൫. പഞ്ചമഭൂമി
൪൩. തത്ഥ കതമോ ഹാരവിഭങ്ഗോ? യത്ഥ സോളസ ഹാരാ അക്ഖരസോ ഭേദം ഗച്ഛന്തി. തത്ഥ ആദിമ്ഹി ദേസനാഹാരോ. തത്ഥ അയം ഗാഥാ കുസലാ വാ അകുസലാ വാ സച്ചാനി വാ സച്ചേകദേസോ വാ. കിം ദേസിതന്തി? സുത്തേ വീമംസാ ദേസനാഹാരോ. യഥാ അരിയസച്ചാനി നിക്ഖേപോ ചത്താരി സച്ചാനി സാധാരണാനി അസാധാരണാനി ച. യാനി ച അട്ഠാരസ പദാനി ദുക്ഖതോ സത്ത പദാനി സങ്ഖേപേന കായികേന ചേതസികേന ദുക്ഖേന, അപ്പിയസമ്പയോഗേന പിയവിപ്പയോഗേന ച തീഹി ച സങ്ഖതാഹി. തത്ഥ തീണി സങ്ഖതലക്ഖണാനി തിസ്സോ ദുക്ഖതാ ഉപ്പാദോ സങ്ഖതലക്ഖണം, സങ്ഖാരദുക്ഖതായ ദുക്ഖതാ ച സങ്ഖതലക്ഖണം, വിപരിണാമദുക്ഖതായ ദുക്ഖതാതി അഞ്ഞഥത്ഥം ച സങ്ഖതലക്ഖണം, ദുക്ഖദുക്ഖതായ ച ദുക്ഖതാ, ഇമേസം തിണ്ണം സങ്ഖതലക്ഖണാനം തീസു വേദനാഭൂമീസു അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ ഉപ്പാദോ സങ്ഖതലക്ഖണം, സങ്ഖാരദുക്ഖതായ ച ദുക്ഖതാ തയോ സങ്ഖതലക്ഖണം, സുഖാ വേദനായ ച വിപരിണാമദുക്ഖതായ ച ദുക്ഖതാതി അഞ്ഞഥത്തം സങ്ഖതലക്ഖണം, ദുക്ഖാവേദനാ ദുക്ഖദുക്ഖതാ ച ദുക്ഖതാ ഇമമ്ഹി ഇമേസു നവപദേസു പഠമകേസു സത്തസു പദേസു സോളസസു പദേസു ദുക്ഖാ പരിയേസിതബ്ബാ, ഏകാദസ ദുക്ഖതായ ച ലക്ഖണം നിദ്ദേസേ നിദ്ദിട്ഠം. പാതുഭാവലക്ഖണാ ജാതിയാ ച പാതുഭാവചുതിലക്ഖണോ ചുതോതി വിത്ഥാരേന പന്നരസപദാനി കത്തബ്ബാനി, ഏവം സാധാരണാനി അസാധാരണാനി ച സത്തസു ദസസു പദേസു സഞ്ഞാസ തിവിധേ ച സാസനപ്പട്ഠാനേ അട്ഠാരസവിധേസു ച സുത്താധിട്ഠാനേസു ദസവിധേസു ച സുത്തവിധെയ്യേസു സോളസവിധേസു ച ഹാരേസു ഏകവീസതിവിധായ ച പവിചയവീമംസായാതി ഇദം ദേസിതം. യഥാഭൂതഞ്ച ദേസിതന്തി, അയം വുച്ചതി ദേസനാഹാരോ.
൪൪. തത്ഥ കതമോ വിചയോ ഹാരോ?
പദം പഞ്ഹാ ച പുച്ഛാ ച, കിം പുബ്ബം കിഞ്ച പച്ഛിമം;
അനുഗീതി സാ ച വിചയോ, ഹാരോ വിചയോതി നിദ്ദിട്ഠോ.
പദന്തി പഠമം പദം. തസ്സ കോ അത്ഥോ? യം ഭഗവാ പുട്ഠോ ആയസ്മതാ അജിതേന തം ഗഹേതബ്ബം, കതിപദാനി പുട്ഠാനി യഥാകിം കേനസ്സു നിവുതോ ലോകോതി ഗാഥാ, ഇമാനി കതിപദാനി ചത്താരി ഇതി വിസജ്ജനായ പുച്ഛാ. യത്തകേഹി പദേഹി ഭഗവതാ വിസജ്ജിതാനി പദാനി ഇതി പുച്ഛായ ച യാ പദാനം സങ്കാസനാ, ഇദം വുച്ചതി പദന്തി.
പഞ്ഹാതി ഇമാനി ചത്താരി പദാനി. കതി പഞ്ഹാ? ഏകോ വാ ദ്വേ വാ തദുത്തരി വാ ഇമാനി ചത്താരി പദാനി ഏകോ പഞ്ഹോ, അത്ഥാനുപരിവത്തി ബ്യഞ്ജനം ഹോതി, സമ്ബഹുലാനിപി പദാനി ഏകമേവത്ഥം പുച്ഛതി. ഇമാനി ചത്താരി പദാനി അനുപരിവത്തീനി തം ബ്യഞ്ജനേന ഏകോ പഞ്ഹോവ ഹോതി. കേനസ്സു നിവുതോ ലോകോതി ലോകം സന്ധായ പുച്ഛതി, കേനസ്സു നപ്പകാസതി കിസ്സാഭിലേപനം ബ്രൂസീതി തംയേവ പുച്ഛതി. കിംസു തസ്സ മഹബ്ഭയന്തി തംയേവ പുച്ഛതി. ഏവം അത്ഥാനുപരിവത്തി ബ്യഞ്ജനം ഏകോ പഞ്ഹോ ഹോതി, സോ പഞ്ഹോ ചതുബ്ബിധോ ഏകംസബ്യാകരണീയോ വിഭജ്ജബ്യാകരണീയോ പടിപുച്ഛാബ്യാകരണീയോ ഠപനിയോതി. തത്ഥ ചക്ഖു അനിച്ചന്തി ഏകംസബ്യാകരണീയോ, യം അനിച്ചം തം ദുക്ഖന്തി വിഭജ്ജബ്യാകരണീയോ, സിയാ അനിച്ചം ന ചക്ഖു, യാനിപി ആയതനാനി ച ന ചക്ഖു, താനിപി അനിച്ചന്തി ന ചക്ഖുയേവ, അയം വിഭജ്ജബ്യാകരണീയോ, യം ചക്ഖു തം ചക്ഖുന്ദ്രിയം നേതി പടിപുച്ഛാബ്യാകരണീയോ, തം ചക്ഖു തഥാഗതോതി ഠപനിയോ. അഞ്ഞത്ര ചക്ഖുനാതി ഠപനിയോ പഞ്ഹോ. ഇദം പഞ്ഹം ഭഗവാ കിം പുച്ഛിതോ, ലോകസ്സ സംകിലേസോ പുച്ഛിതോ. കിം കാരണം? തിവിധോ ഹി സംകിലേസോ തണ്ഹാസംകിലേസോ ച ദിട്ഠിസംകിലേസോ ച ദുച്ചരിതസംകിലേസോ ച. തത്ഥ അവിജ്ജായ നിവുതോതി അവിജ്ജം ദസ്സേതി, ജപ്പാതി തണ്ഹം ദസ്സേതി, മഹബ്ഭയന്തി അകുസലസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകം ദസ്സേതി, സോതം നാമ സുഖവേദനീയസ്സ കമ്മസ്സ ദുക്ഖവേദനീയോ വിപാകോ ഭവിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീതി ഭഗവാ വിസജ്ജേതി, ചതൂഹി യോ പദേഹി അവിജ്ജായ നിവുതോ ലോകോതി…പേ॰… ഏവം വുച്ചതി.
൪൫. തദുത്തരി പടിപുച്ഛതി, സവന്തി സബ്ബധി സോതാതി ഗാഥാ, ചത്താരി പദാനി പുച്ഛതി തം ഭഗവാ ദ്വീഹി പദേഹി വിസജ്ജേതി.
യാനി സോതാനി ലോകസ്മിം, സതി തേസം നിവാരണം;
സോതാനം സംവരം ബ്രൂമി, പഞ്ഞായേതേ പിധീയരേ.
ഇമാനി ചത്താരി പദാനി ദ്വീഹി പദേഹി വിസജ്ജേതി. ഇദം പദന്തി പുച്ഛിതോ, തസ്സ സംകിലിട്ഠസ്സ ലോകസ്സ വോദാനം പുച്ഛിതോ, സോതാനി ഛ തണ്ഹാകായാ ബഹുലാധിവചനേന നിദ്ദിട്ഠാ ഭവന്തി സബ്ബേഹി ആയതനേഹി. താനി സോതാനി കേന നിവാരിയന്തീതി പരിയുട്ഠാനപഹാനം പുച്ഛതി, കേന സോതാ പിധീയരേതി അനുസയസമുഗ്ഘാതം പുച്ഛതി. തത്ഥ ഭഗവാ ഛസു ദ്വാരേസു സതിയാ ദേസേതി, യോ ഹി സമ്പജാനോ വിഹരതി സതിദോവാരികേ ച തസ്സ ഇന്ദ്രിയാനി ഗുത്താനി സമ്ഭവന്തി. തത്ഥ ഗുത്തേസു ഇന്ദ്രിയേസു യാ യാ വിപസ്സനാ, സാ സാ തേസം തേസം സോതാനം തസ്സാ ച അവിജ്ജായ യോ ലോകോ നിവുതോ അച്ചന്തപഹാനായ സംവത്തതി. ഏവം സോതാനി പിഹിതാനിപി ഭവന്തി തതോ ഉത്തരി പുച്ഛതി.
പഞ്ഞാ ച സതി ച നാമരൂപസ്സ ഖോ തസ്സ ഭഗവന്തം പുട്ഠുമാഗമ്മ കത്ഥേതം ഉപസമ്മതി ഇമാനി ചത്താരി പദാനി ഭഗവാ ഏകേന പദേന വിസജ്ജേതി.
യമേതം പഞ്ഹം അപുച്ഛി പുച്ഛസേ പഞ്ഹം (പീ॰ ക॰) പസ്സ സു॰ നി॰ ൧൦൪൩, അജിത തം വദാമി തേ…പേ॰…;
വിഞ്ഞാണസ്സ നിരോധേന, എത്ഥേതം ഉപസമ്മതി.
ഇമിനാ പഞ്ഹേന കിം പുച്ഛതി? അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതും പുച്ഛതി, തം ഭഗവാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ വിസജ്ജേതി. തത്ഥ പഠമേന പഞ്ഹേന സംകിലേസം പുച്ഛതി. ദുതിയേന പഞ്ഹേന വോദാനം പുച്ഛതി. തതിയേന പഞ്ഹേന സോപാദിസേസനിബ്ബാനധാതും പുച്ഛതി. ചതുത്ഥേന പഞ്ഹേന അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതും പടിപുച്ഛതി തതോ ഉത്തരി പടിപുച്ഛതി.
യേ ച സങ്ഖാതധമ്മാസേ, യേ ച സേഖാ സെക്ഖാ (ക॰) പസ്സ സു॰ നി॰ ൧൦൪൪ പുഥൂ ഇധ;
തേസം മേ നിപകോ ഇരിയം, പുട്ഠോ പബ്രൂഹി മാരിസ.
ഇമാനി ചത്താരി പദാനി പുച്ഛതി. കതി ച പന തേ പഞ്ഹേ സങ്ഖാതധമ്മാ ച അരഹന്താ സെക്ഖാ ച? കിം പുബ്ബം കിഞ്ച പച്ഛിമന്തി അയമത്ഥോ. തത്ഥ കതരം പഠമം പുച്ഛതി, കതരം പച്ഛാ? അരഹന്തം പഠമം പുച്ഛതി. സെക്ഖധമ്മേ തത്ഥ കേന പദേന സങ്ഖാതധമ്മാതി അരഹന്തോ ഗഹിതാ, പുഥൂതി സെക്ഖാ ഗഹിതാ. തേസം മേ നിപകോതി സാധാരണം പദം ഭഗവന്തം പുച്ഛതി. തസ്സ സാധാരണാനി ച അസാധാരണാനി ച പഞ്ഹേസു പുച്ഛിതബ്ബാനി. തം ഭഗവാ വിസജ്ജേതി. ന തഥാ പുട്ഠം, പഠമം പുട്ഠം, തം പച്ഛാ വിസജ്ജേതി. യം പച്ഛാ പുച്ഛിതം പഠമം വിസജ്ജേതി. കിഞ്ച ഇദം പുച്ഛിതം വിസുദ്ധാനം വിസുജ്ഝന്താനഞ്ച കാ ഇരിയാതി ഇദം പുച്ഛി, തം കാമേസു നാഭിഗിജ്ഝെയ്യ. മനസാനാവിലോ സിയാതി പരിയുട്ഠാനാനി വിതക്കേന ച ഭഗവാ നിവാരേതി, ദ്വേ പന വിതക്കഅനാവിലതായ പരിയുട്ഠാനം, യഥാ നീവരണേസു നിദ്ദിട്ഠം. കുസലാ സബ്ബധമ്മേസൂതി അരഹന്തം വിസജ്ജേതി.
കേനസ്സു തരതി ഓഘന്തി ഗാഥാ, ഇമാനി ചത്താരി പദാനി. ചത്താരോയേവ പഞ്ഹാ. കിം കാരണം, ന ഹി എത്ഥ അത്ഥാനുപരിവത്തി ബ്യഞ്ജനം യഥാനുപരിവത്ഥിവജ്ജം (പീ॰ ക॰) യഥാ പഠമം അജിതപഞ്ഹേസു, തസ്സ ന ഏകംസേന ബഹൂനി വിസജ്ജനാനി, ബഹുകാ പഞ്ഹാ, ഏകോവ ന ചാപി, സബ്ബേ പുച്ഛതി, പുബ്ബേ വിസജ്ജിതോ, യഥാ ചതുത്ഥോ അജിതോപഞ്ഹേ, യം എത്ഥ യഥാഭൂതം പരിയേസനാപദബന്ധേന വിസജ്ജനായോ ഏവം യഥാഭൂതം പരിയേസതി. യോ പുന എത്ഥ യം ഏവം പുച്ഛതി തത്ഥ അയമാകാരോ പുച്ഛനായം അന്തോജടാ ബഹിജടാതി ഗാഥാ സം॰ നി॰ ൧.൨൯ പുച്ഛിതവിസജ്ജനായ മഗ്ഗിതബ്ബാ. കഥം വിസജ്ജിതാതി ഭഗവാതി വിസജ്ജേതി? സീലേ പതിട്ഠായ നരോ സപഞ്ഞോതി ഗാഥാ. തത്ഥ ചിത്തഭാവനായ സമഥാ, പഞ്ഞാഭാവനായ വിപസ്സനാ. തത്ഥ ഏവം അനുമീയതി, യേ ധമ്മാ സമഥേന ച വിപസ്സനായ ച പഹീയന്തി, തേ ഇമേ അന്തോജടാ ബഹിജടാ. തത്ഥ വിസജ്ജനം സമഥേന രാഗോ പഹീയതി, വിപസ്സനായ അവിജ്ജാ. അജ്ഝത്തവത്ഥുകോ രാഗോ അന്തോജടാ, ബാഹിരവത്ഥുകോ രാഗോ ബഹിജടാ. അജ്ഝത്തവത്ഥുകാ സക്കായദിട്ഠി, അയം അന്തോജടാ. ഏകസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനി ച ബാഹിരവത്ഥുകാനി ബഹിജടാ, യാ ഹി അജ്ഝത്തവത്ഥുകാ യാ ദിട്ഠിഭാഗിയേന ഭവിസ്സതി, അയം ജടാ. തഥാ സംഖിത്തേന യാ കാചി അജ്ഝത്തവത്ഥുകാ തണ്ഹാ ച ദിട്ഠി ച, അയം അന്തോജടാ. യാ കാചി ബാഹിരവത്ഥുകാ തണ്ഹാ ച ദിട്ഠി ച, അയം ബഹിജടാ.
യഥാ ദേവതാ ഭഗവന്തം പുച്ഛതി ‘‘ചതുചക്കം നവദ്വാര’’ന്തി ഗാഥാ സംയുത്തനികായേ. തത്ഥ ഭഗവാ വിസജ്ജേതി ‘‘ഛെത്വാ നദ്ധിം വരത്തം ചാ’’തി ഗാഥാ, ഇദം ഭഗവാ ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിം പടിപദം വിസജ്ജേതി. ഇമായ വിസജ്ജനായ ഭഗവാ അനുമീയതി കിലേസേ എത്ഥ പുരിമായ ഗാഥായ നിദ്ദിസിതബ്ബേന. തം ഹി ചതുചക്കന്തി ചത്താരോ വാ ഹത്ഥപാദാ. നവദ്വാരന്തി നവ വണമുഖാനി. യഥാ ചതുചക്കന്തി ചത്താരോ ഉപാദാനാ, ഉപാദാനപ്പച്ചയാ ഭവോ, ഉപാദാനനിരോധാ ഭവനിരോധോ. നവദ്വാരന്തി നവ മാനവിധാ, മാനജാതികായ ഹി ദുക്ഖം സെയ്യേനമ്ഹി പരസോ തീണി തികാനി പുണ്ണം. തികേന സംയുത്തം ഹി പഞ്ചകാമഗുണികോ രാഗോ. തത്ഥ നദ്ധീതി തണ്ഹാ വിസജ്ജീയതി. വരത്തന്തി മാനം വിസജ്ജേതി, ഇച്ഛാ ലോഭോ ച പാപകോതി പഞ്ചകാമഗുണികോ രാഗോ. തത്ഥ വിസമലോഭോ പാപകോതി നിദ്ദിസിയതി സമൂലതണ്ഹന്തി. അഞ്ഞാണമൂലകാ തണ്ഹാതി അഞ്ഞാണമൂലകാ തണ്ഹാ, തണ്ഹായ ച ദിട്ഠിയാ ച പഹാനം. യേ ച പുന അഞ്ഞേപി കേചി ചതുചക്കയോഗേന തേനേവ കാരണേന ച യുജ്ജന്തി, സംസാരഗാമിനോ ധമ്മാ സബ്ബേ നിദ്ദിസിതബ്ബാ. തത്ഥായം ഗാഥാ വിസജ്ജനാ പുച്ഛായ ച വിസജ്ജനായ സമേതി സമംതി (പീ॰). യം യദി സന്ദേന അഥ സഹ ബ്യാകരണേന അനുഗീതിയം ച സോ വിചയോതി ഭഗവാ യത്തകാനി പദാനി നിക്ഖിപതി, തത്തകേഹി അനുഗായതി.
൪൬. അട്ഠഹി , ഭിക്ഖവേ, അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ദൂതെയ്യം ഗന്തുമരഹതി കാതുമരഹതി (പീ॰ ക॰) പസ്സ അ॰ നി॰ ൮.൧൬. ഇമാനി അട്ഠ പദാനി നിക്ഖിത്താനി. ഛഹി പദേഹി ഭഗവാ അനുഗായതി.
‘‘യോ വേ ന ബ്യഥതി ബ്യാഥതി (ക॰) പത്വാ, പരിസം ഉഗ്ഗവാദിനിം;
ന ച ഹാപേതി വചനം, ന ച ഛാദേതി സാസനം.
‘‘അസന്ദിദ്ധിം ച ഭണതി, പുച്ഛിതോ ന ച കുപ്പതി;
സ വേ താദിസകോ ഭിക്ഖു, ദൂതെയ്യം ഗന്തുമരഹതീ’’തി.
തത്ഥ പന ഭഗവാ യത്തകാനി പദാനി നിക്ഖിപതി, തത്തകേഹി അനുഗായതി. സത്തഹി, ഭിക്ഖവേ, അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ കല്യാണമിത്തോ പിയോ ഗരുഭാവനീയോതി വിത്ഥാരേന, ഇദം ഭഗവാ സത്തഹി പദേഹി അനുഗായതി. ഇതി ബഹുസ്സുതവാ അനുഗായതി, അപ്പതരകഥം പദം വാ നിക്ഖേപോ, ബഹുസ്സുതവാ നവ പദാനി നിക്ഖേപോ, അപ്പതരികാ അനുഗീതിയാ ബഹുതരികാ അനുഗായതി. അയം വുച്ചതി തേ അനുഗീതി ച വിചയോ, അയം വിചയോ നാമ ഹാരോ.
തത്ഥ കതമോ യുത്തിഹാരോ?
സബ്ബേസം ഹാരാനം, യാ ഭൂമീ യോ ച ഗോചരോ തേസം;
യുത്തായുത്തി പരിക്ഖാ, ഹാരോ യുത്തീതി നിദ്ദിട്ഠോ.
ഹാരാനം സോളസന്നം യഥാ ദേസനാ യഥാ വിചയോ യോ ച നിദ്ദിസിയതി, അയം നിദ്ദേസോ. അയം പുച്ഛാ സുത്തേസു ന യുജ്ജതീതി യാ തത്ഥ വീമംസാ, അയം യുത്തി.
യഥാ ഹി സഹേതൂ സപ്പച്ചയാ സത്താ സംകിലിസ്സന്തി, അത്ഥി ഹേതു അത്ഥി പച്ചയോ സത്താനം സംകിലേസായ, സഹേതൂ സപ്പച്ചയാ സത്താ വിസുജ്ഝന്തി, അത്ഥി ഹേതു അത്ഥി പച്ചയോ സത്താനം വിസുദ്ധിയാ. സീലവതാ, ആനന്ദ, പുഗ്ഗലേന ന വെയ്യാകരണിയാ കിന്തി മേ വിപ്പടിസാരോ ഉപ്പാദെയ്യ…പേ॰… അബ്യാകരണം കത്തബ്ബം, അയം വിസുദ്ധിയാ മഗ്ഗോ. തസ്സ ഹേതു കോ പച്ചയോ, സീലക്ഖന്ധസ്സ ചത്താരി ചത്താരി ഹേതു ച പച്ചയോ ച. സപ്പുരിസസംസേവോ യോ ച പതിരൂപദേസവാസോ ച, അയം ഉപാദാപച്ചയതാ സപ്പച്ചയോ. യം പോരാണകമ്മം അസ്സ വിപാകോ പച്ചയോ, തായ പച്ചയായ അത്തസമ്മാപണിധി, അയം ഹേതു. ഇതി സീലക്ഖന്ധോ സഹേതു സപ്പച്ചയോതി ഇദം ലോകികം സീലം.
യം പന ലോകുത്തരം സീലം, തസ്സ തീണി ഇന്ദ്രിയാനി പച്ചയോ – സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം – അയം പച്ചയോ. സതിന്ദ്രിയഞ്ച പഞ്ഞിന്ദ്രിയഞ്ച ഹേതു. പഞ്ഞായ നിബ്ബേധഗാമിനിയാ, യം സീലം ജായതി. സോതാപന്നസ്സ ച സീലം തേനായം ഹേതു അയം പച്ചയോ. യം പുന സമാധിനോ പസ്സദ്ധി ച പീതി ച പാമൊജ്ജം പച്ചയോ. യം സുഖം ഹേതു തേന സമാധിക്ഖന്ധോ സഹേതു സപ്പച്ചയോ. യം സമാഹിതോ യഥാഭൂതം പജാനാതി, അയം പഞ്ഞാ. തസ്സ പരതോഘോസോ അജ്ഝത്തം ച യോനിസോ മനസികാരോ ഹേതു ച പച്ചയോ ച, ഇതി ഇമേ തയോ ഖന്ധാ സഹേതൂ സപ്പച്ചയാ ഏവം സത്ത പഞ്ഞാ. സത്തബ്യാകരണീസു ച സുത്തേസു ന യുജ്ജതി. അയം യുത്തിഹാരോ. സോ ചതൂസു മഹാപദേസേസു ദട്ഠബ്ബോ.
൪൭. തത്ഥ കതമം പദട്ഠാനം?
ധമ്മം ദേസേതി ജിനോ, തസ്സ ച ധമ്മസ്സ യം പദട്ഠാനം;
ഇതി യാവ സബ്ബധമ്മാ, ഏസോ ഹാരോ പദട്ഠാനോ.
തത്ഥ പഞ്ചകാമഗുണാ കാമരാഗസ്സ പദട്ഠാനം. യേസം കേസഞ്ചി കാമരാഗോ ഉപ്പജ്ജതി ഉപ്പന്നോ വാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി വാ, ഏതേസു യേപി പഞ്ചസു രൂപേസു ആയതനേസു നാഞ്ഞത്ര ഏതേഹി കാമരാഗസ്സ പദട്ഠാനന്തി. വുച്ചതേ, തേന പഞ്ച കാമഗുണാ കാമരാഗസ്സ പദട്ഠാനം. പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി രൂപരാഗസ്സ പദട്ഠാനം. മനിന്ദ്രിയം ഭവരാഗസ്സ പദട്ഠാനം. പഞ്ചക്ഖന്ധാ സക്കായദിട്ഠിയാ പദട്ഠാനം. ഏകസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനി ദിട്ഠിരാഗസ്സ പദട്ഠാനം. കാമധാതു കാമരാഗസ്സ പദട്ഠാനം. അരൂപധാതു അരൂപരാഗസ്സ പദട്ഠാനം. സുഖസഞ്ഞാ കാമരാഗസ്സ പദട്ഠാനം. ബ്യാപാദസഞ്ഞാ ബ്യാപാദസ്സ പദട്ഠാനം. അസമ്പജഞ്ഞതാ സമ്മോഹസ്സ പദട്ഠാനം. നവ ആഘാതവത്ഥൂനി ബ്യാപാദസ്സ പദട്ഠാനം. നവവിധം മാനം നവമാനം വിധമാനസ്സ (പീ॰ ക॰) മാനസ്സ പദട്ഠാനം. സുഖാ വേദനാ രാഗാനുസയസ്സ പദട്ഠാനം. ദുക്ഖാ വേദനാ പടിഘാനുസയസ്സ പദട്ഠാനം. അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ അവിജ്ജാനുസയസ്സ പദട്ഠാനം. അത്തവാദുപാദാനഞ്ച മുസാവാദോ ച ലോഭസ്സ പദട്ഠാനം. പാണാതിപാതോ ച പിസുണവാചാ ച ഫരുസവാചാ ച ബ്യാപാദസ്സ പദട്ഠാനം. മിച്ഛത്തഞ്ച സമ്ഫപ്പലാപോ ച മോഹസ്സ പദട്ഠാനം. ഭവം ഭോഗഞ്ച വോകാരോ അഹംകാരസ്സ പദട്ഠാനം. ബാഹിരാനം പരിഗ്ഗഹോ മമംകാരസ്സ പദട്ഠാനം. കായസ്സ സങ്ഗം കായവങ്കം (പീ॰) ദിട്ഠിയാ പദട്ഠാനം. കായികദോസോ ദോസസ്സ പദട്ഠാനം. കായികകാസാവോ ലോഭസ്സ പദട്ഠാനം. യോ യോ വാ പന ധമ്മോ യേന യേന ആരമ്മണേന ഉപ്പജ്ജതി സച്ചാധിട്ഠാനേന വാ ധമ്മാധിട്ഠാനേന വാ അനുസയനേന വാ, സോ ധമ്മോ തസ്സ പദട്ഠാനം. തേന സാരമ്മണേന സോ ധമ്മോ ഉപ്പജ്ജതി.
യഥാ മനുസ്സോ പുരിമസ്സ പദസ്സ പദട്ഠാനം അലഭന്തോ ദുതിയം പദം ഉദ്ധരതി, സോ പച്ഛാനുപദം സംഹരതി. യദി പന യോ ന ദുതിയപദസ്സ പദട്ഠാനം ലഭതി, അപരം പദം ഉദ്ധരതി. തസ്സ യോ ചേസോ പച്ചയോ ഭവതി. ഏവം ധമ്മോ കുസലോ വാ അകുസലോ വാ അബ്യാകതോ വാ പദട്ഠാനം അലഭന്തോ ന പവത്തതി. യഥാ പയുത്തസ്സ ധമ്മസ്സ യോനിലാഭോ യോനിസോ ലാഭോ (പീ॰), അയം വുച്ചതി പദട്ഠാനോ ഹാരോ.
൪൮. തത്ഥ കതമോ ലക്ഖണോ ഹാരോ?
വുത്തമ്ഹി ഏകധമ്മേ, യേ ധമ്മാ ഏകലക്ഖണാ തേന;
സബ്ബേ ഭവന്തി വുത്താ, സോ ഹാരോ ലക്ഖണോ നാമ.
യേസഞ്ച സുസമാരദ്ധാ, നിച്ചം കായഗതാസതീതി ഗാഥായ വുത്തായ കായഗതാസതിയാ വുത്താ വേദനാഗതാ ചിത്തഗതാ ധമ്മഗതാ ച സതി ചതുന്നം സതിപട്ഠാനാനം ഏകേന സതിപട്ഠാനേന. ന ഹി ചിത്തം ഏകസ്മിം വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയാ പവത്തതി, നാനാസു ഗതീസു പവത്തതി, കായഗതാസതിയാ വുത്തായ വുത്താ വേദനാഗതാ ചിത്തധമ്മഗതാ ച. ന ഹി കായഗതാസതിയാ ഭാവിതായ സതിപട്ഠാനാ ചത്താരോ ഭാവനാപാരിപൂരിം ന ഗച്ഛന്തി. ഏവം തസ്സദിസേസു ധമ്മേസു വുത്തേസു സബ്ബധമ്മാ വുത്താ ച ഭവന്തി.
സചിത്തപരിയോദാപനം, ഏതം ബുദ്ധാന സാസനന്തി ഗാഥാ ചേതസികാ ധമ്മാ വുത്താ, ചിത്തേ രൂപം വുത്തം. ഇദം നാമരൂപം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം. തതോ സചിത്തപരിയോദാപനാ യം യം ഓദപേതി, തം ദുക്ഖം. യേന ഓദപേതി, സോ മഗ്ഗോ. യതോ ഓദപനാ, സോ നിരോധോ. ചക്ഖും ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തത്ഥ സഹജാതാ വേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ ഫസ്സോ മനസികാരോ ഏതേ തേ ധമ്മാ ഏകലക്ഖണാ ഉപ്പാദലക്ഖണേന. യോ ച രൂപേ നിബ്ബിന്ദതി, വേദനായ സോ നിബ്ബിന്ദതി, സഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണേസുപി സോ നിബ്ബിന്ദതി. ഇതി യേ ഏകലക്ഖണാ ധമ്മാ, തേസം ഏകമ്ഹി ധമ്മേ നിദ്ദിട്ഠേ സബ്ബേ ധമ്മാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹൊന്തി, അയം വുച്ചതി ലക്ഖണോ ഹാരോ.
തത്ഥ കതമോ ചതുബ്യൂഹോ ഹാരോ?
നിരുത്തി അധിപ്പായോ ച, ബ്യഞ്ജനാ ദേസനായ ച;
സുത്തത്ഥോ പുബ്ബാപരസന്ധി, ഏസോ ഹാരോ ചതുബ്യൂഹോ.
തത്ഥ കതമാ നിരുത്തി, സാ കഥം പരിയേസിതബ്ബാ പസ്സിതബ്ബാ (പീ॰ ക॰)? യഥാ വുത്തം ഭഗവതാ ഏകാദസഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ഖിപ്പം ധമ്മേസു മഹത്തം പാപുണാതി, അത്ഥകുസലോ ച ഹോതി, ധമ്മകുസലോ ച ഹോതി, നിരുത്തികുസലോ ച ഹോതി, ഇത്ഥാധിവചനകുസലോ ച ഹോതി, പുരിസാധിവചനകുസലോ ച, വിപുരിസാധിവചനകുസലോ ച, അതീതാധിവചനകുസലോ ച, അനാഗതാധിവചനകുസലോ ച, പച്ചുപ്പന്നാധിവചനകുസലോ ച. ഏകാധിപ്പായേന കുസലോ നാനാധിപ്പായേന കുസലോ. കിമ്ഹി ദേസിതം, അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം. ഇത്ഥാധിവചനേന പുരിസാധിവചനേന വിപുരിസാധിവചനേന സബ്ബം യഥാസുത്തം നിദ്ദിട്ഠം. തം ബ്യഞ്ജനതോ നിരുത്തികോസല്ലതോ യോ യം സുത്തസ്സ സുനിരുത്തിദുന്നിരുത്തിതം അവെക്ഖതി, ഇദം ഏവം നിരോപയിതബ്ബം. ഇദമ്പി ന നിരോപയിതബ്ബം. ഇദം വുച്ചതേ നിരുത്തികോസല്ലം.
൪൯. തത്ഥ കതമം അധിപ്പായകോസല്ലം? യഥാദേസിതസ്സ സുത്തസ്സ സബ്ബസ്സ വാരം ഗച്ഛതി ഇമേന ഭഗവതാ ദേസിതബ്ബന്തി. യഥാ കിം അപ്പമാദോ അമതം പദം, പമാദോ മച്ചുനോ പദന്തി ഗാഥാ. എത്ഥ ഭഗവതോ കോ അധിപ്പായോ? യേ അസീതിമേവ ആകങ്ഖന്തി തേ അപ്പമത്താ വിഹരിസ്സന്തി, അയം അധിപ്പായോ.
യോഗസ്സ കാലം ന നിവത്തതി യാ ച, സോ ന തത്ഥ പാപിന്തവേ ഭവന്തി;
വേദനാമഗ്ഗഇസിനാ വേദനാമഗ്ഗം ഇസിനാ (പീ॰) പവേദിതം, ധുതരജാസവാ ദുക്ഖാ പമൊക്ഖാതാ.
എത്ഥ ഭഗവതോ കോ അധിപ്പായോ? യേ ദുക്ഖേ നാസ്സാദകാ ദുക്ഖേന സാധകാ (പീ॰), തേ വീരിയമാരഭിസ്സന്തി ദുക്ഖക്ഖയായാതി. അയം തത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ. ഇതി ഗാഥായ വാ ബ്യാകരണേന വാ ദേസിതേ ഇമിനാ സുത്തേന സാധകാ, യോ ഏവം ധമ്മാനുധമ്മം പടിപജ്ജതീതി സോ അധിപ്പായോ, അയം വുച്ചതി ദേസനാധിപ്പായോ.
തത്ഥ കതമോ പുബ്ബാപരസന്ധി? യം ഗാഥായം വാ സുത്തേസു വാ പദാനി അസീതി താനി ഭവന്തി ഏവം വാ ഏവമേതി തസ്സാ ഗാഥായ സുത്തസ്സ വാ യാനി പുരിമാനി പദാനി യാനി ച പച്ഛിമകാനി , താനി സമോസാരേതബ്ബാനി. ഏവം സോ പുബ്ബാപരേന സന്ധി ഞായതി. യാ ഏകാ സമാരദ്ധാ ഗാഥാ ദ്വേ തീണി വാ തസ്സ മേകദേസേ ഭാസിതാനം അഭാസിതാഹി ഗാഥാഹി അനിദ്ദിട്ഠോ അത്ഥോ ഭവതി തദുപധാരിതബ്ബം. യംവ സബ്ബാ യം വത്തബ്ബം (പീ॰) ഇതിസ്സ പരിയേസമാനസ്സ പരിയേസനാ കങ്ഖാ, തസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ പഞ്ഞത്തീനം അപരേ പരിയേസിതബ്ബം. ഇദം വുച്ചതേ പുബ്ബാപരേന സന്ധി. കോസല്ലന്തി വത്ഥുതോ നിദാനകോസല്ലം. ബ്യഞ്ജനതോ നിരുത്തികോസല്ലം. ദേസനാധിപ്പായകോസല്ലം. പുബ്ബാപരേന സന്ധികോസല്ലം. തത്ഥ തസ്സ ഗാഥാ പരിയേസിതാ നിദാനം വാ. ഉപലബ്ഭിതും ന അത്ഥോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ വത്ഥുതോ നിദാനകോസല്ലം അത്ഥകോസല്ലം ഇമേഹി ചതൂഹി പദേഹി അത്ഥോ പരിയേസിയന്തോ യഥാഭൂതം പരിയിട്ഠോ ഹോതി. അഥ ച സബ്ബോ വത്ഥുതോ വാ നിദാനേന വാ യോ അധിപ്പായോ ബ്യഞ്ജനോ നിരുത്തി സന്ധി ച അനുത്തരോ ഏസോ പുബ്ബാപരേന ഏവം സുത്തത്ഥേന ദേസിതബ്ബം. അയം ചതുബ്യൂഹോ ഹാരോ.
൫൦. തത്ഥ കതമോ ആവട്ടോ ഹാരോ?
ഏകമ്ഹി പദട്ഠാനേ, പരിയേസതി സേസകം പദട്ഠാനം;
ആവട്ടതി പടിപക്ഖേ, ആവട്ടോ നാമ സോ ഹാരോ.
യഥാ കിം ഉന്നളാനം പമത്താനന്തി ഗാഥായോ. യം പമാദോ, ഇദം കിസ്സ പദട്ഠാനം? കുസലാനം ധമ്മാനം ഓസഗ്ഗസ്സ. കുസലധമ്മോസഗ്ഗോ പന കിസ്സ പദട്ഠാനം ? അകുസലധമ്മപടിസേവനായ. കിസ്സ പദട്ഠാനം, കുസലധമ്മപടിസേവനായ? കിസ്സ പദട്ഠാനം, കിലേസവത്ഥുപടിസേവനായ? ഇതി പമാദേന മോഹപക്ഖിയാ ദിട്ഠി അവിജ്ജാ ഛന്ദരാഗപക്ഖിയാ. തത്ഥ തണ്ഹാ ച ദിട്ഠി ചത്താരോ ആസവാ തണ്ഹാ കാമാസവോ ച ഭവാസവോ ച ദിട്ഠാസവോ ച അവിജ്ജാസവോ ച. തത്ഥ ചിത്തേ അത്ഥീതി ദിട്ഠി ചേതസികേസു നിച്ചന്തി പഞ്ചസു കാമഗുണേസു അജ്ഝാവഹനേന കാമാസവോ, ഉപപത്തീസു ആസത്തി ഭവാസവോ. തത്ഥ രൂപകായോ കാമാസവസ്സ ഭവാസവസ്സ ച പദട്ഠാനം. നാമകായോ ദിട്ഠാസവസ്സ അവിജ്ജാസവസ്സ ച പദട്ഠാനം.
തത്ഥ അല്ലിയനായ അജ്ഝത്തവാഹനം കാമാസവസ്സ ലക്ഖണം. പത്ഥനഗന്ഥനഅഭിസങ്ഖാരകായസങ്ഖാരണം ഭവാസവസ്സ ലക്ഖണം, അഭിനിവേസോ ച പരാമാസോ ച ദിട്ഠാസവസ്സ ലക്ഖണം. അപ്പടിവേധോ ധമ്മേസു അസമ്പജഞ്ഞാ ച അവിജ്ജാസവസ്സ ലക്ഖണം. ഇമേ ചത്താരോ ആസവാ ചത്താരി ഉപാദാനാനി. കാമാസവോ കാമുപാദാനം, ഭവാസവോ ഭവുപാദാനം, ദിട്ഠാസവോ ദിട്ഠുപാദാനം, അവിജ്ജാസവോ അത്തവാദുപാദാനം, ഇമേഹി ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി പഞ്ചക്ഖന്ധാ. തത്ഥ അവിജ്ജാസവോ ചിത്തേ പഹാതബ്ബോ, സോ ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സിസ്സ പഹീയതി. ദിട്ഠാസവോ ധമ്മേസു പഹാതബ്ബോ, സോ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സിസ്സ പഹീയതി. ഭവാസവോ ആസത്തിയാ പഹാതബ്ബോ, സോ വേദനാസു വേദനാനുപസ്സിസ്സ പഹീയതി. കാമാസവോ പഞ്ചസു കാമഗുണേസു പഹാതബ്ബോ, സോ കായേ കായാനുപസ്സിസ്സ പഹീയതി. തത്ഥ കായാനുപസ്സനാ ദുക്ഖമരിയസച്ചം ഭജതി. വേദനാനുപസ്സനാ പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം പച്ചയോ സുഖിന്ദ്രിയസ്സ ദുക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ സോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ ഉപെക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ, സത്തകിലേസോപചാരോ തേന സമുദയം ഭജതി. ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സനാ നിരോധം ഭജതി. ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സനാ മഗ്ഗം ഭജതി. തേനസ്സ ചതൂസു ച ദസ്സനേന തസ്സേവ സബ്ബേ പഹീയന്തി, യേന നിദ്ദിട്ഠാ പഠമം ഉന്നളാനം പമത്താനം തേസം വഡ്ഢന്തി ആസവാ. ജാനതോ ഹി പസ്സതോ ആസവാനം ഖയോ ദുക്ഖം സമുദയോ നിരോധോ മഗ്ഗോ ഹി അകുസലാ ധമ്മാ. ഏവം പരിയേസിതബ്ബാ. യാവ തസ്സ അകുസലസ്സ ഗതി തതോ പടിപക്ഖേന അകുസലേ ധമ്മേ പരിയേസതി തേസം കിലേസാനം ഹാരേന ആവട്ടതി. അയം വുച്ചതേ ആവട്ടോ ഹാരോ. ഏവം സുക്കാപി ധമ്മാ പരിയേസിതബ്ബാ. അകുസലധമ്മേ ആഗമിസ്സ.
തത്ഥ ആവട്ടസ്സ ഹാരസ്സ അയം ഭൂമി സതി ഉപട്ഠാനാ ച വിപല്ലാസാ ച ചത്താരി ഞാണാനി സക്കായസമുപ്പാദായഗാമിനീ ച പടിപദാ സക്കായനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ.
൫൧. തത്ഥ കതമോ വിഭത്തി ഹാരോ? യം കിഞ്ചി വിഭജ്ജബ്യാകരണീയം വുച്ചതി വിഭത്തി ഹാരോ. യഥാ കിം ആഗന്ത്വാ ച പുന പുഗ്ഗലോ ഹോതി, നോ വാഗതം ന പരിഭാസതി നോ വാ ന പരിഭാസതി (പീ॰), ന താവായം പരിഭാസി (ക॰) പരിപുച്ഛതായ പഞ്ഹായ അതിയനം ഏകസ്സ കിഞ്ചി – അയം വുച്ചതേ വിഭത്തി ഹാരോ.
തത്ഥ കതമോ പരിവത്തനോ ഹാരോ. യം കിഞ്ചി പടിപക്ഖനിദ്ദേസോ, അയം വുച്ചതി പരിവത്തനോ ഹാരോ. യഥാ വുത്തം ഭഗവതാ സമ്മാദിട്ഠികസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ മിച്ഛാദിട്ഠി നിജ്ജിണ്ണാ ഹോതീതി വിത്ഥാരേന സബ്ബാനി മഗ്ഗങ്ഗാനി. അയം വുച്ചതേ പരിവത്തനോ ഹാരോ.
തത്ഥ കതമോ വേവചനോ ഹാരോ?
വേവചനേഹി അനേകേഹി, ഏകം ധമ്മം പകാസിതം;
സുത്തേ യോ ജാനാതി സുത്തവിദൂ, വേവചനോ നാമ സോ ഹാരോ.
യഥാ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഏകമ്ഹി വത്ഥുമ്ഹി വേവചനേന നാനാവുത്തേന ഭഗവതാ പസംസിതോ ‘‘മഹാപഞ്ഞോ സാരിപുത്തോ ഹാസപഞ്ഞോ ജവനപഞ്ഞോ’’തി ഇദം പഞ്ഞായ വേവചനം. യഥാ ച മഗ്ഗവിഭങ്ഗേ നിയ്യാനത്ഥോ ഏകമേകം മഗ്ഗങ്ഗം വേവചനേഹി നിദ്ദിട്ഠം. ഏവം അവിജ്ജായ വേവചനാ. ഏകം അകുസലമൂലം തദേവ സന്തം തേസു തേസു ജനപദേസു തേന തേന പജാനന്തി. ന ഹി അനേന തദേവപി ആലപിയന്തി അഞ്ഞം ഭജതി. സബ്ബകാമജഹസ്സ ഭിക്ഖുനോതി കാമാ ആലപിതാ. യസ്സ നിത്ഥിണ്ണോ സങ്കോതി തേയേവ കാമേ സങ്കാതി ആലപതി. സുണമാനസ്സ പുരേതരം രജ്ജന്തി തേയേവ കാമേ രജ്ജന്തി ആലപതി. ഏവം സുത്തമ്ഹി യോ ധമ്മോ ദേസിയതി തസ്സ പരിയെട്ഠി ‘‘കതമസ്സ ധമ്മസ്സ ഇദം നാമം കതമസ്സ ഇദം വേവചന’’ന്തി. സബ്ബഞ്ഞൂ ഹി യേസം യേസം യാ നിരുത്തി ഹോതി, യഥാഗാമി തേന തേന ദേസേതീതി തസ്സ വേവചനം പരിയേസിതബ്ബം. അയം വേവചനോ ഹാരോ.
൫൨. തത്ഥ കതമോ പഞ്ഞത്തി ഹാരോ? ചത്താരി അരിയസച്ചാനീതി സുത്തം നിദ്ദിസതി, നിക്ഖേപപഞ്ഞത്തി. യാ സമുദയപഞ്ഞത്തി. കബളീകാരേ ആഹാരേ അത്ഥി ഛന്ദോ അത്ഥി രാഗോ യാവ പതിട്ഠിതം. തത്ഥ വിഞ്ഞാണം പഭവപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞപേതി. കബളീകാരേ ആഹാരേ നത്ഥി ഛന്ദോ…പേ॰… സമുഗ്ഘാതി പഞ്ഞത്തി.
തസ്സ കാമാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി, ഭവാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി, അവിജ്ജാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതീതി പഹാനപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞപേതി. തണ്ഹാ യസ്സ പുരക്ഖതാ പഞ്ഞാ പരിവത്തതി ഗാഥാ മനാപപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞപേതി. ഏവം പന മനാപപഞ്ഞത്തീതി ഏകധമ്മം ഭഗവാ പഞ്ഞപേതി. ന ഹി തണ്ഹാ ദുക്ഖസമുദയോതി കാരെത്വാ സബ്ബത്ഥ തണ്ഹാസമുദയോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ. യഥാ ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതി വിനോദേതി പജഹതീതി പടിക്ഖേപപഞ്ഞത്തി. ഏവം സബ്ബേസം ധമ്മാനം കുസലാനഞ്ച അകുസലാനഞ്ച യഞ്ചസ്സ ധമ്മക്ഖെത്തം ഭവതി, സോ ചേവ ധമ്മോ തത്ഥ പവത്തതി. തദവസിട്ഠാ ധമ്മാ തസ്സാനുവത്തകാ ഹൊന്തി. സാ ദുവിധാ പഞ്ഞത്തി – പരാധീനപഞ്ഞത്തി ച സാധീനപഞ്ഞത്തി ച. കതമാ സാധീനപഞ്ഞത്തി? സമാധിം, ഭിക്ഖവേ പസ്സ സം॰ നി॰ ൩.൫, ഭാവേഥ, സമാഹിതോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു യഥാഭൂതം പജാനാതി. ‘‘രൂപം അനിച്ച’’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, അയം സാധീനപഞ്ഞത്തി പരാധീനപഞ്ഞത്തി ച, സാ പഞ്ഞത്തി പഞ്ഞായ ച സീലസ്സ ച, യഥാ ചത്താരി ഝാനാനി ഭാവേഥ. തസ്സ അത്ഥി സമാധിന്ദ്രിയം മുദൂനി ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി താനി ചതുപരാധീനാനി, തീണി അവെച്ചപ്പസാദേതി പരാധീനം സമാധിന്ദ്രിയം ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി പരാധീനാതി ചതൂസു അരിയസച്ചേസു അപരാധീനം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം സതിപട്ഠാനേസു സമ്മപ്പധാനേസു വീരിയിന്ദ്രിയം. ഇതി സകേ പദട്ഠാനേ സകേ ഖെത്തസാധീനോ സോ ധമ്മോ, സോ ച തത്ഥ പഞ്ഞാപേതബ്ബോ. തസ്സ പടിപക്ഖാ നിഘാതോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ. എത്ഥായം അനേകാകാരപഞ്ഞത്തി കേന കാരണേന അയം ധമ്മോ പഞ്ഞത്തോതി. അയം വുച്ചതേ പഞ്ഞത്തി.
൫൩. തത്ഥ കതമോ ഓതരണോ ഹാരോ? ഛസു ധമ്മേസു ഓതാരേതബ്ബം. കതമേസു ഛസു? ഖന്ധേസു ധാതൂസു ആയതനേസു ഇന്ദ്രിയേസു സച്ചേസു പടിച്ചസമുപ്പാദേസു. നത്ഥി തം സുത്തം വാ ഗാഥാ വാ ബ്യാകരണം വാ. ഇമേസു ഛന്നം ധമ്മാനം അഞ്ഞതരസ്മിം ന സന്ദിസ്സതി. എത്താവതാ ഏസ സബ്ബാ ദേസനാ യാ താ ഖന്ധാ വാ ധാതുയോ വാ ആയതനാനി വാ സച്ചാനി വാ പടിച്ചസമുപ്പാദോ വാ, തത്ഥ പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം വേദനാക്ഖന്ധോ രാഗദോസമോഹാനം പദട്ഠാനം. തത്ഥ തിസ്സോ വേദനായോ തസ്സ സുഖായ വേദനായ സോമനസ്സോ സവിചാരോ, ദുക്ഖായ വേദനായ ദോമനസ്സോ സവിചാരോ, അദുക്ഖമസുഖായ വേദനായ ഉപെക്ഖോ സവിചാരോ. യം പുന തത്ഥ വേദയിതം ഇദം ദുക്ഖസച്ചം, ഖന്ധേസു സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ തത്ഥ കായോ പമത്തം സഉപവത്തതി, തഞ്ച സങ്ഖാരഗതോ ദ്വിധാ ച ഭവങ്ഗോതരണം കമ്മം തീണി ച സങ്ഖാരാനി പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാ വാ അപുഞ്ഞാ വാ ആനെഞ്ജാ വാ ഹേതു സബ്ബസരാഗസ്സ നോ വീതരാഗസ്സ, ദോസസ്സ അഭിസങ്ഖാരാനി ച അവീതരാഗോ ചേതേതി ച പകപ്പേതി ച, വീതരാഗോ പന ചേതേതി ച നോ അഭിസങ്ഖരോതി, യം ഉണ്ഹം വജിരം കട്ഠേ വാ രുക്ഖേ വാ അഞ്ഞത്ഥ വാ പതന്തം ഭിന്ദതി ച ഡഹതി ച, ഏവം സരാഗചേതനാ ചേതേതി ച അഭിസങ്ഖരോതി ച. യഥാ സതം വജിരം ന ഭിന്ദതി ന ച ഡഹതി, ഏവം വീതരാഗചേതനാ ചേതേതി ന ച അഭിസങ്ഖരോതി. തത്ഥ പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഏകോ ഖന്ധോ അനിന്ദ്രിയസരീരം സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ.
തത്ഥ ധാതൂനം അട്ഠാരസ ധാതുയോ. തത്ഥ യാ രൂപീ ദസ ധാതുയോ, താസു ദേസിയമാനാസു രൂപക്ഖന്ധോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ, ദുക്ഖം അരിയസച്ചം. യേപി ച ഛ വിഞ്ഞാണകായാ മനോധാതുസത്തമാ, തത്ഥ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ ച നിദ്ദിസിതബ്ബോ, ദുക്ഖം അരിയസച്ചം. ധമ്മധാതു പന ധമ്മസമോസരണാ, സോ ധമ്മോ ഹേതുനാ ച നിസ്സന്ദേന ച ഫലേന ച കിച്ചേന ച വേവചനേന ച യേന യേന ഉപലബ്ഭതി, തേന തേന നിദ്ദിസിതബ്ബോ. യദി വാ കുസലാ യദി വാ അകുസലാ യദി വാ അബ്യാകതാ യദി വാ അസങ്ഖതാ. ദ്വാദസന്നം ആയതനാനം ദസ ആയതനാനി രൂപാനി തം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം നിദ്ദിസിതബ്ബം. രൂപക്ഖന്ധോ ച മനായതനഞ്ച വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധേന നിദ്ദിസിതബ്ബം, ദുക്ഖം അരിയസച്ചം. ധമ്മായതനം നാനാധമ്മസമോസരണം. തത്ഥ യേ ധമ്മാ ഇന്ദ്രിയാനം ഇന്ദ്രിയേസു നിദ്ദിസിതബ്ബാ, യേ അനിന്ദ്രിയാനം അനിന്ദ്രിയേസു നിദ്ദിസിതബ്ബാ. പരിയായതോ ച ഓതാരേതബ്ബാ. യഥാ സാ ധമ്മധാതു തഥാ ധമ്മായതനം പരിയേസിതബ്ബം. യായേവ ഹി ധമ്മധാതു തദേവ ധമ്മായതനം അനൂനം അനധികം.
തത്ഥ പടിച്ചസമുപ്പാദോ അത്ഥി തിവിധോ, അത്ഥി ചതുബ്ബിധോ, അത്ഥി ദുവിധോ. തത്ഥ തിവിധോ പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഹേതുഫലനിസ്സന്ദോ. അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാ തണ്ഹാ ഉപാദാനം ച അയം ഹേതു, വിഞ്ഞാണം നാമരൂപം സളായതനം ഫസ്സോ വേദനാ ച അയം പച്ചയോ, യോ ഭവോ അയം വിപാകോ, യാ ജാതി മരണം അയം നിസ്സന്ദോ.
കഥം ചതുബ്ബിധോ ഹേതു പച്ചയോ വിപാകോ നിസ്സന്ദോ ച? അവിജ്ജാ ച തണ്ഹാസങ്ഖാരാ ച ഉപാദാനം ച – അയം ഹേതു. വിഞ്ഞാണം നാമരൂപസ്സ പച്ചയോ. നാമരൂപം ഉപപജ്ജതി, തഥാ ഉപപന്നസ്സ സളായതനം ഫസ്സോ വേദനാ ച – അയം പച്ചയോ. യോ ഭവോ അയം വിപാകോ. യാ ജാതി യാ ച ജരാമരണം – അയം നിസ്സന്ദോ.
കഥം ദുവിധോ പടിച്ചസമുപ്പാദോ? അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാ തണ്ഹാ ഉപാദാനം – അയം സമുദയോ. വിഞ്ഞാണം നാമരൂപം സളായതനം ഫസ്സോ വേദനാ ഭവോ ജാതി മരണഞ്ച – ഇദം ദുക്ഖം. യം പന അവിജ്ജാനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ ഇമാനി തപ്പടിപക്ഖേന ദ്വേ സച്ചാനി. തസ്മാ പടിച്ചസമുപ്പാദോ യേന ആകാരേന നിദ്ദിട്ഠോ, തേന തേന നിദ്ദിസിതബ്ബോ.
തഥാ ബാവീസതി ഇന്ദ്രിയാനി. ദ്വാദസ ഇന്ദ്രിയാനി ചക്ഖുന്ദ്രിയാനി ചക്ഖുന്ദ്രിയം യേന ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം, ഇദം ദുക്ഖം. പുരിസിന്ദ്രിയം ച ദിട്ഠിയാ ച തണ്ഹാപദട്ഠാനം. യതോ പുരിസോ പുരിസകാനം തം ഏവം കാതബ്ബതാ. അഥ അജ്ഝത്തം സാരജ്ജതി. അയം അഹംകാരോ തം യസാ സാരത്തോ ബഹിദ്ധാ പരിയേസതി, അയം മമംകാരോ ഏവം ഇത്ഥീ, തത്ഥ സുഖിന്ദ്രിയം ച സോമനസ്സിന്ദ്രിയം ച പുരിസിന്ദ്രിയസ്സാനുവത്തകാ ഹൊന്തി. തസ്സ അധിപ്പായപരിപുണ്ണാ ലോഭധമ്മാ കുസലമൂലേ പവഡ്ഢെന്തി. തസ്സ ചേ അയമധിപ്പായോ ന പാരിപൂരിം ഗച്ഛതി. തസ്സ ദുക്ഖിന്ദ്രിയം ച ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം ച വത്തതി. ദോസോ ച അകുസലമൂലം പവഡ്ഢതി. സചേ പന ഉപെക്ഖാ ഭാവേതി ഉപെക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ അനുവത്തകാമാ ഭവതി. അമോഹോ ച കുസലമൂലം പവഡ്ഢതി. ഇതി സത്ത ഇന്ദ്രിയാനി കിലേസവത്ഥുമുപാദായ അനന്വേമാനി അവമാനി സബ്ബസ്സ വേദനാ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പുരിസിന്ദ്രിയം. തത്ഥ അട്ഠ ഇന്ദ്രിയാനി സദ്ധിന്ദ്രിയം യാവ അഞ്ഞാതാവിനോ ഇന്ദ്രിയം, അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ. ദസന്നം പഞ്ഞിന്ദ്രിയാനം കാമരാഗസ്സ പദട്ഠാനം. മനിന്ദ്രിയം ഭവരാഗസ്സ പദട്ഠാനം. പഞ്ഞിന്ദ്രിയാനി രൂപരാഗസ്സ പദട്ഠാനം. ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ച പുരിസിന്ദ്രിയം ച സത്ത പഞ്ഞത്തിയാ പദട്ഠാനം. തത്ഥ യേന യേന ഇന്ദ്രിയേന യുത്തം വാ ഗാഥായ ഓതാരേതും സക്കോതി, തേന തേന നിദ്ദിസിതബ്ബോ. ഏവം ഖന്ധേസു ധാതൂസു ആയതനേസു സച്ചേസു പടിച്ചസമുപ്പാദേസു അയം ഓതരണോ ഹാരോ.
൫൪. തത്ഥ കതമോ സോധനോ ഹാരോ? യോ ഗാഥാ ഏകേന ആരമ്ഭോ ഭാസിസ്സന്തി. തത്ഥ ഏകിസ്സാ ഭാസിതായ അവസിട്ഠാസു ഭാസിതാസു സോ അത്ഥോ ന നിദ്ദിസിതബ്ബോ. കിം കാരണം? ന ഹി താവ സോ അത്ഥോ ഭാസിതോ, സോ അഭാസിതോ ന സക്കാ നിദ്ദിസിതും. യഥാ കിം അപ്പമാദോ അമതം പദന്തി ഗാഥാ അയമേകാ ഗാഥാ നിദ്ദിസിതബ്ബാ. കിം കാരണം, അത്ഥിക്ഖാതാവ ഇമസ്സ ആരമ്ഭസ്സ അനഭാസിതം?
ഏവം ഏതം (പീ॰) പസ്സ ധ॰ പ॰ ൨൨ വിസേസതോ ഞത്വാ, അപ്പമാദമ്ഹി പണ്ഡിതാ;
അപ്പമാദേ പമോദന്തി, അരിയാനം ഗോചരേ രതാതി.
ഇദം അഭാസിതം. ഇമിസ്സാപി ഗാഥായ ഭാസിതായ അത്ഥോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ. കിം കാരണം, അത്ഥി തത്ഥ അവസിട്ഠം? തേ ഝായിനോ ധ॰ പ॰ ൨൩ സാതതികാ, നിച്ചം ദള്ഹപരക്കമാതി ഗാഥാ, ഏവം ഇമാ ഗാഥായോ ഉപധാരിതാ യദാ ഭവന്തി, തദാ അത്ഥോ നിദ്ദിസിതബ്ബോ. ഏവം അസ്സുതപുബ്ബേസു സുത്തേസു ബ്യാകരണേസു വാ ഏകുദ്ദേസോ ഭാസിതോ. യാ വീമംസാ തുലനാ ഇദം അത്ഥി കിച്ചം, ഇദം സുത്തം ഭാസിതം തസ്സ വേവചനം നിദ്ദിട്ഠം വാ ന വാതി. തത്ഥ യാ വീമംസാ, അയം വുച്ചതേ സോധനോ ഹാരോ.
൫൫. തത്ഥ കതമോ അധിട്ഠാനോ ഹാരോ? ഏകത്തതാ ച വേമത്തതാ ച. തത്ഥ കിതപഞ്ഞത്തി ച കിച്ചപഞ്ഞത്തി ച. സാ ഏകത്തതാ ച വേമത്തതാ ച യഥാ പഞ്ഞത്തി ഏകവേവചനേന വേമത്തതാ പജാനാതീതി പഞ്ഞാ, സാ ച ആധിപതെയ്യട്ഠേന പഞ്ഞത്തി. യം അനോമത്തിയട്ഠേന പഞ്ഞത്തന്തി. തം അനോമത്തിയട്ഠേന പഞ്ഞാബലം. തനുഭൂതാ ഗോചരത്തവസാ സേവസതി തീസു രതനേസു അനുസ്സതി ബുദ്ധാനുസ്സതി ധമ്മാനുസ്സതി സങ്ഘാനുസ്സതി അവിപരീതാനുസ്സരണതായ. സമ്മാദിട്ഠി ധമ്മാനം പവിചയേന ധമ്മവിചയസമ്ബൊജ്ഝങ്ഗോ അഭിനീഹാരതോ അഭിഞ്ഞാതി. സങ്ഖേപേന മഗ്ഗാ കാ വത്ഥു അവികോപനതായ ഏകത്താ, യഥാ ഉണ്ഹേന സംസട്ഠം ഉണ്ഹോദകം, സീതേന സംസട്ഠം സീതോദകം ഖാരോദകം ഗുള്ഹോദകന്തി, ഇദം ഏകത്തതാ വേമത്തതാ ച.
അത്ഥി പുന ധമ്മോ നാനാധമ്മസങ്ഘതോ ഏകതോ യഥാരൂപം ചത്താരോ വാരേതബ്ബാ, തഞ്ച രൂപന്തി ഏകത്തതാ. പഥവീധാതു ആപോ തേജോ വായോധാതൂതി വേമത്തതാ. ഏവം സബ്ബാ ചതസ്സോ ധാതുയോ രൂപന്തി ഏകത്തതാ, പഥവീധാതു ആപോ തേജോ വായോധാതൂതി വേമത്തതാ. പഥവീധാതൂതി ലക്ഖണതോ ഏകത്തതാ, സംകിണ്ണവത്ഥുതോ വേമത്തതാ. യം കിഞ്ചി കക്ഖളലക്ഖണം, സബ്ബം തം പഥവീധാതൂതി ഏകത്തതാ. കേസാ ലോമാ നഖാ ദന്താ ഛവി ചമ്മന്തി വേമത്തതാ. ഏവം സബ്ബം ചതസ്സോ ധാതുയോ രൂപന്തി ഏകത്തം. സദ്ദാ ഗന്ധാ രസാ ഫൊട്ഠബ്ബാതി വേമത്തതാ.
അത്ഥി പുന ധമ്മോ വേമത്തതാ അഞ്ഞോ നാമം ലഭതി. യഥാ കായാനുപസ്സനായ നവസഞ്ഞാ വിനീലകസഞ്ഞാ ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാ, അയം അസുഭസഞ്ഞാ, യാ ഏകത്തതാ ആരമ്മണതോ വേമത്തതോ, സാ ഏവം സഞ്ഞാവേദനാസു ആദീനവം സമനുപസ്സതോ തഥാധിട്ഠാനം സമാധിന്ദ്രിയം ച സായേവ ധമ്മേസു തത്ഥ സഞ്ഞാഭാവനാ വീരിയിന്ദ്രിയം ച ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സനാ ചിത്തേ അത്തസഞ്ഞം പജഹതോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ച ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സനാ. (ഇതി) ( ) നത്ഥി പീ॰ പൊത്ഥകേ യോ കോചി ഞാണപചാരോ സബ്ബസോ പഞ്ഞായ ഗോചരോ പഞ്ഞാ, അയം വേമത്തതാ, യഥാ കാമരാഗോ ഭവരാഗോ ദിട്ഠിരാഗോതി വേമത്തതാ തണ്ഹായ. ഇതി യം ഏകത്തതായ ച വേമത്തതായ ച ഞാണം വീമംസനാ തുലനാ. അയം അധിട്ഠാനോ ഹാരോ.
൫൬. തത്ഥ കതമോ പരിക്ഖാരോ ഹാരോ? സഹേതു സപ്പച്ചയം വോദാനഞ്ച സംകിലേസോ ച, യം തദുഭയം പരിയെട്ഠി, സ പരിക്ഖാരോ ഹാരോ. ഇതി ധമ്മാനം സഹേതുകാനം ഹേതു പരിയേസിതബ്ബോ, സപ്പച്ചയാനം പച്ചയോ പരിയേസിതബ്ബോ.
തത്ഥ കിം നാനാകരണം, ഹേതുസ്സ ച പച്ചയസ്സ ച? സഭാവോ ഹേതു, പരഭാവോ പച്ചയോ. പരഭാവസ്സ പച്ചയോ ഹേതുപി, സഭാവസ്സ ഹേതുയാ പരഭാവസ്സ കസ്സചി പച്ചയോ അവുത്തോ ഹേതു, വുത്തോ പച്ചയോ. അജ്ഝത്തികോ ഹേതു, ബാഹിരോ പച്ചയോ. സഭാവോ ഹേതു, പരഭാവോ പച്ചയോ. നിബ്ബത്തകോ ഹേതു, പടിഗ്ഗാഹകോ പരിഗ്ഗാഹകോ (ക॰) പച്ചയോ. നേവാസികോ ഹേതു, ആഗന്തുകോ പച്ചയോ. അസാധാരണോ ഹേതു, സാധാരണോ പച്ചയോ. ഏകോയേവ ഹേതു, അപരാപരോ പച്ചയോ.
ഹേതുസ്സ ഉപകരണം സമുദാനേതബ്ബോ. സമുദാനം ഹേതു, തത്ഥ ദുവിധോ ഹേതു. ദുവിധോ പച്ചയോ – സമനന്തരപച്ചയോ ച പരമ്പരപച്ചയോ ച. ഹേതുപി ദുവിധോ – സമനന്തരഹേതു ച പരമ്പരഹേതു ച. തത്ഥ കതമോ പരമ്പരപച്ചയോ? അവിജ്ജാ നാമരൂപസ്സ പരമ്പരപച്ചയോ, വിഞ്ഞാണം സമനന്തരപച്ചയതായ പച്ചയോ. യദി ആദിമ്ഹി അവിജ്ജാനിരോധോ ഭവതി നാമരൂപസ്സ നിരോധോപി. തത്ഥ സമനന്തരം കിം കാരണം പരമ്പരപച്ചയോ സമനന്തരപച്ചയോ സമുദ്ദാനിതോ, അയം പച്ചയതോ. തത്ഥ കതമോ പരമ്പരഹേതു? വിജാനന്തസ്സ പരമ്പരഹേതുതായ ഹേതു, അഞ്ഞാകാരോ സമനന്തരഹേതുതായ ഹേതു. യസ്സ ഹി യം സമനന്തരം നിബ്ബത്തതി, സോ തസ്സ ഹേതുപി ജാതിനിരോധാ ബഹി ആകാരനിരോധോ, ആകാരനിരോധാ ദണ്ഡനിരോധോ, ദണ്ഡനിരോധാ ഖണ്ഡനിരോധോ. ഏവം ഹേതുപി ദ്വിധാ സോ താഹി പസ്സിതബ്ബോ.
പടിച്ചസമുപ്പാദോ യഥാ അവിജ്ജാപച്ചയോ തസ്സ പുന കിംപച്ചയോ, അയോനിസോ മനസികാരോ. സോ കസ്സ പച്ചയോ സങ്ഖാരാനം, ഇതി പച്ചയോ ച സമുപ്പന്നം ച തസ്സ കോ ഹേതു അവിജ്ജായേവ . തഥാ ഹി പുരിമാ കോടി ന പഞ്ഞായതി. തത്ഥ അവിജ്ജാനുസയോ അവിജ്ജാപരിയുട്ഠാനസ്സ ഹേതു പുരിമാ ഹേതു പച്ഛാ പച്ചയോ, സാപി അവിജ്ജാസങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ചതൂഹി കാരണേഹി സഹജാതപച്ചയതായ സമനന്തരപച്ചയതായ അഭിസന്ദനപച്ചയതായ പതിട്ഠാനപച്ചയതായ.
൫൭. കഥം സഹജാതപച്ചയതായ അവിജ്ജാസങ്ഖാരാനം പച്ചയോ? യം ചിത്തം രാഗപരിയുട്ഠം, തത്ഥ അവിജ്ജാപരിയുട്ഠാനേന സബ്ബം പഞ്ഞായ ഗോചരം ഹന്തി. തത്ഥ സങ്ഖാരാ തിപച്ചയട്ഠികാ അദ്ധാഭൂമികാരമഹത്തസ്സ ലദ്ധാ ഭൂമികരമഹത്തസ്സ (പീ॰ ക॰) അയം അവിജ്ജാസഹസമുപ്പന്നം വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലതമാപജ്ജന്തീ ചതൂഹി കാരണേഹി പഞ്ഞാ പഹീയതി. കതമേഹി ചതൂഹി? അനുസയോ പരിയുട്ഠാനം സംയോജനം ഉപാദാനം. തത്ഥ അനുസയോ പരിയുട്ഠാനം ജാതി പരിയുട്ഠിതാ സംയുജ്ജതി സംയുത്താ ഉപാദിയതി ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോ. ഏവം തേ സങ്ഖാരാ തിവിധാ ഉപ്പന്നാ ഭൂമിഗതാ നാസഞ്ഞത്ഥ അയം മഗ്ഗേന വിനീതത്തായാതി വിനിഭത്തായ (പീ॰), വിനിഭത്തതായ (ക॰) തേ ഥാമഗതാ അപതിവിനീതാതിപി തേ സങ്ഖാരാതി വുച്ചതി, ഏവം സഹേതുസമുപ്പന്നട്ഠേന അത്ഥി മേവ പച്ചയാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ നിദ്ദിട്ഠം അപനെത്വാ കുസലം അകുസലം കുസലോ ച അകുസലോ ച പക്ഖിപിതബ്ബോ, വിപാകധമ്മാ അപനെത്വാ വചനീയം അവചനീയം വചനീയഞ്ച അവചനീയഞ്ച പക്ഖിപിതബ്ബം, ഭവഅപേവിരിത്താ, സബ്ബസുത്തം പരിക്ഖിപിതബ്ബം.
ദസ തഥാഗതബലാനി ചത്താരി വേസാരജ്ജാനി പുഞ്ഞാനി അനഞ്ഞാകതം അവിജ്ജാ സമനന്തരപച്ചയതായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ യേന ചിത്തേന സഹ സമുപ്പന്നാ അവിജ്ജാ തസ്സ ചിത്തസ്സ സമനന്തരചിത്തം സമുപ്പന്നന്തി, തസ്സ യം സമനന്തരചിത്തം സമുപ്പന്നന്തി, തസ്സ പച്ഛിമസ്സ ചിത്തസ്സ പുരിമചിത്തം ഹേതുപച്ചയതായ പച്ചയോ, തേന അവിജ്ജാ ഹേതു തേന ചിത്തേന ഉപാദാനം അനോകാസകതാ ഞാണം ന ഉപ്പജ്ജന്തി. യാ തസ്സ അപ്പമാദാ ധാതു അഭിജ്ഝാഭിസന്ദിതാ തഹിം വിപല്ലാസാ ഉപ്പജ്ജന്തി ‘‘അസുഭേ സുഭ’’ന്തി ‘‘ദുക്ഖേ സുഖ’’ന്തി, തത്ഥ സങ്ഖാരാ ഉപ്പജ്ജന്തി രത്താ ദുട്ഠാ മൂലസ്സ ചേതനാ രാഗപരിയുട്ഠാനേന ബ്യാപാദപരിയുട്ഠാനേന അവിജ്ജാപരിയുട്ഠാനേന ദിട്ഠിവിപല്ലാസോ വത്ഥുനിദ്ദേസേ നിദ്ദിസിതബ്ബോ , യം വിപരീതചിത്തോ വിജാനാതി അയം ചിത്തവിപല്ലാസോ, യാ വിപരീതസഞ്ഞാ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി അയം സഞ്ഞാവിപല്ലാസോ. യം വിപരീതദിട്ഠി അഭിനിവിസതി അയം ദിട്ഠിവിപല്ലാസോ. അട്ഠ മിച്ഛത്താനി വഡ്ഢന്തി, തീണി അകുസലാനി അയോനിസോ മനസികാരേ ഉപ്പന്നം വിഞ്ഞാണഞ്ച വിജ്ജഞ്ച കരൊന്തി. ഇതി പുബ്ബാപരന്തേ അകുസലാനാതരിതരോ സങ്ഖാരാ വുദ്ധിം വേപുല്ലതം ഗച്ഛന്തി. തേ ച മഹതാ ച അപ്പടിവിദിതാ പോനോഭവികാ പോനൊബ്ഭവികാ (ക॰) സങ്ഖാരാ ഭവന്തി. ഇതി ഏവം അവിജ്ജാ സഹജാതപച്ചയതായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ സമനന്തരപച്ചയതായ ച.
൫൮. കഥം അഭിസന്ദനാകാരേന അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ? സാ അവിജ്ജാ തേ സങ്ഖാരേ അഭിസന്നേതി പരിപ്ഫരതി. സെയ്യഥാപി നാമ ഉപ്പലം വാ പദുമം വാ തം ഉദകേ വഡ്ഢം അസ്സ, സീതേന വാരിനാ അഭിസന്നം പരിസന്ദനം വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലതം ആപജ്ജതി. ഏവം അഭിസന്ദനട്ഠേന അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ.
കഥം പതിട്ഠഹനട്ഠേന അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ? തേ സങ്ഖാരാ അവിജ്ജായം നിസ്സായ വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലതം ആപജ്ജന്തി. സെയ്യഥാപി നാമ ഉപ്പലം വാ പദുമം വാ പഥവിം നിസ്സായ പഥവിം പതിട്ഠായ വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലതം ആപജ്ജതി. ഏതേ സങ്ഖാരാ അവിജ്ജായം പതിട്ഠിതാ അവിജ്ജായം നിസ്സായ വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലതം ഗച്ഛന്തി. ഏവം പതിട്ഠഹനട്ഠേന അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ.
പുന രാഗസഹഗതസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകേന പടിസന്ധിമ്ഹി ഭവോ നിബ്ബത്തതി, തം കമ്മസ്സ കാമസ്സ (പീ॰) സബ്ബം അഭിനിവിട്ഠം അഞ്ഞാണവസേന പോനോഭവികാ സങ്ഖാരാതി വുച്ചന്തി, ഏവമ്പി അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ അത്ഥി. പുന പഞ്ചസു യേ ച സെക്ഖാ പുഗ്ഗലാ, യേ ച അസഞ്ഞിസമാപത്തിം സമാപന്നാ, യേ ച ഭവഗതാ, യേ ച അന്തോഗതായേവ സംസേദജാ, യേ ച വാ പന അഞ്ഞോ ഹി കോചി അനാഗാമിഭൂതാ ന ചേതെന്തി ന ച പത്ഥെന്തി, തേസം കിം പച്ചയാ സങ്ഖാരാ. പുന രാഗാ അത്ഥി തേസം സങ്ഖാരാനി ഉപാദാനാനി ചിത്തമനുസ്സരന്തിയേവ അവിപക്കവിപാകസമൂഹതാ അസമുച്ഛിന്നപച്ചയാ തേസം പുന ച ഗതോ ഭവതി. ഏവമ്പി ഹി അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ. പുന സാ തേ ന ഉപാദാനാ നപി സങ്ഖാരാ അത്ഥി, പുന തേസം സത്ത അനുസയാ അസമൂഹതാ അസമുച്ഛിന്നാ തദാരമ്മണം ഭവതി. വിഞ്ഞാണസ്സ പതിട്ഠായ വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപം. ഏവമ്പി അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ. പുന സാ യം കിഞ്ചി കമ്മം ആചയഗാമി സബ്ബം തം അവിജ്ജാവസേന അഭിസങ്ഖരിയതി തണ്ഹാവസേന ച അല്ലീയതി അഞ്ഞാണവസേന ച തത്ഥ ആദീനവമ്പി ന ജാനാതി. തദേവ വിഞ്ഞാണബീജം ഭവതി, സായേവ തണ്ഹാസിനേഹോ ഭവതി. സായേവ അവിജ്ജാ സമ്മോഹോതി. ഏവമ്പി അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ വത്തബ്ബാ. ഇതി ഇമേഹി ആകാരേഹി അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ.
തത്ഥ അവിജ്ജായ ഹേതു അയോനിസോ മനസികാരോ പച്ചയോ ഹോതി. തത്ഥ അഭിച്ഛേദോ അയം തത്ഥ തതിയം ബലം ഫലം (പീ॰) നിവത്തി, അയം പടിസന്ധി. തത്ഥ പുനബ്ഭവോ യോ അവെച്ഛേദോ അസമുഗ്ഘാതനട്ഠേന അയം അനുസയോ. യഥാ പടാകം വാ സാടകം വാ ദ്വേ ജനാ പീളേസു ച ഏകാ വാ ബലം വാ അസ്സ നിവാടസ്സേസു, ന പന പീളേസു സോസെയ്യ. തത്ഥ യം സിനേഹാ ആപോധാതു അനുപുല്ലനാ സോസേതബ്ബാ. ഉണ്ഹധാതുമാഗമ്മ സചേ പുന തം ആകാസേ നിക്ഖിപെയ്യ തം ഉസ്സാവേന യേഭുയ്യതരം സിനേഹമാപജ്ജെയ്യ, ന ഹി അനാഗമ്മ തേജോധാതും പരിസേസം ഗച്ഛെയ്യ. ഏവമേവ ഭവഗ്ഗപരമാപി സമാപത്തി ന അനുരൂപസ്സ സമുഗ്ഘാതായ സംവത്തതി. തേ ഹി ആലയന്തി സമ്മസന്തി, ന ച തണ്ഹായ തണ്ഹാപഹാനം ഗച്ഛന്തി. തത്ഥ സോ അസമുഗ്ഘാതോ. അവിജ്ജായ അനുസയോ ച ചിത്തസ്സ സമ്പലിബോധോ, ഇദം പരിയുട്ഠാനം. യഥാഭൂതം വിഞ്ഞാണസ്സ അപ്പടിവേധോ അയം അവിജ്ജാആസവോ അവിജ്ജാവിഞ്ഞാണബീജം ഭവതി. യം ബീജം സോ ഹേതു ന സമുച്ഛിജ്ജതി, അസമുച്ഛിജ്ജന്തോ പടിസന്ദേഹതി. പടിസന്ദഹന്തോ ന സമുഗ്ഘാതം ഗച്ഛതി. അസമുഗ്ഘാതം ചിത്തം പരിയോനഹതി, പരിയോനദ്ധചിത്തോ യഥാഭൂതം നപ്പജാനാതി, ഇതി സഞ്ഞാണസ്സ സാസവത്ഥോ, അവിജ്ജത്ഥോ, ഹേതുഅത്ഥോ, അവച്ഛേദത്ഥോ, അനിവത്തിഅത്ഥോ, ഫലത്ഥോ പടിസന്ധിഅത്ഥോ, പുനബ്ഭവത്ഥോ, അസമുഗ്ഘാതത്ഥോ, അനുസയത്ഥോ, പരിയുട്ഠാനത്ഥോ, അപടിവേധനത്ഥോ. എത്താവതാ അവിജ്ജായ ഖെത്തം നിദ്ദിട്ഠം ഭവതി. അയം വുച്ചതേ പരിക്ഖാരോ നാമ ഹാരോ.
൫൯. തത്ഥ കതമോ സമാരോപനോ ഹാരോ? ഉഗ്ഘടിതമ്ഹി തമ്ഹി സന്തഞ്ചേവ ച നം വിത്ഥാരം പന വത്തബ്ബം. വിത്ഥാരവിധം ചിത്തഞ്ഞാ അയം സമാരോപനോ ഹാരോ. തത്ഥ നാമനിദ്ദേസോ ഉപഘടകാ ഉഗ്ഘടകാ (പീ॰) വത്ഥുനിദ്ദേസോ വേവചനം വത്ഥുഭൂതോ വിത്ഥാരോ. യഥാ കിം, യാ ഭിക്ഖൂനം വത്തതോ നിവത്തതോ (പീ॰) പഹാതബ്ബോ, അയം ഉപഘടനാ.
തത്ഥ കതമോ സമാരോപനോ? കിഞ്ചി ന വത്തബ്ബം, രൂപരാഗം വാ നാമവന്തപഹാതബ്ബം നാമമന്തപഹാതബ്ബം (ക॰). യാവ വിഞ്ഞാണന്തി വിത്ഥാരേന കാതബ്ബാനി. അവിജ്ജാ താ ഓപമ്മേന പഞ്ഞാപേതബ്ബാ, അയം സമാരോപനോ. നിസ്സിതചിത്തസ്സ ച മത്തികോ ച നിസ്സയോ തണ്ഹാ ച ദിട്ഠി ച. തത്ഥ ദിട്ഠി അവിജ്ജാ തണ്ഹാ സങ്ഖാരാ. തത്ഥ ദിട്ഠിപച്ചയാ തണ്ഹാ ഇമേ അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ. തത്ഥ നിസ്സിതം വിഞ്ഞാണം ഇദം സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണം യാവ ജരാമരണം, ഇദം സംഖിത്തേന ഭാസിതേ അവസിട്ഠം പരോപയതി.
അനിസ്സിതസ്സ പസ്സ ഉദാ॰ ൭൪ ചലിതം നത്ഥീതി തസ്സ ഏവം ദിട്ഠിയാ തണ്ഹായ ച പഹാനം തത്ഥ ദിട്ഠിഅവിജ്ജാനിരോധായ ഭൂതം വിഞ്ഞാണം സരാഗട്ഠാനിയേസു ധമ്മേസു തം തം ധമ്മം ഉപെച്ച അഞ്ഞം ധമ്മം ധാവതി മക്കടോപമതായ, അഥ ഖ്വസ്സ പരിത്തേസു ധമ്മേസു സരാഗട്ഠാനിയേസു ഛന്ദരാഗോ നത്ഥി കുതോ തതോ ചലനാ, അധിമത്തേസു സത്തേസു ചിത്തം നിവെസ്സയതി തം അപതിട്ഠിതം വിഞ്ഞാണം അനാഹാരം നിരുജ്ഝതി വിഞ്ഞാണനിരോധാ നാമരൂപനിരോധോ യാവ ജരാമരണനിരോധോ. അയം സമാരോപനോ.
തത്ഥ രാഗവസേന വിഞ്ഞാണസ്സ ചലിതം സപരിഗ്ഗഹോ, തസ്മിം ചലിതേ അസതി യോ പരികിലേസോപചാരോ തിവിധോ അഗ്ഗി പടിപ്പസ്സദ്ധോ ഭവതി. തേനാഹ ചലിതേ അസന്തേ പസ്സദ്ധി ഹോതി. തത്ഥ യം സമാരോപനാ പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി. യാവ വിമുത്തിതമിതി ഞാണദസ്സനം ഭവതി. സോ ആസവാനം ഖയാ ച വിമുത്തി നോ ഉപപജ്ജതി. തസ്സ ഉപപത്തിസ്സ ആഗതിഗതിയാ അസന്തിയാ നേവിധ ന ഹുരം ന ഉഭയമന്തരേന. ഏസേവന്തോ ദുക്ഖസ്സാതി അനുപാദിസേസാ നിബ്ബാനധാതു. ഇദമസ്സ സുത്തസ്സ മജ്ഝേ സമാരോപിതം പടിച്ചസമുപ്പാദേ ച വിമുത്തിയം ച യോഗോ ന ച ഏതം തസ്സ സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജ്ജന്തി. അയം വുച്ചതേ സമാരോപനോ ഹാരോ. ന ച സംകിലേസഭാഗിയേന സുത്തേന സംകിലേസഭാഗിയോ യേ ച ധമ്മാ സമാരോപയിതബ്ബാ നാഞ്ഞേ. ഏവം വാസനാഭാഗിയേ നിബ്ബേധഭാഗിയേ, അയം സമാരോപനോ ഹാരോ. ഇമേ സോളസ ഹാരാ.
സുവീരസ്സ മഹാകച്ചായനസ്സ ജമ്ബുവനവാസിനോ പേടകോപദേസേ
പഞ്ചമാ ഭൂമി.