാ അമതമധുരം സവനൂപഗം അകാസീ’’തി.
ദുസ്സീലപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.
൯. ഉദകസത്തജീവപഞ്ഹോ
൯. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഇമം ഉദകം അഗ്ഗിമ്ഹി തപ്പമാനം ചിച്ചിടായതി ചിടിചിടായതി സദ്ദായതി ബഹുവിധം, കിം നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, ഉദകം ജീവതി, കിം കീളമാനം സദ്ദായതി, ഉദാഹു അഞ്ഞേന പടിപീളിതം സദ്ദായതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജ, ഉദകം ജീവതി, നത്ഥി ഉദകേ ജീവോ വാ സത്തോ വാ, അപി ച, മഹാരാജ, അഗ്ഗിസന്താപവേഗസ്സ മഹന്തതായ ഉദകം ചിച്ചിടായതി ചിടിചിടായതി സദ്ദായതി ബഹുവിധ’’ന്തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഇധേകച്ചേ തിത്ഥിയാ ഉദകം ജീവതീതി സീതോദകം പടിക്ഖിപിത്വാ ഉദകം താപെത്വാ വേകതികവേകതികം പരിഭുഞ്ജന്തി, തേ തുമ്ഹേ ഗരഹന്തി പരിഭവന്തി ‘ഏകിന്ദ്രിയം സമണാ സക്യപുത്തിയാ ജീവം വിഹേഠെന്തീ’തി, തം തേസം ഗരഹം പരിഭവം വിനോദേഹി അപനേഹി നിച്ഛാരേഹീ’’തി. ‘‘ന ഹി, മഹാരാജ, ഉദകം ജീവതി, നത്ഥി, മഹാരാജ, ഉദകേ ജീവോ വാ സത്തോ വാ, അപി ച, മഹാരാജ, അഗ്ഗിസന്താപവേഗസ്സ മഹന്തതായ ഉദകം ചിച്ചിടായതി ചിടിചിടായതി സദ്ദായതി ബഹുവിധം.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഉദകം സൊബ്ഭസരസരിതദഹതളാകകന്ദരപദരഉദപാനനിന്നപൊക്ഖരണിഗതം വാതാതപവേഗസ്സ മഹന്തതായ പരിയാദിയതി പരിക്ഖയം ഗച്ഛതി, അപി നു തത്ഥ ഉദകം ചിച്ചിടായതി ചിടിചിടായതി സദ്ദായതി ബഹുവിധ’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘യദി, മഹാരാജ, ഉദകം ജീവെയ്യ, തത്ഥാപി ഉദകം സദ്ദായെയ്യ, ഇമിനാപി, മഹാരാജ, കാരണേന ജാനാഹി ‘നത്ഥി ഉദകേ ജീവോ വാ സത്തോ വാ, അഗ്ഗിസന്താപവേഗസ്സ മഹന്തതായ ഉദകം ചിച്ചിടായതി ചിടിചിടായതി സദ്ദായതി ബഹുവിധ’ന്തി.
‘‘അപരമ്പി , മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി ‘നത്ഥി ഉദകേ ജീവോ വാ സത്തോ വാ, അഗ്ഗിസന്താപവേഗസ്സ മഹന്തതായ ഉദകം സദ്ദായതീ’തി. യദാ പന, മഹാരാജ, ഉദകം തണ്ഡുലേഹി സമ്മിസ്സിതം ഭാജനഗതം ഹോതി പിഹിതം ഉദ്ധനേ അഠപിതം, അപി നു തത്ഥ ഉദകം സദ്ദായതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അചലം ഹോതി സന്തസന്ത’’ന്തി. ‘‘തം യേവ പന, മഹാരാജ, ഉദകം ഭാജനഗതം അഗ്ഗിം ഉജ്ജാലെത്വാ ഉദ്ധനേ ഠപിതം ഹോതി, അപി നു തത്ഥ ഉദകം അചലം ഹോതി സന്തസന്ത’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, ചലതി ഖുബ്ഭതി ലുളതി ആവിലതി ഊമിജാതം ഹോതി, ഉദ്ധമധോ ദിസാവിദിസം ഗച്ഛതി, ഉത്തരതി പതരതി ഫേണമാലീ ഹോതീതി. കിസ്സ പന തം, മഹാരാജ , പാകതികം ഉദകം ന ചലതി സന്തസന്തം ഹോതി, കിസ്സ പന അഗ്ഗിഗതം ചലതി ഖുബ്ഭതി ലുളതി ആവിലതി ഊമിജാതം ഹോതി, ഉദ്ധമധോ ദിസാവിദിസം ഗച്ഛതി, ഉത്തരതി പതരതി ഫേണമാലീ ഹോതീ’’തി? ‘‘പാകതികം, ഭന്തേ, ഉദകം ന ചലതി, അഗ്ഗികതം പന ഉദകം അഗ്ഗിസന്താപവേഗസ്സ മഹന്തതായ ചിച്ചിടായതി ചിടിചിടായതി സദ്ദായതി ബഹുവിധ’’ന്തി. ‘‘ഇമിനാപി മഹാരാജ, കാരണേന ജാനാഹി ‘നത്ഥി ഉദകേ ജീവോ വാ സത്തോ വാ, അഗ്ഗിസന്താപവേഗസ്സ മഹന്തതായ ഉദകം സദ്ദായതീ’തി.
‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരം കാരണം സുണോഹി, നത്ഥി ഉദകേ ജീവോ വാ സത്തോ വാ, അഗ്ഗിസന്താപവേഗസ്സ മഹന്തതായ ഉദകം സദ്ദായതി. ഹോതി തം, മഹാരാജ, ഉദകം ഘരേ ഘരേ ഉദകവാരകഗതം പിഹിത’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘അപി നു തം, മഹാരാജ, ഉദകം ചലതി ഖുബ്ഭതി ലുളതി ആവിലതി ഊമിജാതം ഹോതി, ഉദ്ധമധോ ദിസാവിദിസം ഗച്ഛതി, ഉത്തരതി പതരതി ഫേണമാലീ ഹോതീ’’തി. ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, അചലം തം ഹോതി പാകതികം ഉദകവാരകഗതം ഉദക’’ന്തി.
‘‘സുതപുബ്ബം പന തയാ, മഹാരാജ, ‘മഹാസമുദ്ദേ ഉദകം ചലതി ഖുബ്ഭതി ലുളതി ആവിലതി ഊമിജാതം ഹോതി, ഉദ്ധമധോ ദിസാവിദിസം ഗച്ഛതി, ഉത്തരതി പതരതി ഫേണമാലീ ഹോതി, ഉസ്സക്കിത്വാ ഒസ്സക്കിത്വാ ഒസ്സക്കിത്വാ’’തി പദം സീ॰ പീ॰ പൊത്ഥകേസു നത്ഥി വേലായ പഹരതി സദ്ദായതി ബഹുവിധ’’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുതപുബ്ബം ഏതം മയാ ദിട്ഠപുബ്ബഞ്ച ‘മഹാസമുദ്ദേ ഉദകം ഹത്ഥസതമ്പി ദ്വേപി ഹത്ഥസതാനി ഗഗനേ ഉസ്സക്കതീ’’’തി. ‘‘കിസ്സ, മഹാരാജ, ഉദകവാരകഗതം ഉദകം ന ചലതി ന സദ്ദായതി, കിസ്സ പന മഹാസമുദ്ദേ ഉദകം ചലതി സദ്ദായതീ’’തി? ‘‘വാതവേഗസ്സ മഹന്തതായ, ഭന്തേ, മഹാസമുദ്ദേ ഉദകം ചലതി സദ്ദായതി, ഉദകവാരകഗതം ഉദകം അഘട്ടിതം കേഹിചി ന ചലതി ന സദ്ദായതീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, വാതവേഗസ്സ മഹന്തതായ മഹാസമുദ്ദേ ഉദകം ചലതി സദ്ദായതി ഏവമേവ അഗ്ഗിസന്താപവേഗസ്സ മഹന്തതായ ഉദകം സദ്ദായതീ’’തി.
‘‘നനു, മഹാരാജ, ഭേരിപൊക്ഖരം സുക്ഖം സുക്ഖേന ഗോചമ്മേന ഓനന്ധന്തീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’. ‘‘അപി നു, മഹാരാജ, ഭേരിയാ ജീവോ വാ സത്തോ വാ അത്ഥീ’’തി. ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന, മഹാരാജ, ഭേരീ സദ്ദായതീ’’തി? ‘‘ഇത്ഥിയാ വാ, ഭന്തേ, പുരിസസ്സ വാ തജ്ജേന വായാമേനാ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഇത്ഥിയാ വാ പുരിസസ്സ വാ തജ്ജേന വായാമേന ഭേരീ സദ്ദായതി, ഏവമേവ അഗ്ഗിസന്താപവേഗസ്സ മഹന്തതായ ഉദകം സദ്ദായതി. ഇമിനാപി, മഹാരാജ , കാരണേന ജാനാഹി ‘നത്ഥി ഉദകേ ജീവോ വാ സത്തോ വാ, അഗ്ഗിസന്താപവേഗസ്സ മഹന്തതായ ഉദകം സദ്ദായതീ’തി.
‘‘മയ്ഹമ്പി താവ, മഹാരാജ, തവ പുച്ഛിതബ്ബം അത്ഥി, ഏവമേസോ പഞ്ഹോ സുവിനിച്ഛിതോ ഹോതി, കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, സബ്ബേഹിപി ഭാജനേഹി ഉദകം തപ്പമാനം സദ്ദായതി, ഉദാഹു ഏകച്ചേഹി യേവ ഭാജനേഹി തപ്പമാനം സദ്ദായതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, സബ്ബേഹിപി ഭാജനേഹി ഉദകം തപ്പമാനം സദ്ദായതി, ഏകച്ചേഹി യേവ ഭാജനേഹി ഉദകം തപ്പമാനം സദ്ദായതീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, ജഹിതോസി സകസമയം, പച്ചാഗതോസി മമ വിസയം, നത്ഥി ഉദകേ ജീവോ വാ സത്തോ വാ. യദി, മഹാരാജ, സബ്ബേഹിപി ഭാജനേഹി ഉദകം തപ്പമാനം സദ്ദായെയ്യ, യുത്തമിദം ‘ഉദകം ജീവതീ’തി വത്തും. ന ഹി, മഹാരാജ, ഉദകം ദ്വയം ഹോതി, യം സദ്ദായതി, തം ജീവതി, യം ന സദ്ദായതി, തം ന ജീവതീതി. യദി, മഹാരാജ, ഉദകം ജീവെയ്യ, മഹന്താനം ഹത്ഥിനാഗാനം ഉസ്സന്നകായാനം പഭിന്നാനം സൊണ്ഡായ ഉസ്സിഞ്ചിത്വാ മുഖേ പക്ഖിപിത്വാ കുച്ഛിം പവേസയന്താനം, തമ്പി ഉദകം തേസം ദന്തന്തരേ ചിപ്പിയമാനം സദ്ദായെയ്യ. ഹത്ഥസതികാപി മഹാനാവാ ഗരുകാ ഭാരികാ അനേകസതസഹസ്സഭാരപരിപൂരാ മഹാസമുദ്ദേ വിചരന്തി, താഹിപി ചിപ്പിയമാനം ഉദകം സദ്ദായെയ്യ. മഹതിമഹന്താപി മച്ഛാ അനേകസതയോജനികകായാ തിമീ തിമിങ്ഗലാ തിമിരപിങ്ഗലാ അബ്ഭന്തരേ നിമുഗ്ഗാ മഹാസമുദ്ദേ നിവാസട്ഠാനതായ പടിവസന്താ മഹാഉദകധാരാ ആചമന്തി ധമന്തി ച, തേസമ്പി തം ദന്തന്തരേപി ഉദരന്തരേപി ചിപ്പിയമാനം ഉദകം സദ്ദായെയ്യ. യസ്മാ ച ഖോ, മഹാരാജ, ഏവരൂപേഹി ഏവരൂപേഹി മഹന്തേഹി പടിപീളനേഹി പടിപീളിതം ഉദകം ന സദ്ദായതി തസ്മാപി നത്ഥി ഉദകേ ജീവോ വാ സത്തോ വാതി, ഏവമേതം, മഹാരാജ, ധാരേഹീ’’തി.
‘‘സാധു , ഭന്തേ നാഗസേന, ദോസാഗതോ പഞ്ഹോ അനുച്ഛവികായ വിഭത്തിയാ വിഭത്തോ, യഥാ നാമ, ഭന്തേ നാഗസേന, മഹഗ്ഘം മണിരതനം ഛേകം ആചരിയം കുസലം സിക്ഖിതം മണികാരം പാപുണിത്വാ കിത്തിം ലഭെയ്യ ഥോമനം പസംസം, മുത്താരതനം വാ മുത്തികം ദുസ്സരതനം വാ ദുസ്സികം, ലോഹിതചന്ദനം വാ ഗന്ധികം പാപുണിത്വാ കിത്തിം ലഭെയ്യ ഥോമനം പസംസം. ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, ദോസാഗതോ ദേസാഗതോ (സീ॰ പീ॰) പഞ്ഹോ അനുച്ഛവികായ വിഭത്തിയാ വിഭത്തോ, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
ഉദകസത്തജീവപഞ്ഹോ നവമോ.
ബുദ്ധവഗ്ഗോ പഠമോ.
ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ നവ പഞ്ഹാ.
൨. നിപ്പപഞ്ചവഗ്ഗോ
൧. നിപ്പപഞ്ചപഞ്ഹോ
൧. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഭാസിതമ്പേതം ഭഗവതാ ‘നിപ്പപഞ്ചാരാമാ, ഭിക്ഖവേ, വിഹരഥ നിപ്പപഞ്ചരതിനോ’തി, കതമം തം നിപ്പപഞ്ച’’ന്തി? ‘‘സോതാപത്തിഫലം, മഹാരാജ, നിപ്പപഞ്ചം, സകദാഗാമിഫലം നിപ്പപഞ്ചം, അനാഗാമിഫലം നിപ്പപഞ്ചം, അരഹത്തഫലം നിപ്പപഞ്ച’’ന്തി.
‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, സോതാപത്തിഫലം നിപ്പപഞ്ചം, സകദാഗാമിഅനാഗാമിഅരഹത്തഫലം നിപ്പപഞ്ചം , കിസ്സ പന ഇമേ ഭിക്ഖൂ ഉദ്ദിസന്തി പരിപുച്ഛന്തി സുത്തം ഗെയ്യം വെയ്യാകരണം ഗാഥം ഉദാനം ഇതിവുത്തകം ജാതകം അബ്ഭുതധമ്മം വേദല്ലം, നവകമ്മേന പലിബുജ്ഝന്തി ദാനേന ച പൂജായ ച, നനു തേ ജിനപ്പടിക്ഖിത്തം കമ്മം കരോതീ’’തി?
‘‘യേ തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഉദ്ദിസന്തി പരിപുച്ഛന്തി സുത്തം ഗെയ്യം വെയ്യാകരണം ഗാഥം ഉദാനം ഇതിവുത്തകം ജാതകം അബ്ഭുതധമ്മം വേദല്ലം, നവകമ്മേന പലിബുജ്ഝന്തി ദാനേന ച പൂജായ ച, സബ്ബേ തേ നിപ്പപഞ്ചസ്സ പത്തിയാ കരൊന്തി. യേ തേ, മഹാരാജ, സഭാവപരിസുദ്ധാ പുബ്ബേ വാസിതവാസനാ, തേ ഏകചിത്തക്ഖണേന നിപ്പപച ഹൊന്തി. യേ പന തേ ഭിക്ഖൂ മഹാരജക്ഖാ, തേ ഇമേഹി പയോഗേഹി നിപ്പപഞ്ചാ ഹൊന്തി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഏകോ പുരിസോ ഖെത്തേ ബീജം രോപെത്വാ അത്തനോ യഥാബലവീരിയേന വിനാ പാകാരവതിയാ ധഞ്ഞം ഉദ്ധരെയ്യ, ഏകോ പുരിസോ ഖെത്തേ ബീജം രോപെത്വാ വനം പവിസിത്വാ കട്ഠഞ്ച സാഖഞ്ച ഛിന്ദിത്വാ വതിപാകാരം കത്വാ ധഞ്ഞം ഉദ്ധരെയ്യ. യാ തത്ഥ തസ്സ വതിപാകാരപരിയേസനാ, സാ ധഞ്ഞത്ഥായ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ സഭാവപരിസുദ്ധാ പുബ്ബേ വാസിതവാസനാ, തേ ഏകചിത്തക്ഖണേന നിപ്പപഞ്ചാ ഹൊന്തി, വിനാ വതിപാകാരം പുരിസോ വിയ ധഞ്ഞുദ്ധാരോ. യേ പന തേ ഭിക്ഖൂ മഹാരജക്ഖാ, തേ ഇമേഹി പയോഗേഹി നിപ്പപഞ്ചാ ഹൊന്തി, വതിപാകാരം കത്വാ പുരിസോ വിയ ധഞ്ഞുദ്ധാരോ.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ മഹതിമഹന്തേ അമ്ബരുക്ഖമത്ഥകേ ഫലപിണ്ഡി ഭവെയ്യ, അഥ തത്ഥ യോ കോചി ഇദ്ധിമാ ആഗന്ത്വാ തസ്സ ഫലം ഹരെയ്യ, യോ പന തത്ഥ അനിദ്ധിമാ, സോ കട്ഠഞ്ച വല്ലിഞ്ച ഛിന്ദിത്വാ നിസ്സേണിം ബന്ധിത്വാ തായ തം രുക്ഖം അഭിരുഹിത്വാ ഫലം ഹരെയ്യ. യാ തത്ഥ തസ്സ നിസ്സേണിപരിയേസനാ, സാ ഫലത്ഥായ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ സഭാവപരിസുദ്ധാ പുബ്ബേ വാസിതവാസനാ, തേ ഏകചിത്തക്ഖണേന നിപ്പപഞ്ചാ ഹൊന്തി, ഇദ്ധിമാ വിയ രുക്ഖഫലം ഹരന്തോ. യേ പന തേ ഭിക്ഖൂ മഹാരജക്ഖാ, തേ ഇമിനാ പയോഗേന സച്ചാനി അഭിസമെന്തി, നിസ്സേണിയാ വിയ പുരിസോ രുക്ഖഫലം ഹരന്തോ .
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഏകോ പുരിസോ അത്ഥകരണികോ ഏകകോ യേവ സാമികം ഉപഗന്ത്വാ അത്ഥം സാധേതി. ഏകോ ധനവാ ധനവസേന പരിസം വഡ്ഢെത്വാ പരിസായ അത്ഥം സാധേതി. യാ തത്ഥ തസ്സ പരിസപരിയേസനാ, സാ അത്ഥത്ഥായ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ സഭാവപരിസുദ്ധാ പുബ്ബേ വാസിതവാസനാ, തേ ഏകചിത്തക്ഖണേന ഛസു അഭിഞ്ഞാസു വസിഭാവം പാപുണന്തി, പുരിസോ വിയ ഏകകോ അത്ഥസിദ്ധിം കരൊന്തോ. യേ പന തേ ഭിക്ഖൂ മഹാരജക്ഖാ, തേ ഇമേഹി പയോഗേഹി സാമഞ്ഞത്ഥമഭിസാധെന്തി, പരിസായ വിയ പുരിസോ അത്ഥസിദ്ധിം കരൊന്തോ.
‘‘ഉദ്ദേസോപി, മഹാരാജ, ബഹുകാരോ, പരിപുച്ഛാപി ബഹുകാരാ, നവകമ്മമ്പി ബഹുകാരം, ദാനമ്പി ബഹുകാരം, പൂജാപി ബഹുകാരാ തേസു തേസു കരണീയേസു. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ രാജൂപസേവീ കതാവീ അമച്ചഭടബലദോവാരികഅനീകട്ഠപാരിസജ്ജജനേഹി, തേ തസ്സ കരണീയേ അനുപ്പത്തേ സബ്ബേപി ഉപകാരാ ഹൊന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഉദ്ദേസോപി ബഹുകാരോ, പരിപുച്ഛാപി ബഹുകാരാ, നവകമ്മമ്പി ബഹുകാരം, ദാനമ്പി ബഹുകാരം, പൂജാപി ബഹുകാരാ തേസു തേസു കരണീയേസു. യദി, മഹാരാജ, സബ്ബേപി അഭിജാതിപരിസുദ്ധാ ഭവെയ്യും, അനുസാസനേന അനുസാസകേന (സീ॰ പീ॰) കരണീയം ന ഭവെയ്യ. യസ്മാ ച ഖോ, മഹാരാജ, സവനേന കരണീയം ഹോതി, ഥേരോ, മഹാരാജ, സാരിപുത്തോ അപരിമിതമസങ്ഖെയ്യകപ്പം ഉപാദായ ഉപചിതകുസലമൂലോ പഞ്ഞായ കോടിം ഗതോ, സോപി വിനാ സവനേന നാസക്ഖി ആസവക്ഖയം പാപുണിതും. തസ്മാ, മഹാരാജ, ബഹുകാരം സവനം, തഥാ ഉദ്ദേസോപി പരിപുച്ഛാപി. തസ്മാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാപി നിപ്പപഞ്ചാ സങ്ഖതാ’’തി. ‘‘സുനിജ്ഝാപിതോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഹോ, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
നിപ്പപഞ്ചപഞ്ഹോ പഠമോ.
൨. ഖീണാസവഭാവപഞ്ഹോ
൨. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘യോ ഗിഹീ അരഹത്തം പത്തോ, ദ്വേ വാസ്സ ഗതിയോ ഭവന്തി അനഞ്ഞാ, തസ്മിം യേവ ദിവസേ പബ്ബജതി വാ പരിനിബ്ബായതി വാ. ന സോ ദിവസോ സക്കാ അതിക്കമേതു’ന്തി. സചേ സോ, ഭന്തേ നാഗസേന, തസ്മിം ദിവസേ ആചരിയം വാ ഉപജ്ഝായം വാ പത്തചീവരം വാ ന ലഭേഥ, അപി നു ഖോ സോ അരഹാ സയം വാ പബ്ബജെയ്യ ദിവസം വാ അതിക്കമെയ്യ, അഞ്ഞോ കോചി അരഹാ ഇദ്ധിമാ ആഗന്ത്വാ തം പബ്ബാജെയ്യ വാ പരിനിബ്ബായെയ്യ വാ’’തി? ‘‘ന സോ, മഹാരാജ, അരഹാ സയം പബ്ബജെയ്യ, സയം പബ്ബജന്തോ ഥെയ്യം ആപജ്ജതി, ന ച ദിവസം അതിക്കമെയ്യ, അഞ്ഞസ്സ അരഹന്തസ്സ ആഗമനം ഭവെയ്യ വാ ന വാ ഭവെയ്യ, തസ്മിം യേവ ദിവസേ പരിനിബ്ബായെയ്യാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, അരഹത്തസ്സ സന്തഭാവോ വിജഹിതോ ഹോതി, യേന അധിഗതസ്സ ജീവിതഹാരോ ഭവതീ’’തി.
‘‘വിസമം, മഹാരാജ, ഗിഹിലിങ്ഗം, വിസമേ ലിങ്ഗേ ലിങ്ഗദുബ്ബലതായ അരഹത്തം പത്തോ ഗിഹീ തസ്മിം യേവ ദിവസേ പബ്ബജതി വാ പരിനിബ്ബായതി വാ. നേസോ, മഹാരാജ, ദോസോ അരഹത്തസ്സ, ഗിഹിലിങ്ഗസ്സേവേസോ ദോസോ യദിദം ലിങ്ഗദുബ്ബലതാ.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഭോജനം സബ്ബസത്താനം ആയുപാലകം ജീവിതരക്ഖകം വിസമകൊട്ഠസ്സ മന്ദദുബ്ബലഗഹണികസ്സ അവിപാകേന ജീവിതം ഹരതി. നേസോ, മഹാരാജ, ദോസോ ഭോജനസ്സ, കൊട്ഠസ്സേവേസോ ദോസോ യദിദം അഗ്ഗിദുബ്ബലതാ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, വിസമേ ലിങ്ഗേ ലിങ്ഗദുബ്ബലതായ അരഹത്തം പത്തോ ഗിഹീ തസ്മിം യേവ ദിവസേ പബ്ബജതി വാ പരിനിബ്ബായതി വാ. നേസോ, മഹാരാജ, ദോസോ അരഹത്തസ്സ, ഗിഹിലിങ്ഗസ്സേവേസോ ദോസോ യദിദം ലിങ്ഗദുബ്ബലതാ.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പരിത്തം തിണസലാകം ഉപരി ഗരുകേ പാസാണേ ഠപിതേ ദുബ്ബലതായ ഭിജ്ജിത്വാ പതതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അരഹത്തം പത്തോ ഗിഹീ തേന ലിങ്ഗേന അരഹത്തം ധാരേതും അസക്കൊന്തോ തസ്മിം യേവ ദിവസേ പബ്ബജതി വാ പരിനിബ്ബായതി വാ.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ അബലോ ദുബ്ബലോ നിഹീനജച്ചോ പരിത്തപുഞ്ഞോ മഹതിമഹാരജ്ജം ലഭിത്വാ ഖണേന പരിപതതി പരിധംസതി ഓസക്കതി, ന സക്കോതി ഇസ്സരിയം ധാരേതും, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അരഹത്തം പത്തോ ഗിഹീ തേന ലിങ്ഗേന അരഹത്തം ധാരേതും ന സക്കോതി , തേന കാരണേന തസ്മിം യേവ ദിവസേ പബ്ബജതി വാ പരിനിബ്ബായതി വാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
ഖീണാസവഭാവപഞ്ഹോ ദുതിയോ.
൩. ഖീണാസവസതിസമ്മോസപഞ്ഹോ
൩. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അത്ഥി അരഹതോ സതിസമ്മോസോ’’തി? ‘‘വിഗതസതിസമ്മോസാ ഖോ, മഹാരാജ, അരഹന്തോ, നത്ഥി അരഹന്താനം സതിസമ്മോസോ’’തി. ‘‘ആപജ്ജെയ്യ പന, ഭന്തേ, അരഹാ ആപത്തി’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിസ്മിം വത്ഥുസ്മി’’ന്തി? ‘‘കുടികാരേ, മഹാരാജ, സഞ്ചരിത്തേ, വികാലേ കാലസഞ്ഞായ, പവാരിതേ അപ്പവാരിതസഞ്ഞായ, അനതിരിത്തേ അതിരിത്തസഞ്ഞായാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘യേ ആപത്തിം ആപജ്ജന്തി, തേ ദ്വീഹി കാരണേഹി ആപജ്ജന്തി അനാദരിയേന വാ അജാനനേന വാ’തി. അപി നു ഖോ, ഭന്തേ, അരഹതോ അനാദരിയം ഹോതി, യം അരഹാ ആപത്തിം ആപജ്ജതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി.
‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, അരഹാ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, നത്ഥി ച അരഹതോ അനാദരിയം, തേന ഹി അത്ഥി അരഹതോ സതിസമ്മോസോ’’തി? ‘‘നത്ഥി, മഹാരാജ, അരഹതോ സതിസമ്മോസോ, ആപത്തിഞ്ച അരഹാ ആപജ്ജതീ’’തി.
‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, കാരണേന മം സഞ്ഞാപേഹി, കിം തത്ഥ കാരണ’’ന്തി? ‘‘ദ്വേമേ, മഹാരാജ, കിലേസാ ലോകവജ്ജം പണ്ണത്തിവജ്ജഞ്ചാതി. കതമം, മഹാരാജ, ലോകവജ്ജം? ദസ അകുസലകമ്മപഥാ, ഇദം വുച്ചതി ലോകവജ്ജം. കതമം പണ്ണത്തിവജ്ജം? യം ലോകേ അത്ഥി സമണാനം അനനുച്ഛവികം അനനുലോമികം, ഗിഹീനം അനവജ്ജം. തത്ഥ ഭഗവാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതി ‘യാവജീവം അനതിക്കമനീയ’ന്തി. വികാലഭോജനം, മഹാരാജ, ലോകസ്സ അനവജ്ജം, തം ജിനസാസനേ വജ്ജം. ഭൂതഗാമവികോപനം, മഹാരാജ, ലോകസ്സ അനവജ്ജം, തം ജിനസാസനേ വജ്ജം. ഉദകേ ഹസ്സധമ്മം, മഹാരാജ, ലോകസ്സ അനവജ്ജം, തം ജിനസാസനേ വജ്ജം. ഇതി ഏവരൂപാനി ഏവരൂപാനി, മഹാരാജ , ജിനസാസനേ വജ്ജാനി, ഇദം വുച്ചതി പണ്ണത്തിവജ്ജം.
‘‘ലോകവജ്ജം അഭബ്ബോ ഖീണാസവോ തം അജ്ഝാചരിതും, യം കിലേസം പണ്ണത്തിവജ്ജം, തം അജാനന്തോ ആപജ്ജെയ്യ. അവിസയോ, മഹാരാജ, ഏകച്ചസ്സ അരഹതോ സബ്ബം ജാനിതും, ന ഹി തസ്സ ബലം അത്ഥി സബ്ബം ജാനിതും. അനഞ്ഞാതം, മഹാരാജ, അരഹതോ ഇത്ഥിപുരിസാനം നാമമ്പി ഗൊത്തമ്പി, മഗ്ഗോപി തസ്സ മഹിയാ അനഞ്ഞാതോ; വിമുത്തിം യേവ, മഹാരാജ, ഏകച്ചോ അരഹാ ജാനെയ്യ; ഛളഭിഞ്ഞോ അരഹാ സകവിസയം ജാനെയ്യ; സബ്ബഞ്ഞൂ, മഹാരാജ, തഥാഗതോവ സബ്ബം ജാനാതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
ഖീണാസവസതിസമ്മോസപഞ്ഹോ തതിയോ.
൪. ലോകേ നത്ഥിഭാവപഞ്ഹോ
൪. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ദിസ്സന്തി ലോകേ ബുദ്ധാ, ദിസ്സന്തി പച്ചേകബുദ്ധാ, ദിസ്സന്തി തഥാഗതസ്സ സാവകാ, ദിസ്സന്തി ചക്കവത്തിരാജാനോ, ദിസ്സന്തി പദേസരാജാനോ, ദിസ്സന്തി ദേവമനുസ്സാ, ദിസ്സന്തി സധനാ, ദിസ്സന്തി അധനാ, ദിസ്സന്തി സുഗതാ, ദിസ്സന്തി ദുഗ്ഗതാ, ദിസ്സതി പുരിസസ്സ ഇത്ഥിലിങ്ഗം പാതുഭൂതം, ദിസ്സതി ഇത്ഥിയാ പുരിസലിങ്ഗം പാതുഭൂതം, ദിസ്സതി സുകതം ദുക്കതം കമ്മം, ദിസ്സന്തി കല്യാണപാപകാനം കമ്മാനം വിപാകൂപഭോഗിനോ സത്താ, അത്ഥി ലോകേ സത്താ അണ്ഡജാ ജലാബുജാ സംസേദജാ ഓപപാതികാ, അത്ഥി സത്താ അപദാ ദ്വിപദാ ചതുപ്പദാ ബഹുപ്പദാ, അത്ഥി ലോകേ യക്ഖാ രക്ഖസാ കുമ്ഭണ്ഡാ അസുരാ ദാനവാ ഗന്ധബ്ബാ പേതാ പിസാചാ, അത്ഥി കിന്നരാ മഹോരഗാ നാഗാ സുപണ്ണാ സിദ്ധാ വിജ്ജാധരാ, അത്ഥി ഹത്ഥീ അസ്സാ ഗാവോ മഹിംസാ മഹിസാ (സീ॰ പീ॰) ഒട്ഠാ ഗദ്രഭാ അജാ ഏളകാ മിഗാ സൂകരാ സീഹാ ബ്യഗ്ഘാ ദീപീ അച്ഛാ കോകാ തരച്ഛാ സോണാ സിങ്ഗാലാ, അത്ഥി ബഹുവിധാ സകുണാ, അത്ഥി സുവണ്ണം രജതം മുത്താ മണി സങ്ഖോ സിലാ പവാളം ലോഹിതങ്കോ മസാരഗല്ലം വേളുരിയോ വജിരം ഫലികം കാളലോഹം തമ്ബലോഹം വട്ടലോഹം കംസലോഹം, അത്ഥി ഖോമം കോസെയ്യം കപ്പാസികം സാണം ഭങ്ഗം കമ്ബലം, അത്ഥി സാലി വീഹി യവോ കങ്ഗു കുദ്രൂസോ വരകോ ഗോധൂമോ മുഗ്ഗോ, മാസോ തിലം കുലത്ഥം, അത്ഥി മൂലഗന്ധോ സാരഗന്ധോ ഫെഗ്ഗുഗന്ധോ തചഗന്ധോ പത്തഗന്ധോ പുപ്ഫഗന്ധോ ഫലഗന്ധോ സബ്ബഗന്ധോ, അത്ഥി തിണ ലതാ ഗച്ഛ രുക്ഖ ഓസധി വനപ്പതി നദീ പബ്ബത സമുദ്ദ മച്ഛകച്ഛപാ സബ്ബം ലോകേ അത്ഥി. യം, ഭന്തേ, ലോകേ നത്ഥി, തം മേ കഥേഹീ’’തി.
‘‘തീണിമാനി, മഹാരാജ, ലോകേ നത്ഥി. കതമാനി തീണി? സചേതനാ വാ അചേതനാ വാ അജരാമരാ ലോകേ നത്ഥി, സങ്ഖാരാനം നിച്ചതാ നത്ഥി, പരമത്ഥേന സത്തൂപലദ്ധി നത്ഥി, ഇമാനി ഖോ, മഹാരാജ, തീണി ലോകേ നത്ഥീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
ലോകേ നത്ഥിഭാവപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.
൫. അകമ്മജാദിപഞ്ഹോ
൫. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ദിസ്സന്തി ലോകേ കമ്മനിബ്ബത്താ, ദിസ്സന്തി ഹേതുനിബ്ബത്താ, ദിസ്സന്തി ഉതുനിബ്ബത്താ, യം ലോകേ അകമ്മജം അഹേതുജം അനുതുജം, തം മേ കഥേഹീ’’തി. ‘‘ദ്വേമേ, മഹാരാജ, ലോകസ്മിം അകമ്മജാ അഹേതുജാ അനുതുജാ. കതമേ ദ്വേ? ആകാസോ, മഹാരാജ, അകമ്മജോ അഹേതുജോ അനുതുജോ; നിബ്ബാനം, മഹാരാജ, അകമ്മജം അഹേതുജം അനുതുജം. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ദ്വേ അകമ്മജാ അഹേതുജാ അനുതുജാ’’തി.
‘‘മാ, ഭന്തേ നാഗസേന, ജിനവചനം മക്ഖേഹി, മാ അജാനിത്വാ പഞ്ഹം ബ്യാകരോഹീ’’തി. ‘‘കിം ഖോ, മഹാരാജ, അഹം വദാമി, യം മം ത്വം ഏവം വദേസി ‘മാ, ഭന്തേ നാഗസേന, ജിനവചനം മക്ഖേഹി, മാ അജാനിത്വാ പഞ്ഹം ബ്യാകരോഹീ’’’തി? ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യുത്തമിദം താവ വത്തും ‘ആകാസോ അകമ്മജോ അഹേതുജോ അനുതുജോ’തി. അനേകസതേഹി പന, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണേഹി ഭഗവതാ സാവകാനം നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ മഗ്ഗോ അക്ഖാതോ, അഥ ച പന ത്വം ഏവം വദേസി ‘അഹേതുജം നിബ്ബാന’’’ന്തി. ‘‘സച്ചം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ അനേകസതേഹി കാരണേഹി സാവകാനം നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ മഗ്ഗോ അക്ഖാതോ, ന ച പന നിബ്ബാനസ്സ ഉപ്പാദായ ഹേതു അക്ഖാതോ’’തി.
‘‘എത്ഥ മയം, ഭന്തേ നാഗസേന, അന്ധകാരതോ അന്ധകാരതരം പവിസാമ, വനതോ വനതരം പവിസാമ, ഗഹനതോ ഗഹനതരം ഗഹനന്തരതോ ഗഹനന്തരം (ക॰) പവിസാമ, യത്ര ഹി നാമ നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ ഹേതു അത്ഥി, തസ്സ പന ധമ്മസ്സ ഉപ്പാദായ ഹേതു നത്ഥി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ ഹേതു അത്ഥി, തേന ഹി നിബ്ബാനസ്സ ഉപ്പാദായപി ഹേതു ഇച്ഛിതബ്ബോ.
‘‘യഥാ പന, ഭന്തേ നാഗസേന, പുത്തസ്സ പിതാ അത്ഥി, തേന കാരണേന പിതുനോപി പിതാ ഇച്ഛിതബ്ബോ. യഥാ അന്തേവാസികസ്സ ആചരിയോ അത്ഥി, തേന കാരണേന ആചരിയസ്സപി ആചരിയോ ഇച്ഛിതബ്ബോ . യഥാ അങ്കുരസ്സ ബീജം അത്ഥി, തേന കാരണേന ബീജസ്സപി ബീജം ഇച്ഛിതബ്ബം. ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, യദി നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ ഹേതു അത്ഥി, തേന കാരണേന നിബ്ബാനസ്സ ഉപ്പാദായപി ഹേതു ഇച്ഛിതബ്ബോ.
‘‘യഥാ രുക്ഖസ്സ വാ ലതായ വാ അഗ്ഗേ സതി തേന കാരണേന മജ്ഝമ്പി അത്ഥി, മൂലമ്പി അത്ഥി. ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, യദി നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ ഹേതു അത്ഥി, തേന കാരണേന നിബ്ബാനസ്സ ഉപ്പാദായപി ഹേതു ഇച്ഛിതബ്ബോ’’’തി.
‘‘അനുപ്പാദനീയം, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം, തസ്മാ ന നിബ്ബാനസ്സ ഉപ്പാദായ ഹേതു അക്ഖാതോ’’തി. ‘‘ഇങ്ഘ, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണം ദസ്സെത്വാ കാരണേന മം സഞ്ഞാപേഹി, യഥാഹം ജാനെയ്യം നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ ഹേതു അത്ഥി, നിബ്ബാനസ്സ ഉപ്പാദായ ഹേതു നത്ഥീ’’തി.
‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, സക്കച്ചം സോതം ഓദഹ, സാധുകം സുണോഹി, വക്ഖാമി തത്ഥ കാരണം, സക്കുണെയ്യ, മഹാരാജ, പുരിസോ പാകതികേന ബലേന ഇതോ ഹിമവന്തം പബ്ബതരാജം ഉപഗന്തു’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സക്കുണെയ്യ പന സോ, മഹാരാജ, പുരിസോ പാകതികേന ബലേന ഹിമവന്തം പബ്ബതരാജം ഇധ ആഹരിതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സക്കാ നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ മഗ്ഗോ അക്ഖാതും, ന സക്കാ നിബ്ബാനസ്സ ഉപ്പാദായ ഹേതു ദസ്സേതും.
‘‘സക്കുണെയ്യ, മഹാരാജ, പുരിസോ പാകതികേന ബലേന മഹാസമുദ്ദം നാവായ ഉത്തരിത്വാ പാരിമതീരം ഗന്തു’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി? ‘‘സക്കുണെയ്യ പന സോ, മഹാരാജ , പുരിസോ പാകതികേന ബലേന മഹാസമുദ്ദസ്സ പാരിമതീരം ഇധ ആഹരിതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സക്കാ നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ മഗ്ഗോ അക്ഖാതും, ന സക്കാ നിബ്ബാനസ്സ ഉപ്പാദായ ഹേതു ദസ്സേതും. കിം കാരണാ? അസങ്ഖതത്താ ധമ്മസ്സാ’’തി.
‘‘അസങ്ഖതം , ഭന്തേ നാഗസേന, നിബ്ബാന’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, അസങ്ഖതം നിബ്ബാനം ന കേഹിചി കതം, നിബ്ബാനം, മഹാരാജ, ന വത്തബ്ബം ഉപ്പന്നന്തി വാ അനുപ്പന്നന്തി വാ ഉപ്പാദനീയന്തി വാ അതീതന്തി വാ അനാഗതന്തി വാ പച്ചുപ്പന്നന്തി വാ ചക്ഖുവിഞ്ഞെയ്യന്തി വാ സോതവിഞ്ഞെയ്യന്തി വാ ഘാനവിഞ്ഞെയ്യന്തി വാ ജിവ്ഹാവിഞ്ഞെയ്യന്തി വാ കായവിഞ്ഞെയ്യന്തി വാ’’തി. ‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, നിബ്ബാനം ന ഉപ്പന്നം ന അനുപ്പന്നം ന ഉപ്പാദനീയം ന അതീതം ന അനാഗതം ന പച്ചുപ്പന്നം ന ചക്ഖുവിഞ്ഞെയ്യം ന സോതവിഞ്ഞെയ്യം ന ഘാനവിഞ്ഞെയ്യം ന ജിവ്ഹാവിഞ്ഞെയ്യം ന കായവിഞ്ഞെയ്യം, തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ നത്ഥിധമ്മം നിബ്ബാനം അപദിസഥ ‘നത്ഥി നിബ്ബാന’ന്തി. ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം, മനോവിഞ്ഞെയ്യം നിബ്ബാനം, വിസുദ്ധേന മാനസേന പണീതേന ഉജുകേന അനാവരണേന നിരാമിസേന സമ്മാപടിപന്നോ അരിയസാവകോ നിബ്ബാനം പസ്സതീ’’തി.
‘‘കീദിസം പന തം, ഭന്തേ, നിബ്ബാനം, യം തം ഓപമ്മേഹി ആദീപനീയം കാരണേഹി മം സഞ്ഞാപേഹി, യഥാ അത്ഥിധമ്മം ഓപമ്മേഹി ആദീപനീയ’’ന്തി. ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, വാതോ നാമാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഇങ്ഘ, മഹാരാജ, വാതം ദസ്സേഹി വണ്ണതോ വാ സണ്ഠാനതോ വാ അണും വാ ഥൂലം വാ ദീഘം വാ രസ്സം വാ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, ഭന്തേ നാഗസേന, വാതോ ഉപദസ്സയിതും, ന സോ വാതോ ഹത്ഥഗ്ഗഹണം വാ നിമ്മദ്ദനം വാ ഉപേതി, അപി ച അത്ഥി സോ വാതോ’’തി. ‘‘യദി, മഹാരാജ, ന സക്കാ വാതോ ഉപദസ്സയിതും, തേന ഹി നത്ഥി വാതോ’’തി? ‘‘ജാനാമഹം, ഭന്തേ നാഗസേന, വാതോ അത്ഥീതി മേ ഹദയേ അനുപവിട്ഠം, ന ചാഹം സക്കോമി വാതം ഉപദസ്സയിതു’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥി നിബ്ബാനം, ന ച സക്കാ നിബ്ബാനം ഉപദസ്സയിതും വണ്ണേന വാ സണ്ഠാനേന വാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, സൂപദസ്സിതം ഓപമ്മം, സുനിദ്ദിട്ഠം കാരണം, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമി ‘അത്ഥി നിബ്ബാന’’’ന്തി.
അകമ്മജാദിപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.
൬. കമ്മജാദിപഞ്ഹോ
൬. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതമേ എത്ഥ കമ്മജാ, കതമേ ഹേതുജാ, കതമേ ഉതുജാ, കതമേ ന കമ്മജാ, ന ഹേതുജാ, ന ഉതുജാ’’തി? ‘‘യേ കേചി, മഹാരാജ, സത്താ സചേതനാ, സബ്ബേ തേ കമ്മജാ; അഗ്ഗി ച സബ്ബാനി ച ബീജജാതാനി ഹേതുജാനി; പഥവീ ച പബ്ബതാ ച ഉദകഞ്ച വാതോ ച, സബ്ബേ തേ ഉതുജാ; ആകാസോ ച നിബ്ബാനഞ്ച ഇമേ ദ്വേ അകമ്മജാ അഹേതുജാ അനുതുജാ. നിബ്ബാനം പന, മഹാരാജ, ന വത്തബ്ബം കമ്മജന്തി വാ ഹേതുജന്തി വാ ഉതുജന്തി വാ ഉപ്പന്നന്തി വാ അനുപ്പന്നന്തി വാ ഉപ്പാദനീയന്തി വാ അതീതന്തി വാ അനാഗതന്തി വാ പച്ചുപ്പന്നന്തി വാ ചക്ഖുവിഞ്ഞെയ്യന്തി വാ സോതവിഞ്ഞെയ്യന്തി വാ ഘാനവിഞ്ഞെയ്യന്തി വാ ജിവ്ഹാവിഞ്ഞെയ്യന്തി വാ കായവിഞ്ഞെയ്യന്തി വാ, അപി ച, മഹാരാജ, മനോവിഞ്ഞെയ്യം നിബ്ബാനം, യം സോ സമ്മാപടിപന്നോ അരിയസാവകോ വിസുദ്ധേന ഞാണേന പസ്സതീ’’തി. ‘‘രമണീയോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഹോ സുവിനിച്ഛിതോ നിസ്സംസയോ ഏകന്തഗതോ, വിമതി ഉപ്പച്ഛിന്നാ, ത്വം ഗണിവരപവരമാസജ്ജാ’’തി.
കമ്മജാദിപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.
൭. യക്ഖപഞ്ഹോ
൭. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അത്ഥി ലോകേ യക്ഖാ നാമാ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, അത്ഥി ലോകേ യക്ഖാ നാമാ’’തി. ‘‘ചവന്തി പന തേ, ഭന്തേ, യക്ഖാ തമ്ഹാ യോനിയാ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, ചവന്തി തേ യക്ഖാ തമ്ഹാ യോനിയാ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന, ഭന്തേ നാഗസേന, തേസം മതാനം യക്ഖാനം സരീരം ന ദിസ്സതി, കുണപഗന്ധോപി ന വായതീ’’തി? ‘‘ദിസ്സതി, മഹാരാജ, മതാനം യക്ഖാനം സരീരം, കുണപഗന്ധോപി തേസം വായതി, മതാനം, മഹാരാജ, യക്ഖാനം സരീരം കീടവണ്ണേന വാ ദിസ്സതി, കിമിവണ്ണേന വാ ദിസ്സതി, കിപില്ലികവണ്ണേന വാ ദിസ്സതി, പടങ്ഗവണ്ണേന വാ ദിസ്സതി, അഹിവണ്ണേന വാ ദിസ്സതി, വിച്ഛികവണ്ണേന വാ ദിസ്സതി, സതപദിവണ്ണേന വാ ദിസ്സതി, ദിജവണ്ണേന വാ ദിസ്സതി, മിഗവണ്ണേന വാ ദിസ്സതീ’’തി. ‘‘കോ ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, അഞ്ഞോ ഇദം പഞ്ഹം പുട്ഠോ വിസജ്ജെയ്യ അഞ്ഞത്ര തവാദിസേന ബുദ്ധിമതാ’’തി.
യക്ഖപഞ്ഹോ സത്തമോ.
൮. അനവസേസസിക്ഖാപദപഞ്ഹോ
൮. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യേ തേ അഹേസും തികിച്ഛകാനം പുബ്ബകാ ആചരിയാ സെയ്യഥിദം, നാരദോ ധമ്മന്തരീ ധന്വന്തരീ (?) അങ്ഗിരസോ കപിലോ കണ്ഡരഗ്ഗി സാമോ അതുലോ പുബ്ബകച്ചായനോ, സബ്ബേപേതേ ആചരിയാ സകിം യേവ രോഗുപ്പത്തിഞ്ച നിദാനഞ്ച സഭാവഞ്ച സമുട്ഠാനഞ്ച തികിച്ഛഞ്ച കിരിയഞ്ച സിദ്ധാസിദ്ധഞ്ച സബ്ബം തം സന്തം (ക॰) നിരവസേസം ജാനിത്വാ ‘ഇമസ്മിം കായേ എത്തകാ രോഗാ ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തീ’തി ഏകപ്പഹാരേന കലാപഗ്ഗാഹം കരിത്വാ സുത്തം ബന്ധിംസു, അസബ്ബഞ്ഞുനോ ഏതേ സബ്ബേ, കിസ്സ പന തഥാഗതോ സബ്ബഞ്ഞൂ സമാനോ അനാഗതം കിരിയം ബുദ്ധഞാണേന ജാനിത്വാ ‘എത്തകേ നാമ വത്ഥുസ്മിം എത്തകം നാമ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതബ്ബം ഭവിസ്സതീ’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ അനവസേസതോ സിക്ഖാപദം ന പഞ്ഞപേസി, ഉപ്പന്നുപ്പന്നേ വത്ഥുസ്മിം അയസേ പാകടേ ദോസേ വിത്ഥാരികേ പുഥുഗതേ ഉജ്ഝായന്തേസു മനുസ്സേസു തസ്മിം തസ്മിം കാലേ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസീ’’തി?
‘‘ഞാതമേതം, മഹാരാജ, തഥാഗതസ്സ ‘ഇമസ്മിം സമയേ ഇമേസു മനുസ്സേസു സാധികം ദിയഡ്ഢസിക്ഖാപദസതം പഞ്ഞപേതബ്ബം ഭവിസ്സതീ’തി, അപി ച തഥാഗതസ്സ ഏവം അഹോസി ‘സചേ ഖോ അഹം സാധികം ദിയഡ്ഢസിക്ഖാപദസതം ഏകപ്പഹാരം പഞ്ഞപെസ്സാമി, മഹാജനോ സന്താസമാപജ്ജിസ്സതി ‘ബഹുകം ഇധ രക്ഖിതബ്ബം, ദുക്കരം വത ഭോ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാസനേ പബ്ബജിതു’ന്തി, പബ്ബജിതുകാമാപി ന പബ്ബജിസ്സന്തി, വചനഞ്ച മേ ന സദ്ദഹിസ്സന്തി, അസദ്ദഹന്താ തേ മനുസ്സാ അപായഗാമിനോ ഭവിസ്സന്ന-തി ഉപ്പന്നുപ്പന്നേ വത്ഥുസ്മിം ധമ്മദേസനായ വിഞ്ഞാപെത്വാ പാകടേ ദോസേ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപെസ്സാമീ’’’തി. ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധാനം, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ നാഗസേന, ബുദ്ധാനം, യാവ മഹന്തം തഥാഗതസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം, ഏവമേതം, ഭന്തേ നാഗസേന, സുനിദ്ദിട്ഠോ ഏസോ അത്ഥോ തഥാഗതേന, ‘ബഹുകം ഇധ സിക്ഖിതബ്ബ’ന്തി സുത്വാ സത്താനം സന്താസോ ഉപ്പജ്ജെയ്യ, ഏകോപി ജിനസാസനേ ന പബ്ബജെയ്യ, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
അനവസേസസിക്ഖാപദപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.
൯. സൂരിയതപനപഞ്ഹോ
൯. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അയം സൂരിയോ സബ്ബകാലം കഠിനം തപതി, ഉദാഹു കിഞ്ചികാലം മന്ദം തപതീ’’തി? ‘‘സബ്ബകാലം, മഹാരാജ, സൂരിയോ കഠിനം തപതി , ന കിഞ്ചികാലം മന്ദം തപതീ’’തി. ‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, സൂരിയോ സബ്ബകാലം കഠിനം തപതി, കിസ്സ പന അപ്പേകദാ സൂരിയോ കഠിനം തപതി, അപ്പേകദാ മന്ദം തപതീ’’തി? ‘‘ചത്താരോമേ, മഹാരാജ, സൂരിയസ്സ രോഗാ, യേസം അഞ്ഞതരേന രോഗേന പടിപീളിതോ സൂരിയോ മന്ദം തപതി. കതമേ ചത്താരോ? അബ്ഭം, മഹാരാജ, സൂരിയസ്സ രോഗോ, തേന രോഗേന പടിപീളിതോ സൂരിയോ മന്ദം തപതി. മഹികാ, മഹാരാജ, സൂരിയസ്സ രോഗോ, തേന രോഗേന പടിപീളിതോ സൂരിയോ മന്ദം തപതി. മേഘോ, മഹാരാജ, സൂരിയസ്സ രോഗോ, തേന രോഗേന പടിപീളിതോ സൂരിയോ മന്ദം തപതി. രാഹു, മഹാരാജ, സൂരിയസ്സ രോഗോ, തേന രോഗേന പടിപീളിതോ സൂരിയോ മന്ദം തപതി. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ചത്താരോ സൂരിയസ്സ രോഗാ, യേസം അഞ്ഞതരേന രോഗേന പടിപീളിതോ സൂരിയോ മന്ദം തപതീ’’തി. ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ നാഗസേന, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ നാഗസേന, സൂരിയസ്സപി താവ തേജോസമ്പന്നസ്സ രോഗോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, കിമങ്ഗം പന അഞ്ഞേസം സത്താനം, നത്ഥി, ഭന്തേ, ഏസാ വിഭത്തി അഞ്ഞസ്സ അഞ്ഞത്ര തവാദിസേന ബുദ്ധിമതാ’’തി.
സൂരിയതപനപഞ്ഹോ നവമോ.
൧൦. കഠിനതപനപഞ്ഹോ
൧൦. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിസ്സ ഹേമന്തേ സൂരിയോ കഠിനം തപതി, നോ തഥാ ഗിമ്ഹേ’’തി? ‘‘ഗിമ്ഹേ, മഹാരാജ, അനുപഹതം ഹോതി രജോജല്ലം, വാതക്ഖുഭിതാ രേണൂ ഗഗനാനുഗതാ ഹൊന്തി, ആകാസേപി അബ്ഭാ സുബഹലാ ഹൊന്തി, മഹാവാതോ ച അധിമത്തം വായതി, തേ സബ്ബേ നാനാകുലാ സമായുതാ സൂരിയരംസിയോ പിദഹന്തി, തേന ഗിമ്ഹേ സൂരിയോ മന്ദം തപതി.
‘‘ഹേമന്തേ പന, മഹാരാജ, ഹെട്ഠാ പഥവീ നിബ്ബുതാ ഹോതി, ഉപരി മഹാമേഘോ ഉപട്ഠിതോ ഹോതി, ഉപസന്തം ഹോതി രജോജല്ലം, രേണു ച സന്തസന്തം ഗഗനേ ചരതി, വിഗതവലാഹകോ ച ഹോതി ആകാസോ, വാതോ ച മന്ദമന്ദം വായതി, ഏതേസം ഉപരതിയാ വിസുദ്ധാ വിസദാ (സീ॰ പീ॰) ഹൊന്തി സൂരിയരംസിയോ, ഉപഘാതവിമുത്തസ്സ സൂരിയസ്സ താപോ അതി വിയ തപതി. ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന സൂരിയോ ഹേമന്തേ കഠിനം തപതി, നോ തഥാ ഗിമ്ഹേ’’തി. ‘‘സബ്ബീതിമുത്തോ, ഭന്തേ, സൂരിയോ കഠിനം തപതി, മേഘാദിസഹഗതോ കഠിനം ന തപതീ’’തി.
കഠിനതപനപഞ്ഹോ ദസമോ.
നിപ്പപഞ്ചവഗ്ഗോ ദുതിയോ.
ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ ദസ പഞ്ഹാ.
൩. വെസ്സന്തരവഗ്ഗോ
൧. വെസ്സന്തരപഞ്ഹോ
൧. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബേവ ബോധിസത്താ പുത്തദാരം ദെന്തി, ഉദാഹു വെസ്സന്തരേനേവ രഞ്ഞാ പുത്തദാരം ദിന്ന’’ന്തി? ‘‘സബ്ബേപി, മഹാരാജ, ബോധിസത്താ പുത്തദാരം ദെന്തി, ന വെസ്സന്തരേനേവ രഞ്ഞാ പുത്തദാരം ദിന്ന’’ന്തി. ‘‘അപി ച ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, തേസം അനുമതേന ദെന്തീ’’തി. ‘‘ഭരിയാ, മഹാരാജ, അനുമതാ, ദാരകാ പന ബാലതായ വിലപിംസു ലാലപിംസു (സീ॰ പീ॰), യദി തേ അത്ഥതോ ജാനെയ്യും, തേപി അനുമോദെയ്യും, ന തേ വിലപെയ്യു’’ന്തി.
‘‘ദുക്കരം, ഭന്തേ നാഗസേന, ബോധിസത്തേന കതം, യം സോ അത്തനോ ഓരസേ പിയേ പുത്തേ ബ്രാഹ്മണസ്സ ദാസത്ഥായ അദാസി.
‘‘ഇദമ്പി ദുതിയം ദുക്കരതോ ദുക്കരതരം, യം സോ അത്തനോ ഓരസേ പിയേ പുത്തേ ബാലകേ തരുണകേ ലതായ ബന്ധിത്വാ തേന ബ്രാഹ്മണേന ലതായ അനുമജ്ജീയന്തേ ദിസ്വാ അജ്ഝുപെക്ഖി.
‘‘ഇദമ്പി തതിയം ദുക്കരതോ ദുക്കരതരം, യം സോ സകേന ബലേന ബന്ധനാ മുച്ചിത്വാ ആഗതേ ദാരകേ സാരജ്ജമുപഗതേ പുനദേവ ലതായ ബന്ധിത്വാ അദാസി.
‘‘ഇദമ്പി ചതുത്ഥം ദുക്കരതോ ദുക്കരതരം, യം സോ ദാരകേ ‘അയം ഖോ, താത, യക്ഖോ ഖാദിതും നേതി അമ്ഹേ’തി വിലപന്തേ ‘മാ ഭായിത്ഥാ’തി ന അസ്സാസേസി.
‘‘ഇദമ്പി പഞ്ചമം ദുക്കരതോ ദുക്കരതരം, യം സോ ജാലിസ്സ കുമാരസ്സ രുദമാനസ്സ പാദേസു നിപതിത്വാ ‘അലം, താത, കണ്ഹാജിനം നിവത്തേഹി, അഹമേവ ഗച്ഛാമി യക്ഖേന സഹ, ഖാദതു മം യക്ഖോ’തി യാചമാനസ്സ ഏവം ന സമ്പടിച്ഛി.
‘‘ഇദമ്പി ഛട്ഠം ദുക്കരതോ ദുക്കരതരം, യം സോ ജാലിസ്സ കുമാരസ്സ ‘പാസാണസമം നൂന തേ, താത, ഹദയം, യം ത്വം അമ്ഹാകം ദുക്ഖിതാനം പെക്ഖമാനോ നിമ്മനുസ്സകേ ബ്രഹാരഞ്ഞേ യക്ഖേന നീയമാനേ ന നിവാരേസീ’തി വിലപമാനസ്സ കാരുഞ്ഞം നാകാസി.
‘‘ഇദമ്പി സത്തമം ദുക്കരതോ ദുക്കരതരം, യം തസ്സ രുളരുളസ്സ ഭീമഭീമസ്സ നീതേ ദാരകേ അദസ്സനം ഗമിതേ ന ഫലി ഹദയം സതധാ വാ സഹസ്സധാ വാ, പുഞ്ഞകാമേന മനുജേന കിം പരദുക്ഖാപനേന, നനു നാമ സകദാനം ദാതബ്ബം ഹോതീ’’തി?
‘‘ദുക്കരസ്സ, മഹാരാജ, കതത്താ ബോധിസത്തസ്സ കിത്തിസദ്ദോ ദസസഹസ്സിയാ ലോകധാതുയാ സദേവമനുസ്സേസു അബ്ഭുഗ്ഗതോ, ദേവാ ദേവഭവനേ പകിത്തെന്തി, അസുരാ അസുരഭവനേ പകിത്തെന്തി, ഗരുളാ ഗരുളഭവനേ പകിത്തെന്തി, നാഗാ നാഗഭവനേ പകിത്തെന്തി, യക്ഖാ യക്ഖഭവനേ പകിത്തെന്തി, അനുപുബ്ബേന തസ്സ കിത്തിസദ്ദോ പരമ്പരായ അജ്ജേതരഹി ഇധ അമ്ഹാകം സമയം അനുപ്പത്തോ, തം മയം ദാനം പകിത്തെന്താ വികോപെന്താ നിസിന്നാ സുദിന്നം, ഉദാഹു ദുദ്ദിന്നന്തി. സോ ഖോ പനായം, മഹാരാജ, കിത്തിസദ്ദോ നിപുണാനം വിഞ്ഞൂനം വിദൂനം വിഭാവീനം ബോധിസത്താനം ദസ ഗുണേ അനുദസ്സതി. കതമേ ദസ? അഗേധതാ നിരാലയതാ ചാഗോ പഹാനം അപുനരാവത്തിതാ സുഖുമതാ മഹന്തതാ ദുരനുബോധതാ ദുല്ലഭതാ അസദിസതാ ബുദ്ധധമ്മസ്സ, സോ ഖോ പനായം, മഹാരാജ, കിത്തിസദ്ദോ നിപുണാനം വിഞ്ഞൂനം വിദൂനം വിഭാവീനം ബോധിസത്താനം ഇമേ ദസ ഗുണേ അനുദസ്സതീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ പരം ദുക്ഖാപെത്വാ ദാനം ദേതി, അപി നു തം ദാനം സുഖവിപാകം ഹോതി സഗ്ഗസംവത്തനിക’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, കിം വത്തബ്ബ’’ന്തി. ‘‘ഇങ്ഘ, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണം ഉപദസ്സേഹീ’’തി. ‘‘ഇധ, മഹാരാജ, കോചി സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ സീലവാ ഹോതി കല്യാണധമ്മോ, സോ ഭവെയ്യ പക്ഖഹതോ വാ പീഠസപ്പീ വാ അഞ്ഞതരം വാ ബ്യാധിം ആപന്നോ, തമേനം യോ കോചി പുഞ്ഞകാമോ യാനം ആരോപെത്വാ പത്ഥിതം ദേസമനുപാപെയ്യ, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, തസ്സ പുരിസസ്സ തതോനിദാനം കിഞ്ചി സുഖം നിബ്ബത്തെയ്യ സഗ്ഗസംവത്തനികം തം കമ്മ’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, കിം വത്തബ്ബം? ഹത്ഥിയാനം വാ സോ, ഭന്തേ, പുരിസോ ലഭെയ്യ അസ്സയാനം വാ രഥയാനം വാ, ഥലേ ഥലയാനം ജലേ ജലയാനം ദേവേസു ദേവയാനം മനുസ്സേസു മനുസ്സയാനം, തദനുച്ഛവികം തദനുലോമികം ഭവേ ഭവേ നിബ്ബത്തെയ്യ, തദനുച്ഛവികാനി തദനുലോമികാനി ചസ്സ സുഖാനി നിബ്ബത്തെയ്യും, സുഗതിതോ സുഗതിം ഗച്ഛെയ്യ, തേനേവ കമ്മാഭിസന്ദേന ഇദ്ധിയാനം അഭിരുയ്ഹ പത്ഥിതം നിബ്ബാനനഗരം പാപുണെയ്യാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, പരദുക്ഖാപനേന ദിന്നദാനം സുഖവിപാകം ഹോതി സഗ്ഗസംവത്തനികം , യം സോ പുരിസോ ബലീബദ്ദേ ദുക്ഖാപെത്വാ ഏവരൂപം സുഖം അനുഭവതി.
‘‘അപരമ്പി , മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യഥാ പരദുക്ഖാപനേന ദിന്നദാനം സുഖവിപാകം ഹോതി സഗ്ഗസംവത്തനികം. ഇധ, മഹാരാജ, യോ കോചി രാജാ ജനപദതോ ധമ്മികം ബലിം ഉദ്ധരാപെത്വാ ആണാപവത്തനേന ദാനം ദദെയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, രാജാ തതോനിദാനം കിഞ്ചി സുഖം അനുഭവെയ്യ സഗ്ഗസംവത്തനികം തം ദാന’’ന്തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, കിം വത്തബ്ബം, തതോനിദാനം സോ, ഭന്തേ, രാജാ ഉത്തരിം അനേകസതസഹസ്സഗുണം ലഭെയ്യ. രാജൂനം അതിരാജാ ഭവെയ്യ, ദേവാനം അതിദേവോ ഭവെയ്യ, ബ്രഹ്മാനം അതിബ്രഹ്മാ ഭവെയ്യ, സമണാനം അതിസമണോ ഭവെയ്യ, ബ്രാഹ്മണാനം അതിബ്രാഹ്മണോ ഭവെയ്യ, അരഹന്താനം അതിഅരഹാ അതിഅരഹന്തോ (സ്യാ॰ ക॰) ഭവെയ്യാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, പരദുക്ഖാപനേന ദിന്നദാനം സുഖവിപാകം ഹോതി സഗ്ഗസംവത്തനികം, യം സോ രാജാ ബലിനാ ജനം പീളെത്വാ ദിന്നദാനേന ഏവരൂപം ഉത്തരിം യസസുഖം അനുഭവതീ’’തി.
‘‘അതിദാനം, ഭന്തേ നാഗസേന, വെസ്സന്തരേന രഞ്ഞാ ദിന്നം, യം സോ സകം ഭരിയം പരസ്സ ഭരിയത്ഥായ അദാസി, സകേ ഓരസേ പുത്തേ ബ്രാഹ്മണസ്സ ദാസത്ഥായ അദാസി, അതിദാനം നാമ, ഭന്തേ നാഗസേന, ലോകേ വിദൂഹി നിന്ദിതം ഗരഹിതം, യഥാ നാമ, ഭന്തേ നാഗസേന, അതിഭാരേന സകടസ്സ അക്ഖോ ഭിജ്ജതി, അതിഭാരേന നാവാ ഓസീദതി, അതിഭുത്തേന ഭോജനം വിസമം പരിണമതി, അതിവസ്സേന ധഞ്ഞം വിനസ്സതി, അതിദാനേന ഭോഗക്ഖയം ഉപേതി, അതിതാപേന പഥവീ ഉപഡയ്ഹതി, അതിരാഗേന ഉമ്മത്തകോ ഹോതി, അതിദോസേന വജ്ഝോ ഹോതി, അതിമോഹേന അനയം ആപജ്ജതി, അതിലോഭേന ചോരഗ്ഗഹണമുപഗച്ഛതി, അതിഭയേന നിരുജ്ഝതി, അതിപൂരേന നദീ ഉത്തരതി, അതിവാതേന അസനി പതതി, അതിഅഗ്ഗിനാ ഓദനം ഉത്തരതി, അതിസഞ്ചരണേന ന ചിരം ജീവതി. ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, അതിദാനം നാമ ലോകേ വിദൂഹി നിന്ദിതം ഗരഹിതം, അതിദാനം, ഭന്തേ നാഗസേന, വെസ്സന്തരേന രഞ്ഞാ ദിന്നം, ന തത്ഥ കിഞ്ചി ഫലം ഇച്ഛിതബ്ബ’’ന്തി.
‘‘അതിദാനം, മഹാരാജ, ലോകേ വിദൂഹി വണ്ണിതം ഥുതം പസത്ഥം, യേ കേചി യാദിസം കീദിസം ദാനം ദെന്തി കേചി യാദിസം താദിസം ദാനം ദെന്തി (സ്യാ॰), അതിദാനദായീ ലോകേ കിത്തിം പാപുണാതി. യഥാ , മഹാരാജ, അതിപവരതായ ദിബ്ബം വനമൂലം ഗഹിതമ്പി ഹത്ഥപാസേ ഠിതാനം പരജനാനം ന ദസ്സയതി, അഗദോ അതിജച്ചതായ അതിഉസഭതായ (ക॰) പീളായ സമുഗ്ഘാതകോ രോഗാനം അന്തകരോ, അഗ്ഗി അതിജോതിതായ ഡഹതി, ഉദകം അതിസീതതായ നിബ്ബാപേതി, പദുമം പരിസുദ്ധതായ ന ഉപലിമ്പതി വാരികദ്ദമേന, മണി അതിഗുണതായ കാമദദോ, വജിരം അതിതിഖിണതായ വിജ്ഝതി മണിമുത്താഫലികം, പഥവീ അതിമഹന്തതായ നരോരഗമിഗപക്ഖിജലസേലപബ്ബതദുമേ ധാരേതി, സമുദ്ദോ അതിമഹന്തതായ അപരിപൂരണോ, സിനേരു അതിഭാരതായ അചലോ, ആകാസോ അതിവിത്ഥാരതായ അനന്തോ, സൂരിയോ അതിപ്പഭതായ തിമിരം ഘാതേതി, സീഹോ അതിജാതിതായ വിഗതഭയോ, മല്ലോ അതിബലവതായ പടിമല്ലം ഖിപ്പം ഉക്ഖിപതി , രാജാ അതിപുഞ്ഞതായ അധിപതി, ഭിക്ഖു അതിസീലവന്തതായ നാഗയക്ഖനരമരൂഹി നമസ്സനീയോ, ബുദ്ധോ അതിഅഗ്ഗതായ അതിവിസിട്ഠതായ (സ്യാ॰) അനുപമോ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അതിദാനം നാമ ലോകേ വിദൂഹി വണ്ണിതം ഥുതം പസത്ഥം, യേ കേചി യാദിസം കീദിസം ദാനം ദെന്തി, അതിദാനദായീ ലോകേ കിത്തിം പാപുണാതി, അതിദാനേന വെസ്സന്തരോ രാജാ ദസസഹസ്സിയാ ലോകധാതുയാ വണ്ണിതോ ഥുതോ പസത്ഥോ മഹിതോ കിത്തിതോ, തേനേവ അതിദാനേന വെസ്സന്തരോ രാജാ അജ്ജേതരഹി ബുദ്ധോ ജാതോ അഗ്ഗോ സദേവകേ ലോകേ.
‘‘അത്ഥി പന, മഹാരാജ, ലോകേ ഠപനീയം ദാനം, യം ദക്ഖിണെയ്യേ അനുപ്പത്തേ ന ദാതബ്ബ’’ന്തി? ‘‘ദസ ഖോ പനിമാനി, ഭന്തേ നാഗസേന, ദാനാനി, യാനി ലോകേ അദാനസമ്മതാനി, യോ താനി ദാനാനി ദേതി, സോ അപായഗാമീ ഹോതി. കതമാനി ദസ? മജ്ജദാനം, ഭന്തേ നാഗസേന, ലോകേ അദാനസമ്മതം, യോ തം ദാനം ദേതി, സോ അപായഗാമീ ഹോതി. സമജ്ജദാനം…പേ॰… ഇത്ഥിദാനം…പേ॰… ഉസഭദാനം…പേ॰… ചിത്തകമ്മദാനം…പേ॰… സത്ഥദാനം …പേ॰… വിസദാനം…പേ॰… സങ്ഖലികദാനം…പേ॰… കുക്കുടസൂകരദാനം…പേ॰… തുലാകൂടമാനകൂടദാനം, ഭന്തേ നാഗസേന, ലോകേ അദാനസമ്മതം ഹോതി, യോ തം ദാനം ദേതി, സോ അപായഗാമീ ഹോതി. ഇമാനി ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, ദസ ദാനാനി ലോകേ അദാനസമ്മതാനി, യോ താനി ദാനാനി ദേതി, സോ അപായഗാമീ ഹോതീ’’തി.
‘‘നാഹം തം, മഹാരാജ, അദാനസമ്മതം പുച്ഛാമി, ഇമം ഖ്വാഹം, മഹാരാജ, തം പുച്ഛാമി ‘അത്ഥി പന, മഹാരാജ, ലോകേ ഠപനീയം ദാനം, യം ദക്ഖിണെയ്യേ അനുപ്പത്തേ ന ദാതബ്ബ’ന്തി. ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ നാഗസേന, ലോകേ ഠപനീയം ദാനം. യം ദക്ഖിണെയ്യേ അനുപ്പത്തേ ന ദാതബ്ബം, ചിത്തപ്പസാദേ ഉപ്പന്നേ കേചി ദക്ഖിണെയ്യാനം ഭോജനം ദെന്തി, കേചി അച്ഛാദനം, കേചി സയനം, കേചി ആവസഥം, കേചി അത്ഥരണപാവുരണം, കേചി ദാസിദാസം, കേചി ഖെത്തവത്ഥും, കേചി ദ്വിപദചതുപ്പദം, കേചി സതം സഹസ്സം സതസഹസ്സം, കേചി മഹാരജ്ജം, കേചി ജീവിതമ്പി ദെന്തീ’’തി. ‘‘യദി പന, മഹാരാജ, കേചി ജീവിതമ്പി ദെന്തി, കിം കാരണാ വെസ്സന്തരം ദാനപതിം അതിബാള്ഹം പരിപാതേസി സുദിന്നേ പുത്തേ ച ദാരേ ച?
‘‘അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥി ലോകപകതി ലോകാചിണ്ണം, ലഭതി പിതാ പുത്തം ഇണട്ടോ വാ ആജീവികപകതോ വാ ആവപിതും വാ ആധാപേതും വാ (സ്യാ॰), ആധപിതും വാ (ക॰) വിക്കിണിതും വാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ലഭതി പിതാ പുത്തം ഇണട്ടോ വാ ആജീവികപകതോ വാ ആവപിതും വാ വിക്കിണിതും വാ’’തി. ‘‘യദി, മഹാരാജ, ലഭതി പിതാ പുത്തം ഇണട്ടോ വാ ആജീവികപകതോ വാ ആവപിതും വാ വിക്കിണിതും വാ , വെസ്സന്തരോപി, മഹാരാജ, രാജാ അലഭമാനോ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം ഉപദ്ദുതോ ദുക്ഖിതോ തസ്സ ധമ്മധനസ്സ പടിലാഭായ പുത്തദാരം ആവപേസി ച വിക്കിണി ച. ഇതി, മഹാരാജ, വെസ്സന്തരേന രഞ്ഞാ അഞ്ഞേസം ദിന്നം യേവ ദിന്നം, കതം യേവ കതം. കിസ്സ പന ത്വം, മഹാരാജ, തേന ദാനേന വെസ്സന്തരം ദാനപതിം അതിബാള്ഹം അപസാദേസീ’’തി?
‘‘നാഹം, ഭന്തേ നാഗസേന, വെസ്സന്തരസ്സ ദാനപതിനോ ദാനം ഗരഹാമി, അപി ച പുത്തദാരം യാചന്തേ നിമിനിത്വാ അത്താനം ദാതബ്ബ’’ന്തി. ‘‘ഏതം ഖോ, മഹാരാജ, അസബ്ഭികാരണം, യം പുത്തദാരം യാചന്തേ അത്താനം ദദെയ്യ, യം യം ഹി യാചന്തേ തം തദേവ ദാതബ്ബം, ഏതം സപ്പുരിസാനം കമ്മം. യഥാ, മഹാരാജ, കോചി പുരിസോ പാനീയം ആഹരാപെയ്യ, തസ്സ യോ ഭോജനം ദദെയ്യ, അപി നു സോ, മഹാരാജ, പുരിസോ തസ്സ കിച്ചകാരീ അസ്സാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, യം സോ ആഹരാപേതി, തമേവ തസ്സ ദെന്തോ കിച്ചകാരീ അസ്സാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, വെസ്സന്തരോ രാജാ ബ്രാഹ്മണേ പുത്തദാരം യാചന്തേ പുത്തദാരം യേവ അദാസി. സചേ, മഹാരാജ, ബ്രാഹ്മണോ വെസ്സന്തരസ്സ സരീരം യാചെയ്യ, ന സോ, മഹാരാജ, അത്താനം രക്ഖെയ്യ ന കമ്പെയ്യ ന രജ്ജെയ്യ, തസ്സ ദിന്നം പരിച്ചത്തം യേവ സരീരം ഭവെയ്യ. സചേ, മഹാരാജ, കോചി വെസ്സന്തരം ദാനപതിം ഉപഗന്ത്വാ യാചെയ്യ ‘ദാസത്തം മേ ഉപേഹീ’തി, ദിന്നം പരിച്ചത്തം യേവസ്സ സരീരം ഭവെയ്യ, ന സോ ദത്വാ തപെയ്യ ഠപെയ്യ (സീ॰), രഞ്ഞോ, മഹാരാജ, വെസ്സന്തരസ്സ കായോ ബഹുസാധാരണോ.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പക്കാ മംസപേസി ബഹുസാധാരണാ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ വെസ്സന്തരസ്സ കായോ ബഹുസാധാരണോ. യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഫലിതോ ഫലിനോ (?) രുക്ഖോ നാനാദിജഗണസാധാരണോ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ വെസ്സന്തരസ്സ കായോ ബഹുസാധാരണോ. കിം കാരണാ? ‘ഏവാഹം പടിപജ്ജന്തോ സമ്മാസമ്ബോധിം പാപുണിസ്സാമീ’തി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ അധനോ ധനത്ഥികോ ധനപരിയേസനം ചരമാനോ അജപഥം സങ്കുപഥം വെത്തപഥം ഗച്ഛതി, ജലഥലവാണിജ്ജം കരോതി, കായേന വാചായ മനസാ ധനം ആരാധേതി, ധനപ്പടിലാഭായ വായമതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, വെസ്സന്തരോ ദാനപതി അധനോ ബുദ്ധധനേന സബ്ബഞ്ഞുതഞാണരതനപ്പടിലാഭായ യാചകാനം ധനധഞ്ഞം ദാസിദാസം യാനവാഹനം സകലസാപതെയ്യം സകം പുത്തദാരം അത്താനഞ്ച ചജിത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം യേവ പരിയേസതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, അമച്ചോ മുദ്ദകാമോ മുദ്ദാധികരണം യം കിഞ്ചി ഗേഹേ ധനധഞ്ഞം ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം, തം സബ്ബം ദത്വാപി മുദ്ദപ്പടിലാഭായ വായമതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, വെസ്സന്തരോ ദാനപതി സബ്ബം തം ബാഹിരബ്ഭന്തരധനം ദത്വാ ജീവിതമ്പി പരേസം ദത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം യേവ പരിയേസതി.
‘‘അപി ച, മഹാരാജ, വെസ്സന്തരസ്സ ദാനപതിനോ ഏവം അഹോസി ‘യം സോ ബ്രാഹ്മണോ യാചതി, തമേവാഹം തസ്സ ദെന്തോ കിച്ചകാരീ നാമ ഹോമീ’തി, ഏവം സോ തസ്സ പുത്തദാരമദാസി. ന ഖോ, മഹാരാജ, വെസ്സന്തരോ ദാനപതി ദെസ്സതായ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തദാരമദാസി, ന അദസ്സനകാമതായ പുത്തദാരമദാസി, ന അതിബഹുകാ മേ പുത്തദാരാ, ‘ന സക്കോമി തേ പോസേതു’ന്തി പുത്തദാരമദാസി, ന ഉക്കണ്ഠിതോ ‘അപ്പിയാ മേ’തി നീഹരിതുകാമതായ പുത്തദാരമദാസി. അഥ ഖോ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണരതനസ്സേവ പിയത്താ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണസ്സ കാരണാ വെസ്സന്തരോ രാജാ ഏവരൂപം അതുലം വിപുലമനുത്തരം പിയം മനാപം ദയിതം പാണസമം പുത്തദാരദാനവരം ബ്രാഹ്മണസ്സ അദാസി.
‘‘ഭാസിതമ്പേതം , മഹാരാജ, ഭഗവതാ ദേവാതിദേവേന ചരിയാപിടകേ –
‘‘‘ന മേ ദെസ്സാ ഉഭോ പുത്താ, മദ്ദീ ദേവീ ന ദെസ്സിയാ;
സബ്ബഞ്ഞുതം പിയം മയ്ഹം, തസ്മാ പിയേ അദാസഹ’ന്തി.
‘‘തസ്മാ, മഹാരാജ, വെസ്സതരോ രാജാ പുത്തദാനം പുത്തദാരം (ക॰) ദത്വാ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ നിപജ്ജി. തസ്സ അതിപേമേന ദുക്ഖിതസ്സ ബലവസോകോ ഉപ്പജ്ജി, ഹദയവത്ഥു ഉണ്ഹമഹോസി. നാസികായ അപ്പഹൊന്തിയാ മുഖേന ഉണ്ഹേ അസ്സാസപസ്സാസേ വിസ്സജ്ജേസി, അസ്സൂനി പരിവത്തിത്വാ ലോഹിതബിന്ദൂനി ഹുത്വാ നെത്തേഹി നിക്ഖമിംസു. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ദുക്ഖേന വെസ്സന്തരോ രാജാ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തദാരമദാസി ‘മാ മേ ദാനപഥോ പരിഹായീ’തി.
‘‘അപി ച, മഹാരാജ, വെസ്സന്തരോ രാജാ ദ്വേ അത്ഥവസേ പടിച്ച ബ്രാഹ്മണസ്സ ദ്വേ ദാരകേ അദാസി. കതമേ ദ്വേ? ദാനപഥോ ച മേ അപരിഹീനോ ഭവിസ്സതി, ദുക്ഖിതേ ച മേ പുത്തകേ വനമൂലഫലേഹി ഇതോനിദാനം അയ്യകോ മോചെസ്സതീതി. ജാനാതി ഹി, മഹാരാജ, വെസ്സന്തരോ രാജാ ‘ന മേ ദാരകാ സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും, ഇമേ ച ദാരകേ അയ്യകോ നിക്കിണിസ്സതി, ഏവം അമ്ഹാകമ്പി ഗമനം ഭവിസ്സതീ’തി. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ദ്വേ അത്ഥവസേ പടിച്ച ബ്രാഹ്മണസ്സ ദ്വേ ദാരകേ അദാസി.
‘‘അപി ച, മഹാരാജ, വെസ്സന്തരോ രാജാ ജാനാതി ‘അയം ഖോ ബ്രാഹ്മണോ ജിണ്ണോ വുഡ്ഢോ മഹല്ലകോ ദുബ്ബലോ ഭഗ്ഗോ ദണ്ഡപരായണോ ഖീണായുകോ പരിത്തപുഞ്ഞോ, നേസോ സമത്ഥോ ഇമേ ദാരകേ ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതു’ന്തി. സക്കുണെയ്യ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ പാകതികേന ബലേന ഇമേ ചന്ദിമസൂരിയേ ഏവംമഹിദ്ധികേ ഏവംമഹാനുഭാവേ ഗഹെത്വാ പേളായ വാ സമുഗ്ഗേ വാ പക്ഖിപിത്വാ നിപ്പഭേ കത്വാ ഥാലകപരിഭോഗേന പദീപപരിഭോഗേന (സ്യാ॰) പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇമസ്മിം ലോകേ ചന്ദിമസൂരിയപ്പടിഭാഗസ്സ വെസ്സന്തരസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതുന്തി.
‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന വെസ്സന്തരസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും. യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ മണിരതനം സുഭം ജാതിമന്തം അട്ഠംസം സുപരികമ്മകതം ചതുഹത്ഥായാമം സകടനാഭിപരിണാഹം ന സക്കാ കേനചി പിലോതികായ വേഠെത്വാ പേളായ പക്ഖിപിത്വാ സത്ഥകനിസാനപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജിതും, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ലോകേ ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ മണിരതനപ്പടിഭാഗസ്സ വെസ്സന്തരസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും.
‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന വെസ്സന്തരസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും. യഥാ, മഹാരാജ, തിധാ പഭിന്നോ സബ്ബസേതോ സത്തപ്പതിട്ഠിതോ അട്ഠരതനുബ്ബേധോ നവരതനായാമപരിണാഹോ പാസാദികോ ദസ്സനീയോ ഉപോസഥോ നാഗരാജാ ന സക്കാ കേനചി സുപ്പേന വാ സരാവേന വാ പിദഹിതും, ഗോവച്ഛകോ വിയ വച്ഛകസാലായ പക്ഖിപിത്വാ പരിഹരിതും വാ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ലോകേ ഉപോസഥനാഗരാജപ്പടിഭാഗസ്സ വെസ്സന്തരസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും.
‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന വെസ്സന്തരസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും. യഥാ, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദോ ദീഘപുഥുലവിത്ഥിണ്ണോ ഗമ്ഭീരോ അപ്പമെയ്യോ ദുരുത്തരോ അപരിയോഗാള്ഹോ അനാവടോ ന സക്കാ കേനചി സബ്ബത്ഥ പിദഹിത്വാ ഏകതിത്ഥേന പരിഭോഗം കാതും, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ലോകേ മഹാസമുദ്ദപ്പടിഭാഗസ്സ വെസ്സന്തരസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും.
‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന വെസ്സന്തരസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും. യഥാ, മഹാരാജ, ഹിമവന്തോ പബ്ബതരാജാ പഞ്ചയോജനസതം അച്ചുഗ്ഗതോ നഭേ തിസഹസ്സയോജനായാമവിത്ഥാരോ ചതുരാസീതികൂടസഹസ്സപ്പടിമണ്ഡിതോ പഞ്ചന്നം മഹാനദീസതാനം പഭവോ മഹാഭൂതഗണാലയോ നാനാവിധഗന്ധധരോ ദിബ്ബോസധസതസമലങ്കതോ നഭേ വലാഹകോ വിയ അച്ചുഗ്ഗതോ ദിസ്സതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ലോകേ ഹിമവന്തപബ്ബതരാജപ്പടിഭാഗസ്സ വെസ്സന്തരസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും.
‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന വെസ്സന്തരസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും. യഥാ, മഹാരാജ, രത്തന്ധകാരതിമിസായം ഉപരിപബ്ബതഗ്ഗേ ജലമാനോ മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ സുവിദൂരേപി പഞ്ഞായതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, വെസ്സന്തരോ രാജാ പബ്ബതഗ്ഗേ ജലമാനോ മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ വിയ സുവിദൂരേപി പാകടോ പഞ്ഞായതി, തസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും.
‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, യേന കാരണേന വെസ്സന്തരസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും. യഥാ, മഹാരാജ, ഹിമവന്തേ പബ്ബതേ നാഗപുപ്ഫസമയേ ഉജുവാതേ വായന്തേ ദസ ദ്വാദസ യോജനാനി പുപ്ഫഗന്ധോ വായതി, ഏവമേവ ഖോ , മഹാരാജ, വെസ്സന്തരസ്സ രഞ്ഞോ അപി യോജനസഹസ്സേഹിപി യാവ അകനിട്ഠഭവനം എത്ഥന്തരേ സുരാസുരഗരുളഗന്ധബ്ബയക്ഖരക്ഖസമഹോരഗകിന്നരഇന്ദഭവനേസു കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ, സീലവരഗന്ധോ ചസ്സ സമ്പവായതി, തേന തസ്സ ദാരകാ ന സക്കാ കേനചി ദാസഭോഗേന ഭുഞ്ജിതും. അനുസിട്ഠോ, മഹാരാജ, ജാലീ കുമാരോ പിതരാ വെസ്സന്തരേന രഞ്ഞാ ‘അയ്യകോ തേ, താത, തുമ്ഹേ ബ്രാഹ്മണസ്സ ധനം ദത്വാ നിക്കിണന്തോ തം നിക്ഖസഹസ്സം ദത്വാ നിക്കിണാതു, കണ്ഹാജിനം നിക്കിണന്തോ ദാസസതം ദാസിസതം ഹത്ഥിസതം അസ്സസതം ധേനുസതം ഉസഭസതം നിക്ഖസതന്തി സബ്ബസതം ദത്വാ നിക്കിണാതു, യദി തേ, താത, അയ്യകോ തുമ്ഹേ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഹത്ഥതോ ആണായ ബലസാ മുധാ ഗണ്ഹാതി, മാ തുമ്ഹേ അയ്യകസ്സ വചനം കരിത്ഥ, ബ്രാഹ്മണസ്സേവ അനുയായിനോ ഹോഥാ’തി, ഏവമനുസാസിത്വാ പുത്തേ പേസേസി, തതോ ജാലീകുമാരോ ഗന്ത്വാ അയ്യകേന പുട്ഠോ കഥേസി –
‘‘‘സഹസ്സഗ്ഘം ഹി മം താത, ബ്രാഹ്മണസ്സ പിതാ അദാ;
അഥോ കണ്ഹാജിനം കഞ്ഞം, ഹത്ഥീനഞ്ച സതേന ചാ’’’തി.
‘‘സുനിബ്ബേഠിതോ, ഭന്തേ നാഗസേന, പഞ്ഹോ; സുഭിന്നം ദിട്ഠിജാലം; സുമദ്ദിതോ പരവാദോ; സകസമയോ സുദീപിതോ; ബ്യഞ്ജനം സുപരിസോധിതം; സുവിഭത്തോ അത്ഥോ; ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
വെസ്സന്തരപഞ്ഹോ പഠമോ.
൨. ദുക്കരകാരികപഞ്ഹോ
൨. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബേവ ബോധിസത്താ ദുക്കരകാരികം കരൊന്തി, ഉദാഹു ഗോതമേനേവ ബോധിസത്തേന ദുക്കരകാരികാ കതാ’’തി? ‘‘നത്ഥി, മഹാരാജ , സബ്ബേസം ബോധിസത്താനം ദുക്കരകാരികാ, ഗോതമേനേവ ബോധിസത്തേന ദുക്കരകാരികാ കതാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യദി ഏവം അയുത്തം, യം ബോധിസത്താനം ബോധിസത്തേഹി വേമത്തതാ ഹോതീ’’തി. ‘‘ചതൂഹി , മഹാരാജ, ഠാനേഹി ബോധിസത്താനം ബോധിസത്തേഹി വേമത്തതാ ഹോതി. കതമേഹി ചതൂഹി? കുലവേമത്തതാ പധാനവേമത്തതാ അദ്ധാനവേമത്തതാ (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) ആയുവേമത്തതാ പമാണവേമത്തതാതി. ഇമേഹി ഖോ, മഹാരാജ, ചതൂഹി ഠാനേഹി ബോധിസത്താനം ബോധിസത്തേഹി വേമത്തതാ ഹോതി. സബ്ബേസമ്പി, മഹാരാജ, ബുദ്ധാനം രൂപേ സീലേ സമാധിമ്ഹി പഞ്ഞായ വിമുത്തിയാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനേ ചതുവേസാരജ്ജേ ദസതഥാഗതബലേ ഛഅസാധാരണഞാണേ ചുദ്ദസബുദ്ധഞാണേ അട്ഠാരസബുദ്ധധമ്മേ കേവലേ ച ബുദ്ധഗുണേ ബുദ്ധധമ്മേ (സീ॰ പീ॰) നത്ഥി വേമത്തതാ, സബ്ബേപി ബുദ്ധാ ബുദ്ധധമ്മേഹി സമസമാ’’തി.
‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബേപി ബുദ്ധാ ബുദ്ധധമ്മേഹി സമസമാ, കേന കാരണേന ഗോതമേനേവ ബോധിസത്തേന ദുക്കരകാരികാ കതാ’’തി? ‘‘അപരിപക്കേ, മഹാരാജ, ഞാണേ അപരിപക്കായ ബോധിയാ ഗോതമോ ബോധിസത്തോ നെക്ഖമ്മമഭിനിക്ഖന്തോ അപരിപക്കം ഞാണം പരിപാചയമാനേന ദുക്കരകാരികാ കതാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കേന കാരണേന ബോധിസത്തോ അപരിപക്കേ ഞാണേ അപരിപക്കായ ബോധിയാ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖന്തോ, നനു നാമ ഞാണം പരിപാചെത്വാ പരിപക്കേ ഞാണേ നിക്ഖമിതബ്ബ’’ന്തി?
‘‘ബോധിസത്തോ, മഹാരാജ, വിപരീതം ഇത്ഥാഗാരം ദിസ്വാ വിപ്പടിസാരീ അഹോസി, തസ്സ വിപ്പടിസാരിസ്സ അരതി ഉപ്പജ്ജി, അരതിചിത്തം ഉപ്പന്നം ദിസ്വാ അഞ്ഞതരോ മാരകായികോ ദേവപുത്തോ ‘അയം ഖോ കാലോ അരതിചിത്തസ്സ വിനോദനായാ’തി വേഹാസേ ഠത്വാ ഇദം വചനമബ്രവി –
‘‘മാരിസ, മാ ഖോ ത്വം ഉക്കണ്ഠിതോ അഹോസി, ഇതോ തേ സത്തമേ ദിവസേ ദിബ്ബം ചക്കരതനം പാതുഭവിസ്സതി സഹസ്സാരം സനേമികം സനാഭികം സബ്ബാകാരപരിപൂരം, പഥവിഗതാനി ച തേ രതനാനി ആകാസട്ഠാനി ച സയമേവ ഉപഗച്ഛിസ്സന്തി, ദ്വിസഹസ്സപരിത്തദീപപരിവാരേസു ചതൂസു മഹാദീപേസു ഏകമുഖേന ആണാ പവത്തിസ്സതി, പരോസഹസ്സഞ്ച തേ പുത്താ ഭവിസ്സന്തി സൂരാ വീരങ്ഗരൂപാ പരസേനപ്പമദ്ദനാ , തേഹി പുത്തേഹി പരികിണ്ണോ സത്തരതനസമന്നാഗതോ ചതുദ്ദീപമനുസാസിസ്സസീ’തി.
‘‘യഥാ നാമ ദിവസസന്തത്തം അയോസൂലം സബ്ബത്ഥ ഉപഡഹന്തം കണ്ണസോതം പവിസെയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ബോധിസത്തസ്സ തം വചനം കണ്ണസോതം പവിസിത്ഥ, ഇതി സോ പകതിയാവ ഉക്കണ്ഠിതോ തസ്സാ ദേവതായ വചനേന ഭിയ്യോസോമത്തായ ഉബ്ബിജ്ജി സംവിജ്ജി സംവേഗമാപജ്ജി.
‘‘യഥാ പന, മഹാരാജ, മഹതിമഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ജലമാനോ അഞ്ഞേന കട്ഠേന ഉപഡഹിതോ ഭിയ്യോസോമത്തായ ജലെയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ബോധിസത്തോ പകതിയാവ ഉക്കണ്ഠിതോ തസ്സാ ദേവതായ വചനേന ഭിയ്യോസോമത്തായ ഉബ്ബിജ്ജി സംവിജ്ജി സംവേഗമാപജ്ജി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, മഹാപഥവീ പകതിതിന്താ നിബ്ബത്തഹരിതസദ്ദലാ ആസിത്തോദകാ ചിക്ഖല്ലജാതാ പുനദേവ മഹാമേഘേ അഭിവുട്ഠേ ഭിയ്യോസോമത്തായ ചിക്ഖല്ലതരാ അസ്സ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ബോധിസത്തോ പകതിയാവ ഉക്കണ്ഠിതോ തസ്സാ ദേവതായ വചനേന ഭിയ്യോസോമത്തായ ഉബ്ബിജ്ജി സംവിജ്ജി സംവേഗമാപജ്ജീ’’തി.
‘‘അപി നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, ബോധിസത്തസ്സ യദി സത്തമേ ദിവസേ ദിബ്ബം ചക്കരതനം നിബ്ബത്തെയ്യ, പടിനിവത്തെയ്യ ബോധിസത്തോ ദിബ്ബേ ചക്കരതനേ നിബ്ബത്തേ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജ, സത്തമേ ദിവസേ ബോധിസത്തസ്സ ദിബ്ബം ചക്കരതനം നിബ്ബത്തെയ്യ, അപി ച പലോഭനത്ഥായ തായ ദേവതായ മുസാ ഭണിതം, യദിപി, മഹാരാജ, സത്തമേ ദിവസേ ദിബ്ബം ചക്കരതനം നിബ്ബത്തെയ്യ, ബോധിസത്തോ ന നിവത്തെയ്യ. കിം കാരണം? ‘അനിച്ച’ന്തി, മഹാരാജ, ബോധിസത്തോ ദള്ഹം അഗ്ഗഹേസി, ‘ദുക്ഖം അനത്താ’തി ദള്ഹം അഗ്ഗഹേസി, ഉപാദാനക്ഖയം പത്തോ.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, അനോതത്തദഹതോ ഉദകം ഗങ്ഗം നദിം പവിസതി, ഗങ്ഗായ നദിയാ മഹാസമുദ്ദം പവിസതി, മഹാസമുദ്ദതോ പാതാലമുഖം പവിസതി, അപി നു, മഹാരാജ, തം ഉദകം പാതാലമുഖഗതം പടിനിവത്തിത്വാ മഹാസമുദ്ദം പവിസെയ്യ, മഹാസമുദ്ദതോ ഗങ്ഗം നദിം പവിസെയ്യ, ഗങ്ഗായ നദിയാ പുന അനോതത്തം പവിസെയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ബോധിസത്തേന കപ്പാനം സതസഹസ്സം ചതുരോ ച അസങ്ഖ്യെയ്യേ കുസലം പരിപാചിതം ഇമസ്സ ഭവസ്സ കാരണാ, സോയം അന്തിമഭവോ അനുപ്പത്തോ പരിപക്കം ബോധിഞാണം ഛഹി വസ്സേഹി ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി സബ്ബഞ്ഞൂ ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, ബോധിസത്തോ ചക്കരതനകാരണാ ചക്കരതനസ്സ കാരണാ (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) പടിനിവത്തെയ്യാ’’തി പരിനിവത്തെയ്യാതി (സീ॰ പീ॰ ക॰)? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി.
‘‘അപി ച, മഹാരാജ, മഹാപഥവീ പരിവത്തെയ്യ സകാനനാ സപബ്ബതാ, നത്വേവ ബോധിസത്തോ പടിനിവത്തെയ്യ അപത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം. ആരോഹെയ്യപി ചേ, മഹാരാജ, ഗങ്ഗായ ഉദകം പടിസോതം, നത്വേവ ബോധിസത്തോ പടിനിവത്തെയ്യ അപത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം; വിസുസ്സെയ്യപി ചേ, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദോ അപരിമിതജലധരോ ഗോപദേ ഉദകം വിയ, നത്വേവ ബോധിസത്തോ പടിനിവത്തെയ്യ അപത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം; ഫലെയ്യപി ചേ, മഹാരാജ, സിനേരുപബ്ബതരാജാ സതധാ വാ സഹസ്സധാ വാ, നത്വേവ ബോധിസത്തോ പടിനിവത്തെയ്യ അപത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം; പതെയ്യുമ്പി ചേ, മഹാരാജ, ചന്ദിമസൂരിയാ സതാരകാ ലെഡ്ഡു വിയ ഛമായം, നത്വേവ ബോധിസത്തോ പടിനിവത്തെയ്യ അപത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം; സംവത്തെയ്യപി ചേ, മഹാരാജ, ആകാസോ കിലഞ്ജമിവ, നത്വേവ ബോധിസത്തോ പടിനിവത്തെയ്യ അപത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം. കിം കാരണാ? പദാലിതത്താ സബ്ബബന്ധനാന’’ന്തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതി ലോകേ ബന്ധനാനീ’’തി? ‘‘ദസ ഖോ പനിമാനി, മഹാരാജ, ലോകേ ബന്ധനാനി, യേഹി ബന്ധനേഹി ബദ്ധാ സത്താ ന നിക്ഖമന്തി, നിക്ഖമിത്വാപി പടിനിവത്തന്തി. കതമാനി ദസ? മാതാ, മഹാരാജ, ലോകേ ബന്ധനം, പിതാ, മഹാരാജ, ലോകേ ബന്ധനം, ഭരിയാ, മഹാരാജ, ലോകേ ബന്ധനം, പുത്താ, മഹാരാജ, ലോകേ ബന്ധനം, ഞാതീ, മഹാരാജ, ലോകേ ബന്ധനം, മിത്തം, മഹാരാജ, ലോകേ ബന്ധനം, ധനം, മഹാരാജ, ലോകേ ബന്ധനം, ലാഭസക്കാരോ, മഹാരാജ , ലോകേ ബന്ധനം, ഇസ്സരിയം, മഹാരാജ, ലോകേ ബന്ധനം, പഞ്ച കാമഗുണാ, മഹാരാജ, ലോകേ ബന്ധനം, ഇമാനി ഖോ മഹാരാജ ദസ ലോകേ ബന്ധനാനി, യേഹി ബന്ധനേഹി ബദ്ധാ സത്താ ന നിക്ഖമന്തി, നിക്ഖമിത്വാപി പടിനിവത്തന്തി, താനി ദസ ബന്ധനാനി ബോധിസത്തസ്സ ഛിന്നാനി പദാലിതാനി, തസ്മാ, മഹാരാജ, ബോധിസത്തോ ന പടിനിവത്തതീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യദി ബോധിസത്തോ ഉപ്പന്നേ അരതിചിത്തേ ദേവതായ വചനേന അപരിപക്കേ ഞാണേ അപരിപക്കായ ബോധിയാ നെക്ഖമ്മമഭിനിക്ഖന്തോ, കിം തസ്സ ദുക്കരകാരികായ കതായ, നനു നാമ സബ്ബഭക്ഖേന ഭവിതബ്ബം ഞാണപരിപാകം ആഗമയമാനേനാ’’തി?
‘‘ദസ ഖോ പനിമേ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലാ ലോകസ്മിം ഒഞ്ഞാതാ അവഞ്ഞാതാ ഹീളിതാ ഖീളിതാ ഗരഹിതാ പരിഭൂതാ അചിത്തീകതാ. കതമേ ദസ? ഇത്ഥീ, മഹാരാജ, വിധവാ ലോകസ്മിം ഒഞ്ഞാതാ അവഞ്ഞാതാ ഹീളിതാ ഖീളിതാ ഗരഹിതാ പരിഭൂതാ അചിത്തീകതാ. ദുബ്ബലോ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലോ…പേ॰… അമിത്തഞാതി, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലോ…പേ॰… മഹഗ്ഘസോ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലോ…പേ॰… അഗരുകുലവാസികോ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലോ…പേ॰… പാപമിത്തോ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലോ…പേ॰… ധനഹീനോ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലോ…പേ॰… ആചാരഹീനോ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലോ…പേ॰… കമ്മഹീനോ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലോ…പേ॰… പയോഗഹീനോ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലോ ലോകസ്മിം ഒഞ്ഞാതോ അവഞ്ഞാതോ ഹീളിതോ ഖീളിതോ ഗരഹിതോ പരിഭൂതോ അചിത്തീകതോ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ദസ പുഗ്ഗലാ ലോകസ്മിം ഒഞ്ഞാതാ അവഞ്ഞാതാ ഹീളിതാ ഖീളിതാ ഗരഹിതാ പരിഭൂതാ അചിത്തീകതാ. ഇമാനി ഖോ, മഹാരാജ, ദസ ഠാനാനി അനുസ്സരമാനസ്സ ബോധിസത്തസ്സ ഏവം സഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജി ‘മാഹം കമ്മഹീനോ അസ്സം പയോഗഹീനോ ഗരഹിതോ ദേവമനുസ്സാനം, യംനൂനാഹം കമ്മസ്സാമീ അസ്സം കമ്മഗരു കമ്മാധിപതെയ്യോ കമ്മസീലോ കമ്മധോരയ്ഹോ കമ്മനികേതവാ അപ്പമത്തോ വിഹരെയ്യ’ന്തി, ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ബോധിസത്തോ ഞാണം പരിപാചെന്തോ ദുക്കരകാരികം അകാസീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ബോധിസത്തോ ദുക്കരകാരികം കരൊന്തോ ഏവമാഹ ‘ന ഖോ പനാഹം ഇമായ കടുകായ ദുക്കരകാരികായ അധിഗച്ഛാമി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മം അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസം, സിയാ നു ഖോ അഞ്ഞോ മഗ്ഗോ ബോധായാ’തി. അപി നു തസ്മിം സമയേ ബോധിസത്തസ്സ മഗ്ഗം ആരബ്ഭ സതിസമ്മോസോ അഹോസീ’’തി?
‘‘പഞ്ചവീസതി ഖോ പനിമേ, മഹാരാജ, ചിത്തദുബ്ബലീകരണാ ധമ്മാ, യേഹി ദുബ്ബലീകതം ചിത്തം ന സമ്മാ സമാധിയതി ആസവാനം ഖയായ. കതമേ പഞ്ചവീസതി? കോധോ, മഹാരാജ, ചിത്തദുബ്ബലീകരണോ ധമ്മോ, യേന ദുബ്ബലീകതം ചിത്തം ന സമ്മാ സമാധിയതി ആസവാനം ഖയായ, ഉപനാഹോ…പേ॰… മക്ഖോ…പേ॰… പളാസോ…പേ॰… ഇസ്സാ…പേ॰… മച്ഛരിയം…പേ॰… മായാ…പേ॰… സാഠെയ്യം…പേ॰… ഥമ്ഭോ…പേ॰… സാരമ്ഭോ…പേ॰… മാനോ…പേ॰… അതിമാനോ …പേ॰… മദോ…പേ॰… പമാദോ…പേ॰… ഥിനമിദ്ധം…പേ॰… തന്ദി നന്ദീ (പീ॰ ക॰) …പേ॰… ആലസ്യം…പേ॰… പാപമിത്തതാ…പേ॰… രൂപാ…പേ॰… സദ്ദാ…പേ॰… ഗന്ധാ…പേ॰… രസാ…പേ॰… ഫൊട്ഠബ്ബാ…പേ॰… ഖുദാപിപാസാ…പേ॰… അരതി, മഹാരാജ, ചിത്തദുബ്ബലീകരണോ ധമ്മോ, യേന ദുബ്ബലീകതം ചിത്തം ന സമ്മാ സമാധിയതി ആസവാനം ഖയായ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, പഞ്ചവീസതി ചിത്തദുബ്ബലീകരണാ ധമ്മാ, യേഹി ദുബ്ബലീകതം ചിത്തം ന സമ്മാ സമാധിയതി ആസവാനം ഖയായ.
ബോധിസത്തസ്സ ഖോ, മഹാരാജ, ഖുദാപിപാസാ ഖുദാപിപാസാ (സീ॰ പീ॰ ക॰) കായം പരിയാദിയിംസു, കായേ പരിയാദിന്നേ ചിത്തം ന സമ്മാ സമാധിയതി ആസവാനം ഖയായ. സതസഹസ്സം, മഹാരാജ, കപ്പാനം കപ്പേ (ക॰) ചതുരോ ച അസങ്ഖ്യെയ്യേ കപ്പേ ബോധിസത്തോ ചതുന്നം യേവ അരിയസച്ചാനം അഭിസമയം അന്വേസി താസു താസു ജാതീസു, കിം പനസ്സ പച്ഛിമേ ഭവേ അഭിസമയജാതിയം മഗ്ഗം ആരബ്ഭ സതിസമ്മോസോ ഹെസ്സതി? അപി ച, മഹാരാജ, ബോധിസത്തസ്സ സഞ്ഞാമത്തം ഉപ്പജ്ജി ‘സിയാ നു ഖോ അഞ്ഞോ മഗ്ഗോ ബോധായാ’തി. പുബ്ബേ ഖോ, മഹാരാജ, ബോധിസത്തോ ഏകമാസികോ സമാനോ പിതു സക്കസ്സ കമ്മന്തേ സീതായ ജമ്ബുച്ഛായായ സിരിസയനേ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസിന്നോ വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിചിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസി…പേ॰… ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമി, ഞാണം പരിപാചെന്തോ ബോധിസത്തോ ദുക്കരകാരികം അകാസീ’’തി.
ദുക്കരകാരികപഞ്ഹോ ദുതിയോ.
൩. കുസലാകുസലബലവതരപഞ്ഹോ
൩. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതമം അധിമത്തം ബലവതരം കുസലം വാ അകുസലം വാ’’തി? ‘‘കുസലം, മഹാരാജ, അധിമത്തം ബലവതരം, നോ തഥാ അകുസല’ന്തി. ‘‘നാഹം, ഭന്തേ നാഗസേന, തം വചനം സമ്പടിച്ഛാമി ‘കുസലം അധിമത്തം ബലവതരം, നോ തഥാ അകുസല’ന്തി, ദിസ്സന്തി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഇധ പാണാതിപാതിനോ അദിന്നാദായിനോ കാമേസുമിച്ഛാചാരിനോ മുസാവാദിനോ ഗാമഘാതികാ പന്ഥദൂസകാ നേകതികാ വഞ്ചനികാ, സബ്ബേ തേ താവതകേന പാപേന ലഭന്തി ഹത്ഥച്ഛേദം പാദച്ഛേദം ഹത്ഥപാദച്ഛേദം കണ്ണച്ഛേദം നാസച്ഛേദം കണ്ണനാസച്ഛേദം ബിലങ്ഗഥാലികം സങ്ഖമുണ്ഡികം രാഹുമുഖം ജോതിമാലികം ഹത്ഥപജ്ജോതികം ഏരകവത്തികം ചീരകവാസികം ഏണെയ്യകം ബളിസമംസികം കഹാപണികം ഖാരാപതച്ഛികം പലിഘപരിവത്തികം പലാലപീഠകം തത്തേനപി തേലേന ഓസിഞ്ചനം സുനഖേഹിപി ഖാദാപനം ജീവസൂലാരോപനം അസിനാപി സീസച്ഛേദം, കേചി രത്തിം പാപം കത്വാ രത്തിം യേവ വിപാകം അനുഭവന്തി, കേചി രത്തിം കത്വാ ദിവാ യേവ അനുഭവന്തി, കേചി ദിവാ കത്വാ ദിവാ യേവ അനുഭവന്തി, കേചി ദിവാ കത്വാ രത്തിം യേവ അനുഭവന്തി, കേചി ദ്വേ തയോ ദിവസേ വീതിവത്തേ അനുഭവന്തി, സബ്ബേപി തേ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ വിപാകം അനുഭവന്തി. അത്ഥി പന, ഭന്തേ നാഗസേന, കോചി ഏകസ്സ വാ ദ്വിന്നം വാ തിണ്ണം വാ ചതുന്നം വാ പഞ്ചന്നം വാ ദസന്നം വാ സതസ്സ വാ സഹസ്സസ്സ വാ സതസഹസ്സസ്സ വാ സപരിവാരം ദാനം ദത്വാ ദിട്ഠധമ്മികം ഭോഗം വാ യസം വാ സുഖം വാ അനുഭവിതാ സീലേന വാ ഉപോസഥകമ്മേന വാ’’തി?
‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ , ചത്താരോ പുരിസാ ദാനം ദത്വാ സീലം സമാദിയിത്വാ ഉപോസഥകമ്മം കത്വാ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ തേനേവ സരീരദേഹേന തിദസപുരേ സമനുപ്പത്താ’’തി യസമനുപത്താതി (സീ॰ പീ॰). ‘‘കോ ച കോ ച ഭന്തേ’’തി? ‘‘മന്ധാതാ, മഹാരാജ, രാജാ, നിമി രാജാ, സാധീനോ രാജാ, ഗുത്തിലോ ച ഗന്ധബ്ബോ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അനേകേഹി തം ഭവസഹസ്സേഹി അന്തരിതം, ദ്വിന്നമ്പേതം അമ്ഹാകം ദീപിതം, അമ്ഹാകമ്പേതം (ക॰) പരൊക്ഖം, യദി സമത്ഥോസി വത്തമാനകേ ഭവേ ഭഗവതോ ധരമാനകാലേ കഥേഹീ’’തി? ‘‘വത്തമാനകേപി, മഹാരാജ, ഭവേ പുണ്ണകോ ദാസോ ഥേരസ്സ സാരിപുത്തസ്സ ഭോജനം ദത്വാ തദഹേവ സെട്ഠിട്ഠാനം അജ്ഝുപഗതോ, സോ ഏതരഹി പുണ്ണകോ സെട്ഠീതി പഞ്ഞായി, ഗോപാലമാതാ ദേവീ അത്തനോ കേസേ വിക്കിണിത്വാ ലദ്ധേഹി അട്ഠഹി കഹാപണേഹി ഥേരസ്സ മഹാകച്ചായനസ്സ അത്തട്ഠമകസ്സ പിണ്ഡപാതം ദത്വാ തദഹേവ രഞ്ഞോ ചന്ദപജ്ജോതസ്സ ഉദേനസ്സ (സീ॰ പീ॰) അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനം പത്താ. സുപ്പിയാ ഉപാസികാ അഞ്ഞതരസ്സ ഗിലാനഭിക്ഖുനോ അത്തനോ ഊരുമംസേന പടിച്ഛാദനീയം ദത്വാ ദുതിയദിവസേ യേവ രൂള്ഹവണാ സഞ്ഛവീ സച്ഛവീ (സീ॰ പീ॰) അരോഗാ ജാതാ. മല്ലികാ ദേവീ ഭഗവതോ ആഭിദോസികം കുമ്മാസപിണ്ഡം ദത്വാ തദഹേവ രഞ്ഞോ കോസലസ്സ അഗ്ഗമഹേസീ ജാതാ. സുമനോ മാലാകാരോ അട്ഠഹി സുമനപുപ്ഫമുട്ഠീഹി ഭഗവന്തം പൂജെത്വാ തം ദിവസം യേവ മഹാസമ്പത്തിം പത്തോ. ഏകസാടകോ ബ്രാഹ്മണോ ഉത്തരസാടകേന ഭഗവന്തം പൂജെത്വാ തം ദിവസം യേവ സബ്ബട്ഠകം ലഭി, സബ്ബേപേതേ, മഹാരാജ, ദിട്ഠധമ്മികം ഭോഗഞ്ച യസഞ്ച അനുഭവിംസൂ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, വിചിനിത്വാ പരിയേസിത്വാ ഛ ജനേ യേവ അദ്ദസാസീ’’തി. ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, അകുസലം യേവ അധിമത്തം ബലവതരം, നോ തഥാ കുസലം. അഹഞ്ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏകദിവസം യേവ ദസപി പുരിസേ പസ്സാമി പാപസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകേന സൂലേസു ആരോപെന്തേ, വീസമ്പി തിംസമ്പി ചത്താലീസമ്പി പഞ്ഞാസമ്പി പുരിസസതമ്പി പുരിസസഹസ്സമ്പി പസ്സാമി പാപസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകേന സൂലേസു ആരോപെന്തേ. നന്ദകുലസ്സ, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭദ്ദസാലോ നാമ സേനാപതിപുത്തോ അഹോസി. തേന ച രഞ്ഞാ ചന്ദഗുത്തേന സങ്ഗാമോ സമുപബ്യൂള്ഹോ അഹോസി. തസ്മിം ഖോ പന, ഭന്തേ നാഗസേന, സങ്ഗാമേ ഉഭതോ ബലകായേ അസീതികബന്ധരൂപാനി അഹേസും, ഏകസ്മിം കിര സീസകബന്ധേ പരിപാതേ പരിപുണ്ണേ (സബ്ബത്ഥ) ഏകം കബന്ധരൂപം ഉട്ഠഹതി, സബ്ബേപേതേ പാപസ്സേവ കമ്മസ്സ വിപാകേന അനയബ്യസനം ആപന്നാ. ഇമിനാപി, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണേന ഭണാമി അകുസലം യേവ അധിമത്തം ബലവതരം, നോ തഥാ കുസല’’ന്തി.
‘‘സുയ്യതി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഇമസ്മിം ബുദ്ധസാസനേ കോസലേന രഞ്ഞാ അസദിസദാനം ദിന്ന’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, സുയ്യതീ’’തി. ‘‘അപി നു ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, കോസലരാജാ തം അസദിസം ദാനം ദത്വാ തതോനിദാനം കഞ്ചി ദിട്ഠധമ്മികം ഭോഗം വാ യസം വാ സുഖം വാ പടിലഭീ’’തി പടിലഭതീതി (ക॰)? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, കോസലരാജാ ഏവരൂപം അനുത്തരം ദാനം ദത്വാപി ന ലഭി ന ലഭതി (ക॰) തതോനിദാനം കഞ്ചി ദിട്ഠധമ്മികം ഭോഗം വാ യസം വാ സുഖം വാ, തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, അകുസലം യേവ അധിമത്തം ബലവതരം, നോ തഥാ കുസല’’ന്തി.
‘‘പരിത്തത്താ, മഹാരാജ, അകുസലം ഖിപ്പം പരിണമതി, വിപുലത്താ കുസലം ദീഘേന കാലേന പരിണമതി, ഉപമായപി, മഹാരാജ, ഏതം ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം. യഥാ, മഹാരാജ, അപരന്തേ ജനപദേ കുമുദഭണ്ഡികാ നാമ ധഞ്ഞജാതി മാസലൂനാ മാസപൂരാ (ക॰) അന്തോഗേഹഗതാ ഹോതി, സാലയോ ഛപ്പഞ്ചമാസേഹി പരിണമന്തി , കിം പനെത്ഥ, മഹാരാജ, അന്തരം കോ വിസേസോ കുമുദഭണ്ഡികായ ച സാലീനഞ്ചാ’’തി? ‘‘പരിത്തത്താ, ഭന്തേ, കുമുദഭണ്ഡികായ, വിപുലത്താ ച സാലീനം. സാലയോ, ഭന്തേ നാഗസേന, രാജാരഹാ രാജഭോജനം, കുമുദഭണ്ഡികാ ദാസകമ്മകരാനം ഭോജന’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പരിത്തത്താ അകുസലം ഖിപ്പം പരിണമതി, വിപുലത്താ കുസലം ദീഘേന കാലേന പരിണമതീ’’തി.
‘‘യം തത്ഥ, ഭന്തേ നാഗസേന, ഖിപ്പം പരിണമതി, തം നാമ ലോകേ അധിമത്തം ബലവതരം, തസ്മാ അകുസലം ബലവതരം, നോ തഥാ കുസലം. യഥാ നാമ, ഭന്തേ നാഗസേന, യോ കോചി യോധോ മഹതിമഹായുദ്ധം പവിസിത്വാ പടിസത്തും ഉപകച്ഛകേ ഗഹെത്വാ ആകഡ്ഢിത്വാ ഖിപ്പതരം സാമിനോ ഉപനെയ്യ, സോ യോധോ ലോകേ സമത്ഥോ സൂരോ നാമ. യോ ച ഭിസക്കോ ഖിപ്പം സല്ലം ഉദ്ധരതി രോഗമപനേതി, സോ ഭിസക്കോ ഛേകോ നാമ. യോ ഗണകോ സീഘസീഘം ഗണെത്വാ ഖിപ്പം ദസ്സയതി, സോ ഗണകോ ഛേകോ നാമ. യോ മല്ലോ ഖിപ്പം പടിമല്ലം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉത്താനകം പാതേതി, സോ മല്ലോ സമത്ഥോ സൂരോ നാമ. ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, യം ഖിപ്പം പരിണമതി കുസലം വാ അകുസലം വാ, തം ലോകേ അധിമത്തം ബലവതര’’ന്തി.
‘‘ഉഭയമ്പി തം, മഹാരാജ, കമ്മം സമ്പരായവേദനീയമേവ, അപി ച ഖോ അകുസലം സാവജ്ജതായ ഖണേന ദിട്ഠധമ്മവേദനീയം ഹോതി, പുബ്ബകേഹി, മഹാരാജ, ഖത്തിയേഹി ഠപിതോ ഏസോ നിയമോ ‘യോ പാണം ഹനതി, സോ ദണ്ഡാരഹോ…പേ॰… യോ അദിന്നം ആദിയതി…പേ॰… യോ പരദാരം ഗച്ഛതി…പേ॰… യോ മുസാ ഭണതി…പേ॰… യോ ഗാമം ഘാതേതി…പേ॰… യോ പന്ഥം ദൂസേതി…പേ॰… യോ നികതിം കരോതി…പേ॰… യോ വഞ്ചനം കരോതി, സോ ദണ്ഡാരഹോ വധിതബ്ബോ ഛെത്തബ്ബോ ഭെത്തബ്ബോ ഹന്തബ്ബോ’തി. തം തേ ഉപാദായ വിചിനിത്വാ വിചിനിത്വാ ദണ്ഡെന്തി വധെന്തി ഛിന്ദന്തി ഭിന്ദന്തി ഹനന്തി ച, അപി നു, മഹാരാജ, അത്ഥി കേഹിചി ഠപിതോ നിയമോ ‘യോ ദാനം വാ ദേതി, സീലം വാ രക്ഖതി, ഉപോസഥകമ്മം വാ കരോതി, തസ്സ ധനം വാ യസം വാ ദാതബ്ബ’ന്തി; അപി നു തം വിചിനിത്വാ വിചിനിത്വാ ധനം വാ യസം വാ ദെന്തി, ചോരസ്സ കതകമ്മസ്സ വധബന്ധനം വിയാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘യദി, മഹാരാജ, ദായകാനം വിചിനിത്വാ വിചിനിത്വാ ധനം വാ യസം വാ ദദെയ്യും, കുസലമ്പി ദിട്ഠധമ്മവേദനീയം ഭവെയ്യ, യസ്മാ ച ഖോ, മഹാരാജ, ദായകേ ന വിചിനന്തി ‘ധനം വാ യസം വാ ദസ്സാമാ’തി, തസ്മാ കുസലം ന ദിട്ഠധമ്മവേദനീയം. ഇമിനാ, മഹാരാജ, കാരണേന അകുസലം ദിട്ഠധമ്മവേദനീയം, സമ്പരായേവ സോ അധിമത്തം ബലവതരം വേദനം വേദയതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, തവാദിസേന ബുദ്ധിമന്തേന വിനാ നേസോ പഞ്ഹോ സുനിബ്ബേഠിയോ, ലോകികം, ഭന്തേ നാഗസേന, ലോകുത്തരേന വിഞ്ഞാപിത’’ന്തി.
കുസലാകുസലബലവതരപഞ്ഹോ തതിയോ.
൪. പുബ്ബപേതാദിസപഞ്ഹോ
൪. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഇമേ ദായകാ ദാനം ദത്വാ പുബ്ബപേതാനം ആദിസന്തി ഉദ്ദിസന്തി (ക॰ സീ॰) ‘ഇദം തേസം പാപുണാതൂ’തി, അപി നു തേ കിഞ്ചി തതോനിദാനം വിപാകം പടിലഭന്തീ’’തി? ‘‘കേചി, മഹാരാജ, പടിലഭന്തി, കേചി നപ്പടിലഭന്തീ’’തി. ‘‘കേ, ഭന്തേ, പടിലഭന്തി, കേ നപ്പടിലഭന്തീ’’തി? ‘‘നിരയൂപപന്നാ, മഹാരാജ, നപ്പടിലഭന്തി, സഗ്ഗഗതാ നപ്പടിലഭന്തി, തിരച്ഛാനയോനിഗതാ നപ്പടിലഭന്തി, ചതുന്നം പേതാനം തയോ പേതാ നപ്പടിലഭന്തി വന്താസികാ ഖുപ്പിപാസിനോ നിജ്ഝാമതണ്ഹികാ, ലഭന്തി പേതാ പരദത്തൂപജീവിനോ, തേപി സരമാനാ യേവ ലഭന്തീ’’തി.
‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, ദായകാനം ദാനം വിസോസിതം വിസോതം (സീ॰ പീ॰) ഹോതി അഫലം, യേസം ഉദ്ദിസ്സ കതം യദി തേ നപ്പടിലഭന്തീ’’തി? ‘‘ന ഹി തം, മഹാരാജ, ദാനം അഫലം ഹോതി അവിപാകം, ദായകാ യേവ തസ്സ ഫലം അനുഭവന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണേന മം സഞ്ഞാപേഹീ’’തി. ‘‘ഇധ, മഹാരാജ, കേചി മനുസ്സാ മച്ഛമംസസുരാഭത്തഖജ്ജകാനി പടിയാദെത്വാ ഞാതികുലം ഗച്ഛന്തി, യദി തേ ഞാതകാ തം ഉപായനം ന സമ്പടിച്ഛെയ്യും, അപി നു തം ഉപായനം വിസോസിതം ഗച്ഛെയ്യ വിനസ്സെയ്യ വാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, സാമികാനം യേവ തം ഹോതീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ദായകാ യേവ തസ്സ ഫലം അനുഭവന്തി. യഥാ പന , മഹാരാജ, പുരിസോ ഗബ്ഭം പവിട്ഠോ അസതി പുരതോ നിക്ഖമനമുഖേ കേന നിക്ഖമെയ്യാ’’തി. ‘‘പവിട്ഠേനേവ ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ദായകാ യേവ തസ്സ ഫലം അനുഭവന്തീ’’തി. ‘‘ഹോതു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമി, ദായകാ യേവ തസ്സ ഫലം അനുഭവന്തി, ന മയം തം കാരണം വിലോമേമാതി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യദി ഇമേസം ദായകാനം ദിന്നദാനം പുബ്ബപേതാനം പാപുണാതി, തേ ച തസ്സ വിപാകം അനുഭവന്തി. തേന ഹി യോ പാണാതിപാതീ ലുദ്ദോ ലോഹിതപാണീ പദുട്ഠമനസങ്കപ്പോ മനുസ്സേ ഘാതെത്വാ ദാരുണം കമ്മം കത്വാ പുബ്ബപേതാനം ആദിസെയ്യ ‘ഇമസ്സ മേ കമ്മസ്സ വിപാകോ പുബ്ബപേതാനം പാപുണാതൂ’തി, അപി നു തസ്സ വിപാകോ പുബ്ബപേതാനം പാപുണാതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കോ തത്ഥ ഹേതു കിം കാരണം, യേന കുസലം പാപുണാതി അകുസലം ന പാപുണാതീ’’തി? ‘‘നേസോ, മഹാരാജ, പഞ്ഹോ പുച്ഛിതബ്ബോ, മാ ച ത്വം, മഹാരാജ, ‘വിസജ്ജകോ അത്ഥീ’തി അപുച്ഛിതബ്ബം പുച്ഛി, ‘കിസ്സ ആകാസോ നിരാലമ്ബോ, കിസ്സ ഗങ്ഗാ ഉദ്ധമ്മുഖാ ന സന്ദതി, കിസ്സ ഇമേ മനുസ്സാ ച ദിജാ ച ദ്വിപദാ മിഗാ ചതുപ്പദാ’തി തമ്പി മം ത്വം പുച്ഛിസ്സസീ’’തി. ‘‘നാഹം തം, ഭന്തേ നാഗസേന, വിഹേസാപെക്ഖോ പുച്ഛാമി, അപി ച നിബ്ബാഹനത്ഥായ നിബ്ബാനത്ഥായ (ക॰) സന്ദേഹസ്സ പുച്ഛാമി, ബഹൂ മനുസ്സാ ലോകേ വാമഗാമിനോ പാപഗാഹിനോ (സ്യാ॰) വിചക്ഖുകാ, ‘കിന്തി തേ ഓതാരം ന ലഭെയ്യു’ന്തി ഏവാഹം തം പുച്ഛാമീ’’തി. ‘‘ന സക്കാ, മഹാരാജ, സഹ അകതേന അനനുമതേന സഹ പാപം കമ്മം സംവിഭജിതും.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മനുസ്സാ ഉദകനിബ്ബാഹനേന ഉദകം സുവിദൂരമ്പി ഹരന്തി, അപി നു, മഹാരാജ, സക്കാ ഘനമഹാസേലപബ്ബതോ പബ്ബതതോ (ക॰) നിബ്ബാഹനേന യഥിച്ഛിതം ഹരിതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സക്കാ കുസലം സംവിഭജിതും, ന സക്കാ അകുസലം സംവിഭജിതും. യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, സക്കാ തേലേന പദീപോ ജാലേതും, അപി നു, മഹാരാജ, സക്കാ ഉദകേന പദീപോ ജാലേതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സക്കാ കുസലം സംവിഭജിതും, ന സക്കാ അകുസലം സംവിഭജിതും. യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, കസ്സകാ തളാകതോ ഉദകം നീഹരിത്വാ ധഞ്ഞം പരിപാചെന്തി, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, സക്കാ മഹാസമുദ്ദതോ ഉദകം നീഹരിത്വാ ധഞ്ഞം പരിപാചേതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സക്കാ കുസലം സംവിഭജിതും, ന സക്കാ അകുസലം സംവിഭജിതു’’ന്തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കേന കാരണേന സക്കാ കുസലം സംവിഭജിതും, ന സക്കാ അകുസലം സംവിഭജിതും. കാരണേന മം സഞ്ഞാപേഹി, നാഹം അന്ധോ അനാലോകോ സുത്വാ വേദിസ്സാമീ’’തി. ‘‘അകുസലം, മഹാരാജ, ഥോകം, കുസലം ബഹുകം, ഥോകത്താ അകുസലം കത്താരം യേവ പരിയാദിയതി, ബഹുകത്താ കുസലം സദേവകം ലോകം അജ്ഝൊത്ഥരതീ’’തി. ‘‘ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പരിത്തം ഏകം ഉദകബിന്ദു പഥവിയം നിപതെയ്യ, അപി നു ഖോ തം, മഹാരാജ, ഉദകബിന്ദു ദസപി ദ്വാദസപി യോജനാനി അജ്ഝൊത്ഥരെയ്യാ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, യത്ഥ തം ഉദകബിന്ദു നിപതിതം, തത്ഥേവ പരിയാദിയതീ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘പരിത്തത്താ, ഭന്തേ, ഉദകബിന്ദുസ്സാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പരിത്തം അകുസലം പരിത്തത്താ കത്താരം യേവ പരിയാദിയതി, ന സക്കാ സംവിഭജിതും.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, മഹതിമഹാമേഘോ അഭിവസ്സെയ്യ തപ്പയന്തോ ധരണിതലം, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, മഹാമേഘോ സമന്തതോ ഒത്ഥരെയ്യാ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, പൂരയിത്വാ സോ മഹാമേഘോ സൊബ്ഭസര സരിതസാഖാകന്ദരപദരദഹതളാക മാതികാതളാക (ക॰) ഉദപാനപൊക്ഖരണിയോ ദസപി ദ്വാദസപി യോജനാനി അജ്ഝൊത്ഥരെയ്യാ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘മഹന്തത്താ, ഭന്തേ, മേഘസ്സാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, കുസലം ബഹുകം, ബഹുകത്താ സക്കാ ദേവമനുസ്സേഹിപി സംവിഭജിതു’’ന്തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കേന കാരണേന അകുസലം ഥോകം കുസലം ബഹുതര’’ന്തി? ‘‘ഇധ, മഹാരാജ, യോ കോചി ദാനം ദേതി, സീലം സമാദിയതി, ഉപോസഥകമ്മം കരോതി, സോ ഹട്ഠോ പഹട്ഠോ ഹസിതോ പമുദിതോ പസന്നമാനസോ വേദജാതോ ഹോതി, തസ്സ അപരാപരം പീതി ഉപ്പജ്ജതി, പീതിമനസ്സ ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ കുസലം പവഡ്ഢതി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഉദപാനേ ബഹുസലിലസമ്പുണ്ണേ ഏകേന ദേസേന ഉദകം പവിസെയ്യ, ഏകേന നിക്ഖമെയ്യ, നിക്ഖമന്തേപി അപരാപരം ഉപ്പജ്ജതി, ന സക്കാ ഹോതി ഖയം പാപേതും. ഏവമേവ ഖോ , മഹാരാജ, കുസലം ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ പവഡ്ഢതി. വസ്സസതേപി ചേ, മഹാരാജ, പുരിസോ കതം കുസലം ആവജ്ജെയ്യ, ആവജ്ജിതേ ആവജ്ജിതേ ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ കുസലം പവഡ്ഢതി. തസ്സ തം കുസലം സക്കാ ഹോതി യഥിച്ഛകേഹി സദ്ധിം സംവിഭജിതും, ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന കുസലം ബഹുതരം.
‘‘അകുസലം പന, മഹാരാജ, കരൊന്തോ പച്ഛാ വിപ്പടിസാരീ ഹോതി, വിപ്പടിസാരിനോ ചിത്തം പടിലീയതി പടികുടതി പടിവത്തതി ന സമ്പസാരീയതി സോചതി തപ്പതി ഹായതി ഖീയതി ന പരിവഡ്ഢതി തത്ഥേവ പരിയാദിയതി. യഥാ, മഹാരാജ, സുക്ഖായ നദിയാ മഹാപുളിനായ ഉന്നതാവനതായ കുടിലസങ്കുടിലായ ഉപരിതോ പരിത്തം ഉദകം ആഗച്ഛന്തം ഹായതി ഖീയതി ന പരിവഡ്ഢതി തത്ഥേവ പരിയാദിയതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അകുസലം കരൊന്തസ്സ ചിത്തം പടിലീയതി പടികുടതി പടിവത്തതി ന സമ്പസാരീയതി സോചതി തപ്പതി ഹായതി ഖീയതി ന പരിവഡ്ഢതി തത്ഥേവ പരിയാദിയതി, ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന അകുസലം ഥോക’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
പുബ്ബപേതാദിസപഞ്ഹോ ചതുത്ഥോ.
൫. സുപിനപഞ്ഹോ
൫. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഇമസ്മിം ലോകേ നരനാരിയോ സുപിനം പസ്സന്തി കല്യാണമ്പി പാപകമ്പി, ദിട്ഠപുബ്ബമ്പി അദിട്ഠപുബ്ബമ്പി, കതപുബ്ബമ്പി അകതപുബ്ബമ്പി, ഖേമമ്പി സഭയമ്പി, ദൂരേപി സന്തികേപി, ബഹുവിധാനിപി അനേകവണ്ണസഹസ്സാനി ദിസ്സന്തി, കിഞ്ചേതം സുപിനം നാമ, കോ ചേതം പസ്സതീ’’തി? ‘‘നിമിത്തമേതം, മഹാരാജ, സുപിനം നാമ, യം ചിത്തസ്സ ആപാത ആപാഥ (സീ॰ പീ॰) മുപഗച്ഛതി. ഛയിമേ, മഹാരാജ, സുപിനം പസ്സന്തി, വാതികോ സുപിനം പസ്സതി, പിത്തികോ സുപിനം പസ്സതി, സെമ്ഹികോ സുപിനം പസ്സതി, ദേവതൂപസംഹാരതോ സുപിനം പസ്സതി, സമുദാചിണ്ണതോ സുപിനം പസ്സതി, പുബ്ബനിമിത്തതോ സുപിനം പസ്സതി, തത്ര, മഹാരാജ, യം പുബ്ബനിമിത്തതോ സുപിനം പസ്സതി, തം യേവ സച്ചം, അവസേസം മിച്ഛാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ പുബ്ബനിമിത്തതോ സുപിനം പസ്സതി, കിം തസ്സ ചിത്തം സയം ഗന്ത്വാ തം നിമിത്തം വിചിനാതി, തം വാ നിമിത്തം ചിത്തസ്സ ആപാതമുപഗച്ഛതി, അഞ്ഞോ വാ ആഗന്ത്വാ തസ്സ ആരോചേതീ’’തി? ‘‘ന, മഹാരാജ, തസ്സ ചിത്തം സയം ഗന്ത്വാ തം നിമിത്തം വിചിനാതി, നാപി അഞ്ഞോ കോചി ആഗന്ത്വാ തസ്സ ആരോചേതി, അഥ ഖോ തം യേവ നിമിത്തം ചിത്തസ്സ ആപാതമുപഗച്ഛതി. യഥാ, മഹാരാജ, ആദാസോ ന സയം കുഹിഞ്ചി ഗന്ത്വാ ഛായം വിചിനാതി, നാപി അഞ്ഞോ കോചി ഛായം ആനെത്വാ ആദാസം ആരോപേതി ആരോചേതി (ക॰), അഥ ഖോ യതോ കുതോചി ഛായാ ആഗന്ത്വാ ആദാസസ്സ ആപാതമുപഗച്ഛതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ന തസ്സ ചിത്തം സയം ഗന്ത്വാ തം നിമിത്തം വിചിനാതി, നാപി അഞ്ഞോ കോചി ആഗന്ത്വാ ആരോചേതി, അഥ ഖോ യതോ കുതോചി നിമിത്തം ആഗന്ത്വാ ചിത്തസ്സ ആപാതമുപഗച്ഛതീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യം തം ചിത്തം സുപിനം പസ്സതി, അപി നു തം ചിത്തം ജാനാതി ‘ഏവം നാമ വിപാകോ ഭവിസ്സതി ഖേമം വാ ഭയം വാ’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജ, തം ചിത്തം ജാനാതി ‘ഏവംവിപാകോ ഭവിസ്സതി ഖേമം വാ ഭയം വാ’തി, നിമിത്തേ പന ഉപ്പന്നേ അഞ്ഞേസം കഥേതി, തതോ തേ അത്ഥം കഥെന്തീ’’തി.
‘‘ഇങ്ഘ, ഭന്തേ നാഗസേന, കാരണം മേ ദസ്സേഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, സരീരേ തിലകാ പീളകാ ദദ്ദൂനി ഉട്ഠഹന്തി ലാഭായ വാ അലാഭായ വാ, യസായ വാ അയസായ വാ, നിന്ദായ വാ പസംസായ വാ, സുഖായ വാ ദുക്ഖായ വാ, അപി നു താ, മഹാരാജ, പീളകാ ജാനിത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തി ‘ഇമം നാമ മയം അത്ഥം നിപ്ഫാദെസ്സാമാ’’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ, യാദിസേ താ ഓകാസേ പീളകാ സമ്ഭവന്തി, തത്ഥ താ പീളകാ ദിസ്വാ നേമിത്തകാ ബ്യാകരൊന്തി ‘ഏവം നാമ വിപാകോ ഭവിസ്സതീ’’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യം തം ചിത്തം സുപിനം പസ്സതി, ന തം ചിത്തം ജാനാതി ‘ഏവം നാമ വിപാകോ ഭവിസ്സതി ഖേമം വാ ഭയം വാ’തി, നിമിത്തേ പന ഉപ്പന്നേ അഞ്ഞേസം കഥേതി, തതോ തേ അത്ഥം കഥെന്തീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യോ സുപിനം പസ്സതി, സോ നിദ്ദായന്തോ, ഉദാഹു ജാഗരന്തോ ജഗ്ഗന്തോ (സീ॰ പീ॰) പസ്സതീ’’തി? ‘‘യോ സോ, മഹാരാജ, സുപിനം പസ്സതി, ന സോ നിദ്ദായന്തോ പസ്സതി, നാപി ജാഗരന്തോ പസ്സതി. അപി ച ഒക്കന്തേ മിദ്ധേ അസമ്പത്തേ ഭവങ്ഗേ എത്ഥന്തരേ സുപിനം പസ്സതി. മിദ്ധസമാരൂള്ഹസ്സ, മഹാരാജ, ചിത്തം ഭവങ്ഗഗതം ഹോതി, ഭവങ്ഗഗതം ചിത്തം നപ്പവത്തതി, അപ്പവത്തം ചിത്തം സുഖദുക്ഖം നപ്പജാനാതി, അപ്പടിവിജാനന്തസ്സ സുപിനോ ന ഹോതി, പവത്തമാനേ ചിത്തേ സുപിനം പസ്സതി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, തിമിരേ അന്ധകാരേ അപ്പഭാസേ സുപരിസുദ്ധേപി ആദാസേ ഛായാ ന ദിസ്സതി , ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, മിദ്ധസമാരൂള്ഹേ ചിത്തേ ഭവങ്ഗഗതേ തിട്ഠമാനേപി സരീരേ ചിത്തം അപ്പവത്തം ഹോതി, അപ്പവത്തേ ചിത്തേ സുപിനം ന പസ്സതി . യഥാ, മഹാരാജ, ആദാസോ, ഏവം സരീരം ദട്ഠബ്ബം; യഥാ അന്ധകാരോ, ഏവം മിദ്ധം ദട്ഠബ്ബം; യഥാ ആലോകോ, ഏവം ചിത്തം ദട്ഠബ്ബം.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, മഹികൊത്ഥടസ്സ സൂരിയസ്സ പഭാ ന ദിസ്സതി സന്താ യേവ സൂരിയരസ്മി അപ്പവത്താ ഹോതി, അപ്പവത്തായ സൂരിയരസ്മിയാ ആലോകോ ന ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, മിദ്ധസമാരൂള്ഹസ്സ ചിത്തം ഭവങ്ഗഗതം ഹോതി, ഭവങ്ഗഗതം ചിത്തം നപ്പവത്തതി, അപ്പവത്തേ ചിത്തേ സുപിനം ന പസ്സതി. യഥാ, മഹാരാജ, സൂരിയോ, ഏവം സരീരം ദട്ഠബ്ബം; യഥാ മഹികൊത്ഥരണം, ഏവം മിദ്ധം ദട്ഠബ്ബം; യഥാ സൂരിയരസ്മി, ഏവം ചിത്തം ദട്ഠബ്ബം.
‘‘ദ്വിന്നം, മഹാരാജ, സന്തേപി സരീരേ ചിത്തം അപ്പവത്തം ഹോതി, മിദ്ധസമാരൂള്ഹസ്സ ഭവങ്ഗഗതസ്സ സന്തേപി സരീരേ ചിത്തം അപ്പവത്തം ഹോതി, നിരോധസമാപന്നസ്സ സന്തേപി സരീരേ ചിത്തം അപ്പവത്തം ഹോതി, ജാഗരന്തസ്സ, മഹാരാജ, ചിത്തം ലോലം ഹോതി വിവടം പാകടം അനിബദ്ധം, ഏവരൂപസ്സ ചിത്തേ നിമിത്തം ആപാതം ന ഉപേതി. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസം വിവടം പാകടം അകിരിയം അരഹസ്സം രഹസ്സകാമാ പരിവജ്ജെന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ജാഗരന്തസ്സ ദിബ്ബോ അത്ഥോ ആപാതം ന ഉപേതി, തസ്മാ ജാഗരന്തോ സുപിനം ന പസ്സതി. യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഭിക്ഖും ഭിന്നാജീവം അനാചാരം പാപമിത്തം ദുസ്സീലം കുസീതം ഹീനവീരിയം കുസലാ ബോധിപക്ഖിയാ ധമ്മാ ആപാതം ന ഉപെന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ജാഗരന്തസ്സ ദിബ്ബോ അത്ഥോ ആപാതം ന ഉപേതി, തസ്മാ ജാഗരന്തോ സുപിനം ന പസ്സതീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അത്ഥി മിദ്ധസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാന’’ന്തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ, അത്ഥി മിദ്ധസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാന’’ന്തി. ‘‘കതമം ആദി, കതമം മജ്ഝം, കതമം പരിയോസാന’’ന്തി? ‘‘യോ, മഹാരാജ, കായസ്സ ഓനാഹോ പരിയോനാഹോ ദുബ്ബല്യം മന്ദതാ അകമ്മഞ്ഞതാ കായസ്സ, അയം മിദ്ധസ്സ ആദി; യോ, മഹാരാജ, കപിനിദ്ദാപരേതോ വോകിണ്ണകം ജഗ്ഗതി വോകിണ്ണതം ഗച്ഛതി (നിസ്യ), ഇദം മിദ്ധസ്സ മജ്ഝം; ഭവങ്ഗഗതി പരിയോസനം. മജ്ഝൂപഗതോ, മഹാരാജ, കപിനിദ്ദാപരേതോ സുപിനം പസ്സതി. യഥാ, മഹാരാജ, കോചി യതചാരീ സമാഹിതചിത്തോ ഠിതധമ്മോ അചലബുദ്ധി പഹീനകോതൂഹലസദ്ദം വനമജ്ഝോഗാഹിത്വാ സുഖുമം അത്ഥം ചിന്തയതി, ന ച സോ തത്ഥ മിദ്ധം ഒക്കമതി, സോ തത്ഥ സമാഹിതോ ഏകഗ്ഗചിത്തോ സുഖുമം അത്ഥം പടിവിജ്ഝതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ജാഗരോ ന മിദ്ധസമാപന്നോ , മജ്ഝൂപഗതോ കപിനിദ്ദാപരേതോ സുപിനം പസ്സതി. യഥാ, മഹാരാജ, കോതൂഹലസദ്ദോ, ഏവം ജാഗരം ദട്ഠബ്ബം; യഥാ വിവിത്തം വനം, ഏവം കപിനിദ്ദാപരേതോ ദട്ഠബ്ബോ ; യഥാ സോ കോതൂഹലസദ്ദം ഓഹായ മിദ്ധം വിവജ്ജെത്വാ മജ്ഝത്തഭൂതോ സുഖുമം അത്ഥം പടിവിജ്ഝതി, ഏവം ജാഗരോ ന മിദ്ധസമാപന്നോ കപിനിദ്ദാപരേതോ സുപിനം പസ്സതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
സുപിനപഞ്ഹോ പഞ്ചമോ.
൬. അകാലമരണപഞ്ഹോ
൬. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യേ തേ സത്താ മരന്തി, സബ്ബേ തേ കാലേ യേവ മരന്തി, ഉദാഹു അകാലേപി മരന്തീ’’തി? ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, കാലേപി മരണം, അത്ഥി അകാലേപി മരണ’’ന്തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കേ കാലേ മരന്തി, കേ അകാലേ മരന്തീ’’തി? ‘‘ദിട്ഠപുബ്ബാ പന, മഹാരാജ, തയാ അമ്ബരുക്ഖാ വാ ജമ്ബുരുക്ഖാ വാ, അഞ്ഞസ്മാ വാ പന ഫലരുക്ഖാ ഫലാനി പതന്താനി ആമാനി ച പക്കാനി ചാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘യാനി താനി, മഹാരാജ, ഫലാനി രുക്ഖതോ പതന്തി, സബ്ബാനി താനി കാലേ യേവ പതന്തി, ഉദാഹു അകാലേപീ’’തി? ‘‘യാനി താനി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഫലാനി പരിപക്കാനി വിലീനാനി പതന്തി, സബ്ബാനി താനി കാലേ പതന്തി. യാനി പന താനി അവസേസാനി ഫലാനി തേസു കാനിചി കിമിവിദ്ധാനി പതന്തി, കാനിചി ലഗുളഹതാനി സകുണപഹതാ (സ്യാ॰), ലകുടഹതാനി (സീ॰ പീ॰ ക॰) പതന്തി, കാനിചി വാതപ്പഹതാനി പതന്തി, കാനിചി അന്തോപൂതികാനി ഹുത്വാ പതന്തി, സബ്ബാനി താനി അകാലേ പതന്തീ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ ജരാവേഗഹതാ മരന്തി, തേ യേവ കാലേ മരന്തി, അവസേസാ കേചി കമ്മപ്പടിബാള്ഹാ മരന്തി, കേചി ഗതിപ്പടിബാള്ഹാ മരന്തി, കേചി കിരിയപ്പടിബാള്ഹാ മരന്തീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യേ തേ കമ്മപ്പടിബാള്ഹാ മരന്തി, യേപി തേ ഗതിപ്പടിബാള്ഹാ മരന്തി, യേപി തേ കിരിയപ്പടിബാള്ഹാ മരന്തി, യേപി തേ ജരാവേഗപ്പടിബാള്ഹാ മരന്തി, സബ്ബേ തേ കാലേ യേവ മരന്തി, യോപി മാതുകുച്ഛിഗതോ മരതി, സോ തസ്സ കാലോ, കാലേ യേവ സോ മരതി. യോപി വിജാതഘരേ മരതി, സോ തസ്സ കാലോ , സോപി കാലേ യേവ മരതി. യോപി മാസികോ മരതി…പേ॰… യോപി വസ്സസതികോ മരതി, സോ തസ്സ കാലോ, കാലേ യേവ സോ മരതി, തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, അകാലേ മരണം നാമ ന ഹോതി, യേ കേചി മരന്തി, സബ്ബേ തേ കാലേ യേവ മരന്തീ’’തി.
‘‘സത്തിമേ , മഹാരാജ, വിജ്ജമാനേപി ഉത്തരിം ആയുസ്മിം അകാലേ മരന്തി. കതമേ സത്ത? ജിഘച്ഛിതോ, മഹാരാജ, ഭോജനം അലഭമാനോ ഉപഹതബ്ഭന്തരോ വിജ്ജമാനേപി ഉത്തരിം ആയുസ്മിം അകാലേ മരതി, പിപാസിതോ, മഹാരാജ, പാനീയം അലഭമാനോ പരിസുക്ഖഹദയോ വിജ്ജമാനേപി ഉത്തരിം ആയുസ്മിം അകാലേ മരതി, അഹിനാ ദട്ഠോ, മഹാരാജ, വിസവേഗാഭിഹതോ തികിച്ഛകം അലഭമാനോ വിജ്ജമാനേപി ഉത്തരിം ആയുസ്മിം അകാലേ മരതി, വിസമാസിതോ, മഹാരാജ, ഡയ്ഹന്തേസു അങ്ഗപച്ചങ്ഗേസു അഗദം അലഭമാനോ വിജ്ജമാനേപി ഉത്തരിം ആയുസ്മിം അകാലേ മരതി, അഗ്ഗിഗതോ, മഹാരാജ, ഝായമാനോ നിബ്ബാപനം അലഭമാനോ വിജ്ജമാനേപി ഉത്തരിം ആയുസ്മിം അകാലേ മരതി, ഉദകഗതോ, മഹാരാജ, പതിട്ഠം അലഭമാനോ വിജ്ജമാനേപി ഉത്തരിം ആയുസ്മിം അകാലേ മരതി, സത്തിഹതോ, മഹാരാജ, ആബാധികോ ഭിസക്കം അലഭമാനോ വിജ്ജമാനേപി ഉത്തരിം ആയുസ്മിം അകാലേ മരതി, ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, സത്ത വിജ്ജമാനേപി ഉത്തരിം ആയുസ്മിം അകാലേ മരന്തി. തത്രാപാഹം, മഹാരാജ, ഏകംസേന വദാമി.
‘‘അട്ഠവിധേന, മഹാരാജ, സത്താനം കാലങ്കിരിയാ ഹോതി, വാതസമുട്ഠാനേന പിത്തസമുട്ഠാനേന സെമ്ഹസമുട്ഠാനേന സന്നിപാതികേന ഉതുവിപരിണാമേന വിസമപരിഹാരേന ഓപക്കമികേന കമ്മവിപാകേന, മഹാരാജ, സത്താനം കാലങ്കിരിയാ ഹോതി. തത്ര, മഹാരാജ, യദിദം കമ്മവിപാകേന കാലങ്കിരിയാ, സാ യേവ തത്ഥ സാമയികാ സാമായികാ (ക॰) കാലങ്കിരിയാ, അവസേസാ അസാമയികാ കാലങ്കിരിയാതി. ഭവതി ച –
‘‘‘ജിഘച്ഛായ പിപാസായ, അഹിദട്ഠാ അഹിദട്ഠോ (സീ॰), അഹിനാ ദട്ഠോ (പീ॰) വിസേന ച;
അഗ്ഗിഉദകസത്തീഹി, അകാലേ തത്ഥ മീയതി;
വാതപിത്തേന സെമ്ഹേന, സന്നിപാതേനുതൂഹി ച;
വിസമോപക്കമകമ്മേഹി, അകാലേ തത്ഥ മീയതീ’തി.
‘‘കേചി , മഹാരാജ, സത്താ പുബ്ബേ കതേന തേന തേന അകുസലകമ്മവിപാകേന മരന്തി. ഇധ, മഹാരാജ, യോ പുബ്ബേ പരേ ജിഘച്ഛായ മാരേതി, സോ ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി ജിഘച്ഛായ പരിപീളിതോ ഛാതോ പരികിലന്തോ സുക്ഖമിലാതഹദയോ ബുഭുക്ഖിതോ സുക്ഖിതോ (സീ॰ പീ॰ ക॰) വിസുക്ഖിതോ ഝായന്തോ അബ്ഭന്തരം പരിഡയ്ഹന്തോ ജിഘച്ഛായ യേവ മരതി ദഹരോപി മജ്ഝിമോപി മഹല്ലകോപി, ഇദമ്പി തസ്സ സാമയികമരണം.
‘‘യോ പുബ്ബേ പരേ പിപാസായ മാരേതി, സോ ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി പേതോ ഹുത്വാ നിജ്ഝാമതണ്ഹികോ സമാനോ ലൂഖോ കിസോ പരിസുക്ഖിതഹദയോ പിപാസായ യേവ മരതി ദഹരോപി മജ്ഝിമോപി മഹല്ലകോപി, ഇദമ്പി തസ്സ സാമയികമരണം.
‘‘യോ പുബ്ബേ പരേ അഹിനാ ഡംസാപെത്വാ മാരേതി, സോ ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി അജഗരമുഖേനേവ അജഗരമുഖം കണ്ഹസപ്പമുഖേനേവ കണ്ഹസപ്പമുഖം പരിവത്തിത്വാ തേഹി ഖായിതഖായിതോ അഹീഹി ദട്ഠോ യേവ മരതി ദഹരോപി മജ്ഝിമോപി മഹല്ലകോപി, ഇദമ്പി തസ്സ സാമയികമരണം.
‘‘യോ പുബ്ബേ പരേ വിസം ദത്വാ മാരേതി, സോ ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി ഡയ്ഹന്തേഹി അങ്ഗപച്ചങ്ഗേഹി ഭിജ്ജമാനേന സരീരേന കുണപഗന്ധം വായന്തോ വിസേനേവ മരതി ദഹരോപി മജ്ഝിമോപി മഹല്ലകോപി, ഇദമ്പി തസ്സ സാമയികമരണം.
‘‘യോ പുബ്ബേ പരേ അഗ്ഗിനാ മാരേതി, സോ ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി അങ്ഗാരപബ്ബതേനേവ അങ്ഗാരപബ്ബതം യമവിസയേനേവ യമവിസയം പരിവത്തിത്വാ ദഡ്ഢവിദഡ്ഢഗത്തോ അഗ്ഗിനാ യേവ മരതി ദഹരോപി മജ്ഝിമോപി മലല്ലകോപി, ഇദമ്പി തസ്സ സാമയികമരണം.
‘‘യോ പുബ്ബേ പരേ ഉദകേന മാരേതി, സോ ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി ഹതവിലുത്തഭഗ്ഗദുബ്ബലഗത്തോ ഖുബ്ഭിതചിത്തോ ഖുഭിതചിത്തോ (സീ॰ പീ॰) ഉദകേനേവ ഉദകേ യേവ (ബഹൂസു) മരതി ദഹരോപി മജ്ഝിമോപി മഹല്ലകോപി, ഇദമ്പി തസ്സ സാമയികമരണം.
‘‘യോ പുബ്ബേ പരേ സത്തിയാ മാരേതി, സോ ബഹൂനി വസ്സസതസഹസ്സാനി ഛിന്നഭിന്നകൊട്ടിതവികൊട്ടിതോ സത്തിമുഖസമാഹതോ സത്തിയാ യേവ മരതി ദഹരോപി മജ്ഝിമോപി മഹല്ലകോപി, ഇദമ്പി തസ്സ സാമയികമരണം’’.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അകാലേ മരണം അത്ഥീതി യം വദേതി, ഇങ്ഘ മേ ത്വം തത്ഥ കാരണം അതിദിസാതി’’. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മഹതിമഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ആദിന്നതിണകട്ഠസാഖാപലാസോ പരിയാദിന്നഭക്ഖോ ഉപാദാനസങ്ഖയാ നിബ്ബായതി, സോ അഗ്ഗി വുച്ചതി ‘അനീതികോ അനുപദ്ദവോ സമയേ നിബ്ബുതോ നാമാ’തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി ബഹൂനി ദിവസസഹസ്സാനി ജീവിത്വാ ജരാജിണ്ണോ ആയുക്ഖയാ അനീതികോ അനുപദ്ദവോ മരതി, സോ വുച്ചതി ‘സമയേ മരണമുപഗതോ’തി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, മഹതിമഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ആദിന്നതിണകട്ഠസാഖാപലാസോ അസ്സ, തം അപരിയാദിന്നേ യേവ തിണകട്ഠസാഖാപലാസേ മഹതിമഹാമേഘോ അഭിപ്പവസ്സിത്വാ നിബ്ബാപെയ്യ, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ സമയേ നിബ്ബുതോ നാമ ഹോതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന സോ, മഹാരാജ, പച്ഛിമോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ പുരിമകേന അഗ്ഗിക്ഖന്ധേന സമസമഗതികോ നാഹോസീ’’തി? ‘‘ആഗന്തുകേന, ഭന്തേ, മേഘേന പടിപീളിതോ സോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ അസമയേ നിബ്ബുതോ’’തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി അകാലേ മരതി, സോ ആഗന്തുകേന രോഗേന പടിപീളിതോ വാതസമുട്ഠാനേന വാ പിത്തസമുട്ഠാനേന വാ സെമ്ഹസമുട്ഠാനേന വാ സന്നിപാതികേന വാ ഉതുപരിണാമജേന വാ വിസമപരിഹാരജേന വാ ഓപക്കമികേന വാ ജിഘച്ഛായ വാ പിപാസായ വാ സപ്പദട്ഠേന വാ വിസമാസിതേന വാ അഗ്ഗിനാ വാ ഉദകേന വാ സത്തിവേഗപ്പടിപീളിതോ വാ അകാലേ മരതി. ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന അകാലേ മരണം അത്ഥി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഗഗനേ മഹതിമഹാവലാഹകോ ഉട്ഠഹിത്വാ നിന്നഞ്ച ഥലഞ്ച പരിപൂരയന്തോ അഭിവസ്സതി, സോ വുച്ചതി ‘മേഘോ അനീതികോ അനുപദ്ദവോ വസ്സതീ’തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി ചിരം ജീവിത്വാ ജരാജിണ്ണോ ആയുക്ഖയാ അനീതികോ അനുപദ്ദവോ മരതി, സോ വുച്ചതി ‘സമയേ മരണമുപഗതോ’തി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഗഗനേ മഹതിമഹാവലാഹകോ ഉട്ഠഹിത്വാ അന്തരായേവ മഹതാ വാതേന അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛെയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, മഹാവലാഹകോ സമയേ വിഗതോ നാമ ഹോതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന സോ, മഹാരാജ, പച്ഛിമോ വലാഹകോ പുരിമേന വലാഹകേന സമസമഗതികോ നാഹോസീ’’തി? ‘‘ആഗന്തുകേന, ഭന്തേ, വാതേന പടിപീളിതോ സോ വലാഹകോ അസമയപ്പത്തോ യേവ വിഗതോ’’തി . ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി അകാലേ മരതി, സോ ആഗന്തുകേന രോഗേന പടിപീളിതോ വാതസമുട്ഠാനേന വാ…പേ॰… സത്തിവേഗപ്പടിപീളിതോ വാ അകാലേ മരതി. ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന അകാലേ മരണം അത്ഥീതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ബലവാ ആസീവിസോ കുപിതോ കിഞ്ചിദേവ പുരിസം ഡംസെയ്യ, തസ്സ തം വിസം അനീതികം അനുപദ്ദവം മരണം പാപെയ്യ, തം വിസം വുച്ചതി ‘അനീതികമനുപദ്ദവം കോടിഗത’ന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി ചിരം ജീവിത്വാ ജരാജിണ്ണോ ആയുക്ഖയാ അനീതികോ അനുപദ്ദവോ മരതി, സോ വുച്ചതി ‘അനീതികോ അനുപദ്ദവോ ജീവിതകോടിഗതോ സാമയികം മരണമുപഗതോ’തി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ബലവതാ ആസീവിസേന ദട്ഠസ്സ അന്തരായേവ ആഹിതുണ്ഡികോ അഗദം ദത്വാ അവിസം കരെയ്യ, അപി നു ഖോ തം, മഹാരാജ, വിസം സമയേ വിഗതം നാമ ഹോതീ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന തം, മഹാരാജ, പച്ഛിമം വിസം പുരിമകേന വിസേന സമസമഗതികം നാഹോസീ’’തി? ‘‘ആഗന്തുകേന, ഭന്തേ, അഗദേന പടിപീളിതം വിസം അകോടിഗതം യേവ വിഗത’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി അകാലേ മരതി, സോ ആഗന്തുകേന രോഗേന പടിപീളിതോ വാതസമുട്ഠാനേന വാ…പേ॰… സത്തിവേഗപ്പടിപീളിതോ വാ അകാലേ മരതി. ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന അകാലേ മരണം അത്ഥീതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഇസ്സാസോ സരം പാതെയ്യ, സചേ സോ സരോ യഥാഗതിഗമനപഥമത്ഥകം ഗച്ഛതി, സോ സരോ വുച്ചതി ‘അനീതികോ അനുപദ്ദവോ യഥാഗതിഗമനപഥമത്ഥകം ഗതോ നാമാ’തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി ചിരം ജീവിത്വാ ജരാജിണ്ണോ ആയുക്ഖയാ അനീതികോ അനുപദ്ദവോ മരതി, സോ വുച്ചതി ‘അനീതികോ അനുപദ്ദവോ സമയേ മരണമുപഗതോ’തി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഇസ്സാസോ സരം പാതെയ്യ, തസ്സ തം സരം തസ്മിം യേവ ഖണേ കോചി ഗണ്ഹെയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, സരോ യഥാഗതിഗമനപഥമത്ഥകം ഗതോ നാമ ഹോതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന സോ, മഹാരാജ, പച്ഛിമോ സരോ പുരിമകേന സരേന സമസമഗതികോ നാഹോസീ’’തി? ‘‘ആഗന്തുകേന, ഭന്തേ, ഗഹണേന തസ്സ സരസ്സ ഗമനം ഉപച്ഛിന്ന’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി അകാലേ മരതി, സോ ആഗന്തുകേന രോഗേന പടിപീളിതോ വാതസമുട്ഠാനേന വാ…പേ॰… സത്തിവേഗപ്പടിപീളിതോ വാ അകാലേ മരതി. ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന അകാലേ മരണം അത്ഥീതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, യോ കോചി ലോഹമയം ഭാജനം ആകോടെയ്യ, തസ്സ ആകോടനേന സദ്ദോ നിബ്ബത്തിത്വാ യഥാഗതിഗമനപഥമത്ഥകം ഗച്ഛതി, സോ സദ്ദോ വുച്ചതി ‘അനീതികോ അനുപദ്ദവോ യഥാഗതിഗമനപഥമത്ഥകം ഗതോ നാമാ’തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി ബഹൂനി ദിവസസഹസ്സാനി ജീവിത്വാ ജരാജിണ്ണോ ആയുക്ഖയാ അനീതികോ അനുപദ്ദവോ മരതി, സോ വുച്ചതി ‘അനീതികോ അനുപദ്ദവോ സമയേ മരണമുപാഗതോ’തി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, യോ കോചി ലോഹമയം ഭാജനം ആകോടെയ്യ, തസ്സ ആകോടനേന സദ്ദോ നിബ്ബത്തെയ്യ, നിബ്ബത്തേ സദ്ദേ അദൂരഗതേ കോചി ആമസെയ്യ, സഹ ആമസനേന സദ്ദോ നിരുജ്ഝെയ്യ , അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, സദ്ദോ യഥാഗതിഗമനപഥമത്ഥകം ഗതോ നാമ ഹോതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന, മഹാരാജ, പച്ഛിമോ സദ്ദോ പുരിമകേന സദ്ദേന സമസമഗതികോ നാഹോസീ’’തി? ‘‘ആഗന്തുകേന, ഭന്തേ, ആമസനേന സോ സദ്ദോ ഉപരതോ’’തി . ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി അകാലേ മരതി, സോ ആഗന്തുകേന രോഗേന പടിപീളിതോ വാതസമുട്ഠാനേന വാ…പേ॰… സത്തിവേഗപ്പടിപീളിതോ വാ അകാലേ മരതി. ഇദമെത്ഥ മഹാരാജ കാരണം, യേന കാരണേന അകാലേ മരണം അത്ഥീതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഖെത്തേ സുവിരൂള്ഹം ധഞ്ഞബീജം സമ്മാ പവത്തമാനേന വസ്സേന ഓതതവിതതആകിണ്ണബഹുഫലം ഹുത്വാ ഉട്ഠിതആകിണ്ണബഹുഫലം ഭവിത്വാ (സ്യാ॰) സസ്സുട്ഠാനസമയം പാപുണാതി, തം ധഞ്ഞം വുച്ചതി ‘അനീതികമനുപദ്ദവം സമയസമ്പത്തം നാമ ഹോതീ’തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി ബഹൂനി ദിവസസഹസ്സാനി ജീവിത്വാ ജരാജിണ്ണോ ആയുക്ഖയാ അനീതികോ അനുപദ്ദവോ മരതി, സോ വുച്ചതി ‘അനീതികോ അനുപദ്ദവോ സമയേ മരണമുപഗതോ’തി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഖെത്തേ സുവിരൂള്ഹം ധഞ്ഞബീജം ഉദകേന വികലം മരെയ്യ, അപി നു ഖോ തം, മഹാരാജ, ധഞ്ഞം അസമയസമ്പത്തം നാമ ഹോതീ’’തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന തം, മഹാരാജ, പച്ഛിമം ധഞ്ഞം പുരിമകേന ധഞ്ഞേന സമസമഗതികം നാഹോസീ’’തി? ‘‘ആഗന്തുകേന, ഭന്തേ, ഉണ്ഹേന പടിപീളിതം തം ധഞ്ഞം മത’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി അകാലേ മരതി, സോ ആഗന്തുകേന രോഗേന പടിപീളിതോ വാതസമുട്ഠാനേന വാ…പേ॰… സത്തിവേഗപ്പടിപീളിതോ വാ അകാലേ മരതി. ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന അകാലേ മരണം അത്ഥീതി.
‘‘സുതപുബ്ബം പന തയാ, മഹാരാജ, ‘സമ്പന്നതരുണസസ്സം കിമയോ ഉട്ഠഹിത്വാ സമൂലം നാസെന്തീ’’’തി? ‘‘സുതപുബ്ബഞ്ചേവ തം, ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി ദിട്ഠപുബ്ബഞ്ചാ’’തി. ‘‘കിം നു ഖോ തം, മഹാരാജ, സസ്സം കാലേ നട്ഠം, ഉദാഹു അകാലേ നട്ഠ’’ന്തി? ‘‘അകാലേ, ഭന്തേ, യദി ഖോ തം, ഭന്തേ, സസ്സം കിമയോ ന ഖാദെയ്യും, സസ്സുദ്ധരണസമയം പാപുണെയ്യാ’’തി. ‘‘കിം പന, മഹാരാജ, ആഗന്തുകേന ഉപഘാതേന സസ്സം വിനസ്സതി, നിരുപഘാതം സസ്സം സസ്സുദ്ധരണസമയം പാപുണാതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി അകാലേ മരതി, സോ ആഗന്തുകേന രോഗേന പടിപീളിതോ വാതസമുട്ഠാനേന വാ…പേ॰… സത്തിവേഗപ്പടിപീളിതോ വാ മരതി. ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന അകാലേ മരണം അത്ഥീതി.
‘‘സുതപുബ്ബം പന തയാ, മഹാരാജ, ‘സമ്പന്നേ സസ്സേ ഫലഭാരനമിതേ മഞ്ചരിതപത്തേ കരകവസ്സം നാമ വസ്സജാതി നിപതിത്വാ വിനാസേതി അഫലം കരോതീ’തി? ‘‘സുതപുബ്ബഞ്ചേവ തം, ഭന്തേ, അമ്ഹേഹി ദിട്ഠപുബ്ബഞ്ചാ’’തി. ‘‘അപി നു ഖോ തം, മഹാരാജ, സസ്സം കാലേ നട്ഠം, ഉദാഹു അകാലേ നട്ഠ’’ന്തി? ‘‘അകാലേ, ഭന്തേ, യദി ഖോ തം, ഭന്തേ, സസ്സം കരകവസ്സം ന വസ്സെയ്യ സസ്സുദ്ധരണസമയം പാപുണെയ്യാ’’തി. ‘‘കിം പന, മഹാരാജ, ആഗന്തുകേന ഉപഘാതേന സസ്സം വിനസ്സതി, നിരുപഘാതം സസ്സം സസ്സുദ്ധരണസമയം പാപുണാതീ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി അകാലേ മരതി, സോ ആഗന്തുകേന രോഗേന പടിപീളിതോ വാതസമുട്ഠാനേന വാ പിത്തസമുട്ഠാനേന വാ സെമ്ഹസമുട്ഠാനേന വാ സന്നിപാതികേന വാ ഉതുപരിണാമജേന വാ വിസമപരിഹാരജേന വാ ഓപക്കമികേന വാ ജിഘച്ഛായ വാ പിപാസായ വാ സപ്പദട്ഠേന വാ വിസമാസിതേന വാ അഗ്ഗിനാ വാ ഉദകേന വാ സത്തിവേഗപ്പടിപീളിതോ വാ അകാലേ മരതി. യദി പന ആഗന്തുകേന രോഗേന പടിപീളിതോ ന ഭവെയ്യ, സമയേവ മരണം പാപുണെയ്യ. ഇദമെത്ഥ, മഹാരാജ, കാരണം, യേന കാരണേന അകാലേ മരണം അത്ഥീ’’തി.
‘‘അച്ഛരിയം , ഭന്തേ നാഗസേന, അബ്ഭുതം ഭന്തേ നാഗസേന, സുദസ്സിതം കാരണം, സുദസ്സിതം ഓപമ്മം അകാലേ മരണസ്സ പരിദീപനായ, ‘അത്ഥി അകാലേ മരണ’ന്തി ഉത്താനീകതം പാകടം കതം വിഭൂതം കതം, അചിത്തവിക്ഖിത്തകോപി, ഭന്തേ നാഗസേന, മനുജോ ഏകമേകേനപി താവ ഓപമ്മേന നിട്ഠം ഗച്ഛെയ്യ ‘അത്ഥി അകാലേ മരണ’ന്തി , കിം പന മനുജോ സചേതനോ? പഠമോപമ്മേനേവാഹം, ഭന്തേ, സഞ്ഞത്തോ ‘അത്ഥി അകാലേ മരണ’ന്തി, അപി ച അപരാപരം നിബ്ബാഹനം സോതുകാമോ ന സമ്പടിച്ഛി’’ന്തി.
അകാലമരണപഞ്ഹോ ഛട്ഠോ.
൭. ചേതിയപാടിഹാരിയപഞ്ഹോ
൭. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, സബ്ബേസം പരിനിബ്ബുതാനം ചേതിയേ പാടിഹീരം ഹോതി, ഉദാഹു ഏകച്ചാനം യേവ ഹോതീ’’തി? ‘‘ഏകച്ചാനം, മഹാരാജ, ഹോതി, ഏകച്ചാനം ന ഹോതീ’’തി. ‘‘കതമേസം, ഭന്തേ, ഹോതി, കതമേസം ന ഹോതീ’’തി? ‘‘തിണ്ണന്നം, മഹാരാജ, അഞ്ഞതരസ്സ അധിട്ഠാനാ പരിനിബ്ബുതസ്സ ചേതിയേ പാടിഹീരം ഹോതി. കതമേസം തിണ്ണന്നം? ഇധ, മഹാരാജ, അരഹാ ദേവമനുസ്സാനം അനുകമ്പായ തിട്ഠന്തോവ അധിട്ഠാതി ‘ഏവംനാമ ചേതിയേ പാടിഹീരം ഹോതൂ’തി, തസ്സ അധിട്ഠാനവസേന ചേതിയേ പാടിഹീരം ഹോതി, ഏവം അരഹതോ അധിട്ഠാനവസേന പരിനിബ്ബുതസ്സ ചേതിയേ പാടിഹീരം ഹോതി.
‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, ദേവതാ മനുസ്സാനം അനുകമ്പായ പരിനിബ്ബുതസ്സ ചേതിയേ പാടിഹീരം ദസ്സെന്തി ‘ഇമിനാ പാടിഹീരേന സദ്ധമ്മോ നിച്ചസമ്പഗ്ഗഹിതോ ഭവിസ്സതി, മനുസ്സാ ച പസന്നാ കുസലേന അഭിവഡ്ഢിസ്സന്തീ’തി, ഏവം ദേവതാനം അധിട്ഠാനവസേന പരിനിബ്ബുതസ്സ ചേതിയേ പാടിഹീരം ഹോതി.
‘‘പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ സദ്ധോ പസന്നോ പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ മേധാവീ ബുദ്ധിസമ്പന്നോ യോനിസോ ചിന്തയിത്വാ ഗന്ധം വാ മാലം വാ ദുസ്സം വാ അഞ്ഞതരം വാ കിഞ്ചി അധിട്ഠഹിത്വാ ചേതിയേ ഉക്ഖിപതി ‘ഏവംനാമ ഹോതൂ’തി, തസ്സപി അധിട്ഠാനവസേന പരിനിബ്ബുതസ്സ ചേതിയേ പാടിഹീരം ഹോതി, ഏവം മനുസ്സാനം അധിട്ഠാനവസേന പരിനിബ്ബുതസ്സ ചേതിയേ പാടിഹീരം ഹോതി.
‘‘ഇമേസം ഖോ, മഹാരാജ, തിണ്ണന്നം അഞ്ഞതരസ്സ അധിട്ഠാനവസേന പരിനിബ്ബുതസ്സ ചേതിയേ പാടിഹീരം ഹോതി.
‘‘യദി, മഹാരാജ, തേസം അധിട്ഠാനം ന ഹോതി, ഖീണാസവസ്സപി ഛളഭിഞ്ഞസ്സ ചേതോവസിപ്പത്തസ്സ ചേതിയേ പാടിഹീരം ന ഹോതി, അസതിപി , മഹാരാജ, പാടിഹീരേ ചരിതം ദിസ്വാ സുപരിസുദ്ധം ഓകപ്പേതബ്ബം നിട്ഠം ഗന്തബ്ബം സദ്ദഹിതബ്ബം ‘സുപരിനിബ്ബുതോ അയം ബുദ്ധപുത്തോ’’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
ചേതിയപാടിഹാരിയപഞ്ഹോ സത്തമോ.
൮. ധമ്മാഭിസമയപഞ്ഹോ
൮. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യേ തേ സമ്മാ പടിപജ്ജന്തി, തേസം സബ്ബേസം യേവ ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതി, ഉദാഹു കസ്സചി ന ഹോതീ’’തി? ‘‘കസ്സചി, മഹാരാജ, ഹോതി, കസ്സചി ന ഹോതീ’’തി. ‘‘കസ്സ ഭന്തേ ഹോതി, കസ്സ ന ഹോതീ’’തി? ‘‘തിരച്ഛാനഗതസ്സ, മഹാരാജ, സുപ്പടിപന്നസ്സാപി ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി, പെത്തിവിസയൂപപന്നസ്സ…പേ॰… മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ…പേ॰… കുഹകസ്സ…പേ॰… മാതുഘാതകസ്സ…പേ॰… പിതുഘാതകസ്സ…പേ॰… അരഹന്തഘാതകസ്സ…പേ॰… സങ്ഘഭേദകസ്സ…പേ॰… ലോഹിതുപ്പാദകസ്സ…പേ॰… ഥെയ്യസംവാസകസ്സ…പേ॰… തിത്ഥിയപക്കന്തസ്സ…പേ॰… ഭിക്ഖുനിദൂസകസ്സ…പേ॰… തേരസന്നം ഗരുകാപത്തീനം അഞ്ഞതരം ആപജ്ജിത്വാ അവുട്ഠിതസ്സ…പേ॰… പണ്ഡകസ്സ…പേ॰… ഉഭതൊബ്യഞ്ജനകസ്സ സുപ്പടിപന്നസ്സാപി ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി…പേ॰… യോപി മനുസ്സദഹരകോ ഊനകസത്തവസ്സികോ, തസ്സ സുപ്പടിപന്നസ്സാപി ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി. ഇമേസം ഖോ, മഹാരാജ, സോളസന്നം പുഗ്ഗലാനം സുപ്പടിപന്നാനമ്പി ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, യേ തേ പന്നരസ പുഗ്ഗലാ വിരുദ്ധാ യേവ, തേസം ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതു വാ മാ വാ ഹോതു, അഥ കേന കാരണേന മനുസ്സദഹരകസ്സ ഊനകസത്തവസ്സികസ്സ സുപ്പടിപന്നസ്സാപി ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി? എത്ഥ താവ പഞ്ഹോ ഭവതി ‘നനു നാമ ദഹരകസ്സ ന രാഗോ ഹോതി, ന ദോസോ ഹോതി, ന മോഹോ ഹോതി, ന മാനോ ഹോതി, ന മിച്ഛാദിട്ഠി ഹോതി, ന അരതി ഹോതി, ന കാമവിതക്കോ ഹോതി, അമിസ്സിതോ കിലേസേഹി, സോ നാമ ദഹരകോ യുത്തോ ച പത്തോ ച അരഹതി ച ചത്താരി സച്ചാനി ഏകപടിവേധേന പടിവിജ്ഝിതു’’’ന്തി.
‘‘തഞ്ഞേവെത്ഥ , മഹാരാജ, കാരണം, യേനാഹം കാരണേന ഭണാമി ‘ഊനകസത്തവസ്സികസ്സ സുപ്പടിപന്നസ്സാപി ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതീ’തി. യദി, മഹാരാജ, ഊനകസത്തവസ്സികോ രജനീയേ രജ്ജെയ്യ, ദുസ്സനീയേ ദുസ്സെയ്യ, മോഹനീയേ മുയ്ഹെയ്യ, മദനീയേ മജ്ജെയ്യ, ദിട്ഠിം വിജാനെയ്യ, രതിഞ്ച അരതിഞ്ച വിജാനെയ്യ, കുസലാകുസലം വിതക്കെയ്യ, ഭവെയ്യ തസ്സ ധമ്മാഭിസമയോ, അപി ച, മഹാരാജ, ഊനകസത്തവസ്സികസ്സ ചിത്തം അബലം ദുബ്ബലം പരിത്തം അപ്പം ഥോകം മന്ദം അവിഭൂതം, അസങ്ഖതാ നിബ്ബാനധാതു ഗരുകാ ഭാരികാ വിപുലാ മഹതീ. ഊനകസത്തവസ്സികോ, മഹാരാജ, തേന ദുബ്ബലേന ചിത്തേന പരിത്തകേന മന്ദേന അവിഭൂതേന ന സക്കോതി ഗരുകം ഭാരികം വിപുലം മഹതിം അസങ്ഖതം നിബ്ബാനധാതും പടിവിജ്ഝിതും.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, സിനേരുപബ്ബതരാജാ ഗരുകോ ഭാരികോ വിപുലോ മഹന്തോ, അപി നു ഖോ തം, മഹാരാജ, പുരിസോ അത്തനോ പാകതികേന ഥാമബലവീരിയേന സക്കുണെയ്യ സിനേരുപബ്ബതരാജാനം ഉദ്ധരിതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന മഹാരാജാ’’തി? ‘‘ദുബ്ബലത്താ, ഭന്തേ, പുരിസസ്സ, മഹന്തത്താ സിനേരുപബ്ബതരാജസ്സാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഊനകസത്തവസ്സികസ്സ ചിത്തം അബലം ദുബ്ബലം പരിത്തം അപ്പം ഥോകം മന്ദം അവിഭൂതം, അസങ്ഖതാ നിബ്ബാനധാതു ഗരുകാ ഭാരികാ വിപുലാ മഹതീ. ഊനകസത്തവസ്സികോ തേന ദുബ്ബലേന ചിത്തേന പരിത്തേന മന്ദേന അവിഭൂതേന ന സക്കോതി ഗരുകം ഭാരികം വിപുലം മഹതിം അസങ്ഖതം നിബ്ബാനധാതും പടിവിജ്ഝിതും, തേന കാരണേന ഊനകസത്തവസ്സികസ്സ സുപ്പടിപന്നസ്സാപി ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, അയം മഹാപഥവീ ദീഘാ ആയതാ പുഥുലാ വിത്ഥതാ വിസാലാ വിത്ഥിണ്ണാ വിപുലാ മഹന്താ, അപി നു ഖോ തം, മഹാരാജ, മഹാപഥവിം സക്കാ പരിത്തകേന ഉദകബിന്ദുകേന തേമെത്വാ ഉദകചിക്ഖല്ലം കാതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘പരിത്തത്താ, ഭന്തേ, ഉദകബിന്ദുസ്സ, മഹന്തത്താ മഹാപഥവിയാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഊനകസത്തവസ്സികസ്സ ചിത്തം അബലം ദുബ്ബലം പരിത്തം അപ്പം ഥോകം മന്ദം അവിഭൂതം, അസങ്ഖതാ നിബ്ബാനധാതു ദീഘാ ആയതാ പുഥുലാ വിത്ഥതാ വിസാലാ വിത്ഥിണ്ണാ വിപുലാ മഹന്താ. ഊനകസത്തവസ്സികോ തേന ദുബ്ബലേന ചിത്തേന പരിത്തകേന മന്ദേന അവിഭൂതേന ന സക്കോതി മഹതിം അസങ്ഖതം നിബ്ബാനധാതും പടിവിജ്ഝിതും, തേന കാരണേന ഊനകസത്തവസ്സികസ്സ സുപ്പടിപന്നസ്സാപി ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, അബലദുബ്ബലപരിത്തഅപ്പഥോകമന്ദഗ്ഗി ഭവെയ്യ, അപി നു ഖോ, മഹാരാജ, താവതകേന മന്ദേന അഗ്ഗിനാ സക്കാ സദേവകേ ലോകേ അന്ധകാരം വിധമിത്വാ ആലോകം ദസ്സേതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന മഹാരാജാ’’തി? ‘‘മന്ദത്താ, ഭന്തേ, അഗ്ഗിസ്സ, ലോകസ്സ മഹന്തത്താ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഊനകസത്തവസ്സികസ്സ ചിത്തം അബലം ദുബ്ബലം പരിത്തം അപ്പം ഥോകം മന്ദം അവിഭൂതം, മഹതാ ച അവിജ്ജന്ധകാരേന പിഹിതം. തസ്മാ ദുക്കരം ഞാണാലോകം ദസ്സയിതും, തേന കാരണേന ഊനകസത്തവസ്സികസ്സ സുപ്പടിപന്നസ്സാപി ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ആതുരോ കിസോ അണുപരിമിതകായോ സാലകകിമി ഹത്ഥിനാഗം തിധാ പഭിന്നം നവായതം തിവിത്ഥതം ദസപരിണാഹം അട്ഠരതനികം സകട്ഠാനമുപഗതം ദിസ്വാ ഗിലിതും പരികഡ്ഢെയ്യ, അപി നു ഖോ സോ, മഹാരാജ, സാലകകിമി സക്കുണെയ്യ തം ഹത്ഥിനാഗം ഗിലിതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കേന കാരണേന, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘പരിത്തത്താ, ഭന്തേ, സാലകകിമിസ്സ, മഹന്തത്താ ഹത്ഥിനാഗസ്സാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഊനകസത്തവസ്സികസ്സ ചിത്തം അബലം ദുബ്ബലം പരിത്തം അപ്പം ഥോകം മന്ദം അവിഭൂതം, മഹതീ അസങ്ഖതാ നിബ്ബാനധാതു. സോ തേന ദുബ്ബലേന ചിത്തേന പരിത്തകേന മന്ദേന അവിഭൂതേന ന സക്കോതി മഹതിം അസങ്ഖതം നിബ്ബാനധാതും പടിവിജ്ഝിതും, തേന കാരണേന ഊനകസത്തവസ്സികസ്സ സുപ്പടിപന്നസ്സാപി ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
ധമ്മാഭിസമയപഞ്ഹോ അട്ഠമോ.
൯. ഏകന്തസുഖനിബ്ബാനപഞ്ഹോ
൯. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിം ഏകന്തസുഖം നിബ്ബാനം, ഉദാഹു ദുക്ഖേന മിസ്സ’’ന്തി? ‘‘ഏകന്തസുഖം, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം, ദുക്ഖേന അമിസ്സ’’ന്തി.
‘‘ന മയം തം, ഭന്തേ നാഗസേന, വചനം സദ്ദഹാമ ‘ഏകന്തസുഖം നിബ്ബാന’ന്തി, ഏവമെത്ഥ മയം, ഭന്തേ നാഗസേന, പച്ചേമ ‘നിബ്ബാനം ദുക്ഖേന മിസ്സ’ന്തി, കാരണഞ്ചെത്ഥ ഉപലഭാമ ‘നിബ്ബാനം ദുക്ഖേന മിസ്സ’ന്തി. കതമം എത്ഥ കാരണം ? യേ തേ, ഭന്തേ നാഗസേന, നിബ്ബാനം പരിയേസന്തി, തേസം ദിസ്സതി കായസ്സ ച ചിത്തസ്സ ച ആതാപോ പരിതാപോ ഠാനചങ്കമനിസജ്ജാസയനാഹാരപരിഗ്ഗഹോ മിദ്ധസ്സ ച ഉപരോധോ ആയതനാനഞ്ച പടിപീളനം ധനധഞ്ഞപിയഞാതിമിത്തപ്പജഹനം. യേ കേചി ലോകേ സുഖിതാ സുഖസമപ്പിതാ, തേ സബ്ബേപി പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി ആയതനേ രമെന്തി ബ്രൂഹെന്തി, മനാപികമനാപികബഹുവിധസുഭനിമിത്തേന രൂപേന ചക്ഖും രമെന്തി ബ്രൂഹെന്തി, മനാപികമനാപികഗീതവാദിതബഹുവിധസുഭനിമിത്തേന സദ്ദേന സോതം രമെന്തി ബ്രൂഹെന്തി, മനാപികമനാപികപുപ്ഫഫലപത്തതചമൂലസാരബഹുവിധസുഭനിമിത്തേന ഗന്ധേന ഘാനം രമെന്തി ബ്രൂഹെന്തി, മനാപികമനാപികഖജ്ജഭൊജ്ജലെയ്യപെയ്യസായനീയബഹുവിധസുഭനിമിത്തേന രസേന ജിവ്ഹം രമെന്തി ബ്രുഹെന്തി, മനാപികമനാപികസണ്ഹസുഖുമമുദുമദ്ദവബഹുവിധസുഭനിമിത്തേന ഫസ്സേന കായം രമെന്തി ബ്രൂഹെന്തി, മനാപികമനാപികകല്യാണപാപകസുഭാസുഭബഹുവിധവിതക്കമനസികാരേന മനം രമെന്തി ബ്രൂഹെന്തി. തുമ്ഹേ തം ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായമനൊബ്രൂഹനം ഹനഥ ഉപഹനഥ, ഛിന്ദഥ ഉപച്ഛിന്ദഥ, രുന്ധഥ ഉപരുന്ധഥ. തേന കായോപി പരിതപതി, ചിത്തമ്പി പരിതപതി, കായേ പരിതത്തേ കായികദുക്ഖവേദനം വേദിയതി, ചിത്തേ പരിതത്തേ ചേതസികദുക്ഖവേദനം വേദയതി. നനു മാഗണ്ഡിയോപി മാഗന്ദിയോപി (സീ॰ പീ॰) പരിബ്ബാജകോ ഭഗവന്തം ഗരഹമാനോ ഏവമാഹ ‘ഭൂനഹു ഭൂതഹച്ചോ (പീ॰), ഭൂനഹച്ചോ (ക॰) സമണോ ഗോതമോ’തി. ഇദമെത്ഥ കാരണം, യേനാഹം കാരണേന ബ്രൂമി ‘നിബ്ബാനം ദുക്ഖേന മിസ്സ’’’ന്തി.
‘‘ന ഹി, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം ദുക്ഖേന മിസ്സം, ഏകന്തസുഖം നിബ്ബാനം. യം പന ത്വം, മഹാരാജ , ബ്രൂസി ‘നിബ്ബാനം ദുക്ഖ’ന്തി, നേതം ദുക്ഖം നിബ്ബാനം നാമ, നിബ്ബാനസ്സ പന സച്ഛികിരിയായ പുബ്ബഭാഗോ ഏസോ, നിബ്ബാനപരിയേസനം ഏതം, ഏകന്തസുഖം യേവ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം, ന ദുക്ഖേന മിസ്സം. എത്ഥ കാരണം വദാമി. അത്ഥി, മഹാരാജ, രാജൂനം രജ്ജസുഖം നാമാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അത്ഥി രാജൂനം രജ്ജസുഖ’’ന്തി. ‘‘അപി നു ഖോ തം, മഹാരാജ, രജ്ജസുഖം ദുക്ഖേന മിസ്സ’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന തേ, മഹാരാജ, രാജാനോ പച്ചന്തേ കുപിതേ തേസം പച്ചന്തനിസ്സിതാനം പടിസേധായ അമച്ചേഹി പരിണായകേഹി ഭടേഹി ബലത്ഥേഹി പരിവുതാ പവാസം ഗന്ത്വാ ഡംസമകസവാതാതപപടിപീളിതാ സമവിസമേ പരിധാവന്തി, മഹായുദ്ധഞ്ച കരൊന്തി, ജീവിതസംസയഞ്ച പാപുണന്തീ’’തി? ‘‘നേതം, ഭന്തേ നാഗസേന, രജ്ജസുഖം നാമ, രജ്ജസുഖസ്സ പരിയേസനായ പുബ്ബഭാഗോ ഏസോ, ദുക്ഖേന, ഭന്തേ നാഗസേന, രാജാനോ രജ്ജം പരിയേസിത്വാ രജ്ജസുഖം അനുഭവന്തി, ഏവം, ഭന്തേ നാഗസേന, രജ്ജസുഖം ദുക്ഖേന അമിസ്സം, അഞ്ഞം തം രജ്ജസുഖം, അഞ്ഞം ദുക്ഖ’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഏകന്തസുഖം നിബ്ബാനം, ന ദുക്ഖേന മിസ്സം. യേ പന തം നിബ്ബാനം പരിയേസന്തി, തേ കായഞ്ച ചിത്തഞ്ച ആതാപെത്വാ ഠാനചങ്കമനിസജ്ജാസയനാഹാരം പരിഗ്ഗഹെത്വാ മിദ്ധം ഉപരുന്ധിത്വാ ആയതനാനി പടിപീളെത്വാ കായഞ്ച ജീവിതഞ്ച പരിച്ചജിത്വാ ദുക്ഖേന നിബ്ബാനം പരിയേസിത്വാ ഏകന്തസുഖം നിബ്ബാനം അനുഭവന്തി, നിഹതപച്ചാമിത്താ വിയ രാജാനോ രജ്ജസുഖം. ഏവം, മഹാരാജ, ഏകന്തസുഖം നിബ്ബാനം, ന ദുക്ഖേന മിസ്സം, അഞ്ഞം നിബ്ബാനം, അഞ്ഞം ദുക്ഖന്തി.
‘‘അപരമ്പി , മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി ഏകന്തസുഖം നിബ്ബാനം, ന ദുക്ഖേന മിസ്സം, അഞ്ഞം ദുക്ഖം, അഞ്ഞം നിബ്ബാനന്തി. അത്ഥി, മഹാരാജ, ആചരിയാനം സിപ്പവന്താനം സിപ്പസുഖം നാമാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അത്ഥി ആചരിയാനം സിപ്പവന്താനം സിപ്പസുഖ’’ന്തി. ‘‘അപി നു ഖോ തം, മഹാരാജ, സിപ്പസുഖം ദുക്ഖേന മിസ്സ’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘കിസ്സ പന തേ, മഹാരാജ, ആചരിയാ ഇദം പദം സീ॰ പീ॰ പൊത്ഥകേസു നത്ഥി ആചരിയാനം അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനേന ഉദകാഹരണഘരസമ്മജ്ജനദന്തകട്ഠമുഖോദകാനുപ്പദാനേന ഉച്ഛിട്ഠപടിഗ്ഗഹണഉച്ഛാദനനഹാപനപാദപരികമ്മേന സകചിത്തം നിക്ഖിപിത്വാ പരചിത്താനുവത്തനേന ദുക്ഖസെയ്യായ വിസമഭോജനേന കായം ആതാപെന്തീ’’തി? ‘‘നേതം, ഭന്തേ നാഗസേന, സിപ്പസുഖം നാമ, സിപ്പപരിയേസനായ പുബ്ബഭാഗോ ഏസോ, ദുക്ഖേന, ഭന്തേ നാഗസേന, ആചരിയാ സിപ്പം പരിയേസിത്വാ സിപ്പസുഖം അനുഭവന്തി, ഏവം, ഭന്തേ നാഗസേന, സിപ്പസുഖം ദുക്ഖേന അമിസ്സം, അഞ്ഞം തം സിപ്പസുഖം, അഞ്ഞം ദുക്ഖ’’ന്തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഏകന്തസുഖം നിബ്ബാനം, ന ദുക്ഖേന മിസ്സം. യേ പന തം നിബ്ബാനം പരിയേസന്തി, തേ കായഞ്ച ചിത്തഞ്ച ആതാപെത്വാ ഠാനചങ്കമനിസജ്ജാസയനാഹാരം പരിഗ്ഗഹെത്വാ മിദ്ധം ഉപരുന്ധിത്വാ ആയതനാനി പടിപീളെത്വാ കായഞ്ച ജീവിതഞ്ച പരിച്ചജിത്വാ ദുക്ഖേന നിബ്ബാനം പരിയേസിത്വാ ഏകന്തസുഖം നിബ്ബാനം അനുഭവന്തി, ആചരിയാ വിയ സിപ്പസുഖം. ഏവം, മഹാരാജ, ഏകന്തസുഖം നിബ്ബാനം, ന ദുക്ഖേന മിസ്സം, അഞ്ഞം ദുക്ഖം, അഞ്ഞം നിബ്ബാന’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
ഏകന്തസുഖനിബ്ബാനപഞ്ഹോ നവമോ.
൧൦. നിബ്ബാനരൂപസണ്ഠാനപഞ്ഹോ
൧൦. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘നിബ്ബാനം നിബ്ബാന’ന്തി യം വദേസി, സക്കാ പന തസ്സ നിബ്ബാനസ്സ രൂപം വാ സണ്ഠാനം വാ വയം വാ പമാണം വാ ഓപമ്മേന വാ കാരണേന വാ ഹേതുനാ വാ നയേന വാ ഉപദസ്സയിതു’’ന്തി? ‘‘അപ്പടിഭാഗം, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം, ന സക്കാ നിബ്ബാനസ്സ രൂപം വാ സണ്ഠാനം വാ വയം വാ പമാണം വാ ഓപമ്മേന വാ കാരണേന വാ ഹേതുനാ വാ നയേന വാ ഉപദസ്സയിതു’’ന്തി. ‘‘ഏതമ്പാഹം, ഭന്തേ നാഗസേന, ന സമ്പടിച്ഛാമി, യം അത്ഥിധമ്മസ്സ നിബ്ബാനസ്സ രൂപം വാ സണ്ഠാനം വാ വയം വാ പമാണം വാ ഓപമ്മേന വാ കാരണേന വാ ഹേതുനാ വാ നയേന വാ അപഞ്ഞാപനം, കാരണേന മം സഞ്ഞാപേഹീ’’തി. ‘‘ഹോതു, മഹാരാജ, കാരണേന തം സഞ്ഞാപെസ്സാമി. അത്ഥി, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദോ നാമാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ, അത്ഥേസോ മഹാസമുദ്ദോ’’തി. ‘‘സചേ തം, മഹാരാജ, കോചി ഏവം പുച്ഛെയ്യ ‘കിത്തകം, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദേ ഉദകം, കതി പന തേ സത്താ, യേ മഹാസമുദ്ദേ പടിവസന്തീ’തി, ഏവം പുട്ഠോ ത്വം, മഹാരാജ, കിന്തി തസ്സ ബ്യാകരെയ്യാസീ’’തി? ‘‘സചേ മം, ഭന്തേ, കോചി ഏവം പുച്ഛെയ്യ ‘കിത്തകം, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദേ ഉദകം, കതി പന തേ സത്താ, യേ മഹാസമുദ്ദേ പടിവസന്തീ’തി, തമഹം, ഭന്തേ, ഏവം വദെയ്യം ‘അപുച്ഛിതബ്ബം മം ത്വം അമ്ഭോ പുരിസ പുച്ഛസി, നേസാ പുച്ഛാ കേനചി പുച്ഛിതബ്ബാ, ഠപനീയോ ഏസോ പഞ്ഹോ. അവിഭത്തോ ലോകക്ഖായികേഹി മഹാസമുദ്ദോ, ന സക്കാ മഹാസമുദ്ദേ ഉദകം പരിമിനിതും സത്താ വാ യേ തത്ഥ വാസമുപഗതാതി ഏവാഹം ഭന്തേ തസ്സ പടിവചനം ദദെയ്യ’’’ന്തി.
‘‘കിസ്സ പന, ത്വം മഹാരാജ, അത്ഥിധമ്മേ മഹാസമുദ്ദേ ഏവം പടിവചനം ദദെയ്യാസി, നനു വിഗണെത്വാ മിനിത്വാ (ക॰) തസ്സ ആചിക്ഖിതബ്ബം ‘എത്തകം മഹാസമുദ്ദേ ഉദകം, എത്തകാ ച സത്താ മഹാസമുദ്ദേ പടിവസന്തീ’’തി? ‘‘ന സക്കാ, ഭന്തേ, അവിസയോ ഏസോ പഞ്ഹോ’’തി.
‘‘യഥാ , മഹാരാജ, അത്ഥിധമ്മേ യേവ മഹാസമുദ്ദേ ന സക്കാ ഉദകം പരിഗണേതും പരിമിനിതും (ക॰) സത്താ വാ യേ തത്ഥ വാസമുപഗതാ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥിധമ്മസ്സേവ നിബ്ബാനസ്സ ന സക്കാ രൂപം വാ സണ്ഠാനം വാ വയം വാ പമാണം വാ ഓപമ്മേന വാ കാരണേന വാ ഹേതുനാ വാ നയേന വാ ഉപദസ്സയിതും, വിഗണെയ്യ, മഹാരാജ, ഇദ്ധിമാ ചേതോവസിപ്പത്തോ മഹാസമുദ്ദേ ഉദകം തത്രാസയേ ച സത്തേ, ന ത്വേവ സോ ഇദ്ധിമാ ചേതോവസിപ്പത്തോ സക്കുണെയ്യ നിബ്ബാനസ്സ രൂപം വാ സണ്ഠാനം വാ വയം വാ പമാണം വാ ഓപമ്മേന വാ കാരണേന വാ ഹേതുനാ വാ നയേന വാ ഉപദസ്സയിതും.
‘‘അപരമ്പി, മഹാരാജ, ഉത്തരിം കാരണം സുണോഹി, അത്ഥിധമ്മസ്സേവ നിബ്ബാനസ്സ ന സക്കാ രൂപം വാ സണ്ഠാനം വാ വയം വാ പമാണം വാ ഓപമ്മേന വാ കാരണേന വാ ഹേതുനാ വാ നയേന വാ ഉപദസ്സയിതുന്തി. അത്ഥി, മഹാരാജ, ദേവേസു അരൂപകായികാ നാമ ദേവാ’’തി. ‘‘ആമ, ഭന്തേ, സുയ്യതി ‘അത്ഥി ദേവേസു അരൂപകായികാ നാമ ദേവാ’’’തി. ‘‘സക്കാ പന, മഹാരാജ, തേസം അരൂപകായികാനം ദേവാനം രൂപം വാ സണ്ഠാനം വാ വയം വാ പമാണം വാ ഓപമ്മേന വാ കാരണേന വാ ഹേതുനാ വാ നയേന വാ ഉപദസ്സയിതു’’ന്തി? ‘‘ന ഹി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘തേന ഹി, മഹാരാജ, നത്ഥി അരൂപകായികാ ദേവാ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, അരൂപകായികാ ദേവാ, ന ച സക്കാ തേസം രൂപം വാ സണ്ഠാനം വാ വയം വാ പമാണം വാ ഓപമ്മേന വാ കാരണേന വാ ഹേതുനാ വാ നയേന വാ ഉപദസ്സയിതു’’ന്തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, അത്ഥിസത്താനം യേവ അരൂപകായികാനം ദേവാനം ന സക്കാ രൂപം വാ സണ്ഠാനം വാ വയം വാ പമാണം വാ ഓപമ്മേന വാ കാരണേന വാ ഹേതുനാ വാ നയേന വാ ഉപദസ്സയിതും, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥിധമ്മസ്സേവ നിബ്ബാനസ്സ ന സക്കാ രൂപം വാ സണ്ഠാനം വാ വയം വാ പമാണം വാ ഓപമ്മേന വാ കാരണേന വാ ഹേതുനാ വാ നയേന വാ ഉപദസ്സയിതു’’ന്തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഹോതു ഏകന്തസുഖം നിബ്ബാനം, ന ച സക്കാ തസ്സ രൂപം വാ സണ്ഠാനം വാ വയം വാ പമാണം വാ ഓപമ്മേന വാ കാരണേന വാ ഹേതുനാ വാ നയേന വാ ഉപദസ്സയിതും. അത്ഥി പന, ഭന്തേ, നിബ്ബാനസ്സ ഗുണം അഞ്ഞേഹി അനുപവിട്ഠം കിഞ്ചി ഓപമ്മനിദസ്സനമത്ത’’ന്തി? ‘‘സരൂപതോ, മഹാരാജ, നത്ഥി, ഗുണതോ പന സക്കാ കിഞ്ചി ഓപമ്മനിദസ്സനമത്തം ഉപദസ്സയിതു’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, യഥാഹം ലഭാമി നിബ്ബാനസ്സ ഗുണതോപി ഏകദേസപരിദീപനമത്തം, തഥാ സീഘം ബ്രൂഹി, നിബ്ബാപേഹി മേ ഹദയപരിളാഹം വിനയ സീതലമധുരവചനമാലുതേനാ’’തി.
‘‘പദുമസ്സ, മഹാരാജ, ഏകോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ, ഉദകസ്സ ദ്വേ ഗുണാ, അഗദസ്സ തയോ ഗുണാ, മഹാസമുദ്ദസ്സ ചത്താരോ ഗുണാ, ഭോജനസ്സ പഞ്ച ഗുണാ, ആകാസസ്സ ദസ ഗുണാ, മണിരതനസ്സ തയോ ഗുണാ , ലോഹിതചന്ദനസ്സ തയോ ഗുണാ, സപ്പിമണ്ഡസ്സ തയോ ഗുണാ, ഗിരിസിഖരസ്സ പഞ്ച ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘പദുമസ്സ ഏകോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ’തി യം വദേസി, കതമോ പദുമസ്സ ഏകോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പദുമം അനുപലിത്തം ഉദകേന, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം സബ്ബകിലേസേഹി അനുപലിത്തം. അയം, മഹാരാജ, പദുമസ്സ ഏകോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘ഉദകസ്സ ദ്വേ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’തി യം വദേസി, കതമേ ഉദകസ്സ ദ്വേ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഉദകം സീതലം പരിളാഹനിബ്ബാപനം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം സീതലം സബ്ബകിലേസപരിളാഹനിബ്ബാപനം. അയം, മഹാരാജ, ഉദകസ്സ പഠമോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഉദകം കിലന്തതസിതപിപാസിതഘമ്മാഭിതത്താനം ജനപസുപജാനം പിപാസാവിനയനം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം കാമതണ്ഹാഭവതണ്ഹാവിഭവതണ്ഹാപിപാസാവിനയനം. അയം, മഹാരാജ, ഉദകസ്സ ദുതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ഉദകസ്സ ദ്വേ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘അഗദസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’തി യം വദേസി, കതമേ അഗദസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, അഗദോ വിസപീളിതാനം സത്താനം പടിസരണം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം കിലേസവിസപീളിതാനം സത്താനം പടിസരണം. അയം, മഹാരാജ, അഗദസ്സ പഠമോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, അഗദോ രോഗാനം അന്തകരോ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം സബ്ബദുക്ഖാനം അന്തകരം. അയം, മഹാരാജ, അഗദസ്സ ദുതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, അഗദോ അമതം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം അമതം. അയം, മഹാരാജ, അഗദസ്സ തതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, അഗദസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘മഹാസമുദ്ദസ്സ ചത്താരോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’തി യം വദേസി, കതമേ മഹാസമുദ്ദസ്സ ചത്താരോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദോ സുഞ്ഞോ സബ്ബകുണപേഹി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ , നിബ്ബാനം സുഞ്ഞം സബ്ബകിലേസകുണപേഹി. അയം, മഹാരാജ , മഹാസമുദ്ദസ്സ പഠമോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദോ മഹന്തോ അനോരപാരോ, ന പരിപൂരതി സബ്ബസവന്തീഹി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം മഹന്തം അനോരപാരം, ന പൂരതി സബ്ബസത്തേഹി. അയം, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദസ്സ ദുതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദോ മഹന്താനം ഭൂതാനം ആവാസോ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം മഹന്താനം അരഹന്താനം വിമലഖീണാസവബലപ്പത്തവസീഭൂതമഹാഭൂതാനം ആവാസോ. അയം, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദസ്സ തതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദോ അപരിമിതവിവിധവിപുലവീചിപുപ്ഫസംകുസുമിതോ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം അപരിമിതവിവിധവിപുലപരിസുദ്ധവിജ്ജാവിമുത്തിപുപ്ഫസംകുസുമിതം. അയം, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദസ്സ ചതുത്ഥോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, മഹാസമുദ്ദസ്സ ചത്താരോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘ഭോജനസ്സ പഞ്ച ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’തി യം വദേസി, കതമേ ഭോജനസ്സ പഞ്ച ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഭോജനം സബ്ബസത്താനം ആയുധാരണം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം സച്ഛികതം ജരാമരണനാസനതോ ആയുധാരണം. അയം, മഹാരാജ, ഭോജനസ്സ പഠമോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഭോജനം സബ്ബസത്താനം ബലവഡ്ഢനം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം സച്ഛികതം സബ്ബസത്താനം ഇദ്ധിബലവഡ്ഢനം. അയം, മഹാരാജ, ഭോജനസ്സ ദുതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഭോജനം സബ്ബസത്താനം വണ്ണജനനം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം സച്ഛികതം സബ്ബസത്താനം ഗുണവണ്ണജനനം. അയം, മഹാരാജ, ഭോജനസ്സ തതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഭോജനം സബ്ബസത്താനം ദരഥവൂപസമനം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം സച്ഛികതം സബ്ബസത്താനം സബ്ബകിലേസദരഥവൂപസമനം. അയം, മഹാരാജ, ഭോജനസ്സ ചതുത്ഥോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഭോജനം സബ്ബസത്താനം ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യപടിവിനോദനം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം സച്ഛികതം സബ്ബസത്താനം സബ്ബദുക്ഖജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യപടിവിനോദനം. അയം, മഹാരാജ, ഭോജനസ്സ പഞ്ചമോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ഭോജനസ്സ പഞ്ച ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘ആകാസസ്സ ദസ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’തി യം വദേസി, കതമേ ആകാസസ്സ ദസ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ആകാസോ ന ജായതി, ന ജീയതി, ന മീയതി, ന ചവതി, ന ഉപ്പജ്ജതി, ദുപ്പസഹോ, അചോരാഹരണോ, അനിസ്സിതോ, വിഹഗഗമനോ, നിരാവരണോ, അനന്തോ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം ന ജായതി, ന ജീയതി , ന മീയതി, ന ചവതി, ന ഉപ്പജ്ജതി, ദുപ്പസഹം, അചോരാഹരണം, അനിസ്സിതം, അരിയഗമനം, നിരാവരണം, അനന്തം. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ആകാസസ്സ ദസ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘മണിരതനസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’തി യം വദേസി, കതമേ മണിരതനസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, മണിരതനം കാമദദം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം കാമദദം. അയം, മഹാരാജ, മണിരതനസ്സ പഠമോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, മണിരതനം ഹാസകരം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം ഹാസകരം. അയം, മഹാരാജ, മണിരതനസ്സ ദുതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, മണിരതനം ഉജ്ജോതത്തകരം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം ഉജ്ജോതത്തകരം ഉജ്ജോതത്ഥകരം (സീ॰ പീ॰), ഉജ്ജോതിതത്ഥകരം (സ്യാ॰). അയം, മഹാരാജ, മണിരതനസ്സ തതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, മണിരതനസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘ലോഹിതചന്ദനസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’തി യം വദേസി, കതമേ ലോഹിതചന്ദനസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ലോഹിതചന്ദനം ദുല്ലഭം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം ദുല്ലഭം. അയം, മഹാരാജ, ലോഹിതചന്ദനസ്സ പഠമോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, ലോഹിതചന്ദനം അസമസുഗന്ധം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം അസമസുഗന്ധം. അയം, മഹാരാജ, ലോഹിതചന്ദനസ്സ ദുതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, ലോഹിതചന്ദനം സജ്ജനപസത്ഥം സബ്ബജനപസത്ഥം (സ്യാ॰), ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം അരിയസജ്ജനപസത്ഥം. അയം, മഹാരാജ, ലോഹിതചന്ദനസ്സ തതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ലോഹിതചന്ദനസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘സപ്പിമണ്ഡസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’തി യം വദേസി, കതമേ സപ്പിമണ്ഡസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, സപ്പിമണ്ഡോ വണ്ണസമ്പന്നോ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം ഗുണവണ്ണസമ്പന്നം. അയം, മഹാരാജ, സപ്പിമണ്ഡസ്സ പഠമോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, സപ്പിമണ്ഡോ ഗന്ധസമ്പന്നോ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം സീലഗന്ധസമ്പന്നം. അയം, മഹാരാജ, സപ്പിമണ്ഡസ്സ ദുതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, സപ്പിമണ്ഡോ രസസമ്പന്നോ, ഏവമേവ ഖോ , മഹാരാജ, നിബ്ബാനം രസസമ്പന്നം. അയം, മഹാരാജ, സപ്പിമണ്ഡസ്സ തതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, സപ്പിമണ്ഡസ്സ തയോ ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ‘ഗിരിസിഖരസ്സ പഞ്ച ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’തി യം വദേസി, കതമേ ഗിരിസിഖരസ്സ പഞ്ച ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി? ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരം അച്ചുഗ്ഗതം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം അച്ചുഗതം. അയം, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരസ്സ പഠമോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരം അചലം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം അചലം. അയം, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരസ്സ ദുതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരം ദുരധിരോഹം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം ദുരധിരോഹം സബ്ബകിലേസാനം. അയം, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരസ്സ തതിയോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരം സബ്ബബീജാനം അവിരൂഹനം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം സബ്ബകിലേസാനം അവിരൂഹനം. അയം, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരസ്സ ചതുത്ഥോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ. പുന ചപരം, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരം അനുനയപ്പടിഘവിപ്പമുത്തം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനം അനുനയപ്പടിഘവിപ്പമുത്തം. അയം, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരസ്സ പഞ്ചമോ ഗുണോ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠോ . ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ഗിരിസിഖരസ്സ പഞ്ച ഗുണാ നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
നിബ്ബാനരൂപസണ്ഠാനപഞ്ഹോ ദസമോ.
൧൧. നിബ്ബാനസച്ഛികരണപഞ്ഹോ
൧൧. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹേ ഭണഥ ‘നിബ്ബാനം ന അതീതം, ന അനാഗതം, ന പച്ചുപ്പന്നം, ന ഉപ്പന്നം ന അനുപ്പന്നം ന ഉപ്പാദനീയ’ന്തി. ഇധ, ഭന്തേ നാഗസേന, യോ കോചി സമ്മാപടിപന്നോ നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി, സോ ഉപ്പന്നം സച്ഛികരോതി, ഉദാഹു ഉപ്പാദെത്വാ സച്ഛികരോതീ’’തി? ‘‘യോ കോചി, മഹാരാജ, സമ്മാപടിപന്നോ നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി, സോ ന ഉപ്പന്നം സച്ഛികരോതി, ന ഉപ്പാദെത്വാ സച്ഛികരോതി, അപി ച, മഹാരാജ, അത്ഥേസാ നിബ്ബാനധാതു, യം സോ സമ്മാപടിപന്നോ സച്ഛികരോതീ’’തി.
‘‘മാ, ഭന്തേ നാഗസേന, ഇമം പഞ്ഹം പടിച്ഛന്നം കത്വാ ദീപേഹി, വിവടം പാകടം കത്വാ ദീപേഹി ഛന്ദജാതോ ഉസ്സാഹജാതോ, യം തേ സിക്ഖിതം, തം സബ്ബം എത്ഥേവാകിരാഹി, എത്ഥായം ജനോ സമ്മൂള്ഹോ വിമതിജാതോ സംസയപക്ഖന്ദോ, ഭിന്ദേതം അന്തോദോസസല്ല’’ന്തി. ‘‘അത്ഥേസാ, മഹാരാജ, നിബ്ബാനധാതു സന്താ സുഖാ പണീതാ, തം സമ്മാപടിപന്നോ ജിനാനുസിട്ഠിയാ സങ്ഖാരേ സമ്മസന്തോ പഞ്ഞായ സച്ഛികരോതി. യഥാ, മഹാരാജ, അന്തേവാസികോ ആചരിയാനുസിട്ഠിയാ വിജ്ജം പഞ്ഞായ സച്ഛികരോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സമ്മാപടിപന്നോ ജിനാനുസിട്ഠിയാ പഞ്ഞായ നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി.
‘‘കഥം പന തം നിബ്ബാനം ദട്ഠബ്ബന്തി? അനീതിതോ നിരുപദ്ദവതോ അഭയതോ ഖേമതോ സന്തതോ സുഖതോ സാതതോ പണീതതോ സുചിതോ സീതലതോ ദട്ഠബ്ബം.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ ബഹുകട്ഠപുഞ്ജേന ജലിതകട്ഠിതേന അഗ്ഗിനാ ദയ്ഹമാനോ വായാമേന തതോ മുഞ്ചിത്വാ നിരഗ്ഗികോകാസം പവിസിത്വാ തത്ഥ പരമസുഖം ലഭെയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ സമ്മാപടിപന്നോ, സോ യോനിസോ മനസികാരേന ബ്യപഗതതിവിധഗ്ഗിസന്താപം പരമസുഖം നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി. യഥാ, മഹാരാജ, അഗ്ഗി, ഏവം തിവിധഗ്ഗി ദട്ഠബ്ബോ; യഥാ അഗ്ഗിഗതോ പുരിസോ, ഏവം സമ്മാപടിപന്നോ ദട്ഠബ്ബോ; യഥാ നിരഗ്ഗികോകാസോ, ഏവം നിബ്ബാനം ദട്ഠബ്ബം.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ അഹികുക്കുരമനുസ്സകുണപസരീരവളഞ്ജകൊട്ഠാസരാസിഗതോ കുണപജടാജടിതന്തരമനുപവിട്ഠോ വായാമേന തതോ മുഞ്ചിത്വാ നിക്കുണപോകാസം പവിസിത്വാ തത്ഥ പരമസുഖം ലഭെയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ സമ്മാപടിപന്നോ, സോ യോനിസോ മനസികാരേന ബ്യപഗതകിലേസകുണപം പരമസുഖം നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി. യഥാ, മഹാരാജ, കുണപം, ഏവം പഞ്ച കാമഗുണാ ദട്ഠബ്ബാ; യഥാ കുണപഗതോ പുരിസോ, ഏവം സമ്മാപടിപന്നോ ദട്ഠബ്ബോ; യഥാ നിക്കുണപോകാസോ, ഏവം നിബ്ബാനം ദട്ഠബ്ബം.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ ഭീതോ തസിതോ കമ്പിതോ വിപരീതവിബ്ഭന്തചിത്തോ വായാമേന തതോ മുഞ്ചിത്വാ ദള്ഹം ഥിരം അചലം അഭയട്ഠാനം പവിസിത്വാ തത്ഥ പരമസുഖം ലഭെയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ സമ്മാപടിപന്നോ, സോ യോനിസോ മനസികാരേന ബ്യപഗതഭയസന്താസം പരമസുഖം നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി. യഥാ, മഹാരാജ, ഭയം, ഏവം ജാതിജരാബ്യാധിമരണം പടിച്ച അപരാപരം പവത്തഭയം ദട്ഠബ്ബം; യഥാ ഭീതോ പുരിസോ, ഏവം സമ്മാപടിപന്നോ ദട്ഠബ്ബോ; യഥാ അഭയട്ഠാനം, ഏവം നിബ്ബാനം ദട്ഠബ്ബം.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, പുരിസോ കിലിട്ഠമലിനകലലകദ്ദമദേസേ പതിതോ വായാമേന തം കലലകദ്ദമം അപവാഹെത്വാ പരിസുദ്ധവിമലദേസമുപഗന്ത്വാ തത്ഥ പരമസുഖം ലഭെയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ സമ്മാപടിപന്നോ, സോ യോനിസോ മനസികാരേന ബ്യപഗതകിലേസമലകദ്ദമം പരമസുഖം നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി. യഥാ, മഹാരാജ, കലലം, ഏവം ലാഭസക്കാരസിലോകോ ദട്ഠബ്ബോ; യഥാ കലലഗതോ പുരിസോ, ഏവം സമ്മാപടിപന്നോ ദട്ഠബ്ബോ; യഥാ പരിസുദ്ധവിമലദേസോ, ഏവം നിബ്ബാനം ദട്ഠബ്ബം.
‘‘തഞ്ച പന നിബ്ബാനം സമ്മാപടിപന്നോ കിന്തി സച്ഛികരോതി? യോ സോ, മഹാരാജ, സമ്മാപടിപന്നോ, സോ സങ്ഖാരാനം പവത്തം സമ്മസതി. പവത്തം സമ്മസമാനോ തത്ഥ ജാതിം പസ്സതി ജരം പസ്സതി ബ്യാധിം പസ്സതി മരണം പസ്സതി, ന തത്ഥ കിഞ്ചി സുഖം സാതം പസ്സതി ആദിതോപി മജ്ഝതോപി പരിയോസാനതോപി. സോ തത്ഥ കിഞ്ചി ന ഗയ്ഹൂപഗം പസ്സതി. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ ദിവസസന്തത്തേ അയോഗുളേ ജലിതേ തത്തേ കഠിതേ ആദിതോപി മജ്ഝതോപി പരിയോസാനതോപി ന കിഞ്ചി ഗയ്ഹൂപഗം പദേസം പസ്സതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ സങ്ഖാരാനം പവത്തം സമ്മസതി, സോ പവത്തം സമ്മസമാനോ തത്ഥ ജാതിം പസ്സതി ജരം പസ്സതി ബ്യാധിം പസ്സതി മരണം പസ്സതി, ന തത്ഥ കിഞ്ചി സുഖം സാതം പസ്സതി ആദിതോപി മജ്ഝതോപി പരിയോസാനതോപി. സോ തത്ഥ ഇദം പദദ്വയം സീ॰ പീ॰ പൊത്ഥകേസു നത്ഥി ന കിഞ്ചി ഗയ്ഹൂപഗം പസ്സതി, തസ്സ ഗയ്ഹൂപഗം അപസ്സന്തസ്സ ചിത്തേ അരതി സണ്ഠാതി, കായസ്മിം ഡാഹോ ഒക്കമതി, സോ അതാണോ അസരണോ അസരണീഭൂതോ ഭവേസു നിബ്ബിന്ദതി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ ജലിതജാലം മഹന്തം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം പവിസെയ്യ, സോ തത്ഥ അതാണോ അസരണോ അസരണീഭൂതോ അഗ്ഗിമ്ഹി നിബ്ബിന്ദെയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, തസ്സ ഗയ്ഹൂപഗം അപസ്സന്തസ്സ ചിത്തേ അരതി സണ്ഠാതി, കായസ്മിം ഡാഹോ ഒക്കമതി, സോ അതാണോ അസരണോ അസരണീഭൂതോ ഭവേസു നിബ്ബിന്ദതി.
‘‘തസ്സ പവത്തേ ഭയദസ്സാവിസ്സ ഏവം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ‘സന്തത്തം ഖോ പനേതം പവത്തം സമ്പജ്ജലിതം ബഹുദുക്ഖം ബഹൂപായാസം, യദി കോചി ലഭേഥ അപ്പവത്തം ഏതം സന്തം ഏതം പണീതം, യദിദം സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോ സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗോ തണ്ഹക്ഖയോ വിരാഗോ നിരോധോ നിബ്ബാന’ന്തി. ഇതി ഹേതം ഹിതം (സീ॰), ഹി ഇദം (പീ॰) തസ്സ അപ്പവത്തേ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി പഹംസയതി തുസയതി പഹംസീയതി കുഹീയതി (സീ॰ പീ॰)‘പടിലദ്ധം ഖോ മേ നിസ്സരണ’ന്തി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ വിപ്പനട്ഠോ വിദേസപക്ഖന്ദോ നിബ്ബാഹനമഗ്ഗം ദിസ്വാ തത്ഥ പക്ഖന്ദതി പസീദതി പഹംസയതി തുസയതി പഹംസീയതി കുഹീയതി (സീ॰ പീ॰) ‘പടിലദ്ധോ മേ നിബ്ബാഹനമഗ്ഗോ’തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പവത്തേ ഭയദസ്സാവിസ്സ അപ്പവത്തേ ചിത്തം പക്ഖന്ദതി പസീദതി പഹംസയതി തുസയതി പഹംസീയതി കുഹീയതി (സീ॰ പീ॰) ‘പടിലദ്ധം ഖോ മേ നിസ്സരണ’ന്തി.
‘‘സോ അപ്പവത്തത്ഥായ മഗ്ഗം ആയൂഹതി ഗവേസതി ഭാവേതി ബഹുലീകരോതി, തസ്സ തദത്ഥം സതി സന്തിട്ഠതി, തദത്ഥം വീരിയം സന്തിട്ഠതി, തദത്ഥം പീതി സന്തിട്ഠതി, തസ്സ തം ചിത്തം അപരാപരം മനസികരോതോ പവത്തം സമതിക്കമിത്വാ അപ്പവത്തം ഒക്കമതി, അപ്പവത്തമനുപ്പത്തോ, മഹാരാജ, സമ്മാപടിപന്നോ ‘നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതീ’തി വുച്ചതീ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ഏവമേതം തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
നിബ്ബാനസച്ഛികരണപഞ്ഹോ ഏകാദസമോ.
൧൨. നിബ്ബാനസന്നിഹിതപഞ്ഹോ
൧൨. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അത്ഥി സോ പദേസോ പുരത്ഥിമായ വാ ദിസായ ദക്ഖിണായ വാ ദിസായ പച്ഛിമായ വാ ദിസായ ഉത്തരായ വാ ദിസായ ഉദ്ധം വാ അധോ വാ തിരിയം വാ, യത്ഥ നിബ്ബാനം സന്നിഹിത’’ന്തി? ‘‘നത്ഥി, മഹാരാജ, സോ പദേസോ പുരത്ഥിമായ വാ ദിസായ ദക്ഖിണായ വാ ദിസായ പച്ഛിമായ വാ ദിസായ ഉത്തരായ വാ ദിസായ ഉദ്ധം വാ അധോ വാ തിരിയം വാ, യത്ഥ നിബ്ബാനം സന്നിഹിത’’ന്തി.
‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, നത്ഥി നിബ്ബാനസ്സ സന്നിഹിതോകാസോ, തേന ഹി നത്ഥി നിബ്ബാനം? യേസഞ്ച തം നിബ്ബാനം സച്ഛികതം, തേസമ്പി സച്ഛികിരിയാ മിച്ഛാ, കാരണം തത്ഥ വക്ഖാമി, യഥാ, ഭന്തേ നാഗസേന, മഹിയാ ധഞ്ഞുട്ഠാനം ഖെത്തം അത്ഥി, ഗന്ധുട്ഠാനം പുപ്ഫം അത്ഥി, പുപ്ഫുട്ഠാനം ഗുമ്ബോ അത്ഥി, ഫലുട്ഠാനം രുക്ഖോ അത്ഥി, രതനുട്ഠാനം ആകരോ അത്ഥി, തത്ഥ യോ കോചി യം യം ഇച്ഛതി, സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം തം ഹരതി, ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, യദി നിബ്ബാനം അത്ഥി, തസ്സ നിബ്ബാനസ്സ ഉട്ഠാനോകാസോപി ഇച്ഛിതബ്ബോ, യസ്മാ ച ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, നിബ്ബാനസ്സ ഉട്ഠാനോകാസോ നത്ഥി, തസ്മാ നത്ഥി നിബ്ബാനന്തി ബ്രൂമി, യേസഞ്ച നിബ്ബാനം സച്ഛികതം, തേസമ്പി സച്ഛികിരിയാ മിച്ഛാ’’തി.
‘‘നത്ഥി , മഹാരാജ, നിബ്ബാനസ്സ സന്നിഹിതോകാസോ, അത്ഥി ചേതം നിബ്ബാനം, സമ്മാപടിപന്നോ യോനിസോ മനസികാരേന നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി. യഥാ പന, മഹാരാജ, അത്ഥി അഗ്ഗി നാമ, നത്ഥി തസ്സ സന്നിഹിതോകാസോ, ദ്വേ കട്ഠാനി സങ്ഘട്ടെന്തോ അഗ്ഗിം അധിഗച്ഛതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥി നിബ്ബാനം, നത്ഥി തസ്സ സന്നിഹിതോകാസോ, സമ്മാപടിപന്നോ യോനിസോ മനസികാരേന നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, അത്ഥി സത്ത രതനാനി നാമ. സെയ്യഥിദം, ചക്കരതനം ഹത്ഥിരതനം അസ്സരതനം മണിരതനം ഇത്ഥിരതനം ഗഹപതിരതനം പരിണായകരതനം. ന ച തേസം രതനാനം സന്നിഹിതോകാസോ അത്ഥി, ഖത്തിയസ്സ പന സമ്മാപടിപന്നസ്സ പടിപത്തിബലേന താനി രതനാനി ഉപഗച്ഛന്തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അത്ഥി നിബ്ബാനം, നത്ഥി തസ്സ സന്നിഹിതോകാസോ, സമ്മാപടിപന്നോ യോനിസോ മനസികാരേന നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതീ’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, നിബ്ബാനസ്സ സന്നിഹിതോകാസോ മാ ഹോതു, അത്ഥി പന തം ഠാനം, യത്ഥ ഠിതോ സമ്മാപടിപന്നോ നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതീ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജ , അത്ഥി തം ഠാനം, യത്ഥ ഠിതോ സമ്മാപടിപന്നോ നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതീ’’തി.
‘‘കതമം പന, ഭന്തേ, തം ഠാനം, യത്ഥ ഠിതോ സമ്മാപടിപന്നോ നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതീ’’തി? ‘‘സീലം, മഹാരാജ, ഠാനം, സീലേ പതിട്ഠിതോ യോനിസോ മനസികരൊന്തോ സക്കയവനേപി ചീനവിലാതേപി അലസന്ദേപി നിഗുമ്ബേപി നികുമ്ബേപി (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) കാസികോസലേപി കസ്മീരേപി ഗന്ധാരേപി നഗമുദ്ധനിപി ബ്രഹ്മലോകേപി യത്ഥ കത്ഥചിപി ഠിതോ സമ്മാപടിപന്നോ നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി. യഥാ, മഹാരാജ, യോ കോചി ചക്ഖുമാ പുരിസോ സകയവനേപി ചീനവിലാതേപി അലസന്ദേപി നിഗുമ്ബേപി കാസികോസലേപി കസ്മീരേപി ഗന്ധാരേപി നഗമുദ്ധനിപി ബ്രഹ്മലോകേപി യത്ഥ കത്ഥചിപി ഠിതോ ആകാസം പസ്സതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സീലേ പതിട്ഠിതോ യോനിസോ മനസികരൊന്തോ സകയവനേപി…പേ॰… യത്ഥ കത്ഥചിപി ഠിതോ സമ്മാപടിപന്നോ നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, സകയവനേപി…പേ॰… യത്ഥ കത്ഥചിപി ഠിതസ്സ പുബ്ബദിസാ അത്ഥി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സീലേ പതിട്ഠിതസ്സ യോനിസോ മനസികരൊന്തസ്സ സക്കയവനേപി…പേ॰… യത്ഥ കത്ഥചിപി ഠിതസ്സ സമ്മാപടിപന്നസ്സ അത്ഥി നിബ്ബാനസച്ഛികിരിയാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, ദേസിതം തയാ നിബ്ബാനം, ദേസിതാ നിബ്ബാനസച്ഛികിരിയാ, പരിക്ഖതാ സീലഗുണാ, ദസ്സിതാ സമ്മാപടിപത്തി, ഉസ്സാപിതോ ധമ്മദ്ധജോ, സണ്ഠപിതാ ധമ്മനെത്തി, അവഞ്ഝോ സുപ്പയുത്താനം സമ്മാപയോഗോ, ഏവമേതം ഗണിവരപവര തഥാ സമ്പടിച്ഛാമീ’’തി.
നിബ്ബാനസന്നിഹിതപഞ്ഹോ ദ്വാദസമോ.
വെസ്സന്തരവഗ്ഗോ തതിയോ.
ഇമസ്മിം വഗ്ഗേ ദ്വാദസ പഞ്ഹാ.
൪. അനുമാനവഗ്ഗോ
൧. അനുമാനപഞ്ഹോ
൧. അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ യേനായസ്മാ നാഗസേനോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ഞാതുകാമോ സോതുകാമോ ധാരേതുകാമോ ഞാണാലോകം ദട്ഠുകാമോ അഞ്ഞാണം ഭിന്ദിതുകാമോ ഞാണാലോകം ഉപ്പാദേതുകാമോ അവിജ്ജന്ധകാരം നാസേതുകാമോ അധിമത്തം ധിതിഞ്ച ഉസ്സാഹഞ്ച സതിഞ്ച സമ്പജഞ്ഞഞ്ച ഉപട്ഠപെത്വാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കിം പന ബുദ്ധോ തയാ ദിട്ഠോ’’തി. ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കിം പന തേ ആചരിയേഹി ബുദ്ധോ ദിട്ഠോ’’തി? ‘‘ന ഹി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ന കിര തയാ ബുദ്ധോ ദിട്ഠോ, നാപി കിര തേ ആചരിയേഹി ബുദ്ധോ ദിട്ഠോ, തേന ഹി, ഭന്തേ നാഗസേന, നത്ഥി ബുദ്ധോ, ന ഹെത്ഥ ബുദ്ധോ പഞ്ഞായതീ’’തി.
‘‘അത്ഥി പന തേ, മഹാരാജ, പുബ്ബകാ ഖത്തിയാ, യേ തേ തവ ഖത്തിയവംസസ്സ പുബ്ബങ്ഗമാ’’തി? ‘‘ആമ, ഭന്തേ. കോ സംസയോ, അത്ഥി പുബ്ബകാ ഖത്തിയാ, യേ മമ ഖത്തിയവംസസ്സ പുബ്ബങ്ഗമാ’’തി. ‘‘ദിട്ഠപുബ്ബാ തയാ, മഹാരാജ, പുബ്ബകാ ഖത്തിയാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘യേ പന തം, മഹാരാജ, അനുസാസന്തി പുരോഹിതാ സേനാപതിനോ അക്ഖദസ്സാ മഹാമത്താ, തേഹി പുബ്ബകാ ഖത്തിയാ ദിട്ഠപുബ്ബാ’’തി? ‘‘ന ഹി ഭന്തേ’’തി. ‘‘യദി പന തേ, മഹാരാജ, പുബ്ബകാ ഖത്തിയാ ന ദിട്ഠാ, നാപി കിര തേ അനുസാസകേഹി പുബ്ബകാ ഖത്തിയാ ദിട്ഠാ, തേന ഹി നത്ഥി പുബ്ബകാ ഖത്തിയാ, ന ഹെത്ഥ പുബ്ബകാ ഖത്തിയാ പഞ്ഞായന്തീ’’തി.
‘‘ദിസ്സന്തി, ഭന്തേ നാഗസേന, പുബ്ബകാനം ഖത്തിയാനം അനുഭൂതാനി പരിഭോഗഭണ്ഡാനി. സെയ്യഥിദം, സേതച്ഛത്തം ഉണ്ഹീസം പാദുകാ വാലബീജനീ ഖഗ്ഗരതനം മഹാരഹാനി ച സയനാനി. യേഹി മയം ജാനെയ്യാമ സദ്ദഹെയ്യാമ ‘അത്ഥി പുബ്ബകാ ഖത്തിയാ’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, മയമ്പേതം ഭഗവന്തം ജാനെയ്യാമ സദ്ദഹെയ്യാമ. അത്ഥി തം കാരണം, യേന മയം കാരണേന ജാനെയ്യാമ സദ്ദഹെയ്യാമ ‘അത്ഥി സോ ഭഗവാ’തി. കതമം തം കാരണം? അത്ഥി ഖോ, മഹാരാജ, തേന ഭഗവതാ ജാനതാ പസ്സതാ അരഹതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന അനുഭൂതാനി പരിഭോഗഭണ്ഡാനി. സെയ്യഥിദം, ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി പഞ്ച ബലാനി സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗാ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, യേഹി സദേവകോ ലോകോ ജാനാതി സദ്ദഹതി ‘അത്ഥി സോ ഭഗവാ’തി. ഇമിനാ, മഹാരാജ, കാരണേന ഇമിനാ ഹേതുനാ ഇമിനാ നയേന ഇമിനാ അനുമാനേന ഞാതബ്ബോ ‘അത്ഥി സോ ഭഗവാ’തി.
‘‘‘ബഹൂ ജനേ താരയിത്വാ, നിബ്ബുതോ ഉപധിക്ഖയേ;
അനുമാനേന ഞാതബ്ബം, അത്ഥി സോ ദ്വിപദുത്തമോ’’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, ഓപമ്മം കരോഹീ’’തി. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, നഗരവഡ്ഢകീ നഗരം മാപേതുകാമോ പഠമം താവ സമം അനുന്നതമനോനതം അസക്ഖരപാസാണം നിരുപദ്ദവമനവജ്ജം രമണീയം ഭൂമിഭാഗം അനുവിലോകെത്വാ യം തത്ഥ വിസമം, തം സമം കാരാപെത്വാ ഖാണുകണ്ടകം വിസോധാപെത്വാ തത്ഥ നഗരം മാപെയ്യ സോഭനം വിഭത്തം ഭാഗസോ മിതം ഉക്കിണ്ണപരിഖാപാകാരം ദള്ഹഗോപുരട്ടാലകൊട്ടകം പുഥുചച്ചരചതുക്കസന്ധിസിങ്ഘാടകം സുചിസമതലരാജമഗ്ഗം സുവിഭത്തഅന്തരാപണം ആരാമുയ്യാനതളാകപൊക്ഖരണിഉദപാനസമ്പന്നം ബഹുവിധദേവട്ഠാനപ്പടിമണ്ഡിതം സബ്ബദോസവിരഹിതം, സോ തസ്മിം നഗരേ സബ്ബഥാ വേപുല്ലത്തം പത്തേ അഞ്ഞം ദേസം ഉപഗച്ഛെയ്യ, അഥ തം നഗരം അപരേന സമയേന ഇദ്ധം ഭവെയ്യ ഫീതം സുഭിക്ഖം ഖേമം സമിദ്ധം സിവം അനീതികം നിരുപദ്ദവം നാനാജനസമാകുലം, പുഥൂ ഖത്തിയാ ബ്രാഹ്മണാ വെസ്സാ സുദ്ദാ ഹത്ഥാരോഹാ അസ്സാരോഹാ രഥികാ പത്തികാ ധനുഗ്ഗഹാ ഥരുഗ്ഗഹാ ചേലകാ ചലകാ പിണ്ഡദായകാ ഉഗ്ഗാ രാജപുത്താ പക്ഖന്ദിനോ മഹാനാഗാ സൂരാ വമ്മിനോ യോധിനോ ദാസികപുത്താ ഭടിപുത്താ ദാസപുത്താ ഭട്ടിപുത്താ (സീ॰ പീ॰) മല്ലകാ ഗണകാ ആളാരികാ സൂദാ കപ്പകാ നഹാപകാ ചുന്ദാ മാലാകാരാ സുവണ്ണകാരാ സജ്ഝുകാരാ സീസകാരാ തിപുകാരാ ലോഹകാരാ വട്ടകാരാ അയോകാരാ മണികാരാ പേസകാരാ കുമ്ഭകാരാ വേണുകാരാ ലോണകാരാ ചമ്മകാരാ രഥകാരാ ദന്തകാരാ രജ്ജുകാരാ കൊച്ഛകാരാ സുത്തകാരാ വിലീവകാരാ ധനുകാരാ ജിയകാരാ ഉസുകാരാ ചിത്തകാരാ രങ്ഗകാരാ രജകാ തന്തവായാ തുന്നവായാ ഹേരഞ്ഞികാ ദുസ്സികാ ഗന്ധികാ തിണഹാരകാ കട്ഠഹാരകാ ഭതകാ പണ്ണികാ ഫലികാ ഫല്ലികാ (സീ॰ പീ॰) മൂലികാ ഓദനികാ പൂവികാ മച്ഛികാ മംസികാ മജ്ജികാ നടകാ നച്ചകാ ലങ്ഘകാ ഇന്ദജാലികാ വേതാലികാ മല്ലാ ഛവഡാഹകാ പുപ്ഫഛഡ്ഡകാ വേനാ നേസാദാ ഗണികാ ലാസികാ കുമ്ഭദാസിയോ സക്കയവനചീനവിലാതാ ഉജ്ജേനകാ ഭാരുകച്ഛകാ കാസികോസലാ പരന്തകാ മാഗധകാ സാകേതകാ സോരെയ്യകാ സോരട്ഠകാ (സീ॰ പീ॰) പാവെയ്യകാ കോടുമ്ബരമാഥുരകാ അലസന്ദകസ്മീരഗന്ധാരാ തം നഗരം വാസായ ഉപഗതാ നാനാവിസയിനോ ജനാ നവം സുവിഭത്തം അദോസമനവജ്ജം രമണീയം തം നഗരം പസ്സിത്വാ അനുമാനേന ജാനന്തി ‘ഛേകോ വത ഭോ സോ നഗരവഡ്ഢകീ, യോ ഇമസ്സ നഗരസ്സ മാപേതാ’തി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സോ ഭഗവാ അസമോ അസമസമോ അപ്പടിസമോ അസദിസോ അതുലോ അസങ്ഖ്യേയോ അപ്പമെയ്യോ അപരിമെയ്യോ അമിതഗുണോ ഗുണപാരമിപ്പത്തോ അനന്തധിതി അനന്തതേജോ അനന്തവീരിയോ അനന്തബലോ ബുദ്ധബലപാരമിം ഗതോ സസേനമാരം പരാജെത്വാ ദിട്ഠിജാലം പദാലെത്വാ അവിജ്ജം ഖേപെത്വാ വിജ്ജം ഉപ്പാദെത്വാ ധമ്മുക്കം ധാരയിത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ വിജിതസങ്ഗാമോ ധമ്മനഗരം മാപേസി.
‘‘ഭഗവതോ ഖോ, മഹാരാജ, ധമ്മനഗരം സീലപാകാരം ഹിരിപരിഖം ഞാണദ്വാരകൊട്ഠകം വീരിയഅട്ടാലകം സദ്ധാഏസികം സതിദോവാരികം പഞ്ഞാപാസാദം സുത്തന്തചച്ചരം അഭിധമ്മസിങ്ഘാടകം വിനയവിനിച്ഛയം സതിപട്ഠാനവീഥികം, തസ്സ ഖോ പന, മഹാരാജ, സതിപട്ഠാനവീഥിയം ഏവരൂപാ ആപണാ പസാരിതാ ഹൊന്തി. സെയ്യഥീദം, പുപ്ഫാപണം ഗന്ധാപണം ഫലാപണം അഗദാപണം ഓസധാപണം അമതാപണം രതനാപണം സബ്ബാപണ’’ന്തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതമം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ പുപ്ഫാപണ’’ന്തി? ‘‘അത്ഥി ഖോ പന, മഹാരാജ, തേന ഭഗവതാ ജാനതാ പസ്സതാ അരഹതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ആരമ്മണവിഭത്തിയോ അക്ഖാതാ. സെയ്യഥീദം, അനിച്ചസഞ്ഞാ ദുക്ഖസഞ്ഞാ അനത്തസഞ്ഞാ അസുഭസഞ്ഞാ ആദീനവസഞ്ഞാ പഹാനസഞ്ഞാ വിരാഗസഞ്ഞാ നിരോധസഞ്ഞാ സബ്ബലോകേ അനഭിരതിസഞ്ഞാ സബ്ബസങ്ഖാരേസു അനിച്ചസഞ്ഞാ ആനാപാനസ്സതി ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാ വിനീലകസഞ്ഞാ വിപുബ്ബകസഞ്ഞാ വിച്ഛിദ്ദകസഞ്ഞാ വിക്ഖായിതകസഞ്ഞാ വിക്ഖിത്തകസഞ്ഞാ ഹതവിക്ഖിത്തകസഞ്ഞാ ലോഹിതകസഞ്ഞാ പുളവകസഞ്ഞാ അട്ഠികസഞ്ഞാ മെത്താസഞ്ഞാ കരുണാസഞ്ഞാ മുദിതാസഞ്ഞാ ഉപെക്ഖാസഞ്ഞാ മരണാനുസ്സതി കായഗതാസതി, ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ബുദ്ധേന ഭഗവതാ ആരമ്മണവിഭത്തിയോ അക്ഖാതാ. തത്ഥ യോ കോചി ജരാമരണാ മുച്ചിതുകാമോ, സോ തേസു അഞ്ഞതരം ആരമ്മണം ഗണ്ഹാതി, തേന ആരമ്മണേന രാഗാ വിമുച്ചതി, ദോസാ വിമുച്ചതി, മോഹാ വിമുച്ചതി, മാനതോ വിമുച്ചതി, ദിട്ഠിതോ വിമുച്ചതി, സംസാരം തരതി, തണ്ഹാസോതം നിവാരേതി, തിവിധം മലം വിസോധേതി, സബ്ബകിലേസേ ഉപഹന്ത്വാ അമലം വിരജം സുദ്ധം പണ്ഡരം അജാതിം അജരം അമരം സുഖം സീതിഭൂതം അഭയം നഗരുത്തമം നിബ്ബാനനഗരം പവിസിത്വാ അരഹത്തേ ചിത്തം വിമോചേതി, ഇദം വുച്ചതി മഹാരാജ ‘ഭഗവതോ പുപ്ഫാപണ’ന്തി.
‘‘‘കമ്മമൂലം ഗഹെത്വാന, ആപണം ഉപഗച്ഛഥ;
ആരമ്മണം കിണിത്വാന, തതോ മുച്ചഥ മുത്തിയാ’’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതമം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഗന്ധാപണ’’ന്തി? ‘‘അത്ഥി ഖോ പന, മഹാരാജ, തേന ഭഗവതാ സീലവിഭത്തിയോ അക്ഖാതാ, യേന സീലഗന്ധേന അനുലിത്താ ഭഗവതോ പുത്താ സദേവകം ലോകം സീലഗന്ധേന ധൂപെന്തി സമ്പധൂപെന്തി, ദിസമ്പി അനുദിസമ്പി അനുവാതമ്പി പടിവാതമ്പി വായന്തി അതിവായന്തി, ഫരിത്വാ തിട്ഠന്തി. കതമാ താ സീലവിഭത്തിയോ? സരണസീലം പഞ്ചങ്ഗസീലം അട്ഠങ്ഗസീലം ദസങ്ഗസീലം പഞ്ചുദ്ദേസപരിയാപന്നം പാതിമൊക്ഖസംവരസീലം. ഇദം വുച്ചതി, മഹാരാജ, ‘ഭഗവതോ ഗന്ധാപണ’ന്തി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ദേവാതിദേവേന –
‘‘‘ന പുപ്ഫഗന്ധോ പടിവാതമേതി, ന ചന്ദനം തഗ്ഗരമല്ലികാ വാ;
സതഞ്ച ഗന്ധോ പടിവാതമേതി, സബ്ബാ ദിസാ സപ്പുരിസോ പവായതി പവാതി (സീ॰ പീ॰) ധ॰ പ॰ ൫൪ പസ്സിതബ്ബം.
‘‘‘ചന്ദനം തഗരം വാപി, ഉപ്പലം അഥ വസ്സികീ;
ഏതേസം ഗന്ധജാതാനം, സീലഗന്ധോ അനുത്തരോ.
‘‘‘അപ്പമത്തോ അയം ഗന്ധോ, യ്വായം തഗരചന്ദനം;
യോ ച സീലവതം ഗന്ധോ, വാതി ദേവേസു ഉത്തമോ’’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതമം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഫലാപണ’’ന്തി? ‘‘ഫലാനി ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതാ അക്ഖാതാനി. സെയ്യഥീദം, സോതാപത്തിഫലം സകദാഗാമിഫലം അനാഗാമിഫലം അരഹത്തഫലം സുഞ്ഞതഫലസമാപത്തി അനിമിത്തഫലസമാപത്തി അപ്പണിഹിതഫലസമാപത്തി . തത്ഥ യോ കോചി യം ഫലം ഇച്ഛതി, സോ കമ്മമൂലം ദത്വാ പത്ഥിതം ഫലം കിണാതി. യദി സോതാപത്തിഫലം, യദി സകദാഗാമിഫലം, യദി അനാഗാമിഫലം, യദി അരഹത്തഫലം, യദി സുഞ്ഞതഫലസമാപത്തിം, യദി അനിമിത്തഫലസമാപത്തിം, യദി അപ്പണിഹിതഫലസമാപത്തിം. യഥാ, മഹാരാജ, കസ്സചി പുരിസസ്സ ധുവഫലോ അമ്ബോ ഭവെയ്യ, സോ ന താവ തതോ ഫലാനി പാതേതി, യാവ കയികാ ന ആഗച്ഛന്തി, അനുപ്പത്തേ പന കയികേ മൂലം ഗഹെത്വാ ഏവം ആചിക്ഖതി ‘അമ്ഭോ പുരിസ ഏസോ ഖോ ധുവഫലോ അമ്ബോ, തതോ യം ഇച്ഛസി, എത്തകം ഫലം ഗണ്ഹാഹി സലാടുകം വാ ദോവിലം വാ കേസികം വാ ആമം വാ പക്കം വാ’തി, സോ തേന അത്തനാ ദിന്നമൂലേന യദി സലാടുകം ഇച്ഛതി, സലാടുകം ഗണ്ഹാതി, യദി ദോവിലം ഇച്ഛതി, ദോവിലം ഗണ്ഹാതി, യദി കേസികം ഇച്ഛതി, കേസികം ഗണ്ഹാതി, യദി ആമകം ഇച്ഛതി, ആമകം ഗണ്ഹാതി, യദി പക്കം ഇച്ഛതി, പക്കം ഗണ്ഹാതി. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ യം ഫലം ഇച്ഛതി, സോ കമ്മമൂലം ദത്വാ പത്ഥിതം ഫലം ഗണ്ഹാതി, യദി സോതാപത്തിഫലം…പേ॰… യദി അപ്പണിഹിതഫലസമാപത്തിം, ഇദം വുച്ചതി, മഹാരാജ, ‘ഭഗവതോ ഫലാപണ’ന്തി.
‘‘‘കമ്മമൂലം ജനാ ദത്വാ, ഗണ്ഹന്തി അമതമ്ഫലം;
തേന തേ സുഖിതാ ഹൊന്തി, യേ കീതാ അമതപ്ഫല’’’ന്തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതമം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അഗദാപണ’’ന്തി? ‘‘അഗദാനി ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതാ അക്ഖാതാനി, യേഹി അഗദേഹി സോ ഭഗവാ സദേവകം ലോകം കിലേസവിസതോ പരിമോചേതി. കതമാനി പന താനി അഗദാനി? യാനിമാനി, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി അക്ഖാതാനി. സെയ്യഥീദം, ദുക്ഖം അരിയസച്ചം ദുക്ഖസമുദയം അരിയസച്ചം ദുക്ഖനിരോധം അരിയസച്ചം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം, തത്ഥ യേ കേചി അഞ്ഞാപെക്ഖാ ചതുസച്ചം ധമ്മം സുണന്തി, തേ ജാതിയാ പരിമുച്ചന്തി , ജരായ പരിമുച്ചന്തി, മരണാ പരിമുച്ചന്തി, സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസേഹി പരിമുച്ചന്തി, ഇദം വുച്ചതി മഹാരാജ ‘ഭഗവതോ അഗദാപണ’ന്തി.
‘‘‘യേ കേചി അഗദാ ലോകേ ലോകേ അഗദാ (പീ॰), വിസാനം പടിബാഹകാ;
ധമ്മാഗദസമം നത്ഥി, ഏതം പിവഥ ഭിക്ഖവോ’’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതമം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഓസധാപണ’’ന്തി? ‘‘ഓസധാനി ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതാ അക്ഖാതാനി, യേഹി ഓസധേഹി സോ ഭഗവാ ദേവമനുസ്സേ തികിച്ഛതി. സെയ്യഥീദം, ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി പഞ്ച ബലാനി സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗാ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, ഏതേഹി ഓസധേഹി ഭഗവാ മിച്ഛാദിട്ഠിം വിരേചേതി, മിച്ഛാസങ്കപ്പം വിരേചേതി, മിച്ഛാവാചം വിരേചേതി, മിച്ഛാകമ്മന്തം വിരേചേതി, മിച്ഛാആജീവം വിരേചേതി, മിച്ഛാവായാമം വിരേചേതി, മിച്ഛാസതിം വിരേചേതി, മിച്ഛാസമാധിം വിരേചേതി, ലോഭവമനം കാരേതി, ദോസവമനം കാരേതി, മോഹവമനം കാരേതി, മാനവമനം കാരേതി, ദിട്ഠിവമനം കാരേതി, വിചികിച്ഛാവമനം കാരേതി, ഉദ്ധച്ചവമനം കാരേതി, ഥിനമിദ്ധവമനം കാരേതി, അഹിരികാനൊത്തപ്പവമനം കാരേതി, സബ്ബകിലേസവമനം കാരേതി, ഇദം വുച്ചതി, മഹാരാജ, ‘ഭഗവതോ ഓസധാപണ’ന്തി.
‘‘‘യേ കേചി ഓസധാ ലോകേ, വിജ്ജന്തി വിവിധാ ബഹൂ;
ധമ്മോസധസമം നത്ഥി, ഏതം പിവഥ ഭിക്ഖവോ.
‘‘‘ധമ്മോസധം പിവിത്വാന, അജരാമരണാ സിയും;
ഭാവയിത്വാ ച പസ്സിത്വാ, നിബ്ബുതാ ഉപധിക്ഖയേ’’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതമം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അമതാപണ’’ന്തി? ‘‘അമതം ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതാ അക്ഖാതം, യേന അമതേന സോ ഭഗവാ സദേവകം ലോകം അഭിസിഞ്ചി , യേന അമതേന അഭിസിത്താ ദേവമനുസ്സാ ജാതിജരാബ്യാധിമരണസോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസേഹി പരിമുച്ചിംസു. കതമം തം അമതം? യദിദം കായഗതാസതി. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ദേവാതിദേവേന ‘അമതം തേ, ഭിക്ഖവേ, പരിഭുഞ്ജന്തി, യേ കായഗതാസതിം പരിഭുഞ്ജന്തീ’തി. ഇദം വുച്ചതി, മഹാരാജ, ‘ഭഗവതോ അമതാപണ’ന്തി.
‘‘‘ബ്യാധിതം ജനതം ദിസ്വാ, അമതാപണം പസാരയി;
കമ്മേന തം കിണിത്വാന, അമതം ആദേഥ ഭിക്ഖവോ’’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതമം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ രതനാപണ’’ന്തി? ‘‘രതനാനി ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതാ അക്ഖാതാനി, യേഹി രതനേഹി വിഭൂസിതാ ഭഗവതോ പുത്താ സദേവകം ലോകം വിരോചന്തി ഓഭാസെന്തി പഭാസെന്തി ജലന്തി പജ്ജലന്തി ഉദ്ധം അധോ തിരിയം ആലോകം ദസ്സെന്തി. കതമാനി താനി രതനാനി? സീലരതനം സമാധിരതനം പഞ്ഞാരതനം വിമുത്തിരതനം വിമുത്തിഞാണദസ്സനരതനം പടിസമ്ഭിദാരതനം ബൊജ്ഝങ്ഗരതനം.
‘‘കതമം, മഹാരാജ, ഭഗവതോ സീലരതനം? പാതിമൊക്ഖസംവരസീലം ഇന്ദ്രിയസംവരസീലം ആജീവപാരിസുദ്ധിസീലം പച്ചയസന്നിസ്സിതസീലം ചൂളസീലം മജ്ഝിമസീലം മഹാസീലം മഗ്ഗസീലം ഫലസീലം. സീലരതനേന ഖോ, മഹാരാജ, വിഭൂസിതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സദേവകോ ലോകോ സമാരകോ സബ്രഹ്മകോ സസ്സമണബ്രാഹ്മണീ പജാ പിഹയതി പത്ഥേതി, സീലരതനപിളന്ധോ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖു ദിസമ്പി അനുദിസമ്പി ഉദ്ധമ്പി അധോപി തിരിയമ്പി വിരോചതി അതിവിരോചതി അതിരോചതി (സീ॰ പീ॰), ഹെട്ഠതോ അവീചിം ഉപരിതോ ഭവഗ്ഗം ഉപാദായ എത്ഥന്തരേ സബ്ബരതനാനി അതിക്കമിത്വാ അതിസയിത്വാ (സീ॰ പീ॰) അഭിഭവിത്വാ അജ്ഝൊത്ഥരിത്വാ തിട്ഠതി, ഏവരൂപാനി ഖോ, മഹാരാജ, സീലരതനാനി ഭഗവതോ രതനാപണേ പസാരിതാനി, ഇദം വുച്ചതി മഹാരാജ ‘ഭഗവതോ സീലരതന’ന്തി.
‘‘‘ഏവരൂപാനി സീലാനി, സന്തി ബുദ്ധസ്സ ആപണേ;
കമ്മേന തം കിണിത്വാന, രതനം വോ പിളന്ധഥാ’തി.
‘‘കതമം, മഹാരാജ, ഭഗവതോ സമാധിരതനം? സവിതക്കസവിചാരോ സമാധി, അവിതക്കവിചാരമത്തോ സമാധി, അവിതക്കഅവിചാരോ സമാധി, സുഞ്ഞതോ സമാധി, അനിമിത്തോ സമാധി, അപ്പണിഹിതോ സമാധി. സമാധിരതനം ഖോ, മഹാരാജ, പിളന്ധസ്സ ഭിക്ഖുനോ യേ തേ കാമവിതക്കബ്യാപാദവിതക്കവിഹിംസാവിതക്കമാനുദ്ധച്ചദിട്ഠിവിചികിച്ഛാകിലേസവത്ഥൂനി വിവിധാനി ച കുവിതക്കാനി, തേ സബ്ബേ സമാധിം ആസജ്ജ വികിരന്തി വിധമന്തി വിദ്ധംസന്തി ന സണ്ഠന്തി ന സണ്ഠഹന്തി (സീ॰) ന ഉപലിമ്പന്തി ന ഉപലിപ്പന്തി (സീ॰ പീ॰). യഥാ, മഹാരാജ, വാരി പൊക്ഖരപത്തേ വികിരതി വിധമതി വിദ്ധംസതി ന സണ്ഠാതി ന ഉപലിമ്പതി. തം കിസ്സ ഹേതു? പരിസുദ്ധത്താ പദുമസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സമാധിരതനം പിളന്ധസ്സ ഭിക്ഖുനോ യേ തേ കാമവിതക്കബ്യാപാദവിതക്കവിഹിംസാവിതക്കമാനുദ്ധച്ച ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാകിലേസവത്ഥൂനി വിവിധാനി ച കുവിതക്കാനി, തേ സബ്ബേ സമാധിം ആസജ്ജ വികിരന്തി വിധമന്തി വിദ്ധംസന്തി ന സണ്ഠന്തി ന ഉപലിമ്പന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? പരിസുദ്ധത്താ സമാധിസ്സ. ഇദം വുച്ചതി, മഹാരാജ, ‘ഭഗവതോ സമാധിരതന’ന്തി, ഏവരൂപാനി ഖോ, മഹാരാജ, സമാധിരതനാനി ഭഗവതോ രതനാപണേ പസാരിതാനി.
‘‘‘സമാധിരതനമാലസ്സ , കുവിതക്കാ ന ജായരേ;
ന ച വിക്ഖിപതേ ചിത്തം, ഏതം തുമ്ഹേ പിളന്ധഥാ’തി.
‘‘കതമം, മഹാരാജ, ഭഗവതോ പഞ്ഞാരതനം? യായ, മഹാരാജ, പഞ്ഞായ അരിയസാവകോ ‘ഇദം കുസല’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘ഇദം അകുസല’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘ഇദം സാവജ്ജം, ഇദം അനവജ്ജം, ഇദം സേവിതബ്ബം, ഇദം ന സേവിതബ്ബം, ഇദം ഹീനം, ഇദം പണീതം, ഇദം കണ്ഹം, ഇദം സുക്കം, ഇദം കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി. ഇദം വുച്ചതി മഹാരാജ ‘ഭഗവതോ പഞ്ഞാരതന’ന്തി.
‘‘‘പഞ്ഞാരതനമാലസ്സ, ന ചിരം വത്തതേ ഭവോ;
ഖിപ്പം ഫസ്സേതി ഫുസ്സേതി (സ്യാ॰), പസ്സതി (ക॰) അമതം, ന ച സോ രോചതേ ഭവേ’തി.
‘‘കതമം , മഹാരാജ, ഭഗവതോ വിമുത്തിരതനം’’? ‘‘വിമുത്തിരതനം വിമുത്തിരതനന്തി (സീ॰ പീ॰) ഖോ, മഹാരാജ, അരഹത്തം വുച്ചതി, അരഹത്തം പത്തോ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖു ‘വിമുത്തിരതനം പിളന്ധോ’തി വുച്ചതി. യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ മുത്താകലാപമണികലാപപവാളകലാപാഭരണപ്പടിമണ്ഡിതോ പവാളാഭരണപടിപണ്ഡിതോ (സീ॰ പീ॰) അഗലുതഗരതാലീസകലോഹിതചന്ദനാനുലിത്തഗത്തോ നാഗപുന്നാഗസാലസലളചമ്പകയൂഥികാതിമുത്തകപാടലുപ്പലവസ്സികമല്ലികാവിചിത്തോ സേസജനേ അതിക്കമിത്വാ വിരോചതി അതിവിരോചതി ഓഭാസതി പഭാസതി സമ്പഭാസതി ജലതി പജ്ജലതി അഭിഭവതി അജ്ഝൊത്ഥരതി മാലാഗന്ധരതനാഭരണേഹി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, അരഹത്തം പത്തോ ഖീണാസവോ വിമുത്തിരതനപിളന്ധോ ഉപാദായുപാദായ വിമുത്താനം ഭിക്ഖൂനം അതിക്കമിത്വാ സമതിക്കമിത്വാ വിരോചതി അതിവിരോചതി ഓഭാസതി പഭാസതി സമ്പഭാസതി ജലതി പജ്ജലതി അഭിഭവതി അജ്ഝൊത്ഥരതി വിമുത്തിയാ. തം കിസ്സ ഹേതു? അഗ്ഗം, മഹാരാജ, ഏതം പിളന്ധനം സബ്ബപിളന്ധനാനം, യദിദം വിമുത്തിപിളന്ധനം. ഇദം വുച്ചതി, മഹാരാജ, ‘ഭഗവതോ വിമുത്തിരതന’ന്തി.
‘‘‘മണിമാലാധരം ഗേഹ, ജനോ ഗേഹം, ജനോ (ക॰) സാമിം ഉദിക്ഖതി;
വിമുത്തിരതനമാലന്തു, ഉദിക്ഖന്തി സദേവകാ’തി.
‘‘കതമം മഹാരാജ, ഭഗവതോ വിമുത്തിഞാണദസ്സനരതനം? പച്ചവെക്ഖണഞാണം, മഹാരാജ, ഭഗവതോ വിമുത്തിഞാണദസ്സനരതനന്തി വുച്ചതി, യേന ഞാണേന അരിയസാവകോ മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനാനി പഹീനകിലേസാവസിട്ഠകിലേസേ ച പച്ചവെക്ഖതി.
‘‘‘യേ ഞാണേന ബുജ്ഝന്തി, അരിയാ കതകിച്ചതം;
തം ഞാണരതനം ലദ്ധും, വായമേഥ ജിനോരസാ’തി.
‘‘കതമം, മഹാരാജ, ഭഗവതോ പടിസമ്ഭിദാരതനം? ചതസ്സോ ഖോ, മഹാരാജ, പടിസമ്ഭിദായോ അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാതി. ഇമേഹി ഖോ, മഹാരാജ, ചതൂഹി പടിസമ്ഭിദാരതനേഹി സമലങ്കതോ ഭിക്ഖു യം യം പരിസം ഉപസങ്കമതി, യദി ഖത്തിയപരിസം, യദി ബ്രാഹ്മണപരിസം, യദി ഗഹപതിപരിസം, യദി സമണപരിസം, വിസാരദോ ഉപസങ്കമതി അമങ്കുഭൂതോ അഭീരു അച്ഛമ്ഭീ അനുത്രാസീ വിഗതലോമഹംസോ പരിസം ഉപസങ്കമതി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, യോധോ സങ്ഗാമസൂരോ സന്നദ്ധപഞ്ചാവുധോ അച്ഛമ്ഭിതോ അസമ്ഭീതോ (സീ॰ പീ॰) സങ്ഗാമം ഓതരതി, ‘സചേ അമിത്താ ദൂരേ ഭവിസ്സന്തി ഉസുനാ പാതയിസ്സാമി, തതോ ഓരതോ ഭവിസ്സന്തി സത്തിയാ പഹരിസ്സാമി, തതോ ഓരതോ ഭവിസ്സന്തി കണയേന പഹരിസ്സാമി, ഉപഗതം സന്തം മണ്ഡലഗ്ഗേന ദ്വിധാ ഛിന്ദിസ്സാമി, കായൂപഗതം ഛുരികായ വിനിവിജ്ഝിസ്സാമീ’തി വിജ്ഝിസ്സാമീതി (സീ॰), ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ചതുപടിസമ്ഭിദാരതനമണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു അച്ഛമ്ഭിതോ പരിസം ഉപസങ്കമതി. യോ കോചി മം അത്ഥപടിസമ്ഭിദേ പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സതി, തസ്സ അത്ഥേന അത്ഥം കഥയിസ്സാമി, കാരണേന കാരണം കഥയിസ്സാമി, ഹേതുനാ ഹേതും കഥയിസ്സാമി, നയേന നയം കഥയിസ്സാമി, നിസ്സംസയം കരിസ്സാമി, വിമതിം വിവേചെസ്സാമി, തോസയിസ്സാമി പഞ്ഹവെയ്യാകരണേന.
‘‘യോ കോചി മം ധമ്മപടിസമ്ഭിദേ പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സതി, തസ്സ ധമ്മേന ധമ്മം കഥയിസ്സാമി, അമതേന അമതം കഥയിസ്സാമി, അസങ്ഖതേന അസങ്ഖതം കഥയിസ്സാമി, നിബ്ബാനേന നിബ്ബാനം കഥയിസ്സാമി, സുഞ്ഞതേന സുഞ്ഞതം കഥയിസ്സാമി , അനിമിത്തേന അനിമിത്തം കഥയിസ്സാമി, അപ്പണിഹിതേന അപ്പണിഹിതം കഥയിസ്സാമി, അനേജേന അനേജം കഥയിസ്സാമി, നിസ്സംസയം കരിസ്സാമി, വിമതിം വിവേചെസ്സാമി, തോസയിസ്സാമി പഞ്ഹാവെയ്യാകരണേന.
‘‘യോ കോചി മം നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദേ പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സതി, തസ്സ നിരുത്തിയാ നിരുത്തിം കഥയിസ്സാമി, പദേന പദം കഥയിസ്സാമി, അനുപദേന അനുപദം കഥയിസ്സാമി, അക്ഖരേന അക്ഖരം കഥയിസ്സാമി, സന്ധിയാ സന്ധിം കഥയിസ്സാമി, ബ്യഞ്ജനേന ബ്യഞ്ജനം കഥയിസ്സാമി, അനുബ്യഞ്ജനേന അനുബ്യഞ്ജനം കഥയിസ്സാമി, വണ്ണേന വണ്ണം കഥയിസ്സാമി, സരേന സരം കഥയിസ്സാമി, പഞ്ഞത്തിയാ പഞ്ഞത്തിം കഥയിസ്സാമി, വോഹാരേന വോഹാരം കഥയിസ്സാമി, നിസ്സംസയം കരിസ്സാമി, വിമതിം വിവേചെസ്സാമി, തോസയിസ്സാമി പഞ്ഹവെയ്യാകരണേന.
‘‘യോ കോചി മം പടിഭാനപടിസമ്ഭിദേ പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സതി, തസ്സ പടിഭാനേന പടിഭാനം കഥയിസ്സാമി, ഓപമ്മേന ഓപമ്മം കഥയിസ്സാമി, ലക്ഖണേന ലക്ഖണം കഥയിസ്സാമി, രസേന രസം കഥയിസ്സാമി, നിസ്സംസയം കരിസ്സാമി, വിമതിം വിവേചെസ്സാമി, തോസയിസ്സാമി പഞ്ഹവെയ്യാകരണേനാതി, ഇദം വുച്ചതി, മഹാരാജ, ‘ഭഗവതോ പടിസമ്ഭിദാരതന’ന്തി.
‘‘‘പടിസമ്ഭിദാ കിണിത്വാന, ഞാണേന ഫസ്സയെയ്യ യോ;
അച്ഛമ്ഭിതോ അനുബ്ബിഗ്ഗോ, അതിരോചതി സദേവകേ’തി.
‘‘കതമം, മഹാരാജ, ഭഗവതോ ബൊജ്ഝങ്ഗരതനം? സത്തിമേ, മഹാരാജ, ബൊജ്ഝങ്ഗാ, സതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മവിചയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ വീരിയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ പീതിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ പസ്സദ്ധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ സമാധിസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ. ഇമേഹി ഖോ, മഹാരാജ, സത്തഹി ബൊജ്ഝങ്ഗരതനേഹി പടിമണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു സബ്ബം തമം അഭിഭുയ്യ സദേവകം ലോകം ഓഭാസേതി പഭാസേതി ആലോകം ജനേതി. ഇദം വുച്ചതി, മഹാരാജ, ‘ഭഗവതോ ബൊജ്ഝങ്ഗരതന’ന്തി.
‘‘‘ബൊജ്ഝങ്ഗരതനമാലസ്സ , ഉട്ഠഹന്തി ഉപട്ഠഹന്തി (ക॰), ഉദിക്ഖന്തി (സ്യാ॰) സദേവകാ;
കമ്മേന തം കിണിത്വാന, രതനം വോ പിളന്ധഥാ’’’തി.
‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, കതമം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ സബ്ബാപണ’’ന്തി? ‘‘സബ്ബാപണം ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതോ നവങ്ഗം ബുദ്ധവചനം സാരീരികാനി പാരിഭോഗികാനി ചേതിയാനി സങ്ഘരതനഞ്ച. സബ്ബാപണേ, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ജാതിസമ്പത്തി പസാരിതാ, ഭോഗസമ്പത്തി പസാരിതാ, ആയുസമ്പത്തി പസാരിതാ, ആരൊഗ്യസമ്പത്തി പസാരിതാ, വണ്ണസമ്പത്തി പസാരിതാ, പഞ്ഞാസമ്പത്തി പസാരിതാ, മാനുസികസമ്പത്തി പസാരിതാ, ദിബ്ബസമ്പത്തി പസാരിതാ, നിബ്ബാനസമ്പത്തി പസാരിതാ. തത്ഥ യേ തം തം സമ്പത്തിം ഇച്ഛന്തി, തേ കമ്മമൂലം ദത്വാ പത്ഥിതപത്ഥിതം സമ്പത്തിം കിണന്തി, കേചി സീലസമാദാനേന കിണന്തി, കേചി ഉപോസഥകമ്മേന കിണന്തി, അപ്പമത്തകേനപി കമ്മമൂലേന ഉപാദായുപാദായ സമ്പത്തിയോ പടിലഭന്തി. യഥാ, മഹാരാജ, ആപണികസ്സ ആപണേ തിലമുഗ്ഗമാസേ പരിത്തകേനപി തണ്ഡുലമുഗ്ഗമാസേന അപ്പകേനപി മൂലേന ഉപാദായുപാദായ ഗണ്ഹന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതോ സബ്ബാപണേ അപ്പമത്തകേനപി കമ്മമൂലേന ഉപാദായുപാദായ സമ്പത്തിയോ പടിലഭന്തി. ഇദം വുച്ചതി, മഹാരാജ, ‘ഭഗവതോ സബ്ബാപണ’ന്തി.
‘‘‘ആയു അരോഗതാ വണ്ണം, സഗ്ഗം ഉച്ചാകുലീനതാ;
അസങ്ഖതഞ്ച അമതം, അത്ഥി സബ്ബാപണേ ജിനേ.
‘‘‘അപ്പേന ബഹുകേനാപി, കമ്മമൂലേന ഗയ്ഹതി;
കിണിത്വാ സദ്ധാമൂലേന, സമിദ്ധാ ഹോഥ ഭിക്ഖവോ’തി.
‘‘ഭഗവതോ ഖോ, മഹാരാജ, ധമ്മനഗരേ ഏവരൂപാ ജനാ പടിവസന്തി, സുത്തന്തികാ വേനയികാ ആഭിധമ്മികാ ധമ്മകഥികാ ജാതകഭാണകാ ദീഘഭാണകാ മജ്ഝിമഭാണകാ സംയുത്തഭാണകാ അങ്ഗുത്തരഭാണകാ ഖുദ്ദകഭാണകാ സീലസമ്പന്നാ സമാധിസമ്പന്നാ പഞ്ഞാസമ്പന്നാ ബൊജ്ഝങ്ഗഭാവനാരതാ വിപസ്സകാ സദത്ഥമനുയുത്താ ആരഞ്ഞികാ രുക്ഖമൂലികാ അബ്ഭോകാസികാ പലാലപുഞ്ജികാ സോസാനികാ നേസജ്ജികാ പടിപന്നകാ ഫലട്ഠാ സെക്ഖാ ഫലസമങ്ഗിനോ സോതാപന്നാ സകദാഗാമിനോ അനാഗാമിനോ അരഹന്തോ തേവിജ്ജാ ഛളഭിഞ്ഞാ ഇദ്ധിമന്തോ പഞ്ഞായ പാരമിംഗതാ സതിപട്ഠാനസമ്മപ്പധാനഇദ്ധിപാദഇന്ദ്രിയബലബൊജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗവരഝാനവിമൊക്ഖരൂ പാരൂപസന്തസുഖസമാപത്തികുസലാ, തേഹി അരഹന്തേഹി ആകുലം സമാകുലം ആകിണ്ണം സമാകിണ്ണം നളവനസരവനമിവ ധമ്മനഗരം അഹോസി. ഭവതീഹ –
‘‘‘വീതരാഗാ വീതദോസാ, വീതമോഹാ അനാസവാ;
വീതതണ്ഹാ അനാദാനാ, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘ആരഞ്ഞികാ ധുതധരാ, ഝായിനോ ലൂഖചീവരാ;
വിവേകാഭിരതാ ധീരാ, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘നേസജ്ജികാ സന്ഥതികാ, അഥോപി ഠാനചങ്കമാ;
പംസുകൂലധരാ സബ്ബേ, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘തിചീവരധരാ സന്താ, ചമ്മഖണ്ഡചതുത്ഥകാ;
രതാ ഏകാസനേ വിഞ്ഞൂ, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘അപ്പിച്ഛാ നിപകാ ധീരാ, അപ്പാഹാരാ അലോലുപാ;
ലാഭാലാഭേന സന്തുട്ഠാ, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘ഝായീ ഝാനരതാ ധീരാ, സന്തചിത്താ സമാഹിതാ;
ആകിഞ്ചഞ്ഞം പത്ഥയാനാ, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘പടിപന്നാ ഫലട്ഠാ ച, സെക്ഖാ ഫലസമങ്ഗിനോ;
ആസീസകാ ആസിംസകാ (സീ॰ പീ॰) ഉത്തമത്ഥം, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘സോതാപന്നാ ച വിമലാ, സകദാഗാമിനോ ച യേ;
അനാഗാമീ ച അരഹന്തോ, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘സതിപട്ഠാനകുസലാ , ബൊജ്ഝങ്ഗഭാവനാരതാ;
വിപസ്സകാ ധമ്മധരാ, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘ഇദ്ധിപാദേസു കുസലാ, സമാധിഭാവനാരതാ;
സമ്മപ്പധാനാനുയുത്താ, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘അഭിഞ്ഞാപാരമിപ്പത്താ, പെത്തികേ ഗോചരേ രതാ;
അന്തലിക്ഖമ്ഹി ചരണാ, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘ഒക്ഖിത്തചക്ഖൂ മിതഭാണീ, ഗുത്തദ്വാരാ സുസംവുതാ;
സുദന്താ ഉത്തമേ ദമ്മേ ധമ്മേ (സീ॰ പീ॰), ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ.
‘‘‘തേവിജ്ജാ ഛളഭിഞ്ഞാ ച, ഇദ്ധിയാ പാരമിം ഗതാ;
പഞ്ഞായ പാരമിപ്പത്താ, ധമ്മനഗരേ വസന്തി തേ’തി.
‘‘യേ ഖോ തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ അപരിമിതഞാണവരധരാ അസങ്ഗാ അതുലഗുണാ അതുലിയഗുണാ (സീ॰ പീ॰ ക॰) അതുലയസാ അതുലബലാ അതുലതേജാ ധമ്മചക്കാനുപ്പവത്തകാ പഞ്ഞാപാരമിം ഗതാ, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘ധമ്മസേനാപതിനോ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഇദ്ധിമന്തോ അധിഗതപ്പടിസമ്ഭിദാപത്തവേസാരജ്ജാ ഗഗനചരാ ദുരാസദാ ദുപ്പസഹാ അനാലമ്ബചരാ സസാഗരമഹിധരപഥവികമ്പകോ ചന്ദസൂരിയപരിമജ്ജകാ വികുബ്ബനാധിട്ഠാനാഭിനീഹാരകുസലാ ഇദ്ധിയാ പാരമിം ഗതാ, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘പുരോഹിതാ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ധുതങ്ഗമനുഗതാ അപ്പിച്ഛാ സന്തുട്ഠാ വിഞ്ഞത്തിമനേസനജിഗുച്ഛകാ പിണ്ഡായ സപദാനചാരിനോ ഭമരാവ ഗന്ധമനുഘായിത്വാ പവിസന്തി വിവിത്തകാനനം, കായേ ച ജീവിതേ ച നിരപെക്ഖാ അരഹത്തമനുപ്പത്താ ധുതങ്ഗഗുണേ അഗ്ഗനിക്ഖിത്താ, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘അക്ഖദസ്സാ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ പരിസുദ്ധാ വിമലാ നിക്കിലേസാ ചുതൂപപാതകുസലാ ദിബ്ബചക്ഖുമ്ഹി പാരമിം ഗതാ, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘നഗരജോതകാ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ബഹുസ്സുതാ ആഗതാഗമാ ധമ്മധരാ വിനയധരാ മാതികാധരാ സിഥിലധനിതദീഘരസ്സഗരുകലഹുകക്ഖരപരിച്ഛേദകുസലാ നവങ്ഗസാസനധരാ, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘ധമ്മരക്ഖാ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ വിനയഞ്ഞൂ വിനയകോവിദാ ഠാനാട്ഠാനകുസലാ നിദാനപഠനകുസലാ (സീ॰ പീ॰), നിദാനവത്ഥുകുസലാ (സ്യാ॰) ആപത്താനാപത്തിഗരുകലഹുകസതേകിച്ഛഅതേകിച്ഛവുട്ഠാനദേസനാനിഗ്ഗഹ- പടികമ്മഓസാരണനിസ്സാരണപടിസാരണകുസലാ വിനയേ പാരമിം ഗതാ, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘രൂപരക്ഖാ’തി രൂപദക്ഖാതി (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ വിമുത്തിവരകുസുമമാലബദ്ധാ വരപവരമഹഗ്ഘസെട്ഠഭാവമനുപ്പത്താ ബഹുജനകന്തമഭിപത്ഥിതാ, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘പുപ്ഫാപണികാ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ചതുസച്ചാഭിസമയപ്പടിവിദ്ധാ ദിട്ഠസച്ചാ വിഞ്ഞാതസാസനാ ചതൂസു സാമഞ്ഞഫലേസു തിണ്ണവിചികിച്ഛാ പടിലദ്ധഫലസുഖാ അഞ്ഞേസമ്പി പടിപന്നാനം തേ ഫലേ സംവിഭജന്തി, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘ഫലാപണികാ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ സീലസംവരഗന്ധമനുലിത്താ സീലവരസുഗന്ധമനുലിത്താ (സീ॰ പീ॰) അനേകവിധബഹുഗുണധരാ കിലേസമലദുഗ്ഗന്ധവിധമകാ, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘ഗന്ധാപണികാ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ധമ്മകാമാ പിയസമുദാഹാരാ അഭിധമ്മേ അഭിവിനയേ ഉളാരപാമൊജ്ജാ അരഞ്ഞഗതാപി രുക്ഖമൂലഗതാപി സുഞ്ഞാഗാരഗതാപി ധമ്മവരരസം പിവന്തി, കായേന വാചായ മനസാ ധമ്മവരരസമോഗാള്ഹാ അധിമത്തപടിഭാനാ ധമ്മേസു ധമ്മേസനപ്പടിപന്നാ ഇതോ വാ തതോ വാ യത്ഥ യത്ഥ അപ്പിച്ഛകഥാ സന്തുട്ഠികഥാ പവിവേകകഥാ അസംസഗ്ഗകഥാ വീരിയാരമ്ഭകഥാ സീലകഥാ സമാധികഥാ പഞ്ഞാകഥാ വിമുത്തികഥാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനകഥാ , തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ തം തം കഥാരസം പിവന്തി, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘സൊണ്ഡാ പിപാസാ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ പുബ്ബരത്താപരരത്തം ജാഗരിയാനുയോഗമനുയുത്താ നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേഹി രത്തിന്ദിവം വീതിനാമെന്തി, ഭാവനാനുയോഗമനുയുത്താ കിലേസപടിബാഹനായ സദത്ഥപ്പസുതാ, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘നഗരഗുത്തികാ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ നവങ്ഗം ബുദ്ധവചനം അത്ഥതോ ച ബ്യഞ്ജനതോ ച നയതോ ച കാരണതോ ച ഹേതുതോ ച ഉദാഹരണതോ ച വാചെന്തി അനുവാചെന്തി ഭാസന്തി അനുഭാസന്തി, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘ധമ്മാപണികാ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ധമ്മരതനഭോഗേന ആഗമപരിയത്തിസുതഭോഗേന ഭോഗിനോ ധനിനോ നിദ്ദിട്ഠസരബ്യഞ്ജനലക്ഖണപ്പടിവേധാ വിഞ്ഞൂ ഫരണാ, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘ധമ്മസെട്ഠിനോ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘യേ പന തേ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഉളാരദേസനാപടിവേധാ പരിചിണ്ണാരമ്മണവിഭത്തിനിദ്ദേസാ സിക്ഖാഗുണപാരമിപ്പത്താ, ഏവരൂപാ ഖോ, മഹാരാജ, ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ധമ്മനഗരേ ‘വിസ്സുതധമ്മികാ’തി വുച്ചന്തി.
‘‘ഏവം സുവിഭത്തം ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതോ ധമ്മനഗരം ഏവം സുമാപിതം ഏവം സുവിഹിതം ഏവം സുപരിപൂരിതം ഏവം സുവവത്ഥാപിതം ഏവം സുരക്ഖിതം ഏവം സുഗോപിതം ഏവം ദുപ്പസയ്ഹം പച്ചത്ഥികേഹി പച്ചാമിത്തേഹി, ഇമിനാ, മഹാരാജ, കാരണേന ഇമിനാ ഹേതുനാ ഇമിനാ നയേന ഇമിനാ അനുമാനേന ഞാതബ്ബം അത്ഥി സോ ഭഗവാതി.
‘‘‘യഥാപി നഗരം ദിസ്വാ, സുവിഭത്തം മനോരമം;
അനുമാനേന ജാനന്തി, വഡ്ഢകിസ്സ മഹത്തനം.
‘‘‘തഥേവ ലോകനാഥസ്സ, ദിസ്വാ ധമ്മപുരം വരം;
അനുമാനേന ജാനന്തി, അത്ഥി സോ ഭഗവാ ഇതി.
‘‘‘അനുമാനേന ജാനന്തി, ഊമിം ദിസ്വാന സാഗരേ;
യഥായം ദിസ്സതേ ഊമി, മഹന്തോ സോ ഭവിസ്സതി.
‘‘‘തഥാ ബുദ്ധം സോകനുദം, സബ്ബത്ഥമപരാജിതം;
തണ്ഹക്ഖയമനുപ്പത്തം, ഭവസംസാരമോചനം.
‘‘‘അനുമാനേന ഞാതബ്ബം, ഊമിം ദിസ്വാ സദേവകേ;
യഥാ ധമ്മൂമിവിപ്ഫാരോ, അഗ്ഗോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി.
‘‘‘അനുമാനേന ജാനന്തി, ദിസ്വാ അച്ചുഗ്ഗതം ഗിരിം;
യഥാ അച്ചുഗ്ഗതോ ഏസോ, ഹിമവാ സോ ഭവിസ്സതി.
‘‘‘തഥാ ദിസ്വാ ധമ്മഗിരിം, സീതീഭൂതം നിരൂപധിം;
അച്ചുഗ്ഗതം ഭഗവതോ, അചലം സുപ്പതിട്ഠിതം.
‘‘‘അനുമാനേന ഞാതബ്ബം, ദിസ്വാന ധമ്മപബ്ബതം;
തഥാ ഹി സോ മഹാവീരോ, അഗ്ഗോ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി.
‘‘‘യഥാപി ഗജരാജസ്സ, പദം ദിസ്വാന മാനുസാ;
അനുമാനേന ജാനന്തി, മഹാ ഏസോ ഗജോ ഇതി.
‘‘‘തഥേവ ബുദ്ധനാഗസ്സ, പദം ദിസ്വാ വിഭാവിനോ;
അനുമാനേന ജാനന്തി, ഉളാരോ സോ ഭവിസ്സതി.
‘‘‘അനുമാനേന ജാനന്തി, ഭീതേ ദിസ്വാന കുമ്മിഗേ;
മിഗരാജസ്സ സദ്ദേന, ഭീതാമേ കുമ്മിഗാ ഇതി.
‘‘‘തഥേവ തിത്ഥിയേ ദിസ്വാ, വിത്ഥതേ ഭീതമാനസേ;
അനുമാനേന ഞാതബ്ബം, ധമ്മരാജേന ഗജ്ജിതം.
‘‘‘നിബ്ബുതം പഥവിം ദിസ്വാ, ഹരിതപത്തം മഹോദികം;
അനുമാനേന ജാനന്തി, മഹാമേഘേന നിബ്ബുതം.
‘‘‘തഥേവിമം ജനം ദിസ്വാ, ആമോദിതപമോദിതം;
അനുമാനേന ഞാതബ്ബം, ധമ്മമേഘേന തപ്പിതം.
‘‘‘ലഗ്ഗം ദിസ്വാ ഭുസം പങ്കം, കലലദ്ദഗതം മഹിം;
അനുമാനേന ജാനന്തി, വാരിക്ഖന്ധോ മഹാ ഗതോ.
‘‘‘തഥേവിമം ജനം ദിസ്വാ, രജപങ്കസമോഹിതം;
വഹിതം ധമ്മനദിയാ, വിസട്ഠം ധമ്മസാഗരേ.
‘‘‘ധമ്മാമതഗതം ദിസ്വാ, സദേവകമിമം മഹിം;
അനുമാനേന ഞാതബ്ബം, ധമ്മക്ഖന്ധോ മഹാ ഗതോ.
‘‘‘അനുമാനേന ജാനന്തി, ഘായിത്വാ ഗന്ധമുത്തമം;
യഥായം വായതേ ഗന്ധോ, ഹെസ്സന്തി പുപ്ഫിതാ ദുമാ.
‘‘‘തഥേവായം സീലഗന്ധോ, പവായതി സദേവകേ;
അനുമാനേന ഞാതബ്ബം, അത്ഥി ബുദ്ധോ അനുത്തരോ’തി.
‘‘ഏവരൂപേന ഖോ, മഹാരാജ, കാരണസതേന കാരണസഹസ്സേന ഹേതുസതേന ഹേതുസഹസ്സേന നയസതേന നയസഹസ്സേന ഓപമ്മസതേന ഓപമ്മസഹസ്സേന സക്കാ ബുദ്ധബലം ഉപദസ്സയിതും. യഥാ, മഹാരാജ, ദക്ഖോ മാലാകാരോ നാനാപുപ്ഫരാസിമ്ഹാ ആചരിയാനുസിട്ഠിയാ പച്ചത്തപുരിസകാരേന വിചിത്തം മാലാഗുണരാസിം കരെയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സോ ഭഗവാ വിചിത്തപുപ്ഫരാസി വിയ അനന്തഗുണോ അപ്പമെയ്യഗുണോ, അഹമേതരഹി ജിനസാസനേ മാലാകാരോ വിയ പുപ്ഫഗന്ഥകോ പുബ്ബകാനം ആചരിയാനം മഗ്ഗേനപി മയ്ഹം ബുദ്ധിബലേനപി അസങ്ഖ്യെയ്യേനപി കാരണേന അനുമാനേന ബുദ്ധബലം ദീപയിസ്സാമി, ത്വം പനെത്ഥ ഛന്ദം ജനേഹി സവനായാ’’തി.
‘‘ദുക്കരം , ഭന്തേ നാഗസേന, അഞ്ഞേസം ഏവരൂപേന കാരണേന അനുമാനേന ബുദ്ധബലം ഉപദസ്സയിതും, നിബ്ബുതൊസ്മി, ഭന്തേ നാഗസേന, തുമ്ഹാകം പരമവിചിത്തേന പഞ്ഹവെയ്യാകരണേനാ’’തി.
അനുമാനപഞ്ഹോ പഠമോ.
൨. ധുതങ്ഗപഞ്ഹോ
‘‘പസ്സതാരഞ്ഞകേ ഭിക്ഖൂ, അജ്ഝോഗാള്ഹേ ധുതേ ഗുണേ;
പുന പസ്സതി ഗിഹീ രാജാ, അനാഗാമിഫലേ ഠിതേ.
‘‘ഉഭോപി തേ വിലോകെത്വാ, ഉപ്പജ്ജി സംസയോ മഹാ;
ബുജ്ഝെയ്യ ചേ ഗിഹീ ധമ്മേ, ധുതങ്ഗം നിപ്ഫലം സിയാ.
‘‘പരവാദിവാദമഥനം, നിപുണം പിടകത്തയേ;
ഹന്ദ പുച്ഛേ കഥിസെട്ഠം, സോ മേ കങ്ഖം വിനെസ്സതീ’’തി.
അഥ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ യേനായസ്മാ നാഗസേനോ തേനുപസങ്കമി, ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം അഭിവാദെത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ മിലിന്ദോ രാജാ ആയസ്മന്തം നാഗസേനം ഏതദവോച ‘‘ഭന്തേ നാഗസേന, അത്ഥി കോചി ഗിഹീ അഗാരികോ കാമഭോഗീ പുത്തദാരസമ്ബാധസയനം അജ്ഝാവസന്തോ കാസികചന്ദനം പച്ചനുഭൊന്തോ മാലാഗന്ധവിലേപനം ധാരയന്തോ ജാതരൂപരജതം സാദിയന്തോ മണിമുത്താകഞ്ചനവിചിത്തമോളിബദ്ധോ യേന സന്തം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സച്ഛികത’’ന്തി?
‘‘ന, മഹാരാജ, ഏകഞ്ഞേവ സതം ന ദ്വേ സതാനി ന തീണി ചത്താരി പഞ്ച സതാനി ന സഹസ്സം ന സതസഹസ്സം ന കോടിസതം ന കോടിസഹസ്സം ന കോടിസതസഹസ്സം, തിട്ഠതു മഹാരാജ ദസന്നം വീസതിയാ സതസ്സ സഹസ്സസ്സ അഭിസമയോ, കതമേന തേ പരിയായേന അനുയോഗം ദമ്മീ’’തി.
‘‘ത്വമേവേതം ബ്രൂഹീ’’തി. ‘‘തേനഹി തേ, മഹാരാജ, കഥയിസ്സാമി സതേന വാ സഹസ്സേന വാ സതസഹസ്സേന വാ കോടിയാ വാ കോടിസതേന വാ കോടിസഹസ്സേന വാ കോടിസതസഹസ്സേന വാ, യാ കാചി നവങ്ഗേ ബുദ്ധവചനേ സല്ലേഖിതാചാരപ്പടിപത്തിധുതവരങ്ഗഗുണനിസ്സിതാ ധുതവരങ്ഗഗുണനിസ്സിതാ (സീ॰ സ്യാ॰ പീ॰) ഥാ, താ സബ്ബാ ഇധ സമോസരിസ്സന്തി. യഥാ, മഹാരാജ, നിന്നുന്നതസമവിസമഥലാഥലദേസഭാഗേ അഭിവുട്ഠം ഉദകം, സബ്ബം തം തതോ വിനിഗളിത്വാ മഹോദധിം സാഗരം സമോസരതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സമ്പാദകേ സതി യാ കാചി നവങ്ഗേ ബുദ്ധവചനേ സല്ലേഖിതാചാരപ്പടിപത്തിധുതങ്ഗഗുണധരനിസ്സിതാ കഥാ, താ സബ്ബാ ഇധ സമോസരിസ്സന്തി.
‘‘മയ്ഹമ്പെത്ഥ , മഹാരാജ, പരിബ്യത്തതായ ബുദ്ധിയാ കാരണപരിദീപനം സമോസരിസ്സതി, തേനേസോ അത്ഥോ സുവിഭത്തോ വിചിത്തോ പരിപുണ്ണോ പരിസുദ്ധോ സമാനീതോ ഭവിസ്സതി. യഥാ, മഹാരാജ, കുസലോ ലേഖാചരിയോ അനുസിട്ഠോ ലേഖം ഓസാരെന്തോ അത്തനോ ബ്യത്തതായ ബുദ്ധിയാ കാരണപരിദീപനേന ലേഖം പരിപൂരേതി, ഏവം സാ ലേഖാ സമത്താ പരിപുണ്ണാ അനൂനികാ ഭവിസ്സതി. ഏവമേവ മയ്ഹമ്പെത്ഥ പരിബ്യത്തതായ ബുദ്ധിയാ കാരണപരിദീപനം സമോസരിസ്സതി, തേനേസോ അത്ഥോ സുവിഭത്തോ വിചിത്തോ പരിപുണ്ണോ പരിസുദ്ധോ സമാനീതോ ഭവിസ്സതി.
‘‘നഗരേ, മഹാരാജ, സാവത്ഥിയാ പഞ്ചകോടിമത്താ അരിയസാവകാ ഭഗവതോ ഉപാസകഉപാസികായോ സത്തപണ്ണാസസഹസ്സാനി തീണി ച സതസഹസ്സാനി അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠിതാ, തേ സബ്ബേപി ഗിഹീ യേവ, ന പബ്ബജിതാ. പുന തത്ഥേവ കണ്ഡമ്ബമൂലേ യമകപാടിഹാരിയേ വീസതി പാണകോടിയോ അഭിസമിംസു, പുന ചൂളരാഹുലോവാദേ മഹാരാഹുലോവാദേ (സീ॰ പീ॰), മഹാമങ്ഗലസുത്തന്തേ, സമചിത്തപരിയായേ, പരാഭവസുത്തന്തേ, പുരാഭേദസുത്തന്തേ, കലഹവിവാദസുത്തന്തേ, ചൂളബ്യൂഹസുത്തന്തേ, മഹാബ്യൂഹസുത്തന്തേ, തുവടകസുത്തന്തേ, സാരിപുത്തസുത്തന്തേ ഗണനപഥമതീതാനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി.
‘‘നഗരേ രാജഗഹേ പഞ്ഞാസസഹസ്സാനി തീണി ച സതസഹസ്സാനി അരിയസാവകാ ഭഗവതോ ഉപാസകഉപാസികായോ, പുന തത്ഥേവ ധനപാലഹത്ഥിനാഗദമനേ നവുതി പാണകോടിയോ, പാരായനസമാഗമേ പാസാണകചേതിയേ ചുദ്ദസ പാണകോടിയോ, പുന ഇന്ദസാലഗുഹായം അസീതി ദേവതാകോടിയോ, പുന ബാരാണസിയം ഇസിപതനേ മിഗദായേ പഠമേ ധമ്മദേസനേ അട്ഠാരസ ബ്രഹ്മകോടിയോ അപരിമാണാ ച ദേവതായോ, പുന താവതിംസഭവനേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം അഭിധമ്മദേസനായ അസീതി ദേവതാകോടിയോ, ദേവോരോഹണേ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ ലോകവിവരണപാടിഹാരിയേ പസന്നാനം നരമരൂനം തിംസ കോടിയോ അഭിസമിംസു.
പുന സക്കേസു കപിലവത്ഥുസ്മിം നിഗ്രോധാരാമേ ബുദ്ധവംസദേസനായ മഹാസമയസുത്തന്തദേസനായ ച ഗണനപഥമതീതാനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി . പുന സുമനമാലാകാരസമാഗമേ, ഗരഹദിന്നസമാഗമേ, ആനന്ദസെട്ഠിസമാഗമേ, ജമ്ബുകാജീവകസമാഗമേ, മണ്ഡുകദേവപുത്തസമാഗമേ, മട്ഠകുണ്ഡലിദേവപുത്തസമാഗമേ, സുലസാനഗരസോഭിനിസമാഗമേ, സിരിമാനഗരസോഭിനിസമാഗമേ, പേസകാരധീതുസമാഗമേ, ചൂളസുഭദ്ദാസമാഗമേ, സാകേതബ്രാഹ്മണസ്സ ആളാഹനദസ്സനസമാഗമേ, സൂനാപരന്തകസമാഗമേ, സക്കപഞ്ഹസമാഗമേ, തിരോകുട്ടസമാഗമേ തിരോകുഡ്ഡസമാഗമേ (സീ॰ പീ॰), രതനസുത്തസമാഗമേ പച്ചേകം ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി, യാവതാ, മഹാരാജ, ഭഗവാ ലോകേ അട്ഠാസി, താവ തീസു മണ്ഡലേസു സോളസസു മഹാജനപദേസു യത്ഥ യത്ഥ ഭഗവാ വിഹാസി, തത്ഥ തത്ഥ യേഭുയ്യേന ദ്വേ തയോ ചത്താരോ പഞ്ച സതം സഹസ്സം സതസഹസ്സം ദേവാ ച മനുസ്സാ ച സന്തം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സച്ഛികരിംസു. യേ തേ, മഹാരാജ, ദേവാ ഗിഹീ യേവ, ന തേ പബ്ബജിതാ, ഏതാനി ചേവ, മഹാരാജ, അഞ്ഞാനി ച അനേകാനി ദേവതാകോടിസതസഹസ്സാനി ഗിഹീ അഗാരികാ കാമഭോഗിനോ സന്തം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സച്ഛികരിംസൂ’’തി.
‘‘യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, ഗിഹീ അഗാരികാ കാമഭോഗിനോ സന്തം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സച്ഛികരൊന്തി, അഥ ഇമാനി ധുതങ്ഗാനി കിമത്ഥം സാധെന്തി, തേന കാരണേന ധുതങ്ഗാനി അകിച്ചകരാനി ഹൊന്തി. യദി, ഭന്തേ നാഗസേന, വിനാ മന്തോസധേഹി ബ്യാധയോ വൂപസമന്തി, കിം വമനവിരേചനാദിനാ സരീരദുബ്ബലകരണേന? യദി മുട്ഠീഹി പടിസത്തുനിഗ്ഗഹോ ഭവതി, കിം അസിസത്തിസരധനുകോദണ്ഡലഗുളമുഗ്ഗരേഹി? യദി ഗണ്ഠികുടിലസുസിരകണ്ടലതാസാഖാ ആലമ്ബിത്വാ രുക്ഖമഭിരൂഹനം ഭവതി, കിം ദീഘദള്ഹനിസ്സേണിപരിയേസനേന? യദി ഥണ്ഡിലസെയ്യായ ധാതുസമതാ ഭവതി, കിം സുഖസമ്ഫസ്സമഹതിമഹാസിരിസയനപരിയേസനേന? യദി ഏകകോ സാസങ്കസപ്പടിഭയവിസമകന്താരതരണസമത്ഥോ ഭവതി, കിം സന്നദ്ധസജ്ജമഹതിമഹാസത്ഥപരിയേസനേന? യദി നദിസരം ബാഹുനാ തരിതും സമത്ഥോ ഭവതി, കിം ധുവസേതുനാവാപരിയേസനേന? യദി സകസന്തകേന ഘാസച്ഛാദനം കാതും പഹോതി, കിം പരൂപസേവനപിയസമുല്ലാപപച്ഛാപുരേധാവനേന? യദി അഖാതതളാകേ ഉദകം ലഭതി, കിം ഉദപാനതളാകപൊക്ഖരണിഖണനേന? ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ നാഗസേന, യദി ഗിഹീ അഗാരികാ കാമഭോഗിനോ സന്തം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സച്ഛികരൊന്തി, കിം ധുതഗുണവരസമാദിയനേനാ’’തി?
‘‘അട്ഠവീസതി ഖോ പനിമേ, മഹാരാജ, ധുതങ്ഗഗുണാ യഥാഭുച്ചഗുണാ, യേഹി ഗുണേഹി ധുതങ്ഗാനി സബ്ബബുദ്ധാനം പിഹയിതാനി പത്ഥിതാനി. കതമേ അട്ഠവീസതി? ഇധ, മഹാരാജ, ധുതങ്ഗം സുദ്ധാജീവം സുഖഫലം അനവജ്ജം ന പരദുക്ഖാപനം അഭയം അസമ്പീളനം ഏകന്തവഡ്ഢികം അപരിഹാനിയം അമായം ആരക്ഖാ പത്ഥിതദദം സബ്ബസത്തദമനം സംവരഹിതം പതിരൂപം അനിസ്സിതം വിപ്പമുത്തം രാഗക്ഖയം ദോസക്ഖയം മോഹക്ഖയം മാനപ്പഹാനം കുവിതക്കച്ഛേദനം കങ്ഖാവിതരണം കോസജ്ജവിദ്ധംസനം അരതിപ്പഹാനം ഖമനം അതുലം അപ്പമാണം സബ്ബദുക്ഖക്ഖയഗമനം, ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, അട്ഠവീസതി ധുതങ്ഗഗുണാ യഥാഭുച്ചഗുണാ യേഹി ഗുണേഹി ധുതങ്ഗാനി സബ്ബബുദ്ധാനം പിഹയിതാനി പത്ഥിതാനി.
‘‘യേ ഖോ തേ, മഹാരാജ, ധുതഗുണേ സമ്മാ ഉപസേവന്തി, തേ അട്ഠാരസഹി ഗുണേഹി സമുപേതാ ഭവന്തി. കതമേഹി അട്ഠാരസഹി? ആചാരോ തേസം സുവിസുദ്ധോ ഹോതി, പടിപദാ സുപൂരിതാ ഹോതി, കായികം വാചസികം സുരക്ഖിതം ഹോതി, മനോസമാചാരോ സുവിസുദ്ധോ ഹോതി, വീരിയം സുപഗ്ഗഹിതം ഹോതി, ഭയം വൂപസമ്മതി, അത്താനുദിട്ഠിബ്യപഗതാ ഹോതി, ആഘാതോ ഉപരതോ ഹോതി, മെത്താ ഉപട്ഠിതാ ഹോതി, ആഹാരോ പരിഞ്ഞാതോ ഹോതി, സബ്ബസത്താനം ഗരുകതോ ഹോതി, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ ഹോതി, ജാഗരിയമനുയുത്തോ ഹോതി, അനികേതോ ഹോതി, യത്ഥ ഫാസു തത്ഥ വിഹാരീ ഹോതി, പാപജേഗുച്ഛീ ഹോതി, വിവേകാരാമോ ഹോതി, സതതം അപ്പമത്തോ ഹോതി, യേ തേ, മഹാരാജ, ധുതഗുണേ സമ്മാ ഉപസേവന്തി, തേ ഇമേഹി അട്ഠാരസഹി ഗുണേഹി സമുപേതാ ഭവന്തി.
‘‘ദസ ഇമേ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലാ ധുതഗുണാരഹാ. കതമേ ദസ? സദ്ധോ ഹോതി ഹിരിമാ ധിതിമാ അകുഹോ അത്ഥവസീ അലോലോ സിക്ഖാകാമോ ദള്ഹസമാദാനോ അനുജ്ഝാനബഹുലോ മെത്താവിഹാരീ, ഇമേ ഖോ, മഹാരാജ, ദസ പുഗ്ഗലാ ധുതഗുണാരഹാ.
‘‘യേ തേ, മഹാരാജ, ഗിഹീ അഗാരികാ കാമഭോഗിനോ സന്തം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സച്ഛികരൊന്തി, സബ്ബേ തേ പുരിമാസു ജാതീസു തേരസസു ധുതഗുണേസു കതൂപാസനാ കതഭൂമികമ്മാ, തേ തത്ഥ ചാരഞ്ച പടിപത്തിഞ്ച സോധയിത്വാ അജ്ജേതരഹി ഗിഹീ യേവ സന്താ സന്തം പരമത്തം നിബ്ബാനം സച്ഛികരൊന്തി.
‘‘യഥാ , മഹാരാജ, കുസലോ ഇസ്സാസോ അന്തേവാസികേ പഠമം താവ ഉപാസനസാലായം ചാപഭേദചാപാരോപനഗ്ഗഹണമുട്ഠിപ്പടിപീളനഅങ്ഗുലിവിനാമനപാദഠപനസരഗ്ഗഹണസന്നഹനആകഡ്ഢന സദ്ധാരണലക്ഖനിയമനഖിപനേ തിണപുരിസകഛകണ ഖണക (സീ॰ പീ॰) തിണപലാലമത്തികാപുഞ്ജഫലകലക്ഖവേധേ അനുസിക്ഖാപെത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികേ ഉപാസനം ആരാധയിത്വാ ആജഞ്ഞരഥഗജതുരങ്ഗധനധഞ്ഞഹിരഞ്ഞസുവണ്ണദാസിദാസഭരിയഗാമവരം ലഭതി , ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ ഗിഹീ അഗാരികാ കാമഭോഗിനോ സന്തം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സച്ഛികരൊന്തി, തേ സബ്ബേ പുരിമാസു ജാതീസു തേരസസു ധുതഗുണേസു കതൂപാസനാ കതഭൂമികമ്മാ, തേ തത്ഥേവ ചാരഞ്ച പടിപത്തിഞ്ച സോധയിത്വാ അജ്ജേതരഹി ഗിഹീ യേവ സന്താ സന്തം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സച്ഛികരൊന്തി. ന, മഹാരാജ, ധുതഗുണേസു പുബ്ബാസേവനം വിനാ ഏകിസ്സാ യേവ ജാതിയാ അരഹത്തം സച്ഛികിരിയാ ഹോതി, ഉത്തമേന പന വീരിയേന ഉത്തമായ പടിപത്തിയാ തഥാരൂപേന ആചരിയേന കല്യാണമിത്തേന അരഹത്തം സച്ഛികിരിയാ ഹോതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഭിസക്കോ സല്ലകത്തോ ആചരിയം ധനേന വാ വത്തപ്പടിപത്തിയാ വാ ആരാധെത്വാ സത്തഗ്ഗഹണഛേദനലേഖനവേധനസല്ലുദ്ധരണവണധോവനസോസനഭേസജ്ജാനുലിമ്പനവമന വിരേചനാനുവാസനകിരിയമനുസിക്ഖിത്വാ വിജ്ജാസു കതസിക്ഖോ കതൂപാസനോ കതഹത്ഥോ ആതുരേ ഉപസങ്കമതി തികിച്ഛായ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ തേ ഗിഹീ അഗാരികാ കാമഭോഗിനോ സന്തം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സച്ഛികരൊന്തി, തേ സബ്ബേ പുരിമാസു ജാതീസു തേരസസു ധുതഗുണേസു കതൂപാസനാ കതഭൂമികമ്മാ, തേ തത്ഥേവ ചാരഞ്ച പടിപത്തിഞ്ച സോധയിത്വാ അജ്ജേതരഹി ഗിഹീ യേവ സന്താ സന്തം പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സച്ഛികരൊന്തി, ന, മഹാരാജ, ധുതഗുണേഹി അവിസുദ്ധാനം ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഉദകസ്സ അസേചനേന ബീജാനം അവിരൂഹനം ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ധുതഗുണേഹി അവിസുദ്ധാനം ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, അകതകുസലാനം അകതകല്യാണാനം സുഗതിഗമനം ന ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ധുതഗുണേഹി അവിസുദ്ധാനം ധമ്മാഭിസമയോ ന ഹോതി.
‘‘പഥവിസമം , മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം പതിട്ഠാനട്ഠേന. ആപോസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സബ്ബകിലേസമലധോവനട്ഠേന. തേജോസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സബ്ബകിലേസവനജ്ഝാപനട്ഠേന . വായോസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സബ്ബകിലേസമലരജോപവാഹനട്ഠേന. അഗദസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സബ്ബകിലേസബ്യാധിവൂപസമനട്ഠേന. അമതസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സബ്ബകിലേസവിസനാസനട്ഠേന. ഖെത്തസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സബ്ബസാമഞ്ഞഗുണസസ്സവിരൂഹനട്ഠേന. മനോഹരസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം പത്ഥിതിച്ഛിതസബ്ബസമ്പത്തിവരദദട്ഠേന. നാവാസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സംസാരമഹണ്ണവപാരഗമനട്ഠേന. ഭീരുത്താണസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം ജരാമരണഭീതാനം അസ്സാസകരണട്ഠേന. മാതുസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം കിലേസദുക്ഖപ്പടിപീളിതാനം അനുഗ്ഗാഹകട്ഠേന. പിതുസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം കുസലവഡ്ഢികാമാനം സബ്ബസാമഞ്ഞഗുണജനകട്ഠേന. മിത്തസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സബ്ബസാമഞ്ഞഗുണപരിയേസനഅവിസംവാദകട്ഠേന. പദുമസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സബ്ബകിലേസമലേഹി അനുപലിത്തട്ഠേന. ചതുജ്ജാതിയവരഗന്ധസമം , മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം കിലേസദുഗ്ഗന്ധപടിവിനോദനട്ഠേന. ഗിരിരാജവരസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം അട്ഠലോകധമ്മവാതേഹി അകമ്പിയട്ഠേന. ആകാസസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സബ്ബത്ഥ ഗഹണാപഗതഉരുവിസടവിത്ഥതമഹന്തട്ഠേന. നദീസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം കിലേസമലപവാഹനട്ഠേന. സുദേസകസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം ജാതികന്താരകിലേസവനഗഹനനിത്ഥരണട്ഠേന. മഹാസത്ഥവാഹസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സബ്ബഭയസുഞ്ഞഖേമഅഭയവരപവരനിബ്ബാനനഗരസമ്പാപനട്ഠേന . സുമജ്ജിതവിമലാദാസസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം സങ്ഖാരാനം സഭാവദസ്സനട്ഠേന. ഫലകസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം കിലേസലഗുളസരസത്തിപടിബാഹനട്ഠേന. ഛത്തസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം കിലേസവസ്സതിവിധഗ്ഗിസന്താപാതപപടിബാഹനട്ഠേന. ചന്ദസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം പിഹയിതപത്ഥിതട്ഠേന. സൂരിയസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം മോഹതമതിമിരനാസനട്ഠേന. സാഗരസമം, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം അനേകവിധസാമഞ്ഞഗുണവരരതനുട്ഠാനട്ഠേന, അപരിമിതഅസങ്ഖ്യെയ്യഅപ്പമെയ്യട്ഠേന ച. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ധുതഗുണം വിസുദ്ധികാമാനം ബഹൂപകാരം സബ്ബദരഥപരിളാഹനുദം അരതിനുദം ഭയനുദം ഭവനുദം ഖീലനുദം മലനുദം സോകനുദം ദുക്ഖനുദം രാഗനുദം ദോസനുദം മോഹനുദം മാനനുദം ദിട്ഠിനുദം സബ്ബാകുസലധമ്മനുദം യസാവഹം ഹിതാവഹം സുഖാവഹം ഫാസുകരം പീതികരം യോഗക്ഖേമകരം അനവജ്ജം ഇട്ഠസുഖവിപാകം ഗുണരാസിഗുണപുഞ്ജം അപരിമിതഅസങ്ഖ്യെയ്യ അപ്പമെയ്യഗുണം വരം പവരം അഗ്ഗം.
‘‘യഥാ , മഹാരാജ, മനുസ്സാ ഉപത്ഥമ്ഭവസേന ഭോജനം ഉപസേവന്തി, ഹിതവസേന ഭേസജ്ജം ഉപസേവന്തി, ഉപകാരവസേന മിത്തം ഉപസേവന്തി, താരണവസേന നാവം ഉപസേവന്തി, സുഗന്ധവസേന മാലാഗന്ധം ഉപസേവന്തി, അഭയവസേന ഭീരുത്താണം ഉപസേവന്തി, പതിട്ഠാവസേന പതിട്ഠാനവസേന (ക॰) പഥവിം ഉപസേവന്തി, സിപ്പവസേന ആചരിയം ഉപസേവന്തി, യസവസേന രാജാനം ഉപസേവന്തി, കാമദദവസേന മണിരതനം ഉപസേവന്തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സബ്ബസാമഞ്ഞഗുണദദവസേന അരിയാ ധുതഗുണം ഉപസേവന്തി.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഉദകം ബീജവിരൂഹനായ, അഗ്ഗി ഝാപനായ, ആഹാരോ ബലാഹരണായ, ലതാ ബന്ധനായ, സത്ഥം ഛേദനായ, പാനീയം പിപാസാവിനയനായ, നിധി അസ്സാസകരണായ, നാവാ തീരസമ്പാപനായ, ഭേസജ്ജം ബ്യാധിവൂപസമനായ, യാനം സുഖഗമനായ, ഭീരുത്താണം ഭയവിനോദനായ, രാജാ ആരക്ഖത്ഥായ, ഫലകം ദണ്ഡലെഡ്ഡുലഗുളസരസത്തിപടിബാഹനായ, ആചരിയോ അനുസാസനായ, മാതാ പോസനായ, ആദാസോ ഓലോകനായ, അലങ്കാരോ സോഭനായ, വത്ഥം പടിച്ഛാദനായ, നിസ്സേണീ ആരോഹനായ, തുലാ വിസമവിക്ഖേപനായ നിക്ഖേപനായ (സീ॰ പീ॰), മന്തം പരിജപ്പനായ, ആവുധം തജ്ജനീയപടിബാഹനായ , പദീപോ അന്ധകാരവിധമനായ, വാതോ പരിളാഹനിബ്ബാപനായ, സിപ്പം വുത്തിനിപ്ഫാദനായ, അഗദം ജീവിതരക്ഖണായ, ആകരോ രതനുപ്പാദനായ, രതനം അലങ്കരായ, ആണാ അനതിക്കമനായ, ഇസ്സരിയം വസവത്തനായ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ധുതഗുണം സാമഞ്ഞബീജവിരൂഹനായ, കിലേസമലഝാപനായ, ഇദ്ധിബലാഹരണായ, സതിസംവരനിബന്ധനായ, വിമതിവിചികിച്ഛാസമുച്ഛേദനായ, തണ്ഹാപിപാസാവിനയനായ, അഭിസമയഅസ്സാസകരണായ, ചതുരോഘനിത്ഥരണായ, കിലേസബ്യാധിവൂപസമായ, നിബ്ബാനസുഖപ്പടിലാഭായ, ജാതിജരാബ്യാധിമരണസോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസഭയവിനോദനായ, സാമഞ്ഞഗുണപരിരക്ഖണായ, അരതികുവിതക്കപടിബാഹനായ, സകലസാമഞ്ഞത്ഥാനുസാസനായ, സബ്ബസാമഞ്ഞഗുണപോസനായ, സമഥവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലനിബ്ബാനദസ്സനായ, സകലലോകഥുതഥോമിതമഹതിമഹാസോഭനകരണായ, സബ്ബാപായപിദഹനായ, സാമഞ്ഞത്ഥസേലസിഖരമുദ്ധനി അഭിരൂഹനായ, വങ്കകുടിലവിസമചിത്തവിക്ഖേപനായ ചിത്തനിക്ഖേപനായ (സീ॰ പീ॰), സേവിതബ്ബാസേവിതബ്ബധമ്മേ സാധുസജ്ഝായകരണായ, സബ്ബകിലേസപടിസത്തുതജ്ജനായ , അവിജ്ജന്ധകാരവിധമനായ, തിവിധഗ്ഗിസന്താപപരിളാഹനിബ്ബാപനായ, സണ്ഹസുഖുമസന്തസമാപത്തിനിപ്ഫാദനായ, സകലസാമഞ്ഞഗുണപരിരക്ഖണായ, ബൊജ്ഝങ്ഗവരരതനുപ്പാദനായ, യോഗിജനാലങ്കരണായ, അനവജ്ജനിപുണസുഖുമസന്തിസുഖമനതിക്കമനായ , സകലസാമഞ്ഞഅരിയധമ്മവസവത്തനായ. ഇതി, മഹാരാജ, ഇമേസം ഗുണാനം അധിഗമായ യദിദം ഏകമേകം ധുതഗുണം, ഏവം, മഹാരാജ, അതുലിയം ധുതഗുണം അപ്പമെയ്യം അസമം അപ്പടിസമം അപ്പടിഭാഗം അപ്പടിസെട്ഠം ഉത്തരം സെട്ഠം വിസിട്ഠം അധികം ആയതം പുഥുലം വിസടം വിത്ഥതം ഗരുകം ഭാരിയം മഹന്തം.
‘‘യോ ഖോ, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലോ പാപിച്ഛോ ഇച്ഛാപകതോ കുഹകോ ലുദ്ധോ ഓദരികോ ലാഭകാമോ യസകാമോ കിത്തികാമോ അയുത്തോ അപ്പത്തോ അനനുച്ഛവികോ അനരഹോ അപ്പതിരൂപോ ധുതങ്ഗം തധുഗുണം (ക॰) ഏവമുപരിപി സമാദിയതി, സോ ദിഗുണം ദണ്ഡമാപജ്ജതി, സബ്ബഗുണഘാതമാപജ്ജതി, ദിട്ഠധമ്മികം ഹീളനം ഖീളനം ഗരഹനം ഉപ്പണ്ഡനം ഖിപനം അസമ്ഭോഗം നിസ്സാരണം നിച്ഛുഭനം പവാഹനം പബ്ബാജനം പടിലഭതി, സമ്പരായേപി സതയോജനികേ അവീചിമഹാനിരയേ ഉണ്ഹകഠിതതത്തസന്തത്തഅച്ചിജാലാമാലകേ അനേകവസ്സകോടിസതസഹസ്സാനി ഉദ്ധമധോ തിരിയം ഫേണുദ്ദേഹകം സമ്പരിവത്തകം പച്ചതി, തതോ മുച്ചിത്വാ മുച്ചിത്വാ (സീ॰ പീ॰) കിസഫരുസകാളങ്ഗപച്ചങ്ഗോ സൂനുദ്ധുമാതസുസിരുത്തമങ്ഗോ സൂനുദ്ധുമാതസൂചിമുഖപമാണസുസിരുത്തമങ്ഗോ (സീ॰ പീ॰) ഛാതോ പിപാസിതോ വിസമഭീമരൂപവണ്ണോ ഭഗ്ഗകണ്ണസോതോ ഉമ്മീലിതനിമീലിതനെത്തനയനോ അരുഗത്തപക്കഗത്തോ പുളവാകിണ്ണസബ്ബകായോ വാതമുഖേ ജലമാനോ വിയ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ അന്തോ ജലമാനോ പജ്ജലമാനോ അതാണോ അസരണോ ആരുണ്ണരുണ്ണകാരുഞ്ഞരവം പരിദേവമാനോ നിജ്ഝാമതണ്ഹികോ സമണമഹാപേതോ ഹുത്വാ ആഹിണ്ഡമാനോ മഹിയാ അട്ടസ്സരം കരോതി.
‘‘യഥാ , മഹാരാജ, കോചി അയുത്തോ അപ്പത്തോ അനനുച്ഛവികോ അനരഹോ അപ്പതിരൂപോ ഹീനോ കുജാതികോ ഖത്തിയാഭിസേകേന അഭിസിഞ്ചതി, സോ ലഭതി ഹത്ഥച്ഛേദം പാദച്ഛേദം ഹത്ഥപാദച്ഛേദം കണ്ണച്ഛേദം നാസച്ഛേദം കണ്ണനാസച്ഛേദം ബിലങ്ഗഥാലികം സങ്ഖമുണ്ഡികം രാഹുമുഖം ജോതിമാലികം ഹത്ഥപജ്ജോതികം ഏരകവത്തികം ചീരകവാസികം ഏണെയ്യകം ബളിസമംസികം കഹാപണകം ഖാരാപതച്ഛികം പലിഘപരിവത്തികം പലാലപീഠകം തത്തേന തേലേന ഓസിഞ്ചനം സുനഖേഹി ഖാദാപനം ജീവസൂലാരോപനം അസിനാ സീസച്ഛേദം അനേകവിഹിതമ്പി കമ്മകാരണം അനുഭവതി. കിം കാരണാ? അയുത്തോ അപ്പത്തോ അനനുച്ഛവികോ അനരഹോ അപ്പതിരൂപോ ഹീനോ കുജാതികോ മഹന്തേ ഇസ്സരിയേ ഠാനേ അത്താനം ഠപേസി, വേലം ഘാതേസി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യോ കോചി പുഗ്ഗലോ പാപിച്ഛോ…പേ॰… മഹിയാ അട്ടസ്സരം കരോതി.
‘‘യോ പന, മഹാരാജ, പുഗ്ഗലോ യുത്തോ പത്തോ അനുച്ഛവികോ അരഹോ പതിരൂപോ അപ്പിച്ഛോ സന്തുട്ഠോ പവിവിത്തോ അസംസട്ഠോ ആരദ്ധവീരിയോ പഹിതത്തോ അസഠോ അമായോ അനോദരികോ അലാഭകാമോ അയസകാമോ അകിത്തികാമോ സദ്ധോ സദ്ധാപബ്ബജിതോ ജരാമരണാ മുച്ചിതുകാമോ ‘സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’തി ധുതങ്ഗം സമാദിയതി, സോ ദിഗുണം പൂജം അരഹതി ദേവാനഞ്ച പിയോ ഹോതി മനാപോ പിഹയിതോ പത്ഥിതോ, ജാതിസുമനമല്ലികാദീനം വിയ പുപ്ഫം നഹാതാനുലിത്തസ്സ, ജിഘച്ഛിതസ്സ വിയ പണീതഭോജനം, പിപാസിതസ്സ വിയ സീതലവിമലസുരഭിപാനീയം, വിസഗതസ്സ വിയ ഓസധവരം, സീഘഗമനകാമസ്സ വിയ ആജഞ്ഞരഥവരുത്തമം, അത്ഥകാമസ്സ വിയ മനോഹരമണിരതനം, അഭിസിഞ്ചിതുകാമസ്സ വിയ പണ്ഡരവിമലസേതച്ഛത്തം, ധമ്മകാമസ്സ വിയ അരഹത്തഫലാധിഗമമനുത്തരം. തസ്സ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി പഞ്ച ബലാനി സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗാ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛതി, സമഥവിപസ്സനാ അധിഗച്ഛതി, അധിഗമപ്പടിപത്തി പരിണമതി, ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ തിസ്സോ വിജ്ജാ ഛളഭിഞ്ഞാ കേവലോ ച സമണധമ്മോ സബ്ബേ തസ്സാധെയ്യാ ഹൊന്തി, വിമുത്തിപണ്ഡരവിമലസേതച്ഛത്തേന അഭിസിഞ്ചതി.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ഖത്തിയസ്സ അഭിജാതകുലകുലീനസ്സ ഖത്തിയാഭിസേകേന അഭിസിത്തസ്സ പരിചരന്തി സരട്ഠനേഗമജാനപദഭടബലാ ബലത്ഥാ (സീ॰ പീ॰) അട്ഠത്തിംസാ ച രാജപരിസാ നടനച്ചകാ മുഖമങ്ഗലികാ സൊത്ഥിവാചകാ സമണബ്രാഹ്മണസബ്ബപാസണ്ഡഗണാ അഭിഗച്ഛന്തി, യം കിഞ്ചി പഥവിയാ പട്ടനരതനാകരനഗരസുങ്കട്ഠാനവേരജ്ജകഛെജ്ജഭെജ്ജജനമനുസാസനം സബ്ബത്ഥ സാമികോ ഭവതി, ഏവമേവ ഖോ , മഹാരാജ, യോ കോചി പുഗ്ഗലോ യുത്തോ പത്തോ…പേ॰… വിമുത്തിപണ്ഡരവിമലസേതച്ഛത്തേന അഭിസിഞ്ചതി.
‘‘തേരസിമാനി , മഹാരാജ, ധുതങ്ഗാനി, യേഹി സുദ്ധികതോ നിബ്ബാനമഹാസമുദ്ദം പവിസിത്വാ ബഹുവിധം ധമ്മകീളമഭികീളതി, രൂപാരൂപഅട്ഠസമാപത്തിയോ വളഞ്ജേതി, ഇദ്ധിവിധം ദിബ്ബസോതധാതും പരചിത്തവിജാനനം പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിം ദിബ്ബചക്ഖും സബ്ബാസവക്ഖയഞ്ച പാപുണാതി. കതമേ തേരസ? പംസുകൂലികങ്ഗം തേചീവരികങ്ഗം പിണ്ഡപാതികങ്ഗം സപദാനചാരികങ്ഗം ഏകാസനികങ്ഗം പത്തപിണ്ഡികങ്ഗം ഖലുപച്ഛാഭത്തികങ്ഗം ആരഞ്ഞികങ്ഗം രുക്ഖമൂലികങ്ഗം അബ്ഭോകാസികങ്ഗം സോസാനികങ്ഗം യഥാസന്ഥതികങ്ഗം നേസജ്ജികങ്ഗം, ഇമേഹി ഖോ, മഹാരാജ, തേരസഹി ധുതഗുണേഹി പുബ്ബേ ആസേവിതേഹി നിസേവിതേഹി ചിണ്ണേഹി പരിചിണ്ണേഹി ചരിതേഹി ഉപചരിതേഹി പരിപൂരിതേഹി കേവലം സാമഞ്ഞം പടിലഭതി, തസ്സാധെയ്യാ ഹൊന്തി കേവലാ സന്താ സുഖാ സമാപത്തിയോ.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, സധനോ നാവികോ പട്ടനേ സുട്ഠു കതസുങ്കോ മഹാസമുദ്ദം പവിസിത്വാ വങ്ഗം തക്കോലം ചീനം സോവീരം സുരട്ഠം അലസന്ദം കോലപട്ടനം സുവണ്ണഭൂമിം ഗച്ഛതി അഞ്ഞമ്പി യം കിഞ്ചി നാവാസഞ്ചരണം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇമേഹി തേരസഹി ധുതഗുണേഹി പുബ്ബേ ആസേവിതേഹി നിസേവിതേഹി ചിണ്ണേഹി പരിചിണ്ണേഹി ചരിതേഹി ഉപചരിതേഹി പരിപൂരിതേഹി കേവലം സാമഞ്ഞം പടിലഭതി, തസ്സാധെയ്യാ ഹൊന്തി കേവലാ സന്താ സുഖാ സമാപത്തിയോ.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കസ്സകോ പഠമം ഖെത്തദോസം തിണകട്ഠപാസാണം അപനെത്വാ കസിത്വാ വപിത്വാ സമ്മാ ഉദകം പവേസെത്വാ രക്ഖിത്വാ ഗോപെത്വാ ലവനമദ്ദനേന ബഹുധഞ്ഞകോ ഹോതി, തസ്സാധെയ്യാ ഭവന്തി യേ കേചി അധനാ കപണാ ദലിദ്ദാ ദുഗ്ഗതജനാ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇമേഹി തേരസഹി ധുതഗുണേഹി പുബ്ബേ ആസേവിതേഹി…പേ॰… കേവലാ സന്താ സുഖാ സമാപത്തിയോ.
‘‘യഥാ വാ പന, മഹാരാജ, ഖത്തിയോ മുദ്ധാവസിത്തോ അഭിജാതകുലീനോ ഛെജ്ജഭെജ്ജജനമനുസാസനേ ഇസ്സരോ ഹോതി വസവത്തീ സാമികോ ഇച്ഛാകരണോ, കേവലാ ച മഹാപഥവീ തസ്സാധെയ്യാ ഹോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇമേഹി തേരസഹി ധുതഗുണേഹി പുബ്ബേ ആസേവിതേഹി നിസേവിതേഹി ചിണ്ണേഹി പരിചിണ്ണേഹി ചരിതേഹി ഉപചരിതേഹി പരിപൂരിതേഹി ജിനസാസനവരേ ഇസ്സരോ ഹോതി വസവത്തീ സാമികോ ഇച്ഛാകരണോ, കേവലാ ച സമണഗുണാ തസ്സാധെയ്യാ ഹൊന്തി.
‘‘നനു , മഹാരാജ, ഥേരോ ഉപസേനോ വങ്ഗന്തപുത്തോ സല്ലേഖധുതഗുണേ പരിപൂരകാരിതായ അനാദിയിത്വാ സാവത്ഥിയാ സങ്ഘസ്സ കതികം സപരിസോ നരദമ്മസാരഥിം പടിസല്ലാനഗതം ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി, ഭഗവാ ച തം സുവിനീതം പരിസം ഓലോകെത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ പമുദിതോ ഉദഗ്ഗോ പരിസായ സദ്ധിം സല്ലാപം സല്ലപിത്വാ അസമ്ഭിന്നേന ബ്രഹ്മസ്സരേന ഏതദവോച ‘പാസാദികാ ഖോ പന ത്യായം ഉപസേന പരിസാ, കതം ത്വം ഉപസേന പരിസം വിനേസീ’തി. സോപി സബ്ബഞ്ഞുനാ ദസബലേന ദേവാതിദേവേന പുട്ഠോ യഥാഭൂതസഭാവഗുണവസേന ഭഗവന്തം ഏതദവോച –
‘‘യോ കോചി മം, ഭന്തേ, ഉപസങ്കമിത്വാ പബ്ബജ്ജം വാ നിസ്സയം വാ യാചതി, തമഹം ഏവം വദാമി ‘‘അഹം ഖോ ആവുസോ ആരഞ്ഞികോ പിണ്ഡപാതികോ പംസുകൂലികോ തേചീവരികോ. സചേ ത്വമ്പി ആരഞ്ഞികോ ഭവിസ്സസി പിണ്ഡപാതികോ പംസുകൂലികോ തേചീവരികോ, ഏവാഹം തം പബ്ബാജെസ്സാമി നിസ്സയം ദസ്സാമീ’’തി, സചേ സോ മേ, ഭന്തേ, പടിസ്സുണിത്വാ നന്ദതി ഓരമതി, ഏവാഹം തം പബ്ബാജേമി നിസ്സയം ദേമി, സചേ ന നന്ദതി ന ഓരമതി, ന തം പബ്ബാജേമി, ന നിസ്സയം ദേമി, ഏവാഹം, ഭന്തേ, പരിസം വിനേമീ’’തി. ഏവം ഖോ ഏവമ്പി (ക॰), മഹാരാജ, ധുതഗുണവരസമാദിണ്ണോ ജിനസാസനവരേ ഇസ്സരോ ഹോതി. വസവത്തീ സാമികോ ഇച്ഛാകരണോ, തസ്സാധെയ്യാ ഹൊന്തി കേവലാ സന്താ സുഖാ സമാപത്തിയോ.
‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പദുമം അഭിവുദ്ധപരിസുദ്ധഉദിച്ചജാതിപ്പഭവം സിനിദ്ധം മുദു ലോഭനീയം സുഗന്ധം പിയം പത്ഥിതം പസത്ഥം ജലകദ്ദമമനുപലിത്തം അണുപത്തകേസരകണ്ണികാഭിമണ്ഡിതം ഭമരഗണസേവിതം സീതലസലിലസംവദ്ധം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, ഇമേഹി തേരസഹി ധുതഗുണേഹി പുബ്ബേ ആസേവിതേഹി നിസേവിതേഹി ചിണ്ണേഹി പരിചിണ്ണേഹി ചരിതേഹി ഉപചരിതേഹി പരിപൂരിതേഹി അരിയസാവകോ തിംസഗുണവരേഹി സമുപേതോ ഹോതി.
‘‘കതമേഹി തിംസഗുണവരേഹി? സിനിദ്ധമുദുമദ്ദവമെത്തചിത്തോ ഹോതി, ഘാതിതഹതവിഹതകിലേസോ ഹോതി, ഹതനിഹതമാനദബ്ബോ ഹോതി, അചലദള്ഹനിവിട്ഠനിബ്ബേമതികസദ്ധോ ഹോതി, പരിപുണ്ണപീണിതപഹട്ഠലോഭനീയസന്തസുഖസമാപത്തിലാഭീ ഹോതി, സീലവരപവരഅസമസുചിഗന്ധപരിഭാവിതോ ഹോതി, ദേവമനുസ്സാനം പിയോ ഹോതി മനാപോ, ഖീണാസവഅരിയവരപുഗ്ഗലപത്ഥിതോ, ദേവമനുസ്സാനം വന്ദിതപൂജിതോ, ബുധവിബുധപണ്ഡിതജനാനം ഥുതഥവിതഥോമിതപസത്ഥോ , ഇധ വാ ഹുരം വാ ലോകേന അനുപലിത്തോ, അപ്പഥോകവജ്ജേപി അപ്പസാവജ്ജേപി (ക॰) ഭയദസ്സാവീ, വിപുലവരസമ്പത്തികാമാനം മഗ്ഗഫലവരത്ഥസാധനോ, ആയാചിതവിപുലപണീതപച്ചയഭാഗീ, അനികേതസയനോ, ഝാനജ്ഝോസിതതപ്പവരവിഹാരീ , വിജടിതകിലേസജാലവത്ഥു, ഭിന്നഭഗ്ഗസങ്കുടിതസഞ്ഛിന്നഗതിനീവരണോ, അകുപ്പധമ്മോ, അഭിനീതവാസോ, അനവജ്ജഭോഗീ , ഗതിവിമുത്തോ, ഉത്തിണ്ണസബ്ബവിചികിച്ഛോ, വിമുത്തിജ്ഝോസിതത്ഥോ വിമുത്തിജ്ഝാസിതത്തോ (സീ॰ പീ॰), ദിട്ഠധമ്മോ, അചലദള്ഹഭീരുത്താണമുപഗതോ, സമുച്ഛിന്നാനുസയോ, സബ്ബാസവക്ഖയം പത്തോ, സന്തസുഖസമാപത്തിവിഹാരബഹുലോ, സബ്ബസമണഗുണസമുപേതോ, ഇമേഹി തിംസഗുണവരേഹി സമുപേതോ ഹോതി.
‘‘നനു, മഹാരാജ, ഥേരോ സാരിപുത്തോ ദസസഹസ്സിലോകധാതുയാ അഗ്ഗപുരിസോ ഠപെത്വാ ദസബലം ലോകാചരിയം, സോപി അപരിമിതമസങ്ഖ്യെയ്യകപ്പേ സമാചിതകുസലമൂലോ സമാചിണ്ണകുസലമൂലോ (ക॰) ബ്രാഹ്മണകുലകുലീനോ മനാപികം കാമരതിം അനേകസതസങ്ഖം ധനവരഞ്ച ഓഹായ ജിനസാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഇമേഹി തേരസഹി ധുതഗുണേഹി കായവചീചിത്തം ദമയിത്വാ അജ്ജേതരഹി അനന്തഗുണസമന്നാഗതോ ഗോതമസ്സ ഭഗവതോ സാസനവരേ ധമ്മചക്കമനുപ്പവത്തകോ ജാതോ. ഭാസിതമ്പേതം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ ദേവാതിദേവേന ഏകങ്ഗുത്തരനികായവരലഞ്ഛകേ –
‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകപുഗ്ഗലമ്പി സമനുപസ്സാമി, യോ ഏവം തഥാഗതേന അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തിതം സമ്മദേവ അനുപ്പവത്തേതി, യഥയിദം ഭിക്ഖവേ, സാരിപുത്തോ, സാരിപുത്തോ. ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതേന അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തിതം സമ്മദേവ അനുപ്പവത്തേതീ’’’തി.
‘‘സാധു, ഭന്തേ നാഗസേന, യം കിഞ്ചി നവങ്ഗം ബുദ്ധവചനം, യാ ച ലോകുത്തരാ കിരിയാ, യാ ച ലോകേ അധിഗമവിപുലവരസമ്പത്തിയോ, സബ്ബം തം തേരസസു ധുതഗുണേസു സമോധാനോപഗത’’ സമോധാനേതബ്ബം (ക॰) ന്തി.
ധുതങ്ഗപഞ്ഹോ ദുതിയോ.
അനുമാനവഗ്ഗോ ചതുത്ഥോ.