൪. പടിനിദ്ദേസവാരോ
൧. ദേസനാഹാരവിഭങ്ഗോ
൫. തത്ഥ കതമോ ദേസനാഹാരോ? ‘‘അസ്സാദാദീനവതാ’’തി ഗാഥാ അയം ദേസനാഹാരോ. കിം ദേസയതി? അസ്സാദം ആദീനവം നിസ്സരണം ഫലം ഉപായം ആണത്തിം. ധമ്മം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദേസെസ്സാമി ആദികല്യാണം മജ്ഝേകല്യാണം പരിയോസാനകല്യാണം സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം കേവലപരിപുണ്ണം പരിസുദ്ധം ബ്രഹ്മചരിയം പകാസെസ്സാമീതി.
തത്ഥ
‘‘കാമം
അദ്ധാ പീതിമനോ ഹോതി, ലദ്ധാ മച്ചോ യദിച്ഛതീ’’തി.
അയം അസ്സാദോ.
തത്ഥ കതമോ ആദീനവോ?
‘‘തസ്സ
തേ കാമാ പരിഹായന്തി, സല്ലവിദ്ധോവ രുപ്പതീ’’തി.
അയം ആദീനവോ.
തത്ഥ കതമം നിസ്സരണം?
‘‘യോ കാമേ പരിവജ്ജേതി, സപ്പസ്സേവ പദാ സിരോ;
സോമം വിസത്തികം ലോകേ, സതോ സമതിവത്തതീ’’തി.
ഇദം നിസ്സരണം.
തത്ഥ കതമോ അസ്സാദോ?
‘‘ഖെത്തം വത്ഥും ഹിരഞ്ഞം വാ, ഗവാസ്സം ദാസപോരിസം;
ഥിയോ ബന്ധൂ പുഥൂ കാമേ, യോ നരോ അനുഗിജ്ഝതീ’’തി.
അയം അസ്സാദോ.
തത്ഥ കതമോ ആദീനവോ?
‘‘അബലാ നം ബലീയന്തി, മദ്ദന്തേ നം പരിസ്സയാ;
തതോ നം ദുക്ഖമന്വേതി, നാവം ഭിന്നമിവോദക’’ന്തി.
അയം ആദീനവോ.
തത്ഥ കതമം നിസ്സരണം?
‘‘തസ്മാ ജന്തു സദാ സതോ, കാമാനി പരിവജ്ജയേ;
തേ പഹായ തരേ ഓഘം, നാവം സിത്വാവ പാരഗൂ’’തി.
ഇദം നിസ്സരണം.
തത്ഥ
‘‘ധമ്മോ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം, ഛത്തം മഹന്തം യഥ വസ്സകാലേ;
ഏസാനിസംസോ ധമ്മേ സുചിണ്ണേ, ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീ’’തി.
ഇദം ഫലം.
തത്ഥ കതമോ ഉപായോ?
‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ’’തി…പേ॰…
‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ
‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ’’തി, യദാ പഞ്ഞായ പസ്സതി;
അഥ നിബ്ബിന്ദതി ദുക്ഖേ, ഏസ മഗ്ഗോ വിസുദ്ധിയാ’’തി.
അയം ഉപായോ.
തത്ഥ
‘‘ചക്ഖുമാ
പണ്ഡിതോ ജീവലോകസ്മിം, പാപാനി പരിവജ്ജയേ’’തി.
അയം ആണത്തി.
‘‘‘സുഞ്ഞതോ ലോകം അവെക്ഖസ്സു,
മോഘരാജാ’തി ആണത്തി, ‘സദാ സതോ’തി ഉപായോ;
‘അത്താനുദിട്ഠിം ഊഹച്ച
ഇദം ഫലം.
൬. തത്ഥ ഭഗവാ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞുസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ നിസ്സരണം ദേസയതി, വിപഞ്ചിതഞ്ഞുസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ആദീനവഞ്ച നിസ്സരണഞ്ച ദേസയതി, നെയ്യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അസ്സാദഞ്ച ആദീനവഞ്ച നിസ്സരണഞ്ച ദേസയതി.
തത്ഥ ചതസ്സോ പടിപദാ, ചത്താരോ പുഗ്ഗലാ. തണ്ഹാചരിതോ മന്ദോ സതിന്ദ്രിയേന ദുക്ഖായ പടിപദായ ദന്ധാഭിഞ്ഞായ നിയ്യാതി സതിപട്ഠാനേഹി നിസ്സയേഹി. തണ്ഹാചരിതോ ഉദത്തോ
ഉഭോ തണ്ഹാചരിതാ സമഥപുബ്ബങ്ഗമായ വിപസ്സനാ നിയ്യന്തി രാഗവിരാഗായ ചേതോവിമുത്തിയാ. ഉഭോ ദിട്ഠിചരിതാ വിപസ്സനാപുബ്ബങ്ഗമേ സമഥേന നിയ്യന്തി അവിജ്ജാവിരാഗായ പഞ്ഞാവിമുത്തിയാ.
തത്ഥ യേ സമഥപുബ്ബങ്ഗമാഹി പടിപദാഹി നിയ്യന്തി, തേ നന്ദിയാവട്ടേന നയേന ഹാതബ്ബാ, യേ വിപസ്സനാപുബ്ബങ്ഗമാഹി പടിപദാഹി നിയ്യന്തി, തേ സീഹവിക്കീളിതേന നയേന ഹാതബ്ബാ.
൭. സ്വായം
൮. പരതോഘോസാ സുതമയീ പഞ്ഞാ. പച്ചത്തസമുട്ഠിതാ യോനിസോ മനസികാരാ ചിന്താമയീ പഞ്ഞാ. യം പരതോ ച ഘോസേന പച്ചത്തസമുട്ഠിതേന ച യോനിസോമനസികാരേന ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, അയം ഭാവനാമയീ പഞ്ഞാ. യസ്സ ഇമാ ദ്വേ പഞ്ഞാ അത്ഥി സുതമയീ ചിന്താമയീ ച, അയം ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ. യസ്സ സുതമയീ പഞ്ഞാ അത്ഥി, ചിന്താമയീ നത്ഥി, അയം വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂ
൯. സായം ധമ്മദേസനാ കിം ദേസയതി? ചത്താരി സച്ചാനി ദുക്ഖം സമുദയം നിരോധം മഗ്ഗം. ആദീനവോ ച ഫലഞ്ച ദുക്ഖം, അസ്സാദോ സമുദയോ, നിസ്സരണം നിരോധോ, ഉപായോ ആണത്തി ച മഗ്ഗോ. ഇമാനി ചത്താരി സച്ചാനി. ഇദം ധമ്മചക്കം.
യഥാഹ
തത്ഥ
‘‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’’തി മേ, ഭിക്ഖവേ, ബാരാണസിയം ഇസിപതനേ മിഗദായേ അനുത്തരം ധമ്മചക്കം പവത്തിതം…പേ॰…
തത്ഥ അപരിമാണാ പദാ, അപരിമാണാ അക്ഖരാ, അപരിമാണാ ബ്യഞ്ജനാ, അപരിമാണാ ആകാരാ നേരുത്താ നിദ്ദേസാ. ഏതസ്സേവ അത്ഥസ്സ സങ്കാസനാ പകാസനാ വിവരണാ വിഭജനാ ഉത്താനീകമ്മം പഞ്ഞത്തി ഇതിപിദം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം.
തത്ഥ ഭഗവാ അക്ഖരേഹി സങ്കാസേതി, പദേഹി പകാസേതി, ബ്യഞ്ജനേഹി വിവരതി, ആകാരേഹി വിഭജതി, നിരുത്തീഹി ഉത്താനീകരോതി
൧൦. തത്ഥ
കേവലന്തി പരിപുണ്ണന്തി പരിപൂരം അനൂനം അനതിരേകം. പരിസുദ്ധന്തി നിമ്മലം സബ്ബമലാപഗതം പരിയോദാതം ഉപട്ഠിതം സബ്ബവിസേസാനം, ഇദം വുച്ചതി
കേസം അയം ധമ്മദേസനാ, യോഗീനം. തേനാഹ ആയസ്മാ മഹാകച്ചായനോ –
‘‘അസ്സാദാദീനവതാ, നിസ്സരണമ്പി ച ഫലം ഉപായോ ച;
ആണത്തീ ച ഭഗവതോ, യോഗീനം ദേസനാഹാരോ’’തി.
നിയുത്തോ ദേസനാഹാരോ.
൨. വിചയഹാരവിഭങ്ഗോ
൧൧. തത്ഥ കതമോ വിചയോ ഹാരോ? ‘‘യം പുച്ഛിതഞ്ച വിസ്സജ്ജിതഞ്ചാ’’തി ഗാഥാ, അയം വിചയോ ഹാരോ.
കിം വിചിനതി? പദം വിചിനതി, പഞ്ഹം വിചിനതി, വിസജ്ജനം
‘‘കേനസ്സു
കേനസ്സു നപ്പകാസതി;
കിസ്സാഭിലേപനം ബ്രൂസി, കിം സു തസ്സ മഹബ്ഭയ’’ന്തി.
ഇമാനി
തത്ഥ
‘‘അവിജ്ജായ നിവുതോ ലോകോ, [അജിതാതി ഭഗവാ,]
വിവിച്ഛാ
ജപ്പാഭിലേപനം ബ്രൂമി, ദുക്ഖമസ്സ മഹബ്ഭയ’’ന്തി.
ഇമാനി ചത്താരി പദാനി ഇമേഹി ചതൂഹി പദേഹി വിസജ്ജിതാനി പഠമം പഠമേന, ദുതിയം ദുതിയേന, തതിയം തതിയേന, ചതുത്ഥം ചതുത്ഥേന.
‘‘കേനസ്സു നിവുതോ ലോകോ’’തി പഞ്ഹേ ‘‘അവിജ്ജായ നിവുതോ ലോകോ’’തി വിസജ്ജനാ. നീവരണേഹി നിവുതോ ലോകോ, അവിജ്ജാനീവരണാ ഹി സബ്ബേ സത്താ. യഥാഹ ഭഗവാ ‘‘സബ്ബസത്താനം, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബപാണാനം സബ്ബഭൂതാനം പരിയായതോ ഏകമേവ നീവരണം വദാമി യദിദം അവിജ്ജാ, അവിജ്ജാനീവരണാ ഹി സബ്ബേ സത്താ. സബ്ബസോവ, ഭിക്ഖവേ, അവിജ്ജായ നിരോധാ ചാഗാ പടിനിസ്സഗ്ഗാ നത്ഥി സത്താനം നീവരണന്തി വദാമീ’’തി. തേന ച പഠമസ്സ പദസ്സ വിസജ്ജനാ യുത്താ.
‘‘കേനസ്സു നപ്പകാസതീ’’തി പഞ്ഹേ ‘‘വിവിച്ഛാ പമാദാ നപ്പകാസതീ’’തി വിസജ്ജനാ. യോ പുഗ്ഗലോ നീവരണേഹി നിവുതോ, സോ വിവിച്ഛതി. വിവിച്ഛാ നാമ വുച്ചതി വിചികിച്ഛാ. സോ വിചികിച്ഛന്തോ നാഭിസദ്ദഹതി, ന അഭിസദ്ദഹന്തോ വീരിയം നാരഭതി അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ കുസലാനം ധമ്മാനം സച്ഛികിരിയായ. സോ ഇധപ്പമാദമനുയുത്തോ വിഹരതി പമത്തോ, സുക്കേ ധമ്മേ ന ഉപ്പാദിയതി, തസ്സ തേ അനുപ്പാദിയമാനാ നപ്പകാസന്തി, യഥാഹ ഭഗവാ –
‘‘ദൂരേ
അസന്തെത്ഥ ന ദിസ്സന്തി, രത്തിം ഖിത്താ
തേ ഗുണേഹി പകാസന്തി, കിത്തിയാ ച യസേന ചാ’’തി.
തേന
‘‘കിസ്സാഭിലേപനം ബ്രൂസീ’’തി പഞ്ഹേ ‘‘ജപ്പാഭിലേപനം ബ്രൂമീ’’തി വിസജ്ജനാ. ജപ്പാ നാമ വുച്ചതി തണ്ഹാ. സാ കഥം അഭിലിമ്പതി? യഥാഹ ഭഗവാ –
‘‘രത്തോ
അന്ധന്തമം
സായം തണ്ഹാ ആസത്തിബഹുലസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ‘‘ഏവം അഭിജപ്പാ’’തി കരിത്വാ തത്ഥ ലോകോ അഭിലിത്തോ നാമ ഭവതി, തേന ച തതിയസ്സ പദസ്സ വിസജ്ജനാ യുത്താ.
‘‘കിം സു തസ്സ മഹബ്ഭയ’’ന്തി പഞ്ഹേ ‘‘ദുക്ഖമസ്സ മഹബ്ഭയ’’ന്തി വിസജ്ജനാ. ദുവിധം ദുക്ഖം – കായികഞ്ച ചേതസികഞ്ച. യം കായികം ഇദം ദുക്ഖം, യം ചേതസികം ഇദം ദോമനസ്സം. സബ്ബേ സത്താ ഹി ദുക്ഖസ്സ ഉബ്ബിജ്ജന്തി, നത്ഥി ഭയം ദുക്ഖേന സമസമം, കുതോ വാ പന തസ്സ ഉത്തരിതരം? തിസ്സോ ദുക്ഖതാ – ദുക്ഖദുക്ഖതാ സങ്ഖാരദുക്ഖതാ വിപരിണാമദുക്ഖതാ. തത്ഥ ലോകോ ഓധസോ കദാചി കരഹചി ദുക്ഖദുക്ഖതായ മുച്ചതി. തഥാ വിപരിണാമദുക്ഖതായ. തം കിസ്സ ഹേതു? ഹൊന്തി ലോകേ അപ്പാബാധാപി ദീഘായുകാപി. സങ്ഖാരദുക്ഖതായ പന ലോകോ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ മുച്ചതി, തസ്മാ സങ്ഖാരദുക്ഖതാ ദുക്ഖം ലോകസ്സാതി കത്വാ ദുക്ഖമസ്സ മഹബ്ഭയന്തി. തേന ച ചതുത്ഥസ്സ പദസ്സ വിസജ്ജനാ യുത്താ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘അവിജ്ജായ നിവുതോ ലോകോ’’തി.
സവന്തി സബ്ബധി സോതാ, [ഇച്ചായസ്മാ അജിതോ,]
സോതാനം കിം നിവാരണം;
സോതാനം സംവരം ബ്രൂഹി, കേന സോതാ പിധീയരേ
ഇമാനി ചത്താരി പദാനി പുച്ഛിതാനി. തേ ദ്വേ പഞ്ഹാ. കസ്മാ? ഇമേഹി ബത്വാധിവചനേന പുച്ഛിതാ. ഏവം
സവന്തി സബ്ബധി സോതാതി. അസമാഹിതസ്സ സവന്തി അഭിജ്ഝാബ്യാപാദപ്പമാദബഹുലസ്സ. തത്ഥ യാ അഭിജ്ഝാ അയം ലോഭോ അകുസലമൂലം, യോ ബ്യാപാദോ അയം ദോസോ അകുസലമൂലം, യോ പമാദോ അയം മോഹോ അകുസലമൂലം. തസ്സേവം അസമാഹിതസ്സ ഛസു ആയതനേസു തണ്ഹാ സവന്തി രൂപതണ്ഹാ സദ്ദതണ്ഹാ ഗന്ധതണ്ഹാ രസതണ്ഹാ ഫൊട്ഠബ്ബതണ്ഹാ ധമ്മതണ്ഹാ, യഥാഹ ഭഗവാ –
‘‘സവതീ’’തി ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഛന്നേതം അജ്ഝത്തികാനം ആയതനാനം അധിവചനം. ചക്ഖു സവതി
‘‘സോതാനം കിം നിവാരണ’’ന്തി പരിയുട്ഠാനവിഘാതം പുച്ഛതി, ഇദം വോദാനം. ‘‘സോതാനം സംവരം ബ്രൂഹി, കേന സോതാ പിധീയരേ’’തി അനുസയസമുഗ്ഘാതം പുച്ഛതി, ഇദം വുട്ഠാനം.
തത്ഥ വിസജ്ജനാ –
‘‘യാനി സോതാനി ലോകസ്മിം, [അജിതാതി ഭഗവാ,]
സതി തേസം നിവാരണം;
സോതാനം സംവരം ബ്രൂമി, പഞ്ഞായേതേ പിധീയരേ’’തി.
കായഗതായ സതിയാ ഭാവിതായ ബഹുലീകതായ ചക്ഖു നാവിഞ്ഛതി മനാപികേസു രൂപേസു, അമനാപികേസു ന പടിഹഞ്ഞതി, സോതം…പേ॰… ഘാനം… ജിവ്ഹാ… കായോ… മനോ നാവിഞ്ഛതി മനാപികേസു ധമ്മേസു, അമനാപികേസു ന പടിഹഞ്ഞതി. കേന കാരണേന? സംവുതനിവാരിതത്താ ഇന്ദ്രിയാനം
പഞ്ഞായ അനുസയാ പഹീയന്തി, അനുസയേസു പഹീനേസു പരിയുട്ഠാനാ പഹീയന്തി. കിസ്സ
‘‘പഞ്ഞാ ചേവ സതി ച, [ഇച്ചായസ്മാ അജിതോ,]
നാമരൂപഞ്ച മാരിസ;
ഏതം മേ പുട്ഠോ പബ്രൂഹി, കത്ഥേതം ഉപരുജ്ഝതീ’’തി.
‘‘യമേതം
യത്ഥ നാമഞ്ച രൂപഞ്ച, അസേസം ഉപരുജ്ഝതി;
വിഞ്ഞാണസ്സ നിരോധേന, എത്ഥേതം ഉപരുജ്ഝതീ’’തി.
അയം പഞ്ഹേ
൧൨. തത്ഥ
അപി ച ആരമ്മണസങ്കേതേന ദ്വേ നാമാനി ലബ്ഭന്തി, ‘‘ഖീണാ മേ ജാതീ’’തി പജാനന്തസ്സ ഖയേ ഞാണന്തി നാമം ലഭതി, ‘‘നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’’തി പജാനന്തസ്സ
൧൩. തത്ഥ യേ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ, ഇദം നാമരൂപം. തത്ഥ യേ ഫസ്സപഞ്ചമകാ ധമ്മാ, ഇദം നാമം. യാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി രൂപാനി, ഇദം രൂപം. തദുഭയം നാമരൂപം വിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തം തസ്സ നിരോധം ഭഗവന്തം പുച്ഛന്തോ ആയസ്മാ അജിതോ പാരായനേ ഏവമാഹ –
‘‘പഞ്ഞാ
ഏതം മേ പുട്ഠോ പബ്രൂഹി, കത്ഥേതം ഉപരുജ്ഝതീ’’തി.
തത്ഥ സതി ച പഞ്ഞാ ച ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി, സതി ദ്വേ ഇന്ദ്രിയാനി സതിന്ദ്രിയഞ്ച സമാധിന്ദ്രിയഞ്ച, പഞ്ഞാ ദ്വേ ഇന്ദ്രിയാനി പഞ്ഞിന്ദ്രിയഞ്ച വീരിയിന്ദ്രിയഞ്ച. യാ ഇമേസു ചതൂസു ഇന്ദ്രിയേസു സദ്ദഹനാ ഓകപ്പനാ, ഇദം സദ്ധിന്ദ്രിയം. തത്ഥ യാ സദ്ധാധിപതെയ്യാ ചിത്തേകഗ്ഗതാ, അയം ഛന്ദസമാധി. സമാഹിതേ ചിത്തേ കിലേസാനം വിക്ഖമ്ഭനതായ പടിസങ്ഖാനബലേന വാ ഭാവനാബലേന വാ, ഇദം പഹാനം. തത്ഥ
൧൪. സബ്ബോ സമാധി ഞാണമൂലകോ ഞാണപുബ്ബങ്ഗമോ ഞാണാനുപരിവത്തി.
യഥാ പുരേ തഥാ പച്ഛാ, യഥാ പച്ഛാ തഥാ പുരേ;
യഥാ ദിവാ തഥാ രത്തിം
ഇതി
‘‘യമേതം
യത്ഥ നാമഞ്ച രൂപഞ്ച, അസേസം ഉപരുജ്ഝതി;
വിഞ്ഞാണസ്സ നിരോധേന, എത്ഥേതം ഉപരുജ്ഝതീ’’തി.
‘‘യേ ച
യേ ച സെക്ഖാ പുഥൂ ഇധ;
തേസം മേ നിപകോ ഇരിയം, പുട്ഠോ പബ്രൂഹി മാരിസാ’’തി.
൧൫. ഇമാനി തീണി പദാനി പുച്ഛിതാനി, തേ തയോ പഞ്ഹാ. കിസ്സ? സേഖാസേഖവിപസ്സനാപുബ്ബങ്ഗമപ്പഹാനയോഗേന, ഏവഞ്ഹി ആഹ. ‘‘യേ ച സങ്ഖാതധമ്മാസേ’’തി അരഹത്തം പുച്ഛതി, ‘‘യേ ച സേഖാ പുഥൂ ഇധാ’’തി സേഖം പുച്ഛതി, ‘‘തേസം മേ നിപകോ ഇരിയം, പുട്ഠോ പബ്രൂഹി മാരിസാ’’തി വിപസ്സനാപുബ്ബങ്ഗമം പഹാനം പുച്ഛതി.
തത്ഥ വിസജ്ജനാ –
‘‘കാമേസു നാഭിഗിജ്ഝെയ്യ, [അജിതാതി ഭഗവാ]
മനസാനാവിലോ സിയാ;
കുസലോ സബ്ബധമ്മാനം, സതോ ഭിക്ഖു പരിബ്ബജേ’’തി.
ഭഗവതോ സബ്ബം കായകമ്മം ഞാണപുബ്ബങ്ഗമം ഞാണാനുപരിവത്തി, സബ്ബം വചീകമ്മം ഞാണപുബ്ബങ്ഗമം ഞാണാനുപരിവത്തി, സബ്ബം മനോകമ്മം ഞാണപുബ്ബങ്ഗമം ഞാണാനുപരിവത്തി. അതീതേ അംസേ അപ്പടിഹതഞാണദസ്സനം, അനാഗതേ അംസേ അപ്പടിഹതഞാണദസ്സനം, പച്ചുപ്പന്നേ അംസേ അപ്പടിഹതഞാണദസ്സനം.
കോ
ഭഗവതോ പന അപ്പടിഹതഞാണദസ്സനം, അനാവരണഞാണദസ്സനാ ഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ. തത്ഥ സേഖേന ദ്വീസു ധമ്മേസു ചിത്തം രക്ഖിതബ്ബം ഗേധാ ച രജനീയേസു ധമ്മേസു, ദോസാ ച പരിയുട്ഠാനീയേസു. തത്ഥ
‘‘മനസാനാവിലോ സിയാ’’തി പരിയുട്ഠാനവിഘാതം ആഹ. തഥാ ഹി സേഖോ അഭിഗിജ്ഝന്തോ അസമുപ്പന്നഞ്ച കിലേസം ഉപ്പാദേതി, ഉപ്പന്നഞ്ച കിലേസം ഫാതിം കരോതി. യോ പന അനാവിലസങ്കപ്പോ അനഭിഗിജ്ഝന്തോ വായമതി, സോ അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി. സോ ഉപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി. സോ അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപ്പാദായ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി. സോ ഉപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഠിതിയാ അസമ്മോസായ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി.
൧൬. കതമേ
യേന കാമവിതക്കം വാരേതി, ഇദം സതിന്ദ്രിയം. യേന ബ്യാപാദവിതക്കം വാരേതി, ഇദം സമാധിന്ദ്രിയം. യേന വിഹിംസാവിതക്കം വാരേതി, ഇദം വീരിയിന്ദ്രിയം.
യേന
തത്ഥ സദ്ധിന്ദ്രിയം കത്ഥ ദട്ഠബ്ബം? ചതൂസു സോതാപത്തിയങ്ഗേസു. വീരിയിന്ദ്രിയം കത്ഥ ദട്ഠബ്ബം? ചതൂസു സമ്മപ്പധാനേസു. സതിന്ദ്രിയം കത്ഥ ദട്ഠബ്ബം? ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു. സമാധിന്ദ്രിയം കത്ഥ ദട്ഠബ്ബം? ചതൂസു ഝാനേസു. പഞ്ഞിന്ദ്രിയം കത്ഥ ദട്ഠബ്ബം? ചതൂസു അരിയസച്ചേസു. ഏവം സേഖോ സബ്ബേഹി
൧൭. ‘‘കുസലോ സബ്ബധമ്മാന’’ന്തി ലോകോ നാമ തിവിധോ കിലേസലോകോ ഭവലോകോ ഇന്ദ്രിയലോകോ. തത്ഥ കിലേസലോകേന ഭവലോകോ സമുദാഗച്ഛതി, സോ ഇന്ദ്രിയാനി നിബ്ബത്തേതി, ഇന്ദ്രിയേസു ഭാവിയമാനേസു നെയ്യസ്സ പരിഞ്ഞാ ഭവതി. സാ ദുവിധേന ഉപപരിക്ഖിതബ്ബാ ദസ്സനപരിഞ്ഞായ ച ഭാവനാപരിഞ്ഞായ ച. യദാ ഹി സേഖോ ഞെയ്യം പരിജാനാതി, തദാ നിബ്ബിദാസഹഗതേഹി സഞ്ഞാമനസികാരേഹി നെയ്യം പരിഞ്ഞാതം ഭവതി. തസ്സ ദ്വേ ധമ്മാ കോസല്ലം ഗച്ഛന്തി – ദസ്സനകോസല്ലഞ്ച ഭാവനാകോസല്ലഞ്ച.
തം ഞാണം പഞ്ചവിധേന വേദിതബ്ബംഃ അഭിഞ്ഞാ പരിഞ്ഞാ പഹാനം ഭാവനാ സച്ഛികിരിയാ. തത്ഥ
തത്ഥ കതമാ പരിഞ്ഞാ? ഏവം അഭിജാനിത്വാ യാ പരിജാനനാ ‘‘ഇദം കുസലം, ഇദം അകുസലം, ഇദം സാവജ്ജം, ഇദം അനവജ്ജം, ഇദം കണ്ഹം, ഇദം സുക്കം, ഇദം സേവിതബ്ബം, ഇദം ന സേവിതബ്ബം, ഇമേ ധമ്മാ ഏവംഗഹിതാ, ഇദം ഫലം നിബ്ബത്തെന്തി
ഏവം പരിജാനിത്വാ തയോ ധമ്മാ അവസിട്ഠാ ഭവന്തി പഹാതബ്ബാ ഭാവേതബ്ബാ സച്ഛികാതബ്ബാ ച. തത്ഥ കതമേ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ? യേ അകുസലാ. തത്ഥ കതമേ ധമ്മാ ഭാവേതബ്ബാ? യേ കുസലാ. തത്ഥ കതമേ ധമ്മാ സച്ഛികാതബ്ബാ? യം അസങ്ഖതം. യോ ഏവം ജാനാതി അയം വുച്ചതി അത്ഥകുസലോ ധമ്മകുസലോ
‘‘സതോ ഭിക്ഖു പരിബ്ബജേ’’തി തേന ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥം അഭിക്കന്തേ പടിക്കന്തേ ആലോകിതേ വിലോകിതേ സമിഞ്ജിതേ
‘‘കാമേസു നാഭിഗിജ്ഝെയ്യ, [അജിതാതി ഭഗവാ]
മനസാനാവിലോ സിയാ;
കുസലോ സബ്ബധമ്മാനം, സതോ ഭിക്ഖു പരിബ്ബജേ’’തി.
ഏവം പുച്ഛിതബ്ബം, ഏവം വിസജ്ജിതബ്ബം. സുത്തസ്സ ച അനുഗീതി അത്ഥതോ ച ബ്യഞ്ജനതോ ച സമാനേതബ്ബാ
നിയുത്തോ വിചയോ ഹാരോ.
൩. യുത്തിഹാരവിഭങ്ഗോ
൧൮. തത്ഥ
കതമസ്മിം
൧൯. പഞ്ഹം പുച്ഛിതേന കതി പദാനി പഞ്ഹേതി പദസോ പരിയോഗാഹിതബ്ബം വിചേതബ്ബം? യദി സബ്ബാനി പദാനി ഏകം അത്ഥം അഭിവദന്തി, ഏകോ പഞ്ഹോ. അഥ ചത്താരി പദാനി ഏകം അത്ഥം അഭിവദന്തി, ഏകോ പഞ്ഹോ. അഥ തീണി പദാനി ഏകം അത്ഥം അഭിവദന്തി, ഏകോ പഞ്ഹോ. അഥ ദ്വേ പദാനി ഏകം അത്ഥം അഭിവദന്തി, ഏകോ പഞ്ഹോ. അഥ ഏകം പദം ഏകം അത്ഥം അഭിവദതി, ഏകോ പഞ്ഹോ. തം ഉപപരിക്ഖമാനേന അഞ്ഞാതബ്ബം കിം ഇമേ ധമ്മാ നാനത്ഥാ നാനാബ്യഞ്ജനാ, ഉദാഹു ഇമേസം ധമ്മാനം ഏകോ അത്ഥോ ബ്യഞ്ജനമേവ നാനന്തി. യഥാ കിം ഭവേ? യഥാ സാ ദേവതാ ഭഗവന്തം പഞ്ഹം പുച്ഛതി.
‘‘കേനസ്സുബ്ഭാഹതോ
കേന സല്ലേന ഓതിണ്ണോ, കിസ്സ ധൂപായിതോ സദാ’’തി.
ഇമാനി ചത്താരി പദാനി പുച്ഛിതാനി. തേ തയോ പഞ്ഹാ കഥം ഞായതി? ഭഗവാ ഹി ദേവതായ വിസജ്ജേതി.
‘‘മച്ചുനാബ്ഭാഹതോ
തണ്ഹാസല്ലേന ഓതിണ്ണോ, ഇച്ഛാധൂപായിതോ സദാ’’തി.
൨൦. തത്ഥ
സല്ലോതി വാ ധൂപായനന്തി വാ ഇമേസം ധമ്മാനം അത്ഥതോ ഏകത്തം. ന ഹി യുജ്ജതി ഇച്ഛായ ച തണ്ഹായ ച അത്ഥതോ അഞ്ഞത്തം. തണ്ഹായ അധിപ്പായേ അപരിപൂരമാനേ നവസു ആഘാതവത്ഥൂസു കോധോ ച ഉപനാഹോ ച ഉപ്പജ്ജതി. ഇമായ യുത്തിയാ ജരായ ച മരണസ്സ ച തണ്ഹായ ച അത്ഥതോ അഞ്ഞത്തം.
യം പനിദം ഭഗവതാ ദ്വീഹി നാമേഹി അഭിലപിതം ഇച്ഛാതിപി തണ്ഹാതിപി, ഇദം ഭഗവതാ ബാഹിരാനം വത്ഥൂനം ആരമ്മണവസേന ദ്വീഹി നാമേഹി അഭിലപിതം ഇച്ഛാതിപി തണ്ഹാതിപി, സബ്ബാ ഹി തണ്ഹാ അജ്ഝോസാനലക്ഖണേന ഏകലക്ഖണാ. യഥാ സബ്ബോ അഗ്ഗി ഉണ്ഹത്തലക്ഖണേന ഏകലക്ഖണോ, അപി ച ഉപാദാനവസേന അഞ്ഞമഞ്ഞാനി നാമാനി ലഭതി, കട്ഠഗ്ഗീതിപി തിണഗ്ഗീതിപി സകലികഗ്ഗീതിപി ഗോമയഗ്ഗീതിപി ഥുസഗ്ഗീതിപി സങ്കാരഗ്ഗീതിപി, സബ്ബോ ഹി അഗ്ഗി ഉണ്ഹത്തലക്ഖണോവ. ഏവം സബ്ബാ തണ്ഹാ അജ്ഝോസാനലക്ഖണേന ഏകലക്ഖണാ
‘‘ആസാ
അഞ്ഞാണമൂലപ്പഭവാ പജപ്പിതാ, സബ്ബാ മയാ ബ്യന്തികതാ സമൂലകാ’’തി
തണ്ഹായേതം വേവചനം. യഥാഹ ഭഗവാ – രൂപേ തിസ്സ അവിഗതരാഗസ്സ അവിഗതച്ഛന്ദസ്സ അവിഗതപേമസ്സ അവിഗതപിപാസസ്സ അവിഗതപരിളാഹസ്സ. ഏവം വേദനായ സഞ്ഞായ സങ്ഖാരേസു വിഞ്ഞാണേ അവിഗതരാഗസ്സ അവിഗതച്ഛന്ദസ്സ അവിഗതപേമസ്സ അവിഗതപിപാസസ്സ അവിഗതപരിളാഹസ്സ സബ്ബം സുത്തം വിത്ഥാരേതബ്ബം. തണ്ഹായേതം വേവചനം. ഏവം യുജ്ജതി.
൨൧. സബ്ബോ ദുക്ഖൂപചാരോ കാമതണ്ഹാസങ്ഖാരമൂലകോ, ന പന യുജ്ജതി സബ്ബോ നിബ്ബിദൂപചാരോ കാമതണ്ഹാപരിക്ഖാരമൂലകോ. ഇമായ യുത്തിയാ അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി കാരണേഹി ഗവേസിതബ്ബം.
യഥാ
മെത്താവിഹാരിസ്സ സതോ ബ്യാപാദോ ചിത്തം പരിയാദായ ഠസ്സതീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, ബ്യാപാദോ പഹാനം അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതീതി യുജ്ജതി ദേസനാ. കരുണാവിഹാരിസ്സ സതോ വിഹേസാ ചിത്തം പരിയാദായ ഠസ്സതീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, വിഹേസാ പഹാനം അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതീതി യുജ്ജതി ദേസനാ. മുദിതാ വിഹാരിസ്സ സതോ അരതി ചിത്തം പരിയാദായ ഠസ്സതീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, അരതി പഹാനം അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതീതി യുജ്ജതി ദേസനാ. ഉപെക്ഖാവിഹാരിസ്സ സതോ രാഗോ ചിത്തം പരിയാദായ ഠസ്സതീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, രാഗോ പഹാനം അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതീതി യുജ്ജതി ദേസനാ. അനിമിത്തവിഹാരിസ്സ സതോ നിമിത്താനുസാരീ തേന തേനേവ വിഞ്ഞാണം പവത്തതീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ
യഥാ വാ പന പഠമം ഝാനം സമാപന്നസ്സ സതോ കാമരാഗബ്യാപാദാ വിസേസായ സംവത്തന്തീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, ഹാനായ സംവത്തന്തീതി യുജ്ജതി ദേസനാ. വിതക്കസഹഗതാ വാ സഞ്ഞാമനസികാരാ ഹാനായ സംവത്തന്തീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, വിസേസായ സംവത്തന്തീതി യുജ്ജതി ദേസനാ. ദുതിയം ഝാനം സമാപന്നസ്സ സതോ വിതക്കവിചാരസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ വിസേസായ സംവത്തന്തീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, ഹാനായ സംവത്തന്തീതി യുജ്ജതി ദേസനാ. ഉപെക്ഖാസുഖസഹഗതാ വാ സഞ്ഞാമനസികാരാ ഹാനായ സംവത്തന്തീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, വിസേസായ സംവത്തന്തീതി യുജ്ജതി ദേസനാ. തതിയം
ആകാസാനഞ്ചായതനം സമാപന്നസ്സ സതോ രൂപസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ വിസേസായ സംവത്തന്തീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, ഹാനായ സംവത്തന്തീതി യുജ്ജതി ദേസനാ. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഹഗതാ വാ സഞ്ഞാമനസികാരാ ഹാനായ സംവത്തന്തീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, വിസേസായ സംവത്തന്തീതി യുജ്ജതി ദേസനാ. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമാപന്നസ്സ സതോ ആകാസാനഞ്ചായതനസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ വിസേസായ സംവത്തന്തീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, ഹാനായ സംവത്തന്തീതി യുജ്ജതി ദേസനാ. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഹഗതാ വാ സഞ്ഞാമനസികാരാ ഹാനായ സംവത്തന്തീതി ന യുജ്ജതി ദേസനാ, വിസേസായ സംവത്തന്തീതി യുജ്ജതി ദേസനാ.
ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം
ഏവം സബ്ബേ നവസുത്തന്താ യഥാധമ്മം യഥാവിനയം യഥാസത്ഥുസാസനം
നിയുത്തോ യുത്തി ഹാരോ.
൪. പദട്ഠാനഹാരവിഭങ്ഗോ
൨൨. തത്ഥ കതമോ പദട്ഠാനോ ഹാരോ? ‘‘ധമ്മം ദേസേതി ജിനോ’’തി, അയം പദട്ഠാനോ ഹാരോ. കിം
പഞ്ച കാമഗുണാ കാമരാഗസ്സ പദട്ഠാനം, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി രൂപീനി രൂപരാഗസ്സ പദട്ഠാനം, ഛട്ഠായതനം ഭവരാഗസ്സ പദട്ഠാനം, നിബ്ബത്തഭവാനുപസ്സിതാ പഞ്ചന്നം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം പദട്ഠാനം, പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണദസ്സനസ്സ പദട്ഠാനം. ഓകപ്പനലക്ഖണാ സദ്ധാ അധിമുത്തിപച്ചുപട്ഠാനാ ച, അനാവിലലക്ഖണോ പസാദോ സമ്പസീദനപച്ചുപട്ഠാനോ ച. അഭിപത്ഥിയനലക്ഖണാ സദ്ധാ, തസ്സാ അവെച്ചപസാദോ പദട്ഠാനം. അനാവിലലക്ഖണോ പസാദോ, തസ്സ സദ്ധാ പദട്ഠാനം. ആരമ്ഭലക്ഖണം വീരിയം, തസ്സ സമ്മപ്പധാനം പദട്ഠാനം. അപിലാപനലക്ഖണാ സതി, തസ്സാ സതിപട്ഠാനം പദട്ഠാനം. ഏകഗ്ഗലക്ഖണോ സമാധി, തസ്സ ഝാനാനി പദട്ഠാനം. പജാനനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ, തസ്സാ സച്ചാനി പദട്ഠാനം.
അപരോ നയോ, അസ്സാദമനസികാരലക്ഖണോ അയോനിസോമനസികാരോ, തസ്സ അവിജ്ജാ പദട്ഠാനം. സച്ചസമ്മോഹനലക്ഖണാ അവിജ്ജാ, സാ സങ്ഖാരാനം പദട്ഠാനം. പുനബ്ഭവവിരോഹണലക്ഖണാ സങ്ഖാരാ, തേ
തിത്ഥഞ്ഞുതാ പീതഞ്ഞുതായ പദട്ഠാനം, പീതഞ്ഞുതാ പത്തഞ്ഞുതായ
നിയുത്തോ പദട്ഠാനോ ഹാരോ.
൫. ലക്ഖണഹാരവിഭങ്ഗോ
൨൩. തത്ഥ
‘‘ചക്ഖും
‘‘അതീതേ
‘‘യേസഞ്ച
അകിച്ചം തേ ന സേവന്തി, കിച്ചേ സാതച്ചകാരിനോ’’.
ഇതി കായഗതായ സതിയാ വുത്തായ വുത്താ ഭവന്തി വേദനാഗതാ സതി ചിത്തഗതാ ധമ്മഗതാ ച. തഥാ യം കിഞ്ചി ദിട്ഠം വാ സുതം വാ മുതം വാതി വുത്തേ വുത്തം ഭവതി വിഞ്ഞാതം. യഥാ ചാഹ ഭഗവാ –
തസ്മാതിഹ ‘‘സമ്പജാനോ’’തി പഞ്ഞിന്ദ്രിയം, ‘‘സതിമാ’’തി സതിന്ദ്രിയം, ‘‘വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സ’’ന്തി സമാധിന്ദ്രിയം, ഏവം കായേ കായാനുപസ്സിനോ വിഹരതോ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി. കേന കാരണേന, ഏകലക്ഖണത്താ ചതുന്നം ഇന്ദ്രിയാനം.
൨൪. ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു ഭാവിയമാനേസു ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി, ചതൂസു സമ്മപ്പധാനേസു ഭാവിയമാനേസു ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ ഭാവിയമാനേസു പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി, ചതൂസു ഇദ്ധിപാദേസു ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി, പഞ്ചസു ഇന്ദ്രിയേസു ഭാവിയമാനേസു പഞ്ച ബലാനി ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി, പഞ്ചസു ബലേസു ഭാവിയമാനേസു സത്ത ബൊജ്ഝങ്ഗാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തി, സത്തസു ബൊജ്ഝങ്ഗേസു ഭാവിയമാനേസു അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛതി, സബ്ബേവ
ഏവം അകുസലാപി ധമ്മാ ഏകലക്ഖണത്താ പഹാനം അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു ഭാവിയമാനേസു വിപല്ലാസാ പഹീയന്തി, ആഹാരാ
യത്ഥ വാ പന രൂപിന്ദ്രിയം ദേസിതം, ദേസിതാ തത്ഥേവ രൂപധാതു രൂപക്ഖന്ധോ രൂപഞ്ചായതനം. യത്ഥ വാ പന സുഖാ വേദനാ ദേസിതാ, ദേസിതം തത്ഥ സുഖിന്ദ്രിയം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം ദുക്ഖസമുദയോ ച അരിയസച്ചം. യത്ഥ വാ പന ദുക്ഖാ വേദനാ ദേസിതാ, ദേസിതം തത്ഥ ദുക്ഖിന്ദ്രിയം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം ദുക്ഖഞ്ച അരിയസച്ചം. യത്ഥ വാ പന അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ ദേസിതാ, ദേസിതം തത്ഥ ഉപെക്ഖിന്ദ്രിയം സബ്ബോ ച പടിച്ചസമുപ്പാദോ. കേന കാരണേന, അദുക്ഖമസുഖായ ഹി വേദനായ അവിജ്ജാ അനുസേതി. അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ, സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണം, വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപം, നാമരൂപപച്ചയാ സളായതനം, സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ, തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാനം, ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോ, ഭവപച്ചയാ ജാതി, ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണം സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ സമ്ഭവന്തി, ഏവമേതസ്സ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ സമുദയോ ഹോതി. സോ ച സരാഗസദോസസമോഹസംകിലേസപക്ഖേന ഹാതബ്ബോ, വീതരാഗവീതദോസവീതമോഹഅരിയധമ്മേഹി ഹാതബ്ബോ.
ഏവം യേ ധമ്മാ ഏകലക്ഖണാ കിച്ചതോ ച ലക്ഖണതോ ച സാമഞ്ഞതോ ച ചുതൂപപാതതോ ച, തേസം ധമ്മാനം ഏകസ്മിം ധമ്മേ വുത്തേ അവസിട്ഠാ ധമ്മാ വുത്താ ഭവന്തി. തേനാഹ ആയസ്മാ മഹാകച്ചായനോ ‘‘വുത്തമ്ഹി ഏകധമ്മേ’’തി.
നിയുത്തോ ലക്ഖണോ ഹാരോ.
൬. ചതുബ്യൂഹഹാരവിഭങ്ഗോ
൨൫. തത്ഥ
൨൬. തത്ഥ കതമോ അധിപ്പായോ?
‘‘ധമ്മോ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം, ഛത്തം മഹന്തം യഥ വസ്സകാലേ
ഏസാനിസംസോ ധമ്മേ സുചിണ്ണേ, ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീ’’തി.
ഇധ ഭഗവതോ കോ അധിപ്പായോ? യേ അപായേഹി പരിമുച്ചിതുകാമാ ഭവിസ്സന്തി, തേ ധമ്മചാരിനോ ഭവിസ്സന്തീതി അയം എത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ.
‘‘ചോരോ യഥാ സന്ധിമുഖേ ഗഹീതോ, സകമ്മുനാ ഹഞ്ഞതി
ഏവം അയം പെച്ച പജാ പരത്ഥ, സകമ്മുനാ ഹഞ്ഞതി
ഇധ ഭഗവതോ കോ അധിപ്പായോ? സഞ്ചേതനികാനം കതാനം കമ്മാനം ഉപചിതാനം ദുക്ഖവേദനീയാനം അനിട്ഠം അസാതം വിപാകം പച്ചനുഭവിസ്സതീതി അയം എത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ.
‘‘സുഖകാമാനി
അത്തനോ സുഖമേസാനോ, പെച്ച സോ ന ലഭതേ സുഖ’’ന്തി.
ഇധ
‘‘മിദ്ധീ
മഹാവരാഹോവ നിവാപപുട്ഠോ, പുനപ്പുനം ഗബ്ഭമുപേതി മന്ദോ’’തി.
ഇധ ഭഗവതോ കോ അധിപ്പായോ? യേ ജരാമരണേന അട്ടിയിതുകാമാ ഭവിസ്സന്തി, തേ ഭവിസ്സന്തി ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുനോ ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാ പുബ്ബരത്താപരരത്തം ജാഗരിയാനുയോഗമനുയുത്താ വിപസ്സകാ കുസലേസു ധമ്മേസു സഗാരവാ ച സബ്രഹ്മചാരീസു ഥേരേസു നവേസു മജ്ഝിമേസൂതി അയം എത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ.
‘‘അപ്പമാദോ അമതപദം
അപ്പമത്താ ന മീയന്തി, യേ പമത്താ യഥാ മതാ’’തി.
ഇധ ഭഗവതോ കോ അധിപ്പായോ? യേ അമതപരിയേസനം പരിയേസിതുകാമാ ഭവിസ്സന്തി, തേ അപ്പമത്താ വിഹരിസ്സന്തീതി അയം എത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ. അയം അധിപ്പായോ.
൨൭. തത്ഥ കതമം നിദാനം? യഥാ സോ ധനിയോ ഗോപാലകോ ഭഗവന്തം ആഹ –
‘‘നന്ദതി പുത്തേഹി പുത്തിമാ, ഗോമാ
ഉപധീ ഹി നരസ്സ നന്ദനാ, ന ഹി സോ നന്ദതി യോ നിരൂപധീ’’തി.
ഭഗവാ ആഹ –
‘‘സോചതി പുത്തേഹി പുത്തിമാ, ഗോപികോ
ഉപധീ ഹി നരസ്സ സോചനാ, ന ഹി സോ സോചതി യോ നിരൂപധീ’’തി.
ഇമിനാ
‘‘സചേപി
നേവ സമ്മാവിമുത്താനം, ബുദ്ധാനം അത്ഥി ഇഞ്ജിതം.
നഭം ഫലെയ്യപ്പഥവീ ചലെയ്യ, സബ്ബേവ പാണാ ഉദ സന്തസെയ്യും;
സല്ലമ്പി ചേ ഉരസി കമ്പയെയ്യും
ഇമിനാ വത്ഥുനാ ഇമിനാ നിദാനേന ഏവം ഞായതി ‘‘ഇധ ഭഗവാ കായം ഉപധിം ആഹാ’’തി. യഥാ ചാഹ –
‘‘ന തം ദള്ഹം ബന്ധനമാഹു ധീരാ, യദായസം ദാരുജപബ്ബജഞ്ച
സാരത്തരത്താ മണികുണ്ഡലേസു, പുത്തേസു ദാരേസു ച യാ അപെക്ഖാ’’തി.
ഇമിനാ വത്ഥുനാ ഇമിനാ നിദാനേന ഏവം ഞായതി ‘‘ഇധ ഭഗവാ ബാഹിരേസു വത്ഥൂസു തണ്ഹം ആഹാ’’തി. യഥാ ചാഹ –
‘‘ഏതം ദള്ഹം ബന്ധനമാഹു ധീരാ, ഓഹാരിനം സിഥിലം ദുപ്പമുഞ്ചം;
ഏതമ്പി ഛെത്വാന പരിബ്ബജന്തി, അനപെക്ഖിനോ കാമസുഖം പഹായാ’’തി.
ഇമിനാ വത്ഥുനാ ഇമിനാ നിദാനേന ഏവം ഞായതി ‘‘ഇധ ഭഗവാ ബാഹിരവത്ഥുകായ തണ്ഹായ പഹാനം ആഹാ’’തി. യഥാ ചാഹ –
‘‘ആതുരം അസുചിം പൂതിം, ദുഗ്ഗന്ധം ദേഹനിസ്സിതം;
പഗ്ഘരന്തം ദിവാ രത്തിം, ബാലാനം അഭിനന്ദിത’’ന്തി.
ഇമിനാ വത്ഥുനാ ഇമിനാ നിദാനേന ഏവം ഞായതി ‘‘ഇധ ഭഗവാ അജ്ഝത്തികവത്ഥുകായ തണ്ഹായ പഹാനം ആഹാ’’തി. യഥാ ചാഹ –
‘‘ഉച്ഛിന്ദ
സന്തിമഗ്ഗമേവ ബ്രൂഹയ, നിബ്ബാനം സുഗതേന ദേസിത’’ന്തി.
ഇമിനാ
തത്ഥ കതമോ പുബ്ബാപരസന്ധി. യഥാഹ –
‘‘കാമന്ധാ ജാലസഞ്ഛന്നാ, തണ്ഹാഛദനഛാദിതാ;
പമത്തബന്ധനാ
ജരാമരണമന്വെന്തി, വച്ഛോ ഖീരപകോവ മാതര’’ന്തി.
അയം കാമതണ്ഹാ വുത്താ. സാ കതമേന പുബ്ബാപരേന യുജ്ജതി? യഥാഹ –
‘‘രത്തോ അത്ഥം ന ജാനാതി, രത്തോ ധമ്മം ന പസ്സതി;
അന്ധന്തമം തദാ ഹോതി, യം രാഗോ സഹതേ നര’’ന്തി.
ഇതി അന്ധതായ ച സഞ്ഛന്നതായ ച സായേവ തണ്ഹാ അഭിലപിതാ. യഞ്ചാഹ കാമന്ധാ ജാലസഞ്ഛന്നാ, തണ്ഹാഛദനഛാദിതാതി. യഞ്ചാഹ രത്തോ അത്ഥം ന ജാനാതി, രത്തോ ധമ്മം ന പസ്സതീതി, ഇമേഹി പദേഹി പരിയുട്ഠാനേഹി സായേവ തണ്ഹാ അഭിലപിതാ. യം അന്ധകാരം, അയം ദുക്ഖസമുദയോ, യാ ച തണ്ഹാ പോനോഭവികാ, യഞ്ചാഹ കാമാതി ഇമേ കിലേസകാമാ. യഞ്ചാഹ ജാലസഞ്ഛന്നാതി തേസം യേവ കാമാനം പയോഗേന പരിയുട്ഠാനം ദസ്സേതി, തസ്മാ കിലേസവസേന ച പരിയുട്ഠാനവസേന ച തണ്ഹാബന്ധനം വുത്തം. യേ ഏദിസികാ, തേ ജരാമരണം അന്വെന്തി, അയം
‘‘യസ്സ പപഞ്ചാ ഠിതീ ച നത്ഥി, സന്ദാനം പലിഘഞ്ച
തം നിത്തണ്ഹം മുനിം ചരന്തം, ന വിജാനാതി സദേവകോപി ലോകോ’’തി.
പപഞ്ചാ നാമ തണ്ഹാദിട്ഠിമാനാ, തദഭിസങ്ഖതാ ച സങ്ഖാരാ. ഠിതി നാമ അനുസയാ. സന്ദാനം നാമ തണ്ഹായ പരിയുട്ഠാനം, യാനി ഛത്തിംസതണ്ഹായ ജാലിനിയാ
൨൮. തത്ഥ
‘‘യഞ്ചേ ബാലോ ഇധ പാണാതിപാതീ ഹോതി…പേ॰… മിച്ഛാദിട്ഠി ഹോതി, തസ്സ ദിട്ഠേ വാ ധമ്മേ വിപാകം പടിസംവേദേതി ഉപപജ്ജേ വാ അപരേ വാ പരിയായേ’’തി. ഇദം
പപഞ്ചോ നാമ വുച്ചതി അനുബന്ധോ. യഞ്ചാഹ ഭഗവാ ‘‘പപഞ്ചേതി അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം ചക്ഖുവിഞ്ഞെയ്യം രൂപം ആരബ്ഭാ’’തി. യഞ്ചാഹ ഭഗവാ – ‘‘അതീതേ, രാധ, രൂപേ അനപെക്ഖോ ഹോഹി, അനാഗതം രൂപം മാ അഭിനന്ദി, പച്ചുപ്പന്നസ്സ രൂപസ്സ നിബ്ബിദായ വിരാഗായ നിരോധായ പടിനിസ്സഗ്ഗായ പടിപജ്ജാ’’തി. ഇദം ഭഗവതോ പുബ്ബാപരേന യുജ്ജതി. യോ ചാപി പപഞ്ചോ യേ ച സങ്ഖാരാ യാ ച അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നസ്സ അഭിനന്ദനാ, ഇദം ഏകത്ഥം. അപി ച അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി പദേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി അക്ഖരേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞേഹി ബ്യഞ്ജനേഹി അപരിമാണാ ധമ്മദേസനാ വുത്താ ഭഗവതാ. ഏവം സുത്തേന സുത്തം സംസന്ദയിത്വാ പുബ്ബാപരേന സദ്ധിം യോജയിത്വാ സുത്തം നിദ്ദിട്ഠം ഭവതി.
സോ ചായം
തത്ഥ
ബ്യഞ്ജനസന്ധി ഛപ്പദാനി അക്ഖരം പദം ബ്യഞ്ജനം ആകാരോ നിരുത്തി നിദ്ദേസോതി.
ദേസനാസന്ധി
യഥാ മാരോ പാപിമാ ഗോധികസ്സ കുലപുത്തസ്സ
തത്ഥ കതമാ നിദ്ദേസസന്ധി? നിസ്സിതചിത്താ അകുസലപക്ഖേന നിദ്ദിസിതബ്ബാ, അനിസ്സിതചിത്താ കുസലപക്ഖേന നിദ്ദിസിതബ്ബാ. നിസ്സിതചിത്താ കിലേസേന നിദ്ദിസിതബ്ബാ, അനിസ്സിതചിത്താ വോദാനേന നിദ്ദിസിതബ്ബാ. നിസ്സിതചിത്താ സംസാരപ്പവത്തിയാ നിദ്ദിസിതബ്ബാ, അനിസ്സിതചിത്താ സംസാരനിവത്തിയാ നിദ്ദിസിതബ്ബാ. നിസ്സിതചിത്താ തണ്ഹായ ച അവിജ്ജായ ച നിദ്ദിസിതബ്ബാ, അനിസ്സിതചിത്താ സമഥേന ച വിപസ്സനായ ച നിദ്ദിസിതബ്ബാ. നിസ്സിതചിത്താ അഹിരികേന ച അനൊത്തപ്പേന ച നിദ്ദിസിതബ്ബാ, അനിസ്സിതചിത്താ ഹിരിയാ ച ഒത്തപ്പേന ച നിദ്ദിസിതബ്ബാ. നിസ്സിതചിത്താ അസതിയാ ച അസമ്പജഞ്ഞേന ച നിദ്ദിസിതബ്ബാ, അനിസ്സിതചിത്താ സതിയാ ച സമ്പജഞ്ഞേന ച നിദ്ദിസിതബ്ബാ. നിസ്സിതചിത്താ അയോനിയാ
നിയുത്തോ ചതുബ്യൂഹോ ഹാരോ.
൭. ആവട്ടഹാരവിഭങ്ഗോ
൨൯. തത്ഥ കതമോ ആവട്ടോ ഹാരോ? ‘‘ഏകമ്ഹി പദട്ഠാനേ’’തി അയം.
‘‘ആരമ്ഭഥ
ധുനാഥ മച്ചുനോ സേനം, നളാഗാരംവ കുഞ്ജരോ’’തി.
‘‘ആരമ്ഭഥ നിക്കമഥാ’’തി വീരിയസ്സ പദട്ഠാനം. ‘‘യുഞ്ജഥ ബുദ്ധസാസനേ’’തി സമാധിസ്സ പദട്ഠാനം. ‘‘ധുനാഥ മച്ചുനോ സേനം, നളാഗാരംവ കുഞ്ജരോ’’തി പഞ്ഞായ പദട്ഠാനം. ‘‘ആരമ്ഭഥ നിക്കമഥാ’’തി വീരിയിന്ദ്രിയസ്സ പദട്ഠാനം. ‘‘യുഞ്ജഥ ബുദ്ധസാസനേ’’തി സമാധിന്ദ്രിയസ്സ പദട്ഠാനം. ‘‘ധുനാഥ മച്ചുനോ സേനം, നളാഗാരംവ കുഞ്ജരോ’’തി പഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ പദട്ഠാനം. ഇമാനി
അയുഞ്ജന്താനം വാ സത്താനം യോഗേ, യുഞ്ജന്താനം വാ ആരമ്ഭോ.
തത്ഥ യേ ന യുഞ്ജന്തി, തേ പമാദമൂലകാ ന യുഞ്ജന്തി. സോ പമാദോ ദുവിധോ തണ്ഹാമൂലകോ അവിജ്ജാമൂലകോ ച. തത്ഥ അവിജ്ജാമൂലകോ യേന
൩൦. തത്ഥ യോ തിവിധോ തണ്ഹാമൂലകോ പമാദോ അനുപ്പന്നാനം ഭോഗാനം ഉപ്പാദായ പരിയേസതി, ഉപ്പന്നാനം ഭോഗാനം ആരക്ഖണഞ്ച കരോതി പരിഭോഗനിമിത്തഞ്ച, തസ്സ സമ്പടിവേധേന രക്ഖണാ പടിസംഹരണാ, അയം സമഥോ.
സോ കഥം ഭവതി? യദാ ജാനാതി കാമാനം അസ്സാദഞ്ച അസ്സാദതോ ആദീനവഞ്ച ആദീനവതോ
യഥാപി
ഏവമ്പി തണ്ഹാനുസയേ അനൂഹതേ, നിബ്ബത്തതീ ദുക്ഖമിദം പുനപ്പുനം.
അയം തണ്ഹാനുസയോ. കതമസ്സാ തണ്ഹായ? ഭവതണ്ഹായ. യോ ഏതസ്സ ധമ്മസ്സ പച്ചയോ അയം അവിജ്ജാ. അവിജ്ജാപച്ചയാ ഹി ഭവതണ്ഹാ. ഇമേ ദ്വേ കിലേസാ തണ്ഹാ ച അവിജ്ജാ ച. താനി ചത്താരി ഉപാദാനാനി തേഹി ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി യേ സഉപാദാനാ ഖന്ധാ, ഇദം ദുക്ഖം. ചത്താരി ഉപാദാനാനി അയം സമുദയോ. പഞ്ചക്ഖന്ധാ ദുക്ഖം. തേസം ഭഗവാ പരിഞ്ഞായ ച പഹാനായ ച ധമ്മം ദേസേതി ദുക്ഖസ്സ പരിഞ്ഞായ സമുദയസ്സ പഹാനായ.
യേന
‘‘സബ്ബപാപസ്സ അകരണം, കുസലസ്സ ഉപസമ്പദാ;
സചിത്തപരിയോദാപനം
സബ്ബപാപം നാമ തീണി ദുച്ചരിതാനി കായദുച്ചരിതം വചീദുച്ചരിതം മനോദുച്ചരിതം, തേ ദസ അകുസലകമ്മപഥാ പാണാതിപാതോ അദിന്നാദാനം കാമേസുമിച്ഛാചാരോ മുസാവാദോ പിസുണാ വാചാ ഫരുസാ വാചാ സമ്ഫപ്പലാപോ അഭിജ്ഝാ ബ്യാപാദോ മിച്ഛാദിട്ഠി, താനി ദ്വേ കമ്മാനി ചേതനാ ചേതസികഞ്ച. തത്ഥ യോ ച പാണാതിപാതോ യാ ച പിസുണാ വാചാ യാ ച ഫരുസാ വാചാ, ഇദം ദോസസമുട്ഠാനം. യഞ്ച അദിന്നാദാനം യോ ച കാമേസുമിച്ഛാചാരോ യോ ച മുസാവാദോ, ഇദം ലോഭസമുട്ഠാനം, യോ സമ്ഫപ്പലാപോ, ഇദം മോഹസമുട്ഠാനം. ഇമാനി സത്ത കാരണാനി ചേതനാകമ്മം. യാ അഭിജ്ഝാ, അയം ലോഭോ അകുസലമൂലം. യോ ബ്യാപാദോ, അയം ദോസോ അകുസലമൂലം. യാ
അകുസലമൂലം പയോഗം ഗച്ഛന്തം ചതുബ്ബിധം അഗതിം ഗച്ഛതി ഛന്ദാ ദോസാ ഭയാ മോഹാ. തത്ഥ
൩൧. സബ്ബപാപം നാമ അട്ഠ മിച്ഛത്താനി മിച്ഛാദിട്ഠി മിച്ഛാസങ്കപ്പോ മിച്ഛാവാചാ മിച്ഛാകമ്മന്തോ മിച്ഛാആജീവോ മിച്ഛാവായാമോ മിച്ഛാസതി മിച്ഛാസമാധി, ഇദം വുച്ചതി സബ്ബപാപം.
അട്ഠസു മിച്ഛത്തേസു പഹീനേസു അട്ഠ സമ്മത്താനി സമ്പജ്ജന്തി. അട്ഠന്നം സമ്മത്താനം യാ കിരിയാ കരണം സമ്പാദനം, അയം വുച്ചതി കുസലസ്സ ഉപസമ്പദാ. സചിത്തപരിയോദാപനന്തി അതീതസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഭാവനാകിരിയം ദസ്സയതി, ചിത്തേ പരിയോദാപിതേ
‘‘ധമ്മോ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം, ഛത്തം മഹന്തം യഥ വസ്സകാലേ;
ഏസാനിസംസോ
ധമ്മോ
‘‘ബ്രാഹ്മണാ, ഭന്തേ, പച്ഛാഭൂമകാ കാമണ്ഡലുകാ സേവാലമാലികാ ഉദകോരോഹകാ അഗ്ഗിപരിചാരകാ, തേ മതം കാലങ്കതം ഉയ്യാപെന്തി നാമ, സഞ്ഞാപെന്തി നാമ, സഗ്ഗം നാമ ഒക്കാമെന്തി
‘‘തേന ഹി, ഗാമണി, തഞ്ഞേവെത്ഥ പടിപുച്ഛിസ്സാമി, യഥാ തേ ഖമെയ്യ, തഥാ നം ബ്യാകരെയ്യാസീതി.
‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ഗാമണി, ഇധസ്സ പുരിസോ പാണാതിപാതീ അദിന്നാദായീ കാമേസുമിച്ഛാചാരീ
‘‘സെയ്യഥാപി, ഗാമണി, പുരിസോ മഹതിം പുഥുസിലം ഗമ്ഭീരേ ഉദകരഹദേ
‘‘തം കിം മഞ്ഞസി, ഗാമണി, ഇധസ്സ പുരിസോ പാണാതിപാതാ പടിവിരതോ അദിന്നാദാനാ പടിവിരതോ കാമേസുമിച്ഛാചാരാ പടിവിരതോ മുസാവാദാ പടിവിരതോ പിസുണായ വാചായ പടിവിരതോ ഫരുസായ വാചായ പടിവിരതോ സമ്ഫപ്പലാപാ പടിവിരതോ അനഭിജ്ഝാലു അബ്യാപന്നചിത്തോ സമ്മാദിട്ഠികോ, തമേനം മഹാജനകായോ സങ്ഗമ്മ സമാഗമ്മ ആയാചെയ്യ ഥോമെയ്യ പഞ്ജലികോ അനുപരിസക്കെയ്യ ‘അയം പുരിസോ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജതൂ’തി. തം കിം മഞ്ഞസി, ഗാമണി, അപി നു സോ പുരിസോ മഹതോ ജനകായസ്സ ആയാചനഹേതു വാ ഥോമനഹേതു വാ പഞ്ജലികം അനുപരിസക്കനഹേതു വാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജെയ്യാ’’തി. ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.
‘‘സെയ്യഥാപി, ഗാമണി, പുരിസോ സപ്പികുമ്ഭം വാ തേലകുമ്ഭം വാ ഗമ്ഭീരേ
‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഗാമണി, യോ സോ പുരിസോ പാണാതിപാതാ പടിവിരതോ…പേ॰… സമ്മാദിട്ഠികോ, കിഞ്ചാപി നം മഹാജനകായോ സങ്ഗമ്മ സമാഗമ്മ ആയാചെയ്യ ഥോമെയ്യ പഞ്ജലികോ അനുപരിസക്കെയ്യ ‘അയം പുരിസോ കായസ്സ
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ
സമ്മാദിട്ഠിപുരെക്ഖാരോ, ഞത്വാന ഉദയബ്ബയം;
ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂ ഭിക്ഖു, സബ്ബാ ദുഗ്ഗതിയോ ജഹേ’’തി.
൩൨. തത്ഥ ദുഗ്ഗതീനം ഹേതു തണ്ഹാ ച അവിജ്ജാ ച, താനി ചത്താരി ഉപാദാനാനി, തേഹി ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി യേ സഉപാദാനാ ഖന്ധാ, ഇദം ദുക്ഖം. ചത്താരി ഉപാദാനാനി, അയം സമുദയോ. പഞ്ചക്ഖന്ധാ ദുക്ഖം, തേസം ഭഗവാ പരിഞ്ഞായ ച പഹാനായ ച ധമ്മം ദേസേതി ദുക്ഖസ്സ പരിഞ്ഞായ സമുദയസ്സ പഹാനായ. തത്ഥ തണ്ഹായ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി രൂപീനി പദട്ഠാനം. അവിജ്ജായ മനിന്ദ്രിയം പദട്ഠാനം. പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി രൂപീനി രക്ഖന്തോ സമാധിം ഭാവയതി, തണ്ഹഞ്ച നിഗ്ഗണ്ഹാതി. മനിന്ദ്രിയം രക്ഖന്തോ വിപസ്സനം ഭാവയതി, അവിജ്ജഞ്ച നിഗ്ഗണ്ഹാതി. തണ്ഹാനിഗ്ഗഹേന ദ്വേ ഉപാദാനാനി പഹീയന്തി കാമുപാദാനഞ്ച സീലബ്ബതുപാദാനഞ്ച. അവിജ്ജാനിഗ്ഗഹേന ദ്വേ ഉപാദാനാനി പഹീയന്തി ദിട്ഠുപാദാനഞ്ച അത്തവാദുപാദാനഞ്ച. ചതൂസു
തത്ഥ ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ഫലം ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി സോതാപത്തിഫലം സകദാഗാമിഫലം അനാഗാമിഫലം അരഹത്തം
തത്ഥ യം പടിവേധേന രക്ഖതി, ഇദം ദുക്ഖം. യതോ രക്ഖതി, അയം സമുദയോ. യേന രക്ഖതി, അയം മഗ്ഗോ. യം രക്ഖതി, അയം നിരോധോ. ഇമാനി ചത്താരി സച്ചാനി. തേനാഹ ആയസ്മാ മഹാകച്ചായനോ ‘‘ഏകമ്ഹി പദട്ഠാനേ’’തി.
നിയുത്തോ ആവട്ടോ ഹാരോ.
൮. വിഭത്തിഹാരവിഭങ്ഗോ
൩൩. തത്ഥ
ദ്വേ സുത്താനി വാസനാഭാഗിയഞ്ച നിബ്ബേധഭാഗിയഞ്ച. ദ്വേ പടിപദാ പുഞ്ഞഭാഗിയാ ച ഫലഭാഗിയാ ച. ദ്വേ സീലാനി സംവരസീലഞ്ച പഹാനസീലഞ്ച, തത്ഥ ഭഗവാ വാസനാഭാഗിയം സുത്തം പുഞ്ഞഭാഗിയായ പടിപദായ ദേസയതി, സോ സംവരസീലേ ഠിതോ തേന ബ്രഹ്മചരിയേന ബ്രഹ്മചാരീ ഭവതി, തത്ഥ
തത്ഥ കതമം വാസനാഭാഗിയം സുത്തം? വാസനാഭാഗിയം നാമ സുത്തം ദാനകഥാ സീലകഥാ സഗ്ഗകഥാ കാമാനം ആദീനവോ നെക്ഖമ്മേ ആനിസംസോതി.
തത്ഥ കതമം നിബ്ബേധഭാഗിയം സുത്തം? നിബ്ബേധഭാഗിയം നാമ സുത്തം യാ ചതുസച്ചപ്പകാസനാ, വാസനാഭാഗിയേ സുത്തേ നത്ഥി പജാനനാ, നത്ഥി മഗ്ഗോ, നത്ഥി ഫലം. നിബ്ബേധഭാഗിയേ സുത്തേ അത്ഥി പജാനനാ, അത്ഥി മഗ്ഗോ, അത്ഥി ഫലം. ഇമാനി ചത്താരി സുത്താനി. ഇമേസം ചതുന്നം സുത്താനം ദേസനായ ഫലേന സീലേന ബ്രഹ്മചരിയേന സബ്ബതോ വിചയേന ഹാരേന വിചിനിത്വാ യുത്തിഹാരേന യോജയിതബ്ബാ യാവതികാ ഞാണസ്സ ഭൂമി.
൩൪. തത്ഥ കതമേ ധമ്മാ സാധാരണാ? ദ്വേ ധമ്മാ സാധാരണാ നാമസാധാരണാ വത്ഥുസാധാരണാ ച. യം വാ പന കിഞ്ചി അഞ്ഞമ്പി ഏവം ജാതിയം, മിച്ഛത്തനിയതാനം സത്താനം അനിയതാനഞ്ച സത്താനം
തത്ഥ കതമേ ധമ്മാ അസാധാരണാ? യാവ ദേസനം ഉപാദായ ഗവേസിതബ്ബാ സെക്ഖാസെക്ഖാ ഭബ്ബാഭബ്ബാതി, അട്ഠമകസ്സ സോതാപന്നസ്സ ച കാമരാഗബ്യാപാദാ സാധാരണാ
ദസ്സനഭൂമി നിയാമാവക്കന്തിയാ പദട്ഠാനം, ഭാവനാഭൂമി ഉത്തരികാനം ഫലാനം പത്തിയാ പദട്ഠാനം, ദുക്ഖാ പടിപദാ ദന്ധാഭിഞ്ഞാ സമഥസ്സ പദട്ഠാനം, സുഖാ പടിപദാ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാ വിപസ്സനായ പദട്ഠാനം, ദാനമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു പരതോ ഘോസസ്സ സാധാരണം പദട്ഠാനം, സീലമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു ചിന്താമയിയാ പഞ്ഞായ സാധാരണം പദട്ഠാനം, ഭാവനാമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു ഭാവനാമയിയാ പഞ്ഞായ സാധാരണം പദട്ഠാനം. ദാനമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു പരതോ ച ഘോസസ്സ സുതമയിയാ ച പഞ്ഞായ സാധാരണം പദട്ഠാനം സീലമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു ചിന്താമയിയാ ച പഞ്ഞായ യോനിസോ ച മനസികാരസ്സ സാധാരണം പദട്ഠാനം, ഭാവനാമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു ഭാവനാമയിയാ ച പഞ്ഞായ സമ്മാദിട്ഠിയാ ച സാധാരണം പദട്ഠാനം. പതിരൂപദേസവാസോ വിവേകസ്സ ച സമാധിസ്സ ച സാധാരണം പദട്ഠാനം, സപ്പുരിസൂപനിസ്സയോ തിണ്ണഞ്ച അവെച്ചപ്പസാദാനം സമഥസ്സ ച സാധാരണം പദട്ഠാനം, അത്തസമ്മാപണിധാനം ഹിരിയാ ച വിപസ്സനായ ച സാധാരണം പദട്ഠാനം, അകുസലപരിച്ചാഗോ കുസലവീമംസായ ച സമാധിന്ദ്രിയസ്സ ച സാധാരണം പദട്ഠാനം, ധമ്മസ്വാക്ഖാതതാ കുസലമൂലരോപനായ ച ഫലസമാപത്തിയാ ച സാധാരണം പദട്ഠാനം, സങ്ഘസുപ്പടിപന്നതാ സങ്ഘസുട്ഠുതായ സാധാരണം പദട്ഠാനം, സത്ഥുസമ്പദാ അപ്പസന്നാനഞ്ച പസാദായ പസന്നാനഞ്ച ഭിയ്യോഭാവായ സാധാരണം പദട്ഠാനം, അപ്പടിഹതപാതിമൊക്ഖതാ ദുമ്മങ്കൂനഞ്ച
നിയുത്തോ വിഭത്തി ഹാരോ.
൯. പരിവത്തനഹാരവിഭങ്ഗോ
൩൫. തത്ഥ
൩൬. യസ്സ വാ പാണാതിപാതാ പടിവിരതസ്സ പാണാതിപാതോ പഹീനോ ഹോതി. അദിന്നാദാനാ പടിവിരതസ്സ അദിന്നാദാനം പഹീനം ഹോതി. ബ്രഹ്മചാരിസ്സ അബ്രഹ്മചരിയം പഹീനം ഹോതി. സച്ചവാദിസ്സ മുസാവാദോ പഹീനോ ഹോതി. അപിസുണവാചസ്സ പിസുണാ വാചാ പഹീനാ ഹോതി. സണ്ഹവാചസ്സ ഫരുസാ വാചാ പഹീനാ ഹോതി. കാലവാദിസ്സ സമ്ഫപ്പലാപോ പഹീനോ ഹോതി. അനഭിജ്ഝാലുസ്സ
യേ ച ഖോ കേചി അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഗരഹന്തി, നേസം സന്ദിട്ഠികാ സഹധമ്മികാ ഗാരയ്ഹാ വാദാനുവാദാ ആഗച്ഛന്തി. സമ്മാദിട്ഠിഞ്ച തേ ഭവന്തോ ധമ്മം ഗരഹന്തി. തേന ഹി യേ മിച്ഛാദിട്ഠികാ, തേസം ഭവന്താനം പുജ്ജാ ച പാസംസാ ച. ഏവം സമ്മാസങ്കപ്പം സമ്മാവാചം സമ്മാകമ്മന്തം സമ്മാആജീവം സമ്മാവായാമം സമ്മാസതിം സമ്മാസമാധിം സമ്മാവിമുത്തിം സമ്മാവിമുത്തിഞാണദസ്സനഞ്ച തേ ഭവന്തോ ധമ്മം ഗരഹന്തി. തേന ഹി യേ മിച്ഛാവിമുത്തിഞാണദസ്സനാ, തേസം ഭവന്താനം പുജ്ജാ ച പാസംസാ ച.
യേ
യേ വാ പന കേചി ഏവമാഹംസു ‘‘അത്തകിലമഥാനുയോഗോ ധമ്മോ’’തി. നിയ്യാനികോ തേസം ധമ്മോ അധമ്മോ. യേ ച ഖോ കേചി ഏവമാഹംസു ‘‘ദുക്ഖോ ധമ്മോ’’തി. സുഖോ തേസം ധമ്മോ അധമ്മോ. യഥാ വാ പന ഭിക്ഖുനോ സബ്ബസങ്ഖാരേസു അസുഭാനുപസ്സിനോ വിഹരതോ സുഭസഞ്ഞാ പഹീയന്തി. ദുക്ഖാനുപസ്സിനോ വിഹരതോ സുഖസഞ്ഞാ പഹീയന്തി. അനിച്ചാനുപസ്സിനോ വിഹരതോ നിച്ചസഞ്ഞാ പഹീയന്തി. അനത്താനുപസ്സിനോ വിഹരതോ അത്തസഞ്ഞാ പഹീയന്തി. യം യം വാ പന ധമ്മം രോചയതി വാ ഉപഗച്ഛതി വാ, തസ്സ തസ്സ ധമ്മസ്സ യോ പടിപക്ഖോ, സ്വസ്സ അനിട്ഠതോ അജ്ഝാപന്നോ ഭവതി. തേനാഹ ആയസ്മാ മഹാകച്ചായനോ ‘‘കുസലാകുസലധമ്മേ’’തി.
നിയുത്തോ പരിവത്തനോ ഹാരോ.
൧൦. വേവചനഹാരവിഭങ്ഗോ
൩൭. തത്ഥ
‘‘ആസാ ച പിഹാ അഭിനന്ദനാ ച, അനേകധാതൂസു സരാ പതിട്ഠിതാ;
അഞ്ഞാണമൂലപ്പഭവാ പജപ്പിതാ, സബ്ബാ മയാ ബ്യന്തികതാ സമൂലികാ’’തി.
ആസാ നാമ വുച്ചതി യാ ഭവിസ്സസ്സ അത്ഥസ്സ ആസീസനാ
അനേകധാതൂതി
സരാതി കേചി രൂപാധിമുത്താ കേചി സദ്ദാധിമുത്താ കേചി ഗന്ധാധിമുത്താ കേചി രസാധിമുത്താ കേചി ഫൊട്ഠബ്ബാധിമുത്താ കേചി ധമ്മാധിമുത്താ. തത്ഥ യാനി ഛ ഗേഹസിതാനി ദോമനസ്സാനി യാനി ച ഛ ഗേഹസിതാനി സോമനസ്സാനി യാനി ച ഛ നെക്ഖമ്മസിതാനി ദോമനസ്സാനി യാനി ച ഛ നെക്ഖമ്മസിതാനി സോമനസ്സാനി, ഇമാനി ചതുവീസപദാനി തണ്ഹാപക്ഖോ, തണ്ഹായ ഏതം വേവചനം. യാ ഛ ഉപെക്ഖാ ഗേഹസിതാ, അയം ദിട്ഠിപക്ഖോ.
൩൮. സായേവ പത്ഥനാകാരേന ധമ്മനന്ദീ ധമ്മപേമം ധമ്മജ്ഝോസാനന്തി തണ്ഹായ ഏതം വേവചനം. ചിത്തം മനോ വിഞ്ഞാണന്തി
യഥാ ച ബുദ്ധാനുസ്സതിയം വുത്തം ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ സുഗതോ ലോകവിദൂ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥി സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാനം ബുദ്ധോ ഭഗവാ. ബലനിപ്ഫത്തിഗതോ വേസാരജ്ജപ്പത്തോ അധിഗതപ്പടിസമ്ഭിദോ ചതുയോഗവിപ്പഹീനോ അഗതിഗമനവീതിവത്തോ ഉദ്ധടസല്ലോ നിരൂള്ഹവണോ മദ്ദിതകണ്ഡകോ നിബ്ബാപിതപരിയുട്ഠാനോ
യഥാ ച ധമ്മാനുസ്സതിയം വുത്തം സ്വാക്ഖാതോ
‘‘അസങ്ഖതം അനതം
അജജ്ജരം ധുവം അപലോകിതം
‘‘അമതം പണീതഞ്ച സിവഞ്ച ഖേമം, തണ്ഹാക്ഖയോ അച്ഛരിയഞ്ച അബ്ഭുതം;
അനീതികം അനീതികധമ്മം
‘‘അജാതം അഭൂതം അനുപദ്ദവഞ്ച, അകതം അസോകഞ്ച അഥോ വിസോകം;
അനൂപസഗ്ഗംനുപസഗ്ഗധമ്മം, നിബ്ബാനമേതം സുഗതേന ദേസിതം.
‘‘ഗമ്ഭീരഞ്ചേവ ദുപ്പസ്സം, ഉത്തരഞ്ച അനുത്തരം;
അസമം അപ്പടിസമം, ജെട്ഠം സെട്ഠന്തി വുച്ചതി.
‘‘ലേണഞ്ച താണം അരണം അനങ്ഗണം, അകാച മേതം വിമലന്തി വുച്ചതി;
ദീപോ സുഖം അപ്പമാണം പതിട്ഠാ, അകിഞ്ചനം അപ്പപഞ്ചന്തി വുത്ത’’ന്തി.
ധമ്മാനുസ്സതിയാ ഏതം വേവചനം.
യഥാ
യഥാ ച സീലാനുസ്സതിയം വുത്തം യാനി താനി സീലാനി അഖണ്ഡാനി അച്ഛിദ്ദാനി അസബലാനി അകമ്മാസാനി അരിയാനി അരിയകന്താനി ഭുജിസ്സാനി വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാനി അപരാമട്ഠാനി സമാധിസംവത്തനികാനി, അലങ്കാരോ ച സീലം ഉത്തമങ്ഗോപസോഭണതായ, നിധാനഞ്ച സീലം സബ്ബദോഭഗ്ഗസമതിക്കമനട്ഠേന
യഥാ ച ചാഗാനുസ്സതിയം വുത്തം യസ്മിം സമയേ അരിയസാവകോ അഗാരം അജ്ഝാവസതി മുത്തചാഗോ പയതപാണി വൊസ്സഗ്ഗരതോ യാചയോഗോ ദാനസംവിഭാഗരതോതി ചാഗാനുസ്സതിയാ ഏതം വേവചനം. തേനാഹ ആയസ്മാ മഹാകച്ചായനോ ‘‘വേവചനാനി ബഹൂനീ’’തി.
നിയുത്തോ വേവചനോ ഹാരോ.
൧൧. പഞ്ഞത്തിഹാരവിഭങ്ഗോ
൩൯. തത്ഥ കതമോ പഞ്ഞത്തിഹാരോ? ‘‘ഏകം ഭഗവാ ധമ്മം പഞ്ഞത്തീഹി വിവിധാഹി ദേസേതീ’’തി.
യാ
കബളീകാരേ
ഫസ്സേ ചേ…പേ॰… മനോസഞ്ചേതനായ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ആഹാരേ. വിഞ്ഞാണേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ആഹാരേ അത്ഥി രാഗോ അത്ഥി നന്ദീ അത്ഥി തണ്ഹാ, പതിട്ഠിതം തത്ഥ വിഞ്ഞാണം വിരൂള്ഹം. യത്ഥ പതിട്ഠിതം വിഞ്ഞാണം വിരൂള്ഹം, അത്ഥി തത്ഥ നാമരൂപസ്സ അവക്കന്തി. യത്ഥ അത്ഥി നാമരൂപസ്സ അവക്കന്തി
കബളീകാരേ ചേ, ഭിക്ഖവേ
ഫസ്സേ ചേ…പേ॰… മനോസഞ്ചേതനായ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ആഹാരേ. വിഞ്ഞാണേ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ആഹാരേ നത്ഥി രാഗോ നത്ഥി നന്ദീ നത്ഥി തണ്ഹാ, അപ്പതിട്ഠിതം തത്ഥ വിഞ്ഞാണം അവിരൂള്ഹം. യത്ഥ അപ്പതിട്ഠിതം വിഞ്ഞാണം അവിരൂള്ഹം, നത്ഥി തത്ഥ നാമരൂപസ്സ അവക്കന്തി. യത്ഥ നത്ഥി നാമരൂപസ്സ അവക്കന്തി, നത്ഥി തത്ഥ സങ്ഖാരാനം വുദ്ധി. യത്ഥ നത്ഥി സങ്ഖാരാനം വുദ്ധി, നത്ഥി തത്ഥ ആയതിം പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തി. യത്ഥ നത്ഥി ആയതിം പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തി, നത്ഥി തത്ഥ ആയതിം ജാതിജരാമരണം. യത്ഥ നത്ഥി ആയതിം ജാതിജരാമരണം, അസോകം തം, ഭിക്ഖവേ, അദരം അനുപായാസന്തി വദാമി.
അയം
൪൦. സമാധിം, ഭിക്ഖവേ, ഭാവേഥ. അപ്പമത്തോ നിപകോ സതോ, സമാഹിതോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു യഥാഭൂതം പജാനാതി. കിഞ്ച യഥാഭൂതം പജാനാതി? ‘‘ചക്ഖു
സോതം
അയം ഭാവനാപഞ്ഞത്തി മഗ്ഗസ്സ, പരിഞ്ഞാപഞ്ഞത്തി ദുക്ഖസ്സ, പഹാനപഞ്ഞത്തി സമുദയസ്സ, സച്ഛികിരിയാപഞ്ഞത്തി നിരോധസ്സ.
രൂപം
അയം നിരോധപഞ്ഞത്തി നിരോധസ്സ, നിബ്ബിദാപഞ്ഞത്തി അസ്സാദസ്സ, പരിഞ്ഞാപഞ്ഞത്തി ദുക്ഖസ്സ, പഹാനപഞ്ഞത്തി സമുദയസ്സ, ഭാവനാപഞ്ഞത്തി മഗ്ഗസ്സ, സച്ഛികിരിയാപഞ്ഞത്തി നിരോധസ്സ.
‘‘സോ ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി ‘‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി.
അയം
അയം ഉപ്പാദപഞ്ഞത്തി ഖയേ ഞാണസ്സ, ഓകാസപഞ്ഞത്തി അനുപ്പാദേ ഞാണസ്സ, ഭാവനാപഞ്ഞത്തി മഗ്ഗസ്സ, പരിഞ്ഞാപഞ്ഞത്തി ദുക്ഖസ്സ, പഹാനപഞ്ഞത്തി സമുദയസ്സ, ആരമ്ഭപഞ്ഞത്തി
൪൧. ഇദം ‘‘ദുക്ഖ’’ന്തി മേ, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസു ധമ്മേസു ചക്ഖും ഉദപാദി, ഞാണം ഉദപാദി, പഞ്ഞാ ഉദപാദി, വിജ്ജാ ഉദപാദി, ആലോകോ ഉദപാദി. അയം ‘‘ദുക്ഖസമുദയോ’’തി മേ, ഭിക്ഖവേ…പേ॰… അയം ‘‘ദുക്ഖനിരോധോ’’തി മേ, ഭിക്ഖവേ…പേ॰…. അയം ‘‘ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തി മേ, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബേ
അയം ദേസനാപഞ്ഞത്തി സച്ചാനം, നിക്ഖേപപഞ്ഞത്തി സുതമയിയാ പഞ്ഞായ സച്ഛികിരിയാപഞ്ഞത്തി അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയസ്സ, പവത്തനാപഞ്ഞത്തി ധമ്മചക്കസ്സ.
‘‘തം ഖോ പനിദം ദുക്ഖം പരിഞ്ഞെയ്യ’’ന്തി മേ, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസു ധമ്മേസു ചക്ഖും ഉദപാദി, ഞാണം ഉദപാദി, പഞ്ഞാ ഉദപാദി, വിജ്ജാ ഉദപാദി, ആലോകോ ഉദപാദി. ‘‘സോ ഖോ പനായം ദുക്ഖസമുദയോ പഹാതബ്ബോ’’തി മേ, ഭിക്ഖവേ…പേ॰… ‘‘സോ ഖോ പനായം ദുക്ഖനിരോധോ സച്ഛികാതബ്ബോ’’തി മേ, ഭിക്ഖവേ…പേ॰… ‘‘സാ ഖോ പനായം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ ഭാവേതബ്ബാ’’തി മേ, ഭിക്ഖവേ പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസു ധമ്മേസു ചക്ഖും ഉദപാദി, ഞാണം ഉദപാദി, പഞ്ഞാ ഉദപാദി, വിജ്ജാ ഉദപാദി, ആലോകോ ഉദപാദി.
അയം ഭാവനാപഞ്ഞത്തി മഗ്ഗസ്സ, നിക്ഖേപപഞ്ഞത്തി ചിന്താമയിയാ പഞ്ഞായ, സച്ഛികിരിയാപഞ്ഞത്തി അഞ്ഞിന്ദ്രിയസ്സ.
‘‘തം
‘‘തുലമതുലഞ്ച
അജ്ഝത്തരതോ സമാഹിതോ, അഭിന്ദി
‘‘തുല’’ന്തി
യോ ദുക്ഖമദ്ദക്ഖി യതോനിദാനം, കാമേസു സോ ജന്തു കഥം നമെയ്യ;
കാമാ ഹി ലോകേ സങ്ഗോതി ഞത്വാ, തേസം സതീമാ വിനയായ സിക്ഖേതി.
‘‘യോ ദുക്ഖ’’ന്തി വേവചനപഞ്ഞത്തി ച ദുക്ഖസ്സ പരിഞ്ഞാപഞ്ഞത്തി ച. ‘‘യതോനിദാന’’ന്തി പഭവപഞ്ഞത്തി ച സമുദയസ്സ പഹാനപഞ്ഞത്തി ച. ‘‘അദ്ദക്ഖീ’’തി വേവചനപഞ്ഞത്തി ച ഞാണചക്ഖുസ്സ പടിവേധപഞ്ഞത്തി ച. ‘‘കാമേസു സോ ജന്തുകഥം നമെയ്യാ’’തി വേവചനപഞ്ഞത്തി ച കാമതണ്ഹായ അഭിനിവേസപഞ്ഞത്തി ച. ‘‘കാമാ ഹി ലോകേ സങ്ഗോതി ഞത്വാ’’തി പച്ചത്ഥികതോ ദസ്സനപഞ്ഞത്തി കാമാനം. കാമാ ഹി അങ്ഗാരകാസൂപമാ മംസപേസൂപമാ പാവകകപ്പാ പപാതഉരഗോപമാ ച. ‘‘തേസം സതീമാ’’തി അപചയപഞ്ഞത്തി പഹാനായ, നിക്ഖേപപഞ്ഞത്തി കായഗതായ ‘‘വിനയായ സിക്ഖേ’’തി പടിവേധപഞ്ഞത്തി രാഗവിനയസ്സ ദോസവിനയസ്സ മോഹവിനയസ്സ. ‘‘ജന്തൂ’’തി വേവചനപഞ്ഞത്തി യോഗിസ്സ. യദാ ഹി യോഗീ കാമാ സങ്ഗോതി പജാനാതി. സോ കാമാനം അനുപ്പാദായ കുസലേ ധമ്മേ ഉപ്പാദയതി, സോ അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപ്പാദായ വായമതി. അയം
‘‘മോഹസമ്ബന്ധനോ
ഉപധിബന്ധനോ
അസ്സിരീ വിയ
‘‘മോഹസമ്ബന്ധനോ ലോകോ’’തി ദേസനാപഞ്ഞത്തി വിപല്ലാസാനം. ‘‘ഭബ്ബരൂപോവ ദിസ്സതീ’’തി വിപരീതപഞ്ഞത്തി ലോകസ്സ. ‘‘ഉപധിബന്ധനോ ബാലോ’’തി പഭവപഞ്ഞത്തി പാപകാനം ഇച്ഛാവചരാനം, കിച്ചപഞ്ഞത്തി പരിയുട്ഠാനാനം. ബലവപഞ്ഞത്തി കിലേസാനം. വിരൂഹനാപഞ്ഞത്തി സങ്ഖാരാനം. ‘‘തമസാ പരിവാരിതോ’’തി ദേസനാപഞ്ഞത്തി അവിജ്ജന്ധകാരസ്സ വേവചനപഞ്ഞത്തി ച. ‘‘അസ്സിരീ വിയ ഖായതീ’’തി ദസ്സനപഞ്ഞത്തി ദിബ്ബചക്ഖുസ്സ, നിക്ഖേപപഞ്ഞത്തി പഞ്ഞാചക്ഖുസ്സ. ‘‘പസ്സതോ നത്ഥി കിഞ്ചന’’ന്തി പടിവേധപഞ്ഞത്തി സത്താനം, രാഗോ കിഞ്ചനം ദോസോ കിഞ്ചനം മോഹോ കിഞ്ചനം. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘മോഹസമ്ബന്ധനോ ലോകോ’’തി.
‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, അജാതം അഭൂതം അകതം അസങ്ഖതം, നോ ചേതം, ഭിക്ഖവേ, അഭവിസ്സ അജാതം അഭൂതം അകതം അസങ്ഖതം. നയിധ
‘‘നോ
നിയുത്തോ പഞ്ഞത്തി ഹാരോ.
൧൨. ഓതരണഹാരവിഭങ്ഗോ
൪൨. തത്ഥ
‘‘ഉദ്ധം അധോ സബ്ബധി വിപ്പമുത്തോ, അയം അഹസ്മീതി
ഏവം വിമുത്തോ ഉദതാരി ഓഘം, അതിണ്ണപുബ്ബം അപുനബ്ഭവായാ’’തി.
‘‘ഉദ്ധ’’ന്തി രൂപധാതു ച അരൂപധാതു ച. ‘‘അധോ’’തി കാമധാതു. ‘‘സബ്ബധി വിപ്പമുത്തോ’’തി തേധാതുകേ അയം അസെക്ഖാവിമുത്തി. താനിയേവ അസെക്ഖാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, അയം ഇന്ദ്രിയേഹി ഓതരണാ.
താനിയേവ അസെക്ഖാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി വിജ്ജാ, വിജ്ജുപ്പാദാ അവിജ്ജാനിരോധോ, അവിജ്ജാനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ, സങ്ഖാരനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോ, വിഞ്ഞാണനിരോധാ നാമരൂപനിരോധോ, നാമരൂപനിരോധാ സളായതനനിരോധോ, സളായതനനിരോധാ ഫസ്സനിരോധോ, ഫസ്സനിരോധാ വേദനാനിരോധോ, വേദനാനിരോധാ
താനിയേവ
താനിയേവ അസെക്ഖാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി സങ്ഖാരപരിയാപന്നാനി യേ സങ്ഖാരാ അനാസവാ, നോ ച ഭവങ്ഗാ, തേ സങ്ഖാരാ ധമ്മധാതുസങ്ഗഹിതാ. അയം ധാതൂഹി ഓതരണാ.
സാ ധമ്മധാതു ധമ്മായതനപരിയാപന്നാ, യം ആയതനം അനാസവം, നോ ച ഭവങ്ഗം. അയം ആയതനേഹി ഓതരണാ.
‘‘അയം
താനിയേവ സെക്ഖാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി വിജ്ജാ, വിജ്ജുപ്പാദാ അവിജ്ജാനിരോധോ, അവിജ്ജാനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ, ഏവം സബ്ബോ പടിച്ചസമുപ്പാദോ. അയം പടിച്ചസമുപ്പാദേഹി ഓതരണാ.
സായേവ വിജ്ജാ പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ. അയം ഖന്ധേഹി ഓതരണാ.
സായേവ വിജ്ജാ സങ്ഖാരപരിയാപന്നാ, യേ സങ്ഖാരാ അനാസവാ, നോ ച ഭവങ്ഗാ, തേ സങ്ഖാരാ ധമ്മധാതുസങ്ഗഹിതാ, അയം ധാതൂഹി ഓതരണാ.
സാ ധമ്മധാതു ധമ്മായതനപരിയാപന്നാ, യം ആയതനം അനാസവം, നോ ച ഭവങ്ഗം, അയം ആയതനേഹി ഓതരണാ.
സെക്ഖായ ച വിമുത്തിയാ അസെക്ഖായ ച വിമുത്തിയാ വിമുത്തോ ഉദതാരി ഓഘം അതിണ്ണപുബ്ബം അപുനബ്ഭവായ. തേനാഹ
൪൩. ‘‘നിസ്സിതസ്സ
‘‘നിസ്സിതസ്സ ചലിത’’ന്തി നിസ്സയോ നാമ ദുവിധോ തണ്ഹാനിസ്സയോ ച ദിട്ഠിനിസ്സയോ ച. തത്ഥ യാ രത്തസ്സ ചേതനാ, അയം തണ്ഹാനിസ്സയോ; യാ മൂള്ഹസ്സ ചേതനാ, അയം ദിട്ഠിനിസ്സയോ. ചേതനാ പന സങ്ഖാരാ, സങ്ഖാരപച്ചയാ
തത്ഥ യാ രത്തസ്സ വേദനാ, അയം സുഖാ വേദനാ. യാ സമ്മൂള്ഹസ്സ വേദനാ, അയം അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ, ഇമാ ദ്വേ വേദനാ വേദനാക്ഖന്ധോ. അയം ഖന്ധേഹി ഓതരണാ.
തത്ഥ
താനിയേവ ഇന്ദ്രിയാനി സങ്ഖാരപരിയാപന്നാനി, യേ സങ്ഖാരാ സാസവാ ഭവങ്ഗാ, തേ സങ്ഖാരാ ധമ്മധാതുസങ്ഗഹിതാ. അയം ധാതൂഹി ഓതരണാ.
സാ ധമ്മധാതു ധമ്മായതനപരിയാപന്നാ, യം ആയതനം സാസവം ഭവങ്ഗം, അയം ആയതനേഹി ഓതരണാ.
‘‘അനിസ്സിതസ്സ ചലിതം നത്ഥീ’’തി സമഥവസേന വാ തണ്ഹായ അനിസ്സിതോ വിപസ്സനാവസേ വാ ദിട്ഠിയാ അനിസ്സിതോ. യാ വിപസ്സനാ അയം വിജ്ജാ, വിജ്ജുപ്പാദാ അവിജ്ജാനിരോധോ, അവിജ്ജാനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ, സങ്ഖാരനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോ, ഏവം സബ്ബോ പടിച്ചസമുപ്പാദോ. അയം
സായേവ വിപസ്സനാ പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ. അയം ഖന്ധേഹി ഓതരണാ.
സായേവ വിപസ്സനാ ദ്വേ ഇന്ദ്രിയാനി – വീരിയിന്ദ്രിയഞ്ച പഞ്ഞിന്ദ്രിയഞ്ച. അയം ഇന്ദ്രിയേഹി ഓതരണാ.
സായേവ വിപസ്സനാ സങ്ഖാരപരിയാപന്നാ, യേ സങ്ഖാരാ അനാസവാ, നോ ച ഭവങ്ഗാ, തേ സങ്ഖാരാ ധമ്മധാതുസങ്ഗഹിതാ. അയം ധാതൂഹി ഓതരണാ.
സാ ധമ്മധാതു ധമ്മായതനപരിയാപന്നാ, യം ആയതനം അനാസവം, നോ ച ഭവങ്ഗം. അയം ആയതനേഹി ഓതരണാ.
‘‘പസ്സദ്ധിയാ സതീ’’തി ദുവിധാ പസ്സദ്ധി കായികാ ച ചേതസികാ ച. യം കായികം സുഖം, അയം കായപസ്സദ്ധി. യം ചേതസികം സുഖം, അയം ചേതസികാ പസ്സദ്ധി. പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദിയതി
യായ വേദനായ…പേ॰… യായ സഞ്ഞായ. യേഹി സങ്ഖാരേഹി. യേന വിഞ്ഞാണേന തഥാഗതം
൪൪.
‘‘യേ കേചി സോകാ പരിദേവിതാ വാ, ദുക്ഖാ
പിയം പടിച്ചപ്പഭവന്തി ഏതേ, പിയേ അസന്തേ ന ഭവന്തി ഏതേ.
തസ്മാ
തസ്മാ അസോകം വിരജം പത്ഥയാനോ, പിയം ന കയിരാഥ കുഹിഞ്ചി ലോകേ’’തി.
‘‘യേ കേചി സോകാ പരിദേവിതാ വാ, ദുക്ഖാ ച ലോകസ്മിമനേകരൂപാ പിയം പടിച്ചപ്പഭവന്തി ഏതേ’’തി – അയം ദുക്ഖാ വേദനാ. ‘‘പിയേ അസന്തേ ന ഭവന്തി ഏതേ’’തി – അയം സുഖാ വേദനാ. വേദനാ
വേദനാപച്ചയാ
തത്ഥ സുഖാ വേദനാ ദ്വേ ഇന്ദ്രിയാനി – സുഖിന്ദ്രിയം സോമനസ്സിന്ദ്രിയഞ്ച. ദുക്ഖാ വേദനാ ദ്വേ ഇന്ദ്രിയാനി – ദുക്ഖിന്ദ്രിയം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയഞ്ച. അയം ഇന്ദ്രിയേഹി ഓതരണാ.
താനിയേവ ഇന്ദ്രിയാനി സങ്ഖാരപരിയാപന്നാനി, യേ സങ്ഖാരാ സാസവാ ഭവങ്ഗാ, തേ സങ്ഖാരാ ധമ്മധാതുസങ്ഗഹിതാ. അയം ധാതൂഹി ഓതരണാ.
സാ ധമ്മധാതു ധമ്മായതനപരിയാപന്നാ, യം ആയതനം സാസവം ഭവങ്ഗം. അയം ആയതനേഹി ഓതരണാ.
തസ്മാ ഹി തേ സുഖിനോ വീതസോകാ, യേസം പിയം നത്ഥി കുഹിഞ്ചി ലോകേ;
തസ്മാ അസോകം വിരജം പത്ഥയാനോ, പിയം ന കയിരാഥ കുഹിഞ്ചി ലോകേതി.
ഇദം തണ്ഹാപഹാനം. തണ്ഹാനിരോധാ ഉപാദാനനിരോധോ, ഉപാദാനനിരോധാ ഭവനിരോധോ, ഏവം സബ്ബം. അയം പടിച്ചസമുപ്പാദേഹി ഓതരണാ.
തംയേവ തണ്ഹാപഹാനം സമഥോ. സോ സമഥോ ദ്വേ ഇന്ദ്രിയാനി സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയഞ്ച. അയം ഇന്ദ്രിയേഹി ഓതരണാ.
സോയേവ സമഥോ സമാധിക്ഖന്ധോ. അയം ഖന്ധേഹി ഓതരണാ.
സോയേവ സമഥോ സങ്ഖാരപരിയാപന്നോ, യേ സങ്ഖാരാ അനാസവാ, നോ ച ഭവങ്ഗാ, തേ സങ്ഖാരാ ധമ്മധാതുസങ്ഗഹിതാ. അയം ധാതൂഹി ഓതരണാ.
സാ
കാമം
അദ്ധാ പീതിമനോ ഹോതി, ലദ്ധാ മച്ചോ യദിച്ഛതി.
തസ്സ ചേ കാമയാനസ്സ, ഛന്ദജാതസ്സ ജന്തുനോ;
തേ കാമാ പരിഹായന്തി, സല്ലവിദ്ധോവ രുപ്പതി.
യോ കാമേ പരിവജ്ജേതി, സപ്പസ്സേവ
സോമം വിസത്തികം ലോകേ, സതോ സമതിവത്തതീതി.
തത്ഥ യാ പീതിമനതാ, അയം അനുനയോ. യദാഹ സല്ലവിദ്ധോവ രുപ്പതീതി, ഇദം പടിഘം. അനുനയം പടിഘഞ്ച പന തണ്ഹാപക്ഖോ, തണ്ഹായ ച പന ദസരൂപീനി ആയതനാനി പദട്ഠാനം. അയം ആയതനേഹി ഓതരണാ.
താനിയേവ ദസ രൂപീനി രൂപകായോ നാമസമ്പയുത്തോ, തദുഭയം നാമരൂപം, നാമരൂപപച്ചയാ സളായതനം, സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ, ഏവം സബ്ബം. അയം പടിച്ചസമുപ്പാദേഹി ഓതരണാ.
തദേവ നാമരൂപം പഞ്ചക്ഖന്ധോ; അയം ഖന്ധേഹി ഓതരണാ;
തദേവ നാമരൂപം അട്ഠാരസ ധാതുയോ; അയം ധാതൂഹി ഓതരണാ;
തത്ഥ യോ രൂപകായോ ഇമാനി പഞ്ച രൂപീനി ഇന്ദ്രിയാനി, യോ നാമകായോ ഇമാനി പഞ്ച അരൂപീനി ഇന്ദ്രിയാനി, ഇമാനി ദസ ഇന്ദ്രിയാനി. അയം ഇന്ദ്രിയേഹി ഓതരണാ.
തത്ഥ യദാഹ –
‘‘യോ കാമേ പരിവജ്ജേതി, സപ്പസ്സേവ പദാ സിരോ;
സോമം വിസത്തികം ലോകേ, സതോ സമതിവത്തതീ’’തി.
അയം സഉപാദിസേസാ നിബ്ബാനധാതു, അയം ധാതൂഹി ഓതരണാ.
സായേവ
സായേവ
സായേവ വിജ്ജാ ദ്വേ ഇന്ദ്രിയാനി – വീരിയിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയഞ്ച. അയം ഇന്ദ്രിയേഹി ഓതരണാ.
സായേവ വിജ്ജാ സങ്ഖാരപരിയാപന്നാ, യേ സങ്ഖാരാ അനാസവാ, നോ ച ഭവങ്ഗാ, തേ സങ്ഖാരാ ധമ്മധാതുസങ്ഗഹിതാ. അയം ധാതൂഹി ഓതരണാ.
സാ ധമ്മധാതു ധമ്മായതനപരിയാപന്നാ, യം ആയതനം അനാസവം, നോ ച ഭവങ്ഗം. അയം ആയതനേഹി ഓതരണാ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘കാമം കാമയമാനസ്സാ’’തി.
എത്താവതാ പടിച്ച ഇന്ദ്രിയഖന്ധധാതുആയതനാനി സമോസരണോതരണാനി ഭവന്തി. ഏവം പടിച്ച ഇന്ദ്രിയഖന്ധധാതുആയതനാനി ഓതാരേതബ്ബാനി. തേനാഹ ആയസ്മാ മഹാകച്ചായനോ ‘‘യോ ച പടിച്ചുപ്പാദോ’’തി.
നിയുത്തോ ഓതരണോ ഹാരോ.
൧൩. സോധനഹാരവിഭങ്ഗോ
൪൫. തത്ഥ കതമോ സോധനോ ഹാരോ? ‘‘വിസ്സജ്ജിതമ്ഹി പഞ്ഹേ’’തിഗാഥാ. യഥാ ആയസ്മാ അജിതോ പാരായനേ ഭഗവന്തം പഞ്ഹം പുച്ഛതി –
‘‘കേനസ്സു നിവുതോ ലോകോ, കേനസ്സു നപ്പകാസതി;
കിസ്സാഭിലേപനം ബ്രൂസി, കിംസു തസ്സ മഹബ്ഭയ’’ന്തി.
‘‘അവിജ്ജായ
വിവിച്ഛാ പമാദാ നപ്പകാസതി;
ജപ്പാഭിലേപനം ബ്രൂമി, ദുക്ഖമസ്സ മഹബ്ഭയ’’ന്തി.
‘‘കേനസ്സു നിവുതോ ലോകോ’’തി പഞ്ഹേ ‘‘അവിജ്ജായ നിവുതോ ലോകോ’’തി ഭഗവാ പദം സോധേതി, നോ ച ആരമ്ഭം. ‘‘കേനസ്സു നപ്പകാസതീ’’തി
‘‘സവന്തി
സോതാനം കിം നിവാരണം;
സോതാനം സംവരം ബ്രൂഹി, കേന സോതാ പിധീയരേ’’തി.
‘‘യാനി സോതാനി ലോകസ്മിം, [അജിതാതി ഭഗവാ]
സതി തേസം നിവാരണം;
സോതാനം സംവരം ബ്രൂമി, പഞ്ഞായേതേ പിധീയരേ’’തി.
‘‘സവന്തി സബ്ബധി സോതാ, സോതാനം കിം നിവാരണ’’ന്തി പഞ്ഹേ ‘‘യാനി സോതാനി ലോകസ്മിം, സതി തേസം നിവാരണ’’ന്തി ഭഗവാ പദം സോധേതി, നോ ച ആരമ്ഭം. ‘‘സോതാനം സംവരം ബ്രൂഹി, കേന സോതാ പിധീയരേ’’തി പഞ്ഹേ ‘‘സോതാനം സംവരം ബ്രൂമി, പഞ്ഞായേതേ പിധീയരേ’’തി സുദ്ധോ ആരമ്ഭോ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘യാനി സോതാനി ലോകസ്മി’’ന്തി.
‘‘പഞ്ഞാ ചേവ സതി ച, [ഇച്ചായസ്മാ അജിതോ]
നാമരൂപഞ്ച
ഏതം മേ പുട്ഠോ പബ്രൂഹി, കത്ഥേതം ഉപരുജ്ഝതീ’’തി.
പഞ്ഹേ
‘‘യമേതം പഞ്ഹം അപുച്ഛി, അജിത തം വദാമി തേ;
യത്ഥ നാമഞ്ച രൂപഞ്ച, അസേസം ഉപരുജ്ഝതി;
വിഞ്ഞാണസ്സ നിരോധേന, എത്ഥേതം ഉപരുജ്ഝതീ’’തി.
സുദ്ധോ ആരമ്ഭോ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘യമേതം പഞ്ഹം അപുച്ഛീ’’തി. യത്ഥ
നിയുത്തോ സോധനോ ഹാരോ.
൧൪. അധിട്ഠാനഹാരവിഭങ്ഗോ
൪൬. തത്ഥ കതമോ അധിട്ഠാനോ ഹാരോ? ‘‘ഏകത്തതായ ധമ്മാ, യേപി ച വേമത്തതായ നിദ്ദിട്ഠാ’’തി.
യേ തത്ഥ നിദ്ദിട്ഠാ, തഥാ തേ ധാരയിതബ്ബാ.
‘‘ദുക്ഖ’’ന്തി
‘‘ദുക്ഖസമുദയോ’’തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമോ ദുക്ഖസമുദയോ? യായം തണ്ഹാ പോനോഭവികാ
‘‘ദുക്ഖനിരോധോ’’തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമോ ദുക്ഖനിരോധോ? യോ തസ്സായേവ തണ്ഹായ അസേസവിരാഗനിരോധോ ചാഗോ പടിനിസ്സഗ്ഗോ മുത്തി അനാലയോ. അയം വേമത്തതാ.
‘‘ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ
‘‘മഗ്ഗോ’’തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമോ മഗ്ഗോ? നിരയഗാമീ മഗ്ഗോ തിരച്ഛാനയോനിഗാമീ മഗ്ഗോ പെത്തിവിസയഗാമീ മഗ്ഗോ അസുരയോനിയോ
‘‘നിരോധോ’’തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമോ നിരോധോ? പടിസങ്ഖാനിരോധോ അപ്പടിസങ്ഖാനിരോധോ അനുനയനിരോധോ പടിഘനിരോധോ മാനനിരോധോ മക്ഖനിരോധോ പളാസനിരോധോ ഇസ്സാനിരോധോ മച്ഛരിയനിരോധോ സബ്ബകിലേസനിരോധോ. അയം വേമത്തതാ.
‘‘രൂപ’’ന്തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമം രൂപം? ചാതുമഹാഭൂതികം
൪൭. ദ്വീഹി ആകാരേഹി ധാതുയോ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി സങ്ഖേപേന ച വിത്ഥാരേന ച. കഥം വിത്ഥാരേന ധാതുയോ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി? വീസതിയാ ആകാരേഹി പഥവീധാതും
കതമേഹി വീസതിയാ ആകാരേഹി പഥവീധാതും വിത്ഥാരേന പരിഗ്ഗണ്ഹാതി? അത്ഥി
കതമേഹി ദ്വാദസഹി ആകാരേഹി ആപോധാതും വിത്ഥാരേന പരിഗ്ഗണ്ഹാതി? അത്ഥി ഇമസ്മിം കായേ പിത്തം സെമ്ഹം പുബ്ബോ ലോഹിതം സേദോ മേദോ അസ്സു വസാ ഖേളോ സിങ്ഘാണികാ ലസികാ മുത്തന്തി ഇമേഹി ദ്വാദസഹി ആകാരേഹി ആപോധാതും വിത്ഥാരേന പരിഗ്ഗണ്ഹാതി.
കതമേഹി
കതമേഹി ഛഹി ആകാരേഹി വായോധാതും വിത്ഥാരേന പരിഗ്ഗണ്ഹാതി? ഉദ്ധങ്ഗമാ വാതാ, അധോഗമാ വാതാ, കുച്ഛിസയാ വാതാ, കൊട്ഠാസയാ
ഏവം ഇമേഹി ദ്വാചത്താലീസായ ആകാരേഹി വിത്ഥാരേന ധാതുയോ സഭാവതോ ഉപലക്ഖയന്തോ തുലയന്തോ പരിവീമംസന്തോ പരിയോഗാഹന്തോ പച്ചവെക്ഖന്തോ ന കിഞ്ചി ഗയ്ഹൂപഗം പസ്സതി കായം വാ കായപദേസം വാ, യഥാ ചന്ദനികം പവിചിനന്തോ ന കിഞ്ചി ഗയ്ഹൂപഗം പസ്സെയ്യ, യഥാ സങ്കാരട്ഠാനം പവിചിനന്തോ ന കിഞ്ചി ഗയ്ഹൂപഗം പസ്സെയ്യ, യഥാ വച്ചകുടിം പവിചിനന്തോ ന കിഞ്ചി ഗയ്ഹൂപഗം പസ്സെയ്യ, യഥാ സിവഥികം
൪൮. ‘‘അവിജ്ജാ’’തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമാ അവിജ്ജാ? ദുക്ഖേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ അഞ്ഞാണം, പുബ്ബന്തേ അഞ്ഞാണം, അപരന്തേ അഞ്ഞാണം, പുബ്ബന്താപരന്തേ അഞ്ഞാണം, ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു അഞ്ഞാണം, യം ഏവരൂപം അഞ്ഞാണം അദസ്സനം അനഭിസമയോ അനനുബോധോ അസമ്ബോധോ അപ്പടിവേധോ അസല്ലക്ഖണാ അനുപലക്ഖണാ അപച്ചുപലക്ഖണാ അസമവെക്ഖണം
‘‘വിജ്ജാ’’തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമാ വിജ്ജാ? ദുക്ഖേ ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം, പുബ്ബന്തേ ഞാണം, അപരന്തേ ഞാണം, പുബ്ബന്താപരന്തേ ഞാണം, ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു ഞാണം, യാ ഏവരൂപാ പഞ്ഞാ പജാനനാ വിചയോ പവിചയോ ധമ്മവിചയോ സംലക്ഖണാ ഉപലക്ഖണാ പച്ചുപലക്ഖണാ പണ്ഡിച്ചം കോസല്ലം നേപുഞ്ഞം വേഭബ്യാ
‘‘സമാപത്തീ’’തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമാ സമാപത്തി? സഞ്ഞാസമാപത്തി അസഞ്ഞാസമാപത്തി, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാസമാപത്തി. വിഭൂതസഞ്ഞാസമാപത്തി നിരോധസമാപത്തീതി. അയം വേമത്തതാ.
‘‘ഝായീ’’തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമോ ഝായീ? അത്ഥി സെക്ഖോ ഝായീ, അത്ഥി അസെക്ഖോ ഝായീ, നേവസെക്ഖനാസെക്ഖോ ഝായീ, ആജാനിയോ ഝായീ, അസ്സഖലുങ്കോ ഝായീ, ദിട്ഠുത്തരോ ഝായീ, തണ്ഹുത്തരോ ഝായീ, പഞ്ഞുത്തരോ ഝായീ. അയം
‘‘സമാധീ’’തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമോ സമാധി? സരണോ സമാധി, അരണോ സമാധി, സവേരോ സമാധി, അവേരോ സമാധി, സബ്യാപജ്ജോ
‘‘പടിപദാ’’തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമാ പടിപദാ? ആഗാള്ഹപടിപദാ
‘‘കായോ’’തി ഏകത്തതാ. തത്ഥ കതമോ കായോ? നാമകായോ രൂപകായോ ച. തത്ഥ കതമോ രൂപകായോ? കേസാ ലോമാ നഖാ ദന്താ തചോ മംസം ന്ഹാരു
ഏവം യോ ധമ്മോ യസ്സ ധമ്മസ്സ സമാനഭാവോ, സോ ധമ്മോ തസ്സ ധമ്മസ്സ ഏകത്തതായ ഏകീ ഭവതി. യേന യേന വാ പന വിലക്ഖണോ, തേന തേന വേമത്തം ഗച്ഛതി. ഏവം സുത്തേ വാ വെയ്യാകരണേ വാ ഗാഥായം വാ പുച്ഛിതേന വീമംസയിതബ്ബം, കിം ഏകത്തതായ പുച്ഛതി, ഉദാഹു വേമത്തതായാതി. യദി ഏകത്തതായ പുച്ഛിതം, ഏകത്തതായ വിസജ്ജയിതബ്ബം. യദി വേമത്തതായ പുച്ഛിതം, വേമത്തതായ വിസജ്ജയിതബ്ബം. യദി സത്താധിട്ഠാനേന പുച്ഛിതം, സത്താധിട്ഠാനേന വിസജ്ജയിതബ്ബം. യദി ധമ്മാധിട്ഠാനേന പുച്ഛിതം, ധമ്മാധിട്ഠാനേന വിസജ്ജയിതബ്ബം. യഥാ യഥാ വാ പന പുച്ഛിതം, തഥാ തഥാ വിസജ്ജയിതബ്ബം. തേനാഹ ആയസ്മാ മഹാകച്ചായനോ ‘‘ഏകത്തതായ ധമ്മാ’’തി.
നിയുത്തോ അധിട്ഠാനോ ഹാരോ.
൧൫. പരിക്ഖാരഹാരവിഭങ്ഗോ
൪൯. തത്ഥ കതമോ പരിക്ഖാരോ ഹാരോ? ‘‘യേ ധമ്മാ യം ധമ്മം ജനയന്തീ’’തി.
യോ ധമ്മോ യം ധമ്മം ജനയതി, തസ്സ സോ പരിക്ഖാരോ. കിംലക്ഖണോ പരിക്ഖാരോ? ജനകലക്ഖണോ പരിക്ഖാരോ. ദ്വേ ധമ്മാ ജനയന്തി ഹേതു ച പച്ചയോ ച. തത്ഥ കിംലക്ഖണോ ഹേതു, കിംലക്ഖണോ പച്ചയോ? അസാധാരണലക്ഖണോ ഹേതു, സാധാരണലക്ഖണോ പച്ചയോ. യഥാ കിം ഭവേ? യഥാ അങ്കുരസ്സ നിബ്ബത്തിയാ ബീജം അസാധാരണം, പഥവീ ആപോ
അയഞ്ഹി സംസാരോ സഹേതു സപ്പച്ചയോ നിബ്ബത്തോ. വുത്തം ഹി അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ, സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണം, ഏവം സബ്ബോ പടിച്ചസമുപ്പാദോ. ഇതി അവിജ്ജാ അവിജ്ജായ ഹേതു അയോനിസോ മനസികാരോ പച്ചയോ. പുരിമികാ അവിജ്ജാ പച്ഛിമികായ അവിജ്ജായ ഹേതു. തത്ഥ പുരിമികാ അവിജ്ജാ അവിജ്ജാനുസയോ
യഥാ വാ പന ഥാലകഞ്ച വട്ടി ച തേലഞ്ച പദീപസ്സ പച്ചയഭൂതം ന സഭാവഹേതു, ന ഹി സക്കാ ഥാലകഞ്ച വട്ടിഞ്ച തേലഞ്ച അനഗ്ഗികം ദീപേതും പദീപസ്സ പച്ചയഭൂതം. പദീപോ വിയ സഭാവോ ഹേതു ഹോതി. ഇതി സഭാവോ ഹേതു, പരഭാവോ പച്ചയോ. അജ്ഝത്തികോ ഹേതു, ബാഹിരോ പച്ചയോ. ജനകോ ഹേതു, പരിഗ്ഗാഹകോ പച്ചയോ. അസാധാരണോ ഹേതു, സാധാരണോ പച്ചയോ.
അവുപച്ഛേദത്ഥോ സന്തതി അത്ഥോ, നിബ്ബത്തി അത്ഥോ ഫലത്ഥോ, പടിസന്ധി അത്ഥോ പുനബ്ഭവത്ഥോ, പലിബോധത്ഥോ പരിയുട്ഠാനത്ഥോ, അസമുഗ്ഘാതത്ഥോ അനുസയത്ഥോ, അസമ്പടിവേധത്ഥോ അവിജ്ജത്ഥോ, അപരിഞ്ഞാതത്ഥോ വിഞ്ഞാണസ്സ ബീജത്ഥോ. യത്ഥ അവുപച്ഛേദോ തത്ഥ സന്തതി, യത്ഥ സന്തതി തത്ഥ നിബ്ബത്തി
സീലക്ഖന്ധോ സമാധിക്ഖന്ധസ്സ പച്ചയോ, സമാധിക്ഖന്ധോ പഞ്ഞാക്ഖന്ധസ്സ പച്ചയോ, പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ വിമുത്തിക്ഖന്ധസ്സ പച്ചയോ, വിമുത്തിക്ഖന്ധോ വിമുത്തിഞാണദസ്സനക്ഖന്ധസ്സ പച്ചയോ. തിത്ഥഞ്ഞുതാ പീതഞ്ഞുതായ പച്ചയോ, പീതഞ്ഞുതാ പത്തഞ്ഞുതായ പച്ചയോ, പത്തഞ്ഞുതാ അത്തഞ്ഞുതായ പച്ചയോ.
യഥാ
നിയുത്തോ പരിക്ഖാരോ ഹാരോ.
൧൬. സമാരോപനഹാരവിഭങ്ഗോ
൫൦. തത്ഥ
ഏകസ്മിം പദട്ഠാനേ യത്തകാനി പദട്ഠാനാനി ഓതരന്തി, സബ്ബാനി താനി സമാരോപയിതബ്ബാനി. യഥാ ആവട്ടേ ഹാരേ ബഹുകാനി പദട്ഠാനാനി ഓതരന്തീതി. തത്ഥ സമാരോപനാ ചതുബ്ബിധാ പദട്ഠാനം, വേവചനം, ഭാവനാ, പഹാനമിതി.
തത്ഥ കതമാ പദട്ഠാനേന സമാരോപനാ?
‘‘സബ്ബപാപസ്സ അകരണം, കുസലസ്സ ഉപസമ്പദാ;
സചിത്തപരിയോദപനം, ഏതം ബുദ്ധാന സാസന’’ന്തി.
തസ്സ കിം പദട്ഠാനം? തീണി സുചരിതാനി – കായസുചരിതം വചീസുചരിതം മനോസുചരിതം – ഇദം പദട്ഠാനം; തത്ഥ യം കായികഞ്ച വാചസികഞ്ച സുചരിതം, അയം സീലക്ഖന്ധോ. മനോസുചരിതേ യാ
വനം വനഥസ്സ പദട്ഠാനം. കിഞ്ച വനം? കോ ച വനഥോ? വനം നാമ പഞ്ച കാമഗുണാ, തണ്ഹാ വനഥോ. ഇദം പദട്ഠാനം. വനം
൫൧. തത്ഥ കതമാ വേവചനേന സമാരോപനാ? രാഗവിരാഗാ ചേതോവിമുത്തി സെക്ഖഫലം; അവിജ്ജാവിരാഗാ പഞ്ഞാവിമുത്തി അസെക്ഖഫലം. ഇദം വേവചനം. രാഗവിരാഗാ ചേതോവിമുത്തി അനാഗാമിഫലം; അവിജ്ജാവിരാഗാ പഞ്ഞാവിമുത്തി അഗ്ഗഫലം അരഹത്തം. ഇദം വേവചനം. രാഗവിരാഗാ ചേതോവിമുത്തി കാമധാതുസമതിക്കമനം; അവിജ്ജാവിരാഗാ പഞ്ഞാവിമുത്തി തേധാതുസമതിക്കമനം. ഇദം വേവചനം. പഞ്ഞിന്ദ്രിയം, പഞ്ഞാബലം, അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ, പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ധമ്മവിചയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, ഉപെക്ഖാസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ, ഞാണം, സമ്മാദിട്ഠി, തീരണാ, സന്തീരണാ, ഹിരീ, വിപസ്സനാ, ധമ്മേ ഞാണം, സബ്ബം, ഇദം വേവചനം. അയം വേവചനേന സമാരോപനാ.
തത്ഥ കതമാ ഭാവനായ സമാരോപനാ? യഥാഹ ഭഗവാ ‘‘തസ്മാതിഹ ത്വം ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരാഹി, ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനെയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം’’. ആതാപീതി
തത്ഥ കതമാ പഹാനേന സമാരോപനാ? കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരന്തോ ‘‘അസുഭേ സുഭ’’ന്തി വിപല്ലാസം പജഹതി, കബളീകാരോ ചസ്സ ആഹാരോ പരിഞ്ഞം ഗച്ഛതി, കാമുപാദാനേന ച അനുപാദാനോ ഭവതി, കാമയോഗേന ച വിസംയുത്തോ ഭവതി, അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥേന ച വിപ്പയുജ്ജതി, കാമാസവേന ച അനാസവോ ഭവതി, കാമോഘഞ്ച ഉത്തിണ്ണോ ഭവതി, രാഗസല്ലേന ച വിസല്ലോ ഭവതി, രൂപൂപികാ
വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരന്തോ ‘‘ദുക്ഖേ സുഖ’’ന്തി വിപല്ലാസം പജഹതി, ഫസ്സോ ചസ്സ ആഹാരോ പരിഞ്ഞം ഗച്ഛതി, ഭവൂപാദാനേന ച അനുപാദാനോ ഭവതി, ഭവയോഗേന ച വിസംയുത്തോ ഭവതി, ബ്യാപാദകായഗന്ഥേന ച വിപ്പയുജ്ജതി, ഭവാസവേന ച അനാസവോ ഭവതി, ഭവോഘഞ്ച
ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരന്തോ ‘‘അനിച്ചേ നിച്ച’’ന്തി വിപല്ലാസം പജഹതി, വിഞ്ഞാണം ചസ്സ ആഹാരോ പരിഞ്ഞം ഗച്ഛതി, ദിട്ഠുപാദാനേന ച അനുപാദാനോ ഭവതി, ദിട്ഠിയോഗേന ച വിസംയുത്തോ ഭവതി, സീലബ്ബതപരാമാസകായഗന്ഥേന ച വിപ്പയുജ്ജതി, ദിട്ഠാസവേന ച അനാസവോ ഭവതി, ദിട്ഠോഘഞ്ച ഉത്തിണ്ണോ ഭവതി, മാനസല്ലേന ച വിസല്ലോ ഭവതി, സഞ്ഞൂപികാ ചസ്സ വിഞ്ഞാണട്ഠിതി പരിഞ്ഞം ഗച്ഛതി, സഞ്ഞാധാതുയം ചസ്സ രാഗോ പഹീനോ ഭവതി, ന ച ഭയാഗതിം ഗച്ഛതി.
ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരന്തോ ‘‘അനത്തനി
തേനാഹ
‘‘യേ ധമ്മാ യം മൂലാ, യേ ചേകത്ഥാ പകാസിതാ മുനിനാ;
തേ സമാരോപയിതബ്ബാ, ഏസ സമാരോപനോ ഹാരോ’’തി.
നിയുത്തോ സമാരോപനോ ഹാരോ.
നിട്ഠിതോ ച ഹാരവിഭങ്ഗോ.
൧. ദേസനാഹാരസമ്പാതോ
൫൨.
‘‘സോളസ
സങ്ഖിപിയ അങ്കുസേന ഹി, നയേഹി തീഹി നിദ്ദിസേ സുത്ത’’ന്തി.
വുത്താ, തസ്സാ നിദ്ദേസോ കുഹിം ദട്ഠബ്ബോ? ഹാരസമ്പാതേ. തത്ഥ കതമോ ദേസനാഹാരസമ്പാതോ?
‘‘അരക്ഖിതേന ചിത്തേന
ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂതേന, വസം മാരസ്സ ഗച്ഛതീ’’തി.
അരക്ഖിതേന ചിത്തേനാതി കിം ദേസയതി, പമാദം തം മച്ചുനോ പദം. മിച്ഛാദിട്ഠിഹതേന ചാതി മിച്ഛാദിട്ഠിഹതം നാമ വുച്ചതി യദാ ‘‘അനിച്ചേ നിച്ച’’ന്തി പസ്സതി, സോ വിപല്ലാസോ. സോ പന വിപല്ലാസോ കിംലക്ഖണോ? വിപരീതഗ്ഗാഹലക്ഖണോ വിപല്ലാസോ. സോ കിം വിപല്ലാസയതി? തയോ ധമ്മേ സഞ്ഞം ചിത്തം ദിട്ഠിമിതി. സോ കുഹിം വിപല്ലാസയതി? ചതൂസു അത്തഭാവവത്ഥൂസു, രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി, രൂപവന്തം വാ അത്താനം, അത്തനി വാ രൂപം, രൂപസ്മിം വാ അത്താനം. ഏവം വേദനം…പേ॰… സഞ്ഞം…പേ॰… സങ്ഖാരേ…പേ॰… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി, വിഞ്ഞാണവന്തം വാ അത്താനം, അത്തനി വാ വിഞ്ഞാണം, വിഞ്ഞാണസ്മിം വാ അത്താനം.
തത്ഥ
തത്ഥ യോ ദിട്ഠിവിപല്ലാസോ, സോ അതീതം രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി, അതീതം വേദനം…പേ॰… അതീതം സഞ്ഞം, അതീതേ സങ്ഖാരേ…പേ॰… അതീതം വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. തത്ഥ യോ തണ്ഹാവിപല്ലാസോ, സോ അനാഗതം രൂപം അഭിനന്ദതി, അനാഗതം വേദനം…പേ॰… അനാഗതം സഞ്ഞം, അനാഗതേ സങ്ഖാരേ, അനാഗതം വിഞ്ഞാണം അഭിനന്ദതി. ദ്വേ ധമ്മാ ചിത്തസ്സ
ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂതേനാതി. ഥിനം വസം മാരസ്സ ഗച്ഛതീതി കിലേസമാരസ്സ ച സത്തമാരസ്സ ച വസം ഗച്ഛതി, സോ ഹി നിവുതോ സംസാരാഭിമുഖോ ഹോതി. ഇമാനി ഭഗവതാ ദ്വേ സച്ചാനി ദേസിതാനി ദുക്ഖം സമുദയോ ച. തേസം ഭഗവാ പരിഞ്ഞായ ച പഹാനായ ച ധമ്മം ദേസേതി ദുക്ഖസ്സ പരിഞ്ഞായ സമുദയസ്സ പഹാനായ. യേന ച പരിജാനാതി യേന ച പജഹതി, അയം മഗ്ഗോ. യം തണ്ഹായ അവിജ്ജായ ച പഹാനം, അയം നിരോധോ. ഇമാനി ചത്താരി സച്ചാനി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘അരക്ഖിതേന ചിത്തേനാ’’തി. തേനാഹായസ്മാ മഹാകച്ചായനോ ‘‘അസ്സാദാദീനവതാ’’തി.
നിയുത്തോ ദേസനാ ഹാരസമ്പാതോ.
൨. വിചയഹാരസമ്പാതോ
൫൩. തത്ഥ
തസ്സാ കോ പവിചയോ? അട്ഠ മഗ്ഗങ്ഗാനി സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ സമ്മാവാചാ സമ്മാകമ്മന്തോ സമ്മാആജീവോ സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതി സമ്മാസമാധി. സോ കത്ഥ ദട്ഠബ്ബോ? ചതുത്ഥേ ഝാനേ പാരമിതായ. ചതുത്ഥേ ഹി ഝാനേ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതം ചിത്തം ഭാവയതി പരിസുദ്ധം പരിയോദാതം അനങ്ഗണം വിഗതൂപക്കിലേസം മുദു കമ്മനിയം ഠിതം ആനെഞ്ജപ്പത്തം. സോ തത്ഥ അട്ഠവിധം അധിഗച്ഛതി ഛ അഭിഞ്ഞാ ദ്വേ ച വിസേസേ, തം ചിത്തം യതോ പരിസുദ്ധം, തതോ പരിയോദാതം, യതോ പരിയോദാതം
ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി ദുക്ഖിന്ദ്രിയം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം സുഖിന്ദ്രിയം സോമനസ്സിന്ദ്രിയഞ്ച ചതുത്ഥജ്ഝാനേ നിരുജ്ഝന്തി, തസ്സ ഉപെക്ഖിന്ദ്രിയം അവസിട്ഠം ഭവതി. സോ ഉപരിമം സമാപത്തിം സന്തതോ മനസികരോതി, തസ്സ ഉപരിമം സമാപത്തിം സന്തതോ മനസികരോതോ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ ഓളാരികാ സഞ്ഞാ സണ്ഠഹതി ഉക്കണ്ഠാ ച പടിഘസഞ്ഞാ, സോ സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ ‘‘അനന്തം ആകാസ’’ന്തി ആകാസാനഞ്ചായതനസമാപത്തിം സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. അഭിഞ്ഞാഭിനീഹാരോ രൂപസഞ്ഞാ വോകാരോ നാനത്തസഞ്ഞാ സമതിക്കമതി പടിഘസഞ്ഞാ ചസ്സ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതി, ഏവം സമാധി തസ്സ സമാഹിതസ്സ ഓഭാസോ അന്തരധായതി ദസ്സനഞ്ച രൂപാനം, സോ സമാധി ഛളങ്ഗസമന്നാഗതോ പച്ചവെക്ഖിതബ്ബോ
൫൪. സോ സമാധി പഞ്ചവിധേന വേദിതബ്ബോ. അയം സമാധി ‘‘പച്ചുപ്പന്നസുഖോ’’തി ഇതിസ്സ പച്ചത്തമേവ ഞാണദസ്സനം പച്ചുപട്ഠിതം ഭവതി, അയം സമാധി ‘‘ആയതിം സുഖവിപാകോ’’തി ഇതിസ്സ പച്ചത്തമേവ ഞാണദസ്സനം പച്ചുപട്ഠിതം ഭവതി, അയം സമാധി ‘‘അരിയോ നിരാമിസോ’’തി ഇതിസ്സ
സോ സമാധി പഞ്ചവിധേന വേദിതബ്ബോ പീതിഫരണതാ സുഖഫരണതാ ചേതോഫരണതാ ആലോകഫരണതാ പച്ചവെക്ഖണാനിമിത്തം. തത്ഥ യോ ച പീതിഫരണോ യോ ച സുഖഫരണോ യോ ച ചേതോഫരണോ, അയം സമഥോ. യോ ച ആലോകഫരണോ യഞ്ച പച്ചവെക്ഖണാനിമിത്തം. അയം വിപസ്സനാ.
൫൫. ദസ
രാഗചരിതോ പുഗ്ഗലോ അനിമിത്തേന വിമൊക്ഖമുഖേന നിയ്യാതി
തത്ഥ സുഞ്ഞതവിമൊക്ഖമുഖം പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, അനിമിത്തവിമൊക്ഖമുഖം സമാധിക്ഖന്ധോ, അപ്പണിഹിതവിമൊക്ഖമുഖം
തത്ഥ സീലക്ഖന്ധോ ച സമാധിക്ഖന്ധോ ച സമഥോ, പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ വിപസ്സനാ. യോ സമഥവിപസ്സനം ഭാവേതി, തസ്സ ദ്വേ ഭവങ്ഗാനി ഭാവനം ഗച്ഛന്തി കായോ ചിത്തഞ്ച, ഭവനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ ദ്വേ പദാനി സീലം സമാധി ച. സോ ഹോതി ഭിക്ഖു ഭാവിതകായോ ഭാവിതസീലോ ഭാവിതചിത്തോ ഭാവിതപഞ്ഞോ. കായേ ഭാവിയമാനേ ദ്വേ ധമ്മാ ഭാവനം ഗച്ഛന്തി സമ്മാകമ്മന്തോ സമ്മാവായാമോ ച, സീലേ ഭാവിയമാനേ ദ്വേ ധമ്മാ ഭാവനം ഗച്ഛന്തി സമ്മാവാചാ സമ്മാആജീവോ ച, ചിത്തേ ഭാവിയമാനേ ദ്വേ ധമ്മാ ഭാവനം ഗച്ഛന്തി സമ്മാസതി സമ്മാസമാധി ച, പഞ്ഞായ ഭാവിയമാനായ ദ്വേ ധമ്മാ ഭാവനം ഗച്ഛന്തി സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ ച.
തത്ഥ യോ ച സമ്മാകമ്മന്തോ യോ ച സമ്മാവായാമോ സിയാ കായികോ സിയാ ചേതസികോ, തത്ഥ യോ കായസങ്ഗഹോ, സോ കായേ ഭാവിതേ ഭാവനം ഗച്ഛതി, യോ ചിത്തസങ്ഗഹോ, സോ ചിത്തേ ഭാവിതേ ഭാവനം ഗച്ഛതി. സോ സമഥവിപസ്സനം ഭാവയന്തോ പഞ്ചവിധം അധിഗമം ഗച്ഛതി
൫൬. തത്ഥ യോ ദേസയതി, സോ ദസബലസമന്നാഗതോ സത്ഥാ ഓവാദേന സാവകേ ന വിസംവാദയതി. സോ തിവിധം ഇദം കരോഥ
സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തേ സതോ ഇമേ ധമ്മാ അനഭിസമ്ബുദ്ധാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. സബ്ബാസവപരിക്ഖീണസ്സ തേ സതോ ഇമേ ആസവാ അപരിക്ഖീണാതി നേതം
യേ ഖോ പന ധമ്മാ അന്തരായികാ, തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. യേ ഖോ പന ധമ്മാ അനിയ്യാനികാ, തേ നിയ്യന്തി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. യേ ഖോ പന ധമ്മാ നിയ്യാനികാ, തേ നിയ്യന്തി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാതി ഠാനമേതം വിജ്ജതി. സാവകോ ഖോ പന തേ സഉപാദിസേസോ അനുപാദിസേസം നിബ്ബാനധാതും അനുപാപുണിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി.
ദിട്ഠിസമ്പന്നോ മാതരം ജീവിതാ വോരോപെയ്യ ഹത്ഥേഹി വാ പാദേഹി വാ സുഹതം കരെയ്യാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി, പുഥുജ്ജനോ മാതരം ജീവിതാ വോരോപെയ്യ ഹത്ഥേഹി വാ പാദേഹി വാ സുഹതം കരെയ്യാതി ഠാനമേതം വിജ്ജതി. ഏവം പിതരം, അരഹന്തം, ഭിക്ഖും. ദിട്ഠിസമ്പന്നോ പുഗ്ഗലോ സങ്ഘം ഭിന്ദെയ്യ സങ്ഘേ വാ സങ്ഘരാജിം ജനെയ്യാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി, പുഥുജ്ജനോ സങ്ഘം
൫൭. ഇത്ഥീ രാജാ ചക്കവത്തീ സിയാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി, പുരിസോ രാജാ ചക്കവത്തീ സിയാതി ഠാനമേതം വിജ്ജതി; ഇത്ഥീ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ സിയാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി, പുരിസോ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ സിയാതി ഠാനമേതം വിജ്ജതി; ഇത്ഥീ മാരോ പാപിമാ സിയാതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി, പുരിസോ മാരോ പാപിമാ
ദ്വേ തഥാഗതാ അരഹന്തോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ അപുബ്ബം അചരിമം ഏകിസ്സാ ലോകധാതുയാ ഉപ്പജ്ജെയ്യും വാ ധമ്മം വാ ദേസെയ്യുന്തി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി, ഏകോവ തഥാഗതോ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഏകിസ്സാ ലോകധാതുയാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി വാ ധമ്മം വാ ദേസെസ്സതീതി ഠാനമേതം വിജ്ജതി.
തിണ്ണം ദുച്ചരിതാനം ഇട്ഠോ കന്തോ പിയോ മനാപോ വിപാകോ ഭവിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി, തിണ്ണം ദുച്ചരിതാനം അനിട്ഠോ അകന്തോ അപ്പിയോ അമനാപോ വിപാകോ ഭവിസ്സതീതി ഠാനമേതം വിജ്ജതി
അഞ്ഞതരോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ കുഹകോ ലപകോ നേമിത്തകോ കുഹനലപനനേമിത്തകത്തം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ പഞ്ച നീവരണേ അപ്പഹായ ചേതസോ ഉപക്കിലേസേ പഞ്ഞായ ദുബ്ബലീകരണേ ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു അനുപട്ഠിതസ്സതി
ഇതി ഠാനാട്ഠാനഗതാ സബ്ബേ ഖയധമ്മാ വയധമ്മാ വിരാഗധമ്മാ നിരോധധമ്മാ കേചി സഗ്ഗൂപഗാ കേചി അപായൂപഗാ കേചി നിബ്ബാനൂപഗാ, ഏവം ഭഗവാ ആഹ –
൫൮.
സബ്ബേ
യഥാകമ്മം ഗമിസ്സന്തി, പുഞ്ഞപാപഫലൂപഗാ;
നിരയം പാപകമ്മന്താ, പുഞ്ഞകമ്മാ ച സുഗ്ഗതിം;
അപരേ ച മഗ്ഗം ഭാവെത്വാ, പരിനിബ്ബന്തിനാസവാതി
സബ്ബേ സത്താതി അരിയാ ച അനരിയാ ച സക്കായപരിയാപന്നാ ച സക്കായവീതിവത്താ ച. മരിസ്സന്തീതി ദ്വീഹി മരണേഹി ദന്ധമരണേന ച അദന്ധമരണേന ച, സക്കായപരിയാപന്നാനം അദന്ധമരണം സക്കായവീതിവത്താനം ദന്ധമരണം. മരണന്തം ഹി ജീവിതന്തി ഖയാ ആയുസ്സ ഇന്ദ്രിയാനം ഉപരോധാ ജീവിതപരിയന്തോ മരണപരിയന്തോ. യഥാകമ്മം ഗമിസ്സന്തീതി കമ്മസ്സകതാ. പുഞ്ഞപാപഫലൂപഗാതി കമ്മാനം ഫലദസ്സാവിതാ ച അവിപ്പവാസോ ച.
നിരയം പാപകമ്മന്താതി അപുഞ്ഞസങ്ഖാരാ. പുഞ്ഞകമ്മാ ച സുഗ്ഗതിന്തി പുഞ്ഞസങ്ഖാരാ അപരേ ച മഗ്ഗം ഭാവെത്വാ, പരിനിബ്ബന്തിനാസവാതി സബ്ബസങ്ഖാരാനം സമതിക്കമനം. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘സബ്ബേ…പേ॰… നാസവാ’’തി.
‘‘സബ്ബേ സത്താ മരിസ്സന്തി, മരണന്തം ഹി ജീവിതം. യഥാകമ്മം ഗമിസ്സന്തി, പുഞ്ഞപാപഫലൂപഗാ. നിരയം പാപകമ്മന്താ’’തി ആഗാള്ഹാ ച നിജ്ഝാമാ ച പടിപദാ. ‘‘അപരേ ച മഗ്ഗം ഭാവെത്വാ, പരിനിബ്ബന്തിനാസവാ’’തി മജ്ഝിമാ പടിപദാ. ‘‘സബ്ബേ സത്താ മരിസ്സന്തി, മരണന്തം ഹി ജീവിതം, യഥാകമ്മം ഗമിസ്സന്തി, പുഞ്ഞപാപഫലൂപഗാ, നിരയം പാപകമ്മന്താ’’തി അയം സംകിലേസോ. ഏവം സംസാരം നിബ്ബത്തയതി. ‘‘സബ്ബേ സത്താ മരിസ്സന്തി…പേ॰… നിരയം പാപകമ്മന്താ’’തി ഇമേ തയോ വട്ടാ ദുക്ഖവട്ടോ കമ്മവട്ടോ കിലേസവട്ടോ. ‘‘അപരേ ച മഗ്ഗം ഭാവെത്വാ, പരിനിബ്ബന്തിനാസവാ’’തി തിണ്ണം വട്ടാനം വിവട്ടനാ. ‘‘സബ്ബേ സത്താ മരിസ്സന്തി…പേ॰… നിരയം പാപകമ്മന്താ’’തി ആദീനവോ, ‘‘പുഞ്ഞകമ്മാ ച സുഗ്ഗതി’’ന്തി അസ്സാദോ, ‘‘അപരേ ച മഗ്ഗം ഭാവെത്വാ, പരിനിബ്ബന്തിനാസവാ’’തി നിസ്സരണം. ‘‘സബ്ബേ സത്താ മരിസ്സന്തി…പേ॰… നിരയം പാപകമ്മന്താ’’തി ഹേതു ച ഫലഞ്ച, പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഫലം, തണ്ഹാ ഹേതു, ‘‘അപരേ ച മഗ്ഗം ഭാവെത്വാ, പരിനിബ്ബന്തിനാസവാ’’തി മഗ്ഗോ ച ഫലഞ്ച. ‘‘സബ്ബേ സത്താ മരിസ്സന്തി, മരണന്തം ഹി ജീവിതം. യഥാകമ്മം ഗമിസ്സന്തി, പുഞ്ഞപാപഫലൂപഗാ, നിരയം പാപകമ്മന്താ’’തി അയം സംകിലേസോ, സോ സംകിലേസോ തിവിധോ തണ്ഹാസംകിലേസോ ദിട്ഠിസംകിലേസോ ദുച്ചരിതസംകിലേസോതി.
൫൯. തത്ഥ
തയിദം വോദാനം തിവിധം; തണ്ഹാസംകിലേസോ സമഥേന വിസുജ്ഝതി, സോ സമഥോ സമാധിക്ഖന്ധോ, ദിട്ഠിസംകിലേസോ വിപസ്സനായ വിസുജ്ഝതി, സാ വിപസ്സനാ പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ദുച്ചരിതസംകിലേസോ സുചരിതേന വിസുജ്ഝതി, തം സുചരിതം സീലക്ഖന്ധോ.
‘‘സബ്ബേ സത്താ മരിസ്സന്തി, മരണന്തം ഹി ജീവിതം, യഥാകമ്മം ഗമിസ്സന്തി, പുഞ്ഞപാപഫലൂപഗാ, നിരയം പാപകമ്മന്താ’’തി അപുഞ്ഞപ്പടിപദാ, ‘‘പുഞ്ഞകമ്മാ ച സുഗ്ഗതി’’ന്തി പുഞ്ഞപ്പടിപദാ, ‘‘അപരേ ച മഗ്ഗം ഭാവെത്വാ, പരിനിബ്ബന്തിനാസവാ’’തി പുഞ്ഞപാപസമതിക്കമപ്പടിപദാ, തത്ഥ യാ ച പുഞ്ഞപ്പടിപദാ യാ ച അപുഞ്ഞപ്പടിപദാ, അയം ഏകാ പടിപദാ സബ്ബത്ഥഗാമിനീ ഏകാ അപായേസു, ഏകാ ദേവേസു, യാ ച പുഞ്ഞപാപസമതിക്കമാ പടിപദാ അയം തത്ഥ തത്ഥ ഗാമിനീ പടിപദാ.
തയോ രാസീ – മിച്ഛത്തനിയതോ രാസി, സമ്മത്തനിയതോ രാസി, അനിയതോ രാസി, തത്ഥ യോ ച മിച്ഛത്തനിയതോ രാസി യോ ച സമ്മത്തനിയതോ രാസി ഏകാ പടിപദാ തത്ഥ തത്ഥ ഗാമിനീ, തത്ഥ യോ അനിയതോ രാസി, അയം സബ്ബത്ഥഗാമിനീ പടിപദാ. കേന കാരണേന? പച്ചയം ലഭന്തോ നിരയേ ഉപപജ്ജെയ്യ, പച്ചയം ലഭന്തോ തിരച്ഛാനയോനീസു ഉപപജ്ജെയ്യ, പച്ചയം ലഭന്തോ പെത്തിവിസയേസു
ഇതി
തത്ഥ കതമോ നാനാധാതുലോകോ? അഞ്ഞാ ചക്ഖുധാതു, അഞ്ഞാ രൂപധാതു, അഞ്ഞാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു. ഏവം സബ്ബാ. അഞ്ഞാ നിബ്ബാനധാതു. യം എത്ഥ ഞാണം ഹേതുസോ ഠാനസോ അനോധിസോ, ഇദം വുച്ചതി അനേകധാതു നാനാധാതു ഞാണം തതിയം തഥാഗതബലം.
൬൦. ഇതി അനേകധാതു നാനാധാതുകസ്സ ലോകസ്സ യം യദേവ ധാതും സത്താ അധിമുച്ചന്തി, തം തദേവ അധിട്ഠഹന്തി അഭിനിവിസന്തി, കേചി രൂപാധിമുത്താ, കേചി സദ്ദാധിമുത്താ, കേചി ഗന്ധാധിമുത്താ, കേചി രസാധിമുത്താ, കേചി ഫൊട്ഠബ്ബാധിമുത്താ, കേചി ധമ്മാധിമുത്താ, കേചി ഇത്ഥാധിമുത്താ, കേചി പുരിസാധിമുത്താ, കേചി ചാഗാധിമുത്താ, കേചി ഹീനാധിമുത്താ
ഇതി തേ യഥാധിമുത്താ ച ഭവന്തി, തം തം കമ്മസമാദാനം സമാദിയന്തി. തേ ഛബ്ബിധം കമ്മം സമാദിയന്തി – കേചി ലോഭവസേന, കേചി ദോസവസേന, കേചി മോഹവസേന, കേചി സദ്ധാവസേന, കേചി വീരിയവസേന, കേചി പഞ്ഞാവസേന. തം വിഭജ്ജമാനം ദുവിധം – സംസാരഗാമി ച നിബ്ബാനഗാമി ച.
തത്ഥ യം ലോഭവസേന ദോസവസേന മോഹവസേന ച കമ്മം കരോതി, ഇദം കമ്മം കണ്ഹം കണ്ഹവിപാകം. തത്ഥ യം സദ്ധാവസേന കമ്മം കരോതി, ഇദം കമ്മം സുക്കം
ചത്താരി കമ്മസമാദാനാനി. അത്ഥി കമ്മസമാദാനം പച്ചുപ്പന്നസുഖം ആയതിം ദുക്ഖവിപാകം, അത്ഥി കമ്മസമാദാനം പച്ചുപ്പന്നദുക്ഖം ആയതിം സുഖവിപാകം, അത്ഥി കമ്മസമാദാനം പച്ചുപ്പന്നദുക്ഖഞ്ചേവ ആയതിം ച ദുക്ഖവിപാകം, അത്ഥി കമ്മസമാദാനം പച്ചുപ്പന്നസുഖഞ്ചേവ ആയതിം ച സുഖവിപാകം. യം ഏവം ജാതിയം കമ്മസമാദാനം, ഇമിനാ പുഗ്ഗലേന അകുസലകമ്മസമാദാനം
൬൧. ഇമസ്സ ച പുഗ്ഗലസ്സ അകുസലകമ്മസമാദാനം പരിപൂരമാനം മഗ്ഗം ആവാരയിസ്സതി പുരാ പാരിപൂരിം ഗച്ഛതി, പുരാ ഫലം നിബ്ബത്തയതി, പുരാ മഗ്ഗമാവാരയതി, പുരാ വേനെയ്യത്തം സമതിക്കമതീതി തം ഭഗവാ അസമത്തം ഓവദതി. യഥാ ആയസ്മന്തം അങ്ഗുലിമാലം.
സബ്ബേസം മുദുമജ്ഝാധിമത്തതാ. തത്ഥ മുദു ആനെഞ്ജാഭിസങ്ഖാരാ മജ്ഝം അവസേസകുസലസങ്ഖാരാ, അധിമത്തം അകുസലസങ്ഖാരാ, യം എത്ഥ ഞാണം ഹേതുസോ ഠാനസോ അനോധിസോ, ഇദം ദിട്ഠധമ്മവേദനീയം, ഇദം ഉപപജ്ജവേദനീയം, ഇദം അപരാപരിയവേദനീയം, ഇദം നിരയവേദനീയം, ഇദം തിരച്ഛാനവേദനീയം, ഇദം പെത്തിവിസയവേദനീയം, ഇദം അസുരവേദനീയം, ഇദം ദേവവേദനീയം, ഇദം മനുസ്സവേദനീയന്തി, ഇദം വുച്ചതി അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം കമ്മസമാദാനാനം ഹേതുസോ ഠാനസോ അനോധിസോ വിപാകവേമത്തതാ ഞാണം പഞ്ചമം തഥാഗതബലം.
൬൨. ഇതി തഥാ സമാദിന്നാനം കമ്മാനം സമാദിന്നാനം ഝാനാനം വിമൊക്ഖാനം സമാധീനം സമാപത്തീനം അയം സംകിലേസോ, ഇദം വോദാനം, ഇദം വുട്ഠാനം, ഏവം സംകിലിസ്സതി, ഏവം വോദായതി, ഏവം വുട്ഠഹതീതി ഞാണം അനാവരണം.
തത്ഥ
തത്ഥ കതമോ സംകിലേസോ? പഠമജ്ഝാനസ്സ കാമരാഗബ്യാപാദാ സംകിലേസോ. യേ ച കുക്കുടഝായീ ദ്വേ പഠമകാ യോ വാ പന കോചി ഹാനഭാഗിയോ സമാധി, അയം സംകിലേസോ. തത്ഥ കതമം
൬൩. ഇതി തസ്സേവ സമാധിസ്സ തയോ ധമ്മാ പരിവാരാ ഇന്ദ്രിയാനി ബലാനി വീരിയമിതി, താനിയേവ ഇന്ദ്രിയാനി വീരിയവസേന ബലാനി ഭവന്തി, ആധിപതെയ്യട്ഠേന ഇന്ദ്രിയാനി, അകമ്പിയട്ഠേന ബലാനി, ഇതി തേസം മുദുമജ്ഝാധിമത്തതാ അയം മുദിന്ദ്രിയോ അയം മജ്ഝിന്ദ്രിയോ അയം തിക്ഖിന്ദ്രിയോതി. തത്ഥ ഭഗവാ തിക്ഖിന്ദ്രിയം സംഖിത്തേന ഓവാദേന ഓവദതി, മജ്ഝിന്ദ്രിയം ഭഗവാ സംഖിത്തവിത്ഥാരേന ഓവദതി, മുദിന്ദ്രിയം ഭഗവാ വിത്ഥാരേന ഓവദതി. തത്ഥ ഭഗവാ തിക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ മുദുകം ധമ്മദേസനം ഉപദിസതി, മജ്ഝിന്ദ്രിയസ്സ ഭഗവാ മുദുതിക്ഖധമ്മദേസനം
യം
ഇതി തത്ഥ യം അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി. സെയ്യഥിദം, ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ തിസ്സോപി ജാതിയോ ചതസ്സോപി ജാതിയോ പഞ്ചപി ജാതിയോ ദസപി ജാതിയോ വീസമ്പി ജാതിയോ തിംസമ്പി ജാതിയോ ചത്താരീസമ്പി ജാതിയോ പഞ്ഞാസമ്പി ജാതിയോ ജാതിസതമ്പി ജാതിസഹസ്സമ്പി ജാതിസതസഹസ്സമ്പി അനേകാനിപി ജാതിസതാനി അനേകാനിപി ജാതിസഹസ്സാനി അനേകാനിപി ജാതിസതസഹസ്സാനി അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേ അനേകേപി വിവട്ടകപ്പേ അനേകേപി സംവട്ടവിവട്ടകപ്പേ. അമുത്രാസിം ഏവംനാമോ ഏവംഗൊത്തോ ഏവംവണ്ണോ ഏവമാഹാരോ ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീ ഏവമായുപരിയന്തോ, സോ തതോ ചുതോ അമുത്ര ഉദപാദിം. തത്രാപാസിം ഏവംനാമോ
൬൪. തത്ഥ സഗ്ഗൂപഗേസു ച സത്തേസു മനുസ്സൂപഗേസു ച സത്തേസു അപായൂപഗേസു ച സത്തേസു ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ലോഭാദയോ ഉസ്സന്നാ അലോഭാദയോ മന്ദാ, ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അലോഭാദയോ ഉസ്സന്നാ ലോഭാദയോ മന്ദാ, യേ വാ പന ഉസ്സന്നാ യേ വാ പന മന്ദാ ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഇമാനി ഇന്ദ്രിയാനി ഉപചിതാനി ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഇമാനി ഇന്ദ്രിയാനി അനുപചിതാനി അമുകായ വാ കപ്പകോടിയം കപ്പസതസഹസ്സേ വാ കപ്പസഹസ്സേ വാ കപ്പസതേ വാ കപ്പേ വാ അന്തരകപ്പേ വാ ഉപഡ്ഢകപ്പേ വാ സംവച്ഛരേ വാ ഉപഡ്ഢസംവച്ഛരേ വാ മാസേ വാ പക്ഖേ വാ ദിവസേ വാ മുഹുത്തേ വാ ഇമിനാ പമാദേന വാ പസാദേന വാതി. തം തം ഭവം ഭഗവാ അനുസ്സരന്തോ അസേസം ജാനാതി, തത്ഥ യം ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സതി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാതി ഇമേ വത ഭൊന്തോ സത്താ കായദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം ഉപവാദകാ മിച്ഛാദിട്ഠികാ
ഇമേ വാ പന ഭൊന്തോ സത്താ കായസുചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീസുചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോസുചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം അനുപവാദകാ സമ്മാദിട്ഠികാ സമ്മാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ, തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപന്നാ, തത്ഥ സഗ്ഗൂപഗേസു ച സത്തേസു മനുസ്സൂപഗേസു ച സത്തേസു അപായൂപഗേസു ച സത്തേസു ഇമിനാ പുഗ്ഗലേന ഏവരൂപം കമ്മം അമുകായ കപ്പകോടിയം ഉപചിതം കപ്പസതസഹസ്സേ വാ കപ്പസഹസ്സേ വാ
ഇതി തത്ഥ യം സബ്ബഞ്ഞുതാ പത്താ വിദിതാ സബ്ബധമ്മാ വിരജം വീതമലം ഉപ്പന്നം സബ്ബഞ്ഞുതഞാണം നിഹതോ മാരോ ബോധിമൂലേ, ഇദം ഭഗവതോ ദസമം ബലം സബ്ബാസവപരിക്ഖയം ഞാണം. ദസബലസമന്നാഗതാ ഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോതി.
നിയുത്തോ വിചയോ ഹാരസമ്പാതോ.
൩. യുത്തിഹാരസമ്പാതോ
൬൫.
തത്ഥ
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ;
സമ്മാദിട്ഠിപുരെക്ഖാരോ, ഞത്വാന ഉദയബ്ബയം;
ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂ ഭിക്ഖു, സബ്ബാ ദുഗ്ഗതിയോ ജഹേ’’തി.
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി രക്ഖിതചിത്തസ്സ സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ ഭവിസ്സതീതി യുജ്ജതി, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ സമ്മാദിട്ഠി ഭവിസ്സതീതി യുജ്ജതി, സമ്മാദിട്ഠിപുരെക്ഖാരോ വിഹരന്തോ ഉദയബ്ബയം പടിവിജ്ഝിസ്സതീതി യുജ്ജതി, ഉദയബ്ബയം പടിവിജ്ഝന്തോ സബ്ബാ ദുഗ്ഗതിയോ ജഹിസ്സതീതി യുജ്ജതി. സബ്ബാ ദുഗ്ഗതിയോ ജഹന്തോ സബ്ബാനി ദുഗ്ഗതിവിനിപാതഭയാനി സമതിക്കമിസ്സതീതി യുജ്ജതീതി.
നിയുത്തോ യുത്തിഹാരസമ്പാതോ.
൪. പദട്ഠാനഹാരസമ്പാതോ
൬൬. തത്ഥ
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഗാഥാ. ‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സാ’’തി തിണ്ണം സുചരിതാനം പദട്ഠാനം. ‘‘സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി സമഥസ്സ പദട്ഠാനം. ‘‘സമ്മാദിട്ഠിപുരെക്ഖാരോ’’തി വിപസ്സനായ പദട്ഠാനം. ‘‘ഞത്വാന ഉദയബ്ബയ’’ന്തി ദസ്സനഭൂമിയാ പദട്ഠാനം. ‘‘ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂ ഭിക്ഖൂ’’തി വീരിയസ്സ പദട്ഠാനം. ‘‘സബ്ബാ ദുഗ്ഗതിയോ ജഹേ’’തി ഭാവനായ പദട്ഠാനം.
നിയുത്തോ പദട്ഠാനോ ഹാരസമ്പാതോ.
൫. ലക്ഖണഹാരസമ്പാതോ
൬൭. തത്ഥ
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഗാഥാ. ‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഇദം സതിന്ദ്രിയം, സതിന്ദ്രിയേ ഗഹിതേ ഗഹിതാനി ഭവന്തി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി. ‘‘സമ്മാദിട്ഠിപുരെക്ഖാരോ’’തി സമ്മാദിട്ഠിയാ ഗഹിതായ ഗഹിതോ ഭവതി അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ. തം കിസ്സ ഹേതു? സമ്മാദിട്ഠിതോ ഹി സമ്മാസങ്കപ്പോ പഭവതി, സമ്മാസങ്കപ്പതോ സമ്മാവാചാ പഭവതി, സമ്മാവാചാതോ സമ്മാകമ്മന്തോ പഭവതി, സമ്മാകമ്മന്തതോ സമ്മാആജീവോ പഭവതി, സമ്മാആജീവതോ സമ്മാവായാമോ പഭവതി, സമ്മാവായാമതോ സമ്മാസതി പഭവതി, സമ്മാസതിതോ സമ്മാസമാധി പഭവതി, സമ്മാസമാധിതോ സമ്മാവിമുത്തി പഭവതി, സമ്മാവിമുത്തിതോ സമ്മാവിമുത്തിഞാണദസ്സനം പഭവതി.
നിയുത്തോ ലക്ഖണോ ഹാരസമ്പാതോ.
൬. ചതുബ്യൂഹഹാരസമ്പാതോ
൬൮. തത്ഥ
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഗാഥാ. ‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സാ’’തി രക്ഖിതം പരിപാലീയതീതി ഏസാ നിരുത്തി. ഇധ ഭഗവതോ കോ അധിപ്പായോ? യേ ദുഗ്ഗതീഹി പരിമുച്ചിതുകാമാ ഭവിസ്സന്തി, തേ ധമ്മചാരിനോ ഭവിസ്സന്തീതി അയം എത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ. കോകാലികോ ഹി സാരിപുത്തമൊഗ്ഗല്ലാനേസു
നിയുത്തോ ചതുബ്യൂഹോ ഹാരസമ്പാതോ.
൭. ആവട്ടഹാരസമ്പാതോ
൬൯. തത്ഥ
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഗാഥാ. ‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി സമഥോ
നിയുത്തോ ആവട്ടോ ഹാരസമ്പാതോ.
൮. വിഭത്തിഹാരസമ്പാതോ
൭൦. തത്ഥ കതമോ വിഭത്തിഹാരസമ്പാതോ?
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഗാഥാ. കുസലപക്ഖോ കുസലപക്ഖേന നിദ്ദിസിതബ്ബോ. അകുസലപക്ഖോ അകുസലപക്ഖേന നിദ്ദിസിതബ്ബോ.
നിയുത്തോ വിഭത്തിഹാരസമ്പാതോ.
൯. പരിവത്തനഹാരസമ്പാതോ
൭൧. തത്ഥ
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഗാഥാ. സമഥവിപസ്സനായ ഭാവിതായ നിരോധോ ഫലം, പരിഞ്ഞാതം ദുക്ഖം, സമുദയോ പഹീനോ, മഗ്ഗോ ഭാവിതോ പടിപക്ഖേന.
നിയുത്തോ പരിവത്തനോ ഹാരസമ്പാതോ.
൧൦. വേവചനഹാരസമ്പാതോ
൭൨. തത്ഥ
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഗാഥാ. ‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സാ’’തി ചിത്തം മനോ വിഞ്ഞാണം മനിന്ദ്രിയം മനായതനം വിജാനനാ വിജാനിതത്തം, ഇദം വേവചനം. ‘‘സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി നെക്ഖമ്മസങ്കപ്പോ അബ്യാപാദസങ്കപ്പോ അവിഹിംസാസങ്കപ്പോ, ഇദം വേവചനം. ‘‘സമ്മാദിട്ഠിപുരെക്ഖാരോ’’തി സമ്മാദിട്ഠി നാമ പഞ്ഞാസത്ഥം പഞ്ഞാഖഗ്ഗോ പഞ്ഞാരതനം പഞ്ഞാപജ്ജോതോ പഞ്ഞാപതോദോ പഞ്ഞാപാസാദോ, ഇദം വേവചനം.
നിയുത്തോ വേവചനോ ഹാരസമ്പാതോ.
൧൧. പഞ്ഞത്തിഹാരസമ്പാതോ
൭൩. തത്ഥ കതമോ പഞ്ഞത്തിഹാരസമ്പാതോ?
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഗാഥാ. ‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സാ’’തി പദട്ഠാനപഞ്ഞത്തി സതിയാ. ‘‘സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഭാവനാപഞ്ഞത്തി സമഥസ്സ. ‘‘സമ്മാദിട്ഠിപുരെക്ഖാരോ, ഞത്വാന ഉദയബ്ബയ’’ന്തി ദസ്സനഭൂമിയാ നിക്ഖേപപഞ്ഞത്തി. ‘‘ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂ ഭിക്ഖൂ’’തി സമുദയസ്സ അനവസേസപ്പഹാനപഞ്ഞത്തി, ‘‘സബ്ബാ ദുഗ്ഗതിയോ ജഹേ’’തി ഭാവനാപഞ്ഞത്തി മഗ്ഗസ്സ.
നിയുത്തോ പഞ്ഞത്തിഹാരസമ്പാതോ.
൧൨. ഓതരണഹാരസമ്പാതോ
൭൪. തത്ഥ
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഗാഥാ. ‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’
താനിയേവ ഇന്ദ്രിയാനി വിജ്ജാ, വിജ്ജുപ്പാദാ അവിജ്ജാനിരോധോ, അവിജ്ജാനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ, സങ്ഖാരനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോ, ഏവം സബ്ബം, അയം പടിച്ചസമുപ്പാദേന ഓതരണാ.
താനിയേവ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി തീഹി ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹിതാനി – സീലക്ഖന്ധേന സമാധിക്ഖന്ധേന പഞ്ഞാക്ഖന്ധേന. അയം ഖന്ധേഹി ഓതരണാ.
താനി
സാ ധമ്മധാതു ധമ്മായതനപരിയാപന്നാ, യം ആയതനം അനാസവം നോ ച ഭവങ്ഗം, അയം ആയതനേഹി ഓതരണാ.
നിയുത്തോ ഓതരണോ ഹാരസമ്പാതോ.
൧൩. സോധനഹാരസമ്പാതോ
൭൫. തത്ഥ കതമോ സോധനോ ഹാരസമ്പാതോ?
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഗാഥാ. യത്ഥ ആരമ്ഭോ സുദ്ധോ, സോ പഞ്ഹോ വിസജ്ജിതോ ഭവതി. യത്ഥ പന ആരമ്ഭോ ന സുദ്ധോ, ന താവ സോ പഞ്ഹോ വിസജ്ജിതോ ഭവതി.
നിയുത്തോ സോധനോ ഹാരസമ്പാതോ.
൧൪. അധിട്ഠാനഹാരസമ്പാതോ
൭൬. തത്ഥ കതമോ അധിട്ഠാനോ ഹാരസമ്പാതോ?
തസ്മാ
നിയുത്തോ അധിട്ഠാനോ ഹാരസമ്പാതോ.
൧൫. പരിക്ഖാരഹാരസമ്പാതോ
൭൭. തത്ഥ കതമോ പരിക്ഖാരോ ഹാരസമ്പാതോ?
‘‘തസ്മാ രക്ഖിതചിത്തസ്സ, സമ്മാസങ്കപ്പഗോചരോ’’തി ഗാഥാ. അയം സമഥവിപസ്സനായ പരിക്ഖാരോ.
നിയുത്തോ പരിക്ഖാരോ ഹാരസമ്പാതോ.
൧൬. സമാരോപനഹാരസമ്പാതോ
൭൮. തത്ഥ കതമോ സമാരോപനോ ഹാരസമ്പാതോ?
‘‘തസ്മാ
സമ്മാദിട്ഠിപുരെക്ഖാരോ, ഞത്വാന ഉദയബ്ബയം;
ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂ ഭിക്ഖു, സബ്ബാ ദുഗ്ഗതിയോ ജഹേ’’തി.
തസ്മാ
നിയുത്തോ സമാരോപനോ ഹാരസമ്പാതോ.
തേനാഹ
‘‘സോളസ ഹാരാ പഠമം, ദിസലോചനതോ ദിസാ വിലോകെത്വാ;
സങ്ഖിപിയ അങ്കുസേന ഹി, നയേഹി തീഹി നിദ്ദിസേ സുത്ത’’ന്തി.
നിയുത്തോ ഹാരസമ്പാതോ.