നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ
വിനയപിടകേ
പാരാജികകണ്ഡ-അട്ഠകഥാ (പഠമോ ഭാഗോ)
ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ
യോ
കാലം കരൊന്തോ അതിദുക്കരാനി;
ഖേദം ഗതോ ലോകഹിതായ നാഥോ;
നമോ മഹാകാരുണികസ്സ തസ്സ.
അസമ്ബുധം ബുദ്ധനിസേവിതം യം;
ഭവാഭവം ഗച്ഛതി ജീവലോകോ;
നമോ
വിദ്ധംസിനോ ധമ്മവരസ്സ തസ്സ.
ഗുണേഹി യോ സീലസമാധിപഞ്ഞാ-
വിമുത്തിഞാണപ്പഭുതീഹി യുത്തോ;
ഖെത്തം ജനാനം കുസലത്ഥികാനം;
തമരിയസങ്ഘം സിരസാ നമാമി.
ഇച്ചേവമച്ചന്തനമസ്സനെയ്യം;
നമസ്സമാനോ രതനത്തയം യം;
പുഞ്ഞാഭിസന്ദം വിപുലം അലത്ഥം;
തസ്സാനുഭാവേന ഹതന്തരായോ.
യസ്മിം
പതിട്ഠിതം ഹോതി സുസണ്ഠിതസ്സ;
തം വണ്ണയിസ്സം വിനയം അമിസ്സം;
നിസ്സായ പുബ്ബാചരിയാനുഭാവം.
കാമഞ്ച പുബ്ബാചരിയാസഭേഹി;
ഞാണമ്ബുനിദ്ധോതമലാസവേഹി;
വിസുദ്ധവിജ്ജാപടിസമ്ഭിദേഹി
സദ്ധമ്മസംവണ്ണനകോവിദേഹി.
സല്ലേഖിയേ നോസുലഭൂപമേഹി;
മഹാവിഹാരസ്സ ധജൂപമേഹി;
സംവണ്ണിതോയം വിനയോ നയേഹി;
ചിത്തേഹി സമ്ബുദ്ധവരന്വയേഹി.
സംവണ്ണനാ സീഹളദീപകേന;
വാക്യേന ഏസാ പന സങ്ഖതത്താ;
ന
ദീപന്തരേ ഭിക്ഖുജനസ്സ യസ്മാ.
തസ്മാ ഇമം പാളിനയാനുരൂപം;
സംവണ്ണനം ദാനി സമാരഭിസ്സം;
അജ്ഝേസനം ബുദ്ധസിരിവ്ഹയസ്സ;
ഥേരസ്സ സമ്മാ സമനുസ്സരന്തോ.
സംവണ്ണനം തഞ്ച സമാരഭന്തോ;
തസ്സാ മഹാഅട്ഠകഥം സരീരം;
കത്വാ മഹാപച്ചരിയം തഥേവ;
കുരുന്ദിനാമാദിസു വിസ്സുതാസു.
വിനിച്ഛയോ അട്ഠകഥാസു വുത്തോ;
യോ യുത്തമത്ഥം അപരിച്ചജന്തോ;
തതോപി അന്തോഗധഥേരവാദം;
സംവണ്ണനം സമ്മ സമാരഭിസ്സം.
തം
ഥേരാ ച ഭിക്ഖൂ നവമജ്ഝിമാ ച;
ധമ്മപ്പദീപസ്സ തഥാഗതസ്സ;
സക്കച്ച ധമ്മം പതിമാനയന്താ.
ബുദ്ധേന ധമ്മോ വിനയോ ച വുത്തോ;
യോ തസ്സ പുത്തേഹി തഥേവ ഞാതോ;
സോ യേഹി തേസം മതിമച്ചജന്താ;
യസ്മാ പുരേ അട്ഠകഥാ അകംസു.
തസ്മാ
തം വജ്ജയിത്വാന പമാദലേഖം;
സബ്ബമ്പി
യസ്മാ പമാണം ഇധ പണ്ഡിതാനം.
തതോ ച ഭാസന്തരമേവ ഹിത്വാ;
വിത്ഥാരമഗ്ഗഞ്ച സമാസയിത്വാ;
വിനിച്ഛയം സബ്ബമസേസയിത്വാ;
തന്തിക്കമം കിഞ്ചി അവൊക്കമിത്വാ.
സുത്തന്തികാനം വചനാനമത്ഥം;
സുത്താനുരൂപം പരിദീപയന്തീ;
യസ്മാ അയം ഹെസ്സതി വണ്ണനാപി;
സക്കച്ച തസ്മാ അനുസിക്ഖിതബ്ബാതി.
ബാഹിരനിദാനകഥാ
തത്ഥ തം വണ്ണയിസ്സം വിനയന്തി വുത്തത്താ വിനയോ താവ വവത്ഥപേതബ്ബോ. തേനേതം വുച്ചതി – ‘‘വിനയോ നാമ ഇധ സകലം വിനയപിടകം അധിപ്പേത’’ന്തി. സംവണ്ണനത്ഥം പനസ്സ അയം മാതികാ –
വുത്തം യേന യദാ യസ്മാ, ധാരിതം യേന ചാഭതം;
യത്ഥപ്പതിട്ഠിതചേതമേതം വത്വാ വിധിം തതോ.
തേനാതിആദിപാഠസ്സ, അത്ഥം നാനപ്പകാരതോ;
ദസ്സയന്തോ കരിസ്സാമി, വിനയസ്സത്ഥവണ്ണനന്തി.
തത്ഥ വുത്തം യേന യദാ യസ്മാതി ഇദം താവ വചനം ‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീ’’തി ഏവമാദിവചനം സന്ധായ വുത്തം. ഇദഞ്ഹി ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അത്തപച്ചക്ഖവചനം ന ഹോതി, തസ്മാ വത്തബ്ബമേതം
പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ
പഠമമഹാസങ്ഗീതി സങ്ഗീതിക്ഖന്ധകേ വുത്താ, നിദാനകോസല്ലത്ഥം പന ഇധാപി ഇമിനാ നയേന വേദിതബ്ബാ. ധമ്മചക്കപ്പവത്തനഞ്ഹി ആദിം കത്വാ യാവ സുഭദ്ദപരിബ്ബാജകവിനയനാ കതബുദ്ധകിച്ചേ കുസിനാരായം ഉപവത്തനേ മല്ലാനം സാലവനേ യമകസാലാനമന്തരേ വിസാഖപുണ്ണമദിവസേ പച്ചൂസസമയേ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ലോകനാഥേ, ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനേ സന്നിപതിതാനം സത്തന്നം ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനം സങ്ഘത്ഥേരോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ സത്താഹപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി, സുഭദ്ദേന വുഡ്ഢപബ്ബജിതേന ‘‘അലം, ആവുസോ, മാ സോചിത്ഥ, മാ പരിദേവിത്ഥ, സുമുത്താ മയം തേന മഹാസമണേന; ഉപദ്ദുതാ ച ഹോമ – ‘ഇദം വോ കപ്പതി, ഇദം വോ ന കപ്പതീ’തി! ഇദാനി പന മയം യം ഇച്ഛിസ്സാമ തം കരിസ്സാമ, യം ന ഇച്ഛിസ്സാമ ന തം കരിസ്സാമാ’’തി (ചൂളവ॰ ൪൩൭; ദീ॰ നി॰ ൨.൨൩൨) വുത്തവചനമനുസ്സരന്തോ ‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതി യം പാപഭിക്ഖൂ അതീതസത്ഥുകം പാവചനന്തി മഞ്ഞമാനാ
‘യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ
‘‘യംനൂനാഹം ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായെയ്യം, യഥയിദം സാസനം അദ്ധനിയം അസ്സ ചിരട്ഠിതികം.
യം ചാഹം ഭഗവതാ –
‘ധാരെസ്സസി പന മേ ത്വം, കസ്സപ, സാണാനി പംസുകൂലാനി നിബ്ബസനാനീ’തി വത്വാ ചീവരേ സാധാരണപരിഭോഗേന ചേവ,
‘അഹം, ഭിക്ഖവേ, യാവദേ ആകങ്ഖാമി വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ॰… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരാമി; കസ്സപോപി, ഭിക്ഖവേ, യാവദേ ആകങ്ഖതി വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ॰… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’തി –
ഏവമാദിനാ
‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘ഏകമിദാഹം, ആവുസോ, സമയം പാവായ കുസിനാരം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹീ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൩൧) സബ്ബം സുഭദ്ദകണ്ഡം വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബം.
തതോ
‘‘ഹന്ദ മയം, ആവുസോ, ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായെയ്യാമ. പുരേ അധമ്മോ ദിപ്പതി, ധമ്മോ പടിബാഹിയ്യതി; അവിനയോ ദിപ്പതി, വിനയോ പടിബാഹിയ്യതി. പുരേ അധമ്മവാദിനോ ബലവന്തോ ഹൊന്തി, ധമ്മവാദിനോ ദുബ്ബലാ ഹൊന്തി; അവിനയവാദിനോ ബലവന്തോ ഹൊന്തി, വിനയവാദിനോ ദുബ്ബലാ ഹൊന്തീ’’തി (ചൂളവ॰ ൪൩൭).
ഭിക്ഖൂ ആഹംസു – ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, ഥേരോ ഭിക്ഖൂ ഉച്ചിനതൂ’’തി. ഥേരോ സകലനവങ്ഗസത്ഥുസാസനപരിയത്തിധരേ പുഥുജ്ജന-സോതാപന്ന-സകദാഗാമി-അനാഗാമി-സുക്ഖവിപസ്സകഖീണാസവഭിക്ഖൂ അനേകസതേ അനേകസഹസ്സേ ച വജ്ജെത്വാ തിപിടകസബ്ബപരിയത്തിപ്പഭേദധരേ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തേ മഹാനുഭാവേ യേഭുയ്യേന ഭഗവതാ ഏതദഗ്ഗം ആരോപിതേ തേവിജ്ജാദിഭേദേ ഖീണാസവഭിക്ഖൂയേവ ഏകൂനപഞ്ചസതേ പരിഗ്ഗഹേസി. യേ സന്ധായ ഇദം വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഏകേനൂനാപഞ്ചഅരഹന്തസതാനി ഉച്ചിനീ’’തി (ചൂളവ॰ ൪൩൭).
കിസ്സ പന ഥേരോ ഏകേനൂനമകാസീതി? ആയസ്മതോ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ഓകാസകരണത്ഥം. തേന ഹായസ്മതാ സഹാപി വിനാപി ന സക്കാ ധമ്മസങ്ഗീതി കാതും, സോ ഹായസ്മാ സെക്ഖോ സകരണീയോ, തസ്മാ സഹാപി ന സക്കാ; യസ്മാ പനസ്സ കിഞ്ചി ദസബലദേസിതം സുത്തഗെയ്യാദികം ഭഗവതോ അസമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ വിനാപി ന സക്കാ. യദി ഏവം സെക്ഖോപി സമാനോ ധമ്മസങ്ഗീതിയാ ബഹുകാരത്താ ഥേരേന ഉച്ചിനിതബ്ബോ അസ്സ. അഥ കസ്മാ ന ഉച്ചിനിതോതി
അഥ സയമേവ ഭിക്ഖൂ ആനന്ദസ്സത്ഥായ ഥേരം യാചിംസു. യഥാഹ –
‘‘ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം മഹാകസ്സപം ഏതദവോചും – ‘അയം, ഭന്തേ, ആയസ്മാ ആനന്ദോ കിഞ്ചാപി സെക്ഖോ അഭബ്ബോ ഛന്ദാ ദോസാ മോഹാ ഭയാ അഗതിം ഗന്തും, ബഹു ചാനേന ഭഗവതോ സന്തികേ ധമ്മോ ച വിനയോ ച പരിയത്തോ; തേന ഹി, ഭന്തേ, ഥേരോ ആയസ്മന്തമ്പി ആനന്ദം ഉച്ചിനതൂ’തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തമ്പി ആനന്ദം ഉച്ചിനീ’’തി (ചൂളവ॰ ൪൩൭).
ഏവം ഭിക്ഖൂനം അനുമതിയാ ഉച്ചിനിതേന തേനായസ്മതാ സദ്ധിം പഞ്ച ഥേരസതാനി അഹേസും.
അഥ ഖോ ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി – ‘‘കത്ഥ നു ഖോ മയം ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായെയ്യാമാ’’തി. അഥ ഖോ ഥേരാനം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി – ‘‘രാജഗഹം ഖോ സങ്ഗീതിക്ഖന്ധകേ വുത്തനയേനേവ ഞാതബ്ബം.
അഥ തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ സത്തസു സാധുകീളനദിവസേസു സത്തസു ച ധാതുപൂജാദിവസേസു വീതിവത്തേസു ‘‘അഡ്ഢമാസോ അതിക്കന്തോ, ഇദാനി ഗിമ്ഹാനം ദിയഡ്ഢോ മാസോ സേസോ, ഉപകട്ഠാ വസ്സൂപനായികാ’’തി മന്ത്വാ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ‘‘രാജഗഹം, ആവുസോ, ഗച്ഛാമാ’’തി ഉപഡ്ഢം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹെത്വാ ഏകം മഗ്ഗം ഗതോ. അനുരുദ്ധത്ഥേരോപി ഉപഡ്ഢം ഗഹെത്വാ ഏകം മഗ്ഗം ഗതോ. ആനന്ദത്ഥേരോ പന ഭഗവതോ പത്തചീവരം ഗഹെത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ രാജഗഹം ഗന്തുകാമോ യേന സാവത്ഥി തേന ചാരികം പക്കാമി. ആനന്ദത്ഥേരേന ഗതഗതട്ഠാനേ മഹാപരിദേവോ അഹോസി
തത്ര സുദം ആയസ്മാ ആനന്ദോ അനിച്ചതാദിപടിസംയുത്തായ ധമ്മിയാ കഥായ തം മഹാജനം സഞ്ഞാപെത്വാ ജേതവനം പവിസിത്വാ ദസബലേന വസിതഗന്ധകുടിയാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ മഞ്ചപീഠം നീഹരിത്വാ പപ്ഫോടെത്വാ ഗന്ധകുടിം സമ്മജ്ജിത്വാ മിലാതമാലാകചവരം
‘‘അകാലോ ഖോ, മാണവക, അത്ഥി മേ അജ്ജ ഭേസജ്ജമത്താ പീതാ, അപ്പേവ നാമ സ്വേപി ഉപസങ്കമെയ്യാമാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൧.൪൪൭).
ദുതിയദിവസേ ചേതകത്ഥേരേന പച്ഛാസമണേന ഗന്ത്വാ സുഭേന മാണവേന പുട്ഠോ ദീഘനികായേ സുഭസുത്തംനാമ ദസമം സുത്തമഭാസി.
അഥ ഥേരോ ജേതവനവിഹാരേ ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണം കാരാപെത്വാ ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ രാജഗഹം ഗതോ. തഥാ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ അനുരുദ്ധത്ഥേരോ ച സബ്ബം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹെത്വാ രാജഗഹമേവ ഗതോ.
തേന ഖോ പന സമയേന രാജഗഹേ അട്ഠാരസ മഹാവിഹാരാ ഹൊന്തി. തേ സബ്ബേപി ഛഡ്ഡിതപതിതഉക്ലാപാ അഹേസും. ഭഗവതോ ഹി പരിനിബ്ബാനേ സബ്ബേ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ പത്തചീവരം ഗഹെത്വാ വിഹാരേ ച പരിവേണേ ച ഛഡ്ഡെത്വാ അഗമംസു. തത്ഥ ഥേരാ ഭഗവതോ വചനപൂജനത്ഥം തിത്ഥിയവാദപരിമോചനത്ഥഞ്ച ‘‘പഠമം മാസം ഖണ്ഡഫുല്ലപ്പടിസങ്ഖരണം കരോമാ’’തി ചിന്തേസും. തിത്ഥിയാ ഹി ഏവം വദെയ്യും – ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകാ സത്ഥരി ഠിതേയേവ വിഹാരേ പടിജഗ്ഗിംസു, പരിനിബ്ബുതേ ഛഡ്ഡേസു’’ന്തി. തേസം വാദപരിമോചനത്ഥഞ്ച ചിന്തേസുന്തി വുത്തം ഹോതി. വുത്തമ്പി
‘‘അഥ
തേ ദുതിയദിവസേ ഗന്ത്വാ രാജദ്വാരേ അട്ഠംസു. അജാതസത്തു രാജാ ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, ആഗതത്ഥാ’’തി അത്തനാ കത്തബ്ബകിച്ചം പടിപുച്ഛി. ഥേരാ അട്ഠാരസ മഹാവിഹാരപടിസങ്ഖരണത്ഥായ ഹത്ഥകമ്മം പടിവേദേസും. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ ഹത്ഥകമ്മകാരകേ മനുസ്സേ അദാസി. ഥേരാ പഠമം മാസം സബ്ബവിഹാരേ പടിസങ്ഖരാപെത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘നിട്ഠിതം, മഹാരാജ, വിഹാരപടിസങ്ഖരണം. ഇദാനി ധമ്മവിനയസങ്ഗഹം കരോമാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ, വിസ്സത്ഥാ കരോഥ. മയ്ഹം ആണാചക്കം, തുമ്ഹാകം ധമ്മചക്കം ഹോതു. ആണാപേഥ, ഭന്തേ, കിം കരോമീ’’തി? ‘‘സങ്ഗഹം കരൊന്താനം ഭിക്ഖൂനം സന്നിസജ്ജട്ഠാനം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കത്ഥ കരോമി, ഭന്തേ’’തി? ‘‘വേഭാരപബ്ബതപസ്സേ സത്തപണ്ണിഗുഹാദ്വാരേ കാതും യുത്തം, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഖോ രാജാ അജാതസത്തു വിസ്സകമ്മുനാ നിമ്മിതസദിസം സുവിഭത്തഭിത്തിത്ഥമ്ഭസോപാനം നാനാവിധമാലാകമ്മലതആകമ്മവിചിത്തം അഭിഭവന്തമിവ രാജഭവനവിഭൂതിം അവഹസന്തമിവ ദേവവിമാനസിരിം സിരിയാ നികേതമിവ ഏകനിപാതതിത്ഥമിവ ച ദേവമനുസ്സനയനവിഹങ്ഗാനം ലോകരാമണെയ്യകമിവ സമ്പിണ്ഡിതം ദട്ഠബ്ബസാരമണ്ഡം മണ്ഡപം കാരാപെത്വാ വിവിധകുസുമദാമ-ഓലമ്ബക-വിനിഗ്ഗലന്തചാരുവിതാനം
തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം സന്ധായ ഏവമാഹംസു – ‘‘ഇമസ്മിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഏകോ ഭിക്ഖു വിസ്സഗന്ധം വായന്തോ വിചരതീ’’തി. ഥേരോ തം സുത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ അഞ്ഞോ വിസ്സഗന്ധം വായന്തോ
അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ – ‘‘സ്വേ സന്നിപാതോ, ന ഖോ പന മേതം പതിരൂപം യ്വാഹം സെക്ഖോ
അഥ ഖോ ഥേരാ ഭിക്ഖൂ ദുതിയദിവസേ കതഭത്തകിച്ചാ പത്തചീവരം പടിസാമെത്വാ ധമ്മസഭായം സന്നിപതിതാ. ആനന്ദത്ഥേരോ പന അത്തനോ അരഹത്തപ്പത്തിം ഞാപേതുകാമോ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം ന ഗതോ. ഭിക്ഖൂ യഥാവുഡ്ഢം അത്തനോ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദന്താ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ആസനം ഠപെത്വാ നിസിന്നാ. തത്ഥ കേഹിചി ‘‘ഏതമാസനം കസ്സാ’’തി വുത്തേ ‘‘ആനന്ദത്ഥേരസ്സാ’’തി. ‘‘ആനന്ദോ പന കുഹിം ഗതോ’’തി? തസ്മിം സമയേ ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇദാനി മയ്ഹം ഗമനകാലോ’’തി. തതോ അത്തനോ ആനുഭാവം
ഏവം വിനയോ നാമ ബുദ്ധസാസനസ്സ ആയു, വിനയേ ഠിതേ സാസനം ഠിതം ഹോതി; തസ്മാ പഠമം വിനയം സങ്ഗായാമാ’’തി,. ‘‘കം ധുരം കത്വാ’’തി? ‘‘ആയസ്മന്തം ഉപാലി’’ന്തി. ‘‘കിം ആനന്ദോ നപ്പഹോതീ’’തി? ‘‘നോ നപ്പഹോതി; അപി ച ഖോ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ധരമാനോയേവ വിനയപരിയത്തിം നിസ്സായ ആയസ്മന്തം ഉപാലിം ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി – ‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം വിനയധരാനം യദിദം ഉപാലീ’തി (അ॰ നി॰ ൧.൨൧൯, ൨൨൮). തസ്മാ ഉപാലിത്ഥേരം
‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ സങ്ഘം ഞാപേസി –
‘‘സുണാതു മേ, ആവുസോ, സങ്ഘോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ഉപാലിം വിനയം പുച്ഛെയ്യ’ന്തി.
‘‘ആയസ്മാപി ഉപാലി സങ്ഘം ഞാപേസി –
‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന വിനയം പുട്ഠോ വിസ്സജ്ജെയ്യ’’ന്തി.
ഏവം അത്തനാവ അത്താനം സമ്മന്നിത്വാ ആയസ്മാ ഉപാലി ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ചീവരം കത്വാ ഥേരേ ഭിക്ഖൂ വന്ദിത്വാ ധമ്മാസനേ നിസീദി, ദന്തഖചിതം ബീജനിം ഗഹെത്വാ. തതോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഥേരാസനേ നിസീദിത്വാ ആയസ്മന്തം ഉപാലിം വിനയം പുച്ഛി – ‘‘പഠമം, ആവുസോ ഉപാലി, പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്ത’’ന്തി
അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തം ഉപാലിം പഠമസ്സ പാരാജികസ്സ വത്ഥുമ്പി പുച്ഛി, നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛി, പഞ്ഞത്തിമ്പി പുച്ഛി, അനുപഞ്ഞത്തിമ്പി പുച്ഛി, ആപത്തിമ്പി പുച്ഛി, അനാപത്തിമ്പി പുച്ഛി; യഥാ ച പഠമസ്സ തഥാ ദുതിയസ്സ തഥാ തതിയസ്സ തഥാ ചതുത്ഥസ്സ പാരാജികസ്സ വത്ഥുമ്പി പുച്ഛി…പേ॰… അനാപത്തിമ്പി പുച്ഛി. പുട്ഠോ പുട്ഠോ ഉപാലിത്ഥേരോ വിസ്സജ്ജേസി. തതോ
ഏവം
വിനയം സങ്ഗായിത്വാ ധമ്മം സങ്ഗായിതുകാമോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി – ‘‘ധമ്മം സങ്ഗായന്തേഹി കം പുഗ്ഗലം ധുരം കത്വാ ധമ്മോ സങ്ഗായിതബ്ബോ’’തി? ഭിക്ഖൂ ‘‘ആനന്ദത്ഥേരം ധുരം കത്വാ’’തി ആഹംസു.
അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ സങ്ഘം ഞാപേസി –
‘‘സുണാതു മേ, ആവുസോ, സങ്ഘോ. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ആനന്ദം ധമ്മം പുച്ഛെയ്യ’’ന്തി.
അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സങ്ഘം ഞാപേസി –
‘‘സുണാതു മേ, ഭന്തേ, സങ്ഘോ യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, അഹം ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന ധമ്മം പുട്ഠോ വിസ്സജ്ജെയ്യ’’ന്തി.
അഥ
പഞ്ചനികായാ നാമ – ദീഘനികായോ, മജ്ഝിമനികായോ, സംയുത്തനികായോ, അങ്ഗുത്തരനികായോ, ഖുദ്ദകനികായോതി. തത്ഥ ഖുദ്ദകനികായോ നാമ – ചത്താരോ നികായേ ഠപെത്വാ, അവസേസം ബുദ്ധവചനം. തത്ഥ വിനയോ ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന വിസ്സജ്ജിതോ, സേസഖുദ്ദകനികായോ ചത്താരോ ച നികായാ ആനന്ദത്ഥേരേന. തദേതം സബ്ബമ്പി ബുദ്ധവചനം രസവസേന ഏകവിധം, ധമ്മവിനയവസേന ദുവിധം, പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമവസേന തിവിധം; തഥാ പിടകവസേന, നികായവസേന പഞ്ചവിധം, അങ്ഗവസേന നവവിധം, ധമ്മക്ഖന്ധവസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സവിധന്തി വേദിതബ്ബം.
കഥം രസവസേന ഏകവിധം? യഞ്ഹി ഭഗവതാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ യാവ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായതി, എത്ഥന്തരേ പഞ്ചചത്താലീസവസ്സാനി ദേവമനുസ്സനാഗയക്ഖാദയോ അനുസാസന്തേന പച്ചവെക്ഖന്തേന വാ വുത്തം, സബ്ബം തം ഏകരസം വിമുത്തിരസമേവ ഹോതി. ഏവം രസവസേന ഏകവിധം.
കഥം ധമ്മവിനയവസേന ദുവിധം? സബ്ബമേവ ചേതം ധമ്മോ ചേവ വിനയോ ചാതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. തത്ഥ വിനയപിടകം വിനയോ, അവസേസം ബുദ്ധവചനം ധമ്മോ; തേനേവാഹ – ‘‘യംനൂന മയം, ആവുസോ, ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായെയ്യാമാ’’തി. ‘‘അഹം
കഥം പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമവസേന തിവിധം? സബ്ബമേവ ഹിദം പഠമബുദ്ധവചനം, മജ്ഝിമബുദ്ധവചനം, പച്ഛിമബുദ്ധവചനന്തി തിപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ –
‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;
ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.
‘‘ഗഹകാരക
സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;
വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൧൫൩-൧൫൪);
ഇദം പഠമബുദ്ധവചനം.
കേചി ‘‘യദാ ഹവേ പാതുഭവന്തി ധമ്മാ’’തി ഖന്ധകേ ഉദാനഗാഥം ആഹു. ഏസാ പന പാടിപദദിവസേ സബ്ബഞ്ഞുഭാവപ്പത്തസ്സ സോമനസ്സമയഞാണേന പച്ചയാകാരം പച്ചവെക്ഖന്തസ്സ ഉപ്പന്നാ ഉദാനഗാഥാതി വേദിതബ്ബാ.
യം പന പരിനിബ്ബാനകാലേ അഭാസി – ‘‘ഹന്ദ ദാനി, ഭിക്ഖവേ, ആമന്തയാമി വോ, വയധമ്മാ സങ്ഖാരാ, അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൧൮) ഇദം പച്ഛിമബുദ്ധവചനം.
ഉഭിന്നമന്തരേ യം വുത്തം ഏതം മജ്ഝിമബുദ്ധവചനന്തി. ഏവം പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമവസേന തിവിധം.
കഥം പിടകവസേന തിവിധം? സബ്ബമ്പി ഹേതം വിനയപിടകം സുത്തന്തപിടകം അഭിധമ്മപിടകന്തി തിപ്പഭേദമേവ ഹോതി. തത്ഥ പഠമസങ്ഗീതിയം സങ്ഗീതഞ്ച അസങ്ഗീതഞ്ച സബ്ബമ്പി സമോധാനെത്വാ ഉഭയാനി പാതിമൊക്ഖാനി, ദ്വേ വിഭങ്ഗാനി, ദ്വാവീസതി ഖന്ധകാനി, സോളസപരിവാരാതി ഇദം വിനയപിടകം നാമ.
ബ്രഹ്മജാലാദി ചതുത്തിംസസുത്തസങ്ഗഹോ ദീഘനികായോ, മൂലപരിയായസുത്താദി ദിയഡ്ഢസതദ്വേസുത്തസങ്ഗഹോ മജ്ഝിമനികായോ, ഓഘതരണസുത്താദി സത്തസുത്തസഹസ്സ സത്തസത ദ്വാസട്ഠിസുത്തസങ്ഗഹോ സംയുത്തനികായോ, ചിത്തപരിയാദാനസുത്താദി നവസുത്തസഹസ്സ പഞ്ചസത സത്തപഞ്ഞാസസുത്തസങ്ഗഹോ അങ്ഗുത്തരനികായോ, ഖുദ്ദകപാഠ-ധമ്മപദ-ഉദാന-ഇതിവുത്തക-സുത്തനിപാത-വിമാനവത്ഥു-പേതവത്ഥു-ഥേരഗാഥാ-ഥേരീഗാഥാ-ജാതകനിദ്ദേസ-പടിസമ്ഭിദാ-അപദാന-ബുദ്ധവംസ-ചരിയാപിടകവസേന സുത്തന്തപിടകം നാമ.
ധമ്മസങ്ഗഹോ, വിഭങ്ഗോ, ധാതുകഥാ, പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തി, കഥാവത്ഥു, യമകം, പട്ഠാനന്തി ഇദം അഭിധമ്മപിടകം നാമ. തത്ഥ –
വിവിധവിസേസനയത്താ
വിനയത്ഥവിദൂഹി അയം, വിനയോ വിനയോതി അക്ഖാതോ.
വിവിധാ ഹി എത്ഥ പഞ്ചവിധ പാതിമൊക്ഖുദ്ദേസ പാരാജികാദി സത്തആപത്തിക്ഖന്ധമാതികാ വിഭങ്ഗാദിപ്പഭേദാ നയാ, വിസേസഭൂതാ ച ദള്ഹീകമ്മസിഥിലകരണപ്പയോജനാ അനുപഞ്ഞത്തിനയാ
‘‘വിവിധവിസേസനയത്താ, വിനയനതോ ചേവ കായവാചാനം;
വിനയത്ഥവിദൂഹി അയം, വിനയോ വിനയോതി അക്ഖാതോ’’തി.
ഇതരം പന –
അത്ഥാനം സൂചനതോ, സുവുത്തതോ സവനതോഥ സൂദനതോ;
സുത്താണാ സുത്തസഭാഗതോ ച, സുത്തന്തി അക്ഖാതം.
തഞ്ഹി അത്തത്ഥപരത്ഥാദിഭേദേ അത്ഥേ സൂചേതി, സുവുത്താ ചെത്ഥ അത്ഥാ വേനെയ്യജ്ഝാസയാനുലോമേന വുത്തത്താ. സവതി ചേതം അത്ഥേ സസ്സമിവ ഫലം പസവതീതി വുത്തം ഹോതി. സൂദതി ചേതം ധേനുവിയ ഖീരം, പഗ്ഘരതീതി വുത്തം ഹോതി. സുട്ഠു ച നേ തായതി രക്ഖതീതി വുത്തം ഹോതി. സുത്തസഭാഗഞ്ചേതം, യഥാ ഹി തച്ഛകാനം സുത്തം പമാണം ഹോതി; ഏവമേതമ്പി വിഞ്ഞൂനം. യഥാ ച സുത്തേന സങ്ഗഹിതാനി പുപ്ഫാനി ന വികിരിയന്തി ന വിദ്ധംസിയന്തി; ഏവമേതേന സങ്ഗഹിതാ അത്ഥാ. തേനേതമേതസ്സ വചനത്ഥകോസല്ലത്ഥം വുത്തം –
‘‘അത്ഥാനം സൂചനതോ, സുവുത്തതോ സവനതോഥ സൂദനതോ;
സുത്താണാ സുത്തസഭാഗതോ ച, സുത്തന്തി അക്ഖാത’’ന്തി.
ഇതരോ
യം എത്ഥ വുഡ്ഢിമന്തോ, സലക്ഖണാ പൂജിതാ പരിച്ഛിന്നാ;
വുത്താധികാ ച ധമ്മാ, അഭിധമ്മോ തേന അക്ഖാതോ.
അയഞ്ഹി
എത്ഥ ച ‘‘രൂപൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതി, മെത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദിനാ (ധ॰ സ॰ ൧൬൦ ആദയോ) നയേന വുഡ്ഢിമന്തോപി ധമ്മാ വുത്താ. ‘‘രൂപാരമ്മണം വാ സദ്ദാരമ്മണം വാ’’തിആദിനാ നയേന ആരമ്മണാദീഹി ലക്ഖണീയത്താ സലക്ഖണാപി. ‘‘സെക്ഖാ ധമ്മാ, അസെക്ഖാ ധമ്മാ, ലോകുത്തരാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ നയേന പൂജിതാപി പൂജാരഹാതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഫസ്സോ ഹോതി വേദനാ ഹോതീ’’തിആദിനാ നയേന സഭാവപരിച്ഛിന്നത്താ പരിച്ഛിന്നാപി. ‘‘മഹഗ്ഗതാ ധമ്മാ, അപ്പമാണാ ധമ്മാ, അനുത്തരാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ നയേന അധികാപി ധമ്മാ വുത്താ. തേനേതമേതസ്സ വചനത്ഥകോസല്ലത്ഥം വുത്തം –
‘‘യം എത്ഥ വുഡ്ഢിമന്തോ, സലക്ഖണാ പൂജിതാ പരിച്ഛിന്നാ;
വുത്താധികാ ച ധമ്മാ, അഭിധമ്മോ തേന അക്ഖാതോ’’തി.
യം പനെത്ഥ അവിസിട്ഠം, തം –
പിടകം പിടകത്ഥവിദൂ, പരിയത്തിബ്ഭാജനത്ഥതോ ആഹു;
തേന സമോധാനെത്വാ, തയോപി വിനയാദയോ ഞെയ്യാ.
പരിയത്തിപി
ഇദാനി തേന സമോധാനെത്വാ തയോപി വിനയാദയോ ഞെയ്യാതി. തേന ഏവം ദുവിധത്ഥേന പിടകസദ്ദേന സഹ
ഏവം ഞത്വാ ച പുനപി തെസ്വേവ പിടകേസു നാനപ്പകാരകോസല്ലത്ഥം –
ദേസനാസാസനകഥാ, ഭേദം തേസു യഥാരഹം;
സിക്ഖാപഹാനഗമ്ഭീര, ഭാവഞ്ച പരിദീപയേ.
പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം, വിപത്തിം ചാപി യം യഹിം;
പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേ.
തത്രായം പരിദീപനാ വിഭാവനാ ച, ഏതാനി ഹി തീണി പിടകാനി യഥാക്കമം ആണാ വോഹാര പരമത്ഥദേസനാ യഥാപരാധ-യഥാനുലോമ-യഥാധമ്മസാസനാനി, സംവരാസംവരദിട്ഠിവിനിവേഠനാമരൂപപരിച്ഛേദകഥാതി ച വുച്ചന്തി.
എത്ഥ ഹി വിനയപിടകം ആണാരഹേന ഭഗവതാ ആണാബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ ആണാദേസനാ, സുത്തന്തപിടകം വോഹാരകുസലേന ഭഗവതാ വോഹാരബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ വോഹാരദേസനാ, അഭിധമ്മപിടകം പരമത്ഥകുസലേന ഭഗവതാ പരമത്ഥബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ പരമത്ഥദേസനാതി വുച്ചതി.
തഥാ യഥാപരാധസാസനം, ദുതിയം അനേകജ്ഝാസയാനുസയചരിയാധിമുത്തികാ സത്താ യഥാനുലോമം എത്ഥ സാസിതാതി യഥാനുലോമസാസനം, തതിയം ധമ്മപുഞ്ജമത്തേ ‘‘അഹം മമാ’’തി സഞ്ഞിനോ സത്താ യഥാധമ്മം എത്ഥ സാസിതാതി യഥാധമ്മസാസനന്തി വുച്ചതി.
തഥാ സംവരാസംവരകഥാ, ദുതിയം ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിപടിപക്ഖഭൂതാ ദിട്ഠിവിനിവേഠനാ എത്ഥ കഥിതാതി ദിട്ഠിവിനിവേഠനകഥാ, തതിയം രാഗാദിപടിപക്ഖഭൂതോ നാമരൂപപരിച്ഛേദോ എത്ഥ കഥിതോതി നാമരൂപപരിച്ഛേദകഥാതി വുച്ചതി.
തീസുപി ച ചേതേസു തിസ്സോ സിക്ഖാ, തീണി പഹാനാനി, ചതുബ്ബിധോ ച ഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ അധിസീലസിക്ഖാ വുത്താ, സുത്തന്തപിടകേ അധിചിത്തസിക്ഖാ, അഭിധമ്മപിടകേ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ.
വിനയപിടകേ ച വീതിക്കമപ്പഹാനം കിലേസാനം, വീതിക്കമപടിപക്ഖത്താ സീലസ്സ. സുത്തന്തപിടകേ പരിയുട്ഠാനപ്പഹാനം, പരിയുട്ഠാനപടിപക്ഖത്താ സമാധിസ്സ. അഭിധമ്മപിടകേ അനുസയപ്പഹാനം അനുസയപടിപക്ഖത്താ പഞ്ഞായ.
പഠമേ ച തദങ്ഗപ്പഹാനം കിലേസാനം, ഇതരേസു വിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപ്പഹാനാനി. പഠമേ ച ദുച്ചരിതസംകിലേസസ്സ പഹാനം, ഇതരേസു തണ്ഹാദിട്ഠിസംകിലേസാനം.
ഏകമേകസ്മിഞ്ചെത്ഥ ചതുബ്ബിധോപി ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ധമ്മോതി പാളി. അത്ഥോതി തസ്സായേവത്ഥോ. ദേസനാതി തസ്സാ മനസാവവത്ഥാപിതായ പാളിയാ ദേസനാ. പടിവേധോതി പാളിയാ പാളിഅത്ഥസ്സ ച യഥാഭൂതാവബോധോ. തീസുപി ചേതേസു ഏതേ ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധാ
അപരോ നയോ – ധമ്മോതി ഹേതു. വുത്തം ഹേതം – ‘‘ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ’’തി. അത്ഥോതി ഹേതുഫലം. വുത്തം ഹേതം – ‘‘ഹേതുഫലേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ’’തി. ദേസനാതി പഞ്ഞത്തി, യഥാധമ്മം ധമ്മാഭിലാപോതി അധിപ്പായോ. പടിവേധോതി അഭിസമയോ, സോ ച ലോകിയലോകുത്തരോ വിസയതോ അസമ്മോഹതോ ച അത്ഥാനുരൂപം ധമ്മേസു, ധമ്മാനുരൂപം അത്ഥേസു, പഞ്ഞത്തിപഥാനുരൂപം പഞ്ഞത്തീസു അവബോധോ.
ഇദാനി യസ്മാ ഏതേസു പിടകേസു യം യം ധമ്മജാതം വാ അത്ഥജാതം വാ, യാ ചായം യഥാ യഥാ ഞാപേതബ്ബോ അത്ഥോ സോതൂനം ഞാണസ്സ അഭിമുഖോ ഹോതി, തഥാ തഥാ തദത്ഥജോതികാ ദേസനാ, യോ ചെത്ഥ
എത്താവതാ
‘‘ദേസനാ-സാസനകഥാ
സിക്ഖാപഹാനഗമ്ഭീരഭാവഞ്ച പരിദീപയേ’’തി.
അയം ഗാഥാ വുത്തത്ഥാ ഹോതി.
‘‘പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം, വിപത്തിഞ്ചാപി യം യഹിം;
പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേ’’തി.
എത്ഥ പന തീസു പിടകേസു തിവിധോ പരിയത്തിഭേദോ ദട്ഠബ്ബോ. തിസ്സോ ഹി പരിയത്തിയോ – അലഗദ്ദൂപമാ, നിസ്സരണത്ഥാ, ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തീതി.
തത്ഥ യാ ദുഗ്ഗഹിതാ ഉപാരമ്ഭാദിഹേതു പരിയാപുടാ, അയം അലഗദ്ദൂപമാ. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സെയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ അലഗദ്ദത്ഥികോ അലഗദ്ദഗവേസീ അലഗദ്ദപരിയേസനം ചരമാനോ, സോ പസ്സെയ്യ മഹന്തം അലഗദ്ദം. തമേനം ഭോഗേ വാ നങ്ഗുട്ഠേ വാ ഗണ്ഹെയ്യ. തസ്സ സോ അലഗദ്ദോ പടിപരിവത്തിത്വാ ഹത്ഥേ വാ ബാഹായ വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗേ ഡംസെയ്യ. സോ തതോനിദാനം മരണം വാ നിഗച്ഛെയ്യ, മരണമത്തം വാ ദുക്ഖം. തം കിസ്സ ഹേതു? ദുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, അലഗദ്ദസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചേ മോഘപുരിസാ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി സുത്തം…പേ॰… വേദല്ലം. തേ തം ധമ്മം പരിയാപുണിത്വാ തേസം ധമ്മാനം പഞ്ഞായ അത്ഥം ന ഉപപരിക്ഖന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ പഞ്ഞായ അത്ഥം അനുപപരിക്ഖതം ന നിജ്ഝാനം ഖമന്തി. തേ ഉപാരമ്ഭാനിസംസാ ചേവ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി ഇതിവാദപ്പമൊക്ഖാനിസംസാ ച. യസ്സ ചത്ഥായ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി, തഞ്ചസ്സ അത്ഥം നാനുഭൊന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ ദുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ദുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാന’’ന്തി (മ॰ നി॰ ൧.൨൩൮).
യാ നിസ്സരണത്ഥാ. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘തേസം തേ ധമ്മാ സുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? സുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാന’’ന്തി (മ॰ നി॰ ൧.൨൩൯).
യം പന പരിഞ്ഞാതക്ഖന്ധോ പഹീനകിലേസോ ഭാവിതമഗ്ഗോ പടിവിദ്ധാകുപ്പോ സച്ഛികതനിരോധോ ഖീണാസവോ ഭണ്ഡാഗാരികപഅയത്തീതി.
വിനയേ പന സുപ്പടിപന്നോ ഭിക്ഖു സീലസമ്പത്തിം നിസ്സായ തിസ്സോ വിജ്ജാ പാപുണാതി, താസംയേവ ച തത്ഥ പഭേദവചനതോ. സുത്തേ സുപ്പടിപന്നോ സമാധിസമ്പദം നിസ്സായ ഛ അഭിഞ്ഞാ പാപുണാതി, താസംയേവ ച തത്ഥ പഭേദവചനതോ. അഭിധമ്മേ സുപ്പടിപന്നോ പഞ്ഞാസമ്പദം നിസ്സായ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ പാപുണാതി, താസഞ്ച തത്ഥേവ പഭേദവചനതോ. ഏവമേതേസു സുപ്പടിപന്നോ യഥാക്കമേന ഇമം വിജ്ജാത്തയഛളഭിഞ്ഞാചതുപടിസമ്ഭിദാഭേദം സമ്പത്തിം പാപുണാതി.
വിനയേ പന ദുപ്പടിപന്നോ അനുഞ്ഞാതസുഖസമ്ഫസ്സഅത്ഥരണപാവുരണാദിഫസ്സസാമഞ്ഞതോ പടിക്ഖിത്തേസു ഉപാദിന്നഫസ്സാദീസു അനവജ്ജസഞ്ഞീ ഹോതി. വുത്തമ്പി ഹേതം – ‘‘തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി, യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ, തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’തി (പാചി॰ ൪൧൭; മ॰ നി॰ ൧.൨൩൪) തതോ ദുസ്സീലഭാവം പാപുണാതി. സുത്തേ
എത്താവതാ
‘‘പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം, വിപത്തിം ചാപി യം യഹിം;
പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേ’’തി.
അയമ്പി ഗാഥാ വുത്തത്ഥാ ഹോതി. ഏവം നാനപ്പകാരതോ പിടകാനി ഞത്വാ തേസം വസേനേതം ബുദ്ധവചനം തിവിധന്തി ഞാതബ്ബം.
കഥം ദീഘനികായോ? തിവഗ്ഗസങ്ഗഹാനി ബ്രഹ്മജാലാദീനി ചതുത്തിംസ സുത്താനി.
ചതുത്തിംസേവ സുത്തന്താ, തിവഗ്ഗോ യസ്സ സങ്ഗഹോ;
ഏസ ദീഘനികായോതി, പഠമോ അനുലോമികോ.
കസ്മാ പനേസ ദീഘനികായോതി വുച്ചതി? ദീഘപ്പമാണാനം സുത്താനം സമൂഹതോ നിവാസതോ ച, സമൂഹനിവാസാ ഹി നികായോതി
കതമോ മജ്ഝിമനികായോ? മജ്ഝിമപ്പമാണാനി പഞ്ചദസവഗ്ഗസങ്ഗഹാനി മൂലപരിയായസുത്താദീനി ദിയഡ്ഢസതം ദ്വേ ച സുത്താനി.
ദിയഡ്ഢസതം സുത്തന്താ, ദ്വേ ച സുത്താനി യത്ഥ സോ;
നികായോ മജ്ഝിമോ പഞ്ച-ദസവഗ്ഗപരിഗ്ഗഹോ.
കതമോ സംയുത്തനികായോ? ദേവതാസംയുത്താദിവസേന ഠിതാനി ഓഘതരണാദീനി സത്ത സുത്തസഹസ്സാനി സത്ത ച സുത്തസതാനി ദ്വാസട്ഠി ച സുത്താനി.
സത്ത സുത്തസഹസ്സാനി, സത്ത സുത്തസതാനി ച;
ദ്വാസട്ഠി ചേവ സുത്തന്താ, ഏസോ സംയുത്തസങ്ഗഹോ.
കതമോ അങ്ഗുത്തരനികായോ? ഏകേകഅങ്ഗാതിരേകവസേന ഠിതാനി ചിത്തപരിയാദാനാദീനി നവ സുത്തസഹസ്സാനി പഞ്ച സുത്തസതാനി സത്തപഞ്ഞാസഞ്ച സുത്താനി.
നവ സുത്തസഹസ്സാനി, പഞ്ച സുത്തസതാനി ച;
സത്തപഞ്ഞാസ സുത്താനി, സങ്ഖ്യാ അങ്ഗുത്തരേ അയം.
കതമോ ഖുദ്ദകനികായോ? സകലം വിനയപിടകം അഭിധമ്മപിടകം ഖുദ്ദകപാഠാദയോ ച പുബ്ബേ നിദസ്സിതാ പന്നരസഭേദാ ഠപെത്വാ ചത്താരോ നികായേ അവസേസം ബുദ്ധവചനന്തി.
ഠപെത്വാ
തദഞ്ഞം ബുദ്ധവചനം, നികായോ ഖുദ്ദകോ മതോതി.
ഏവം നികായവസേന പഞ്ചവിധം.
കഥം അങ്ഗവസേന നവവിധം? സബ്ബമേവ ഹിദം സുത്തം, ഗെയ്യം, വെയ്യാകരണം, ഗാഥാ, ഉദാനം, ഇതിവുത്തകം, ജാതകം, അബ്ഭുതധമ്മം, വേദല്ലന്തി നവപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ ഉഭതോവിഭങ്ഗനിദ്ദേസഖന്ധകപരിവാരാ സുത്തനിപാതേ മങ്ഗലസുത്ത-രതനസുത്ത-നാലകസുത്ത-തുവട്ടകസുത്താനി അഞ്ഞമ്പി ച സുത്തനാമകം തഥാഗതവചനം സുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സബ്ബമ്പി സഗാഥകം സുത്തം ഗെയ്യന്തി വേദിതബ്ബം. വിസേസേന സംയുത്തകേ സകലോപി സഗാഥാവഗ്ഗോ, സകലം അഭിധമ്മപിടകം, നിഗ്ഗാഥകം സുത്തം, യഞ്ച അഞ്ഞമ്പി അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി അസങ്ഗഹിതം ബുദ്ധവചനം തം വെയ്യാകരണന്തി വേദിതബ്ബം. ധമ്മപദം, ഥേരഗാഥാ, ഥേരീഗാഥാ, സുത്തനിപാതേ നോസുത്തനാമികാ സുദ്ധികഗാഥാ ച ഗാഥാതി വേദിതബ്ബാ. സോമനസ്സഞാണമയികഗാഥാപടിസംയുത്താ ദ്വാസീതി സുത്തന്താ ഉദാനന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ’’തിആദിനയപ്പവത്താ ദസുത്തരസതസുത്തന്താ ഇതിവുത്തകന്തി വേദിതബ്ബം. അപണ്ണകജാതകാദീനി പഞ്ഞാസാധികാനി പഞ്ച ജാതകസതാനി ജാതകന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ ആനന്ദേ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൦൯) -ആദിനയപ്പവത്താ സബ്ബേപി അച്ഛരിയഅബ്ഭുതധമ്മപടിസംയുത്താ സുത്തന്താ അബ്ഭുതധമ്മന്തി വേദിതബ്ബം. ചൂളവേദല്ല-മഹാവേദല്ല-സമ്മാദിട്ഠി-സക്കപഞ്ഹ-സങ്ഖാരഭാജനിയ-മഹാപുണ്ണമസുത്താദയോ വേദല്ലന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവം അങ്ഗവസേന നവവിധം.
കഥം
‘‘ദ്വാസീതി ബുദ്ധതോ ഗണ്ഹിം, ദ്വേ സഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോ;
ചതുരാസീതി സഹസ്സാനി, യേ മേ ധമ്മാ പവത്തിനോ’’തി. (ഥേരഗാ॰ ൧൦൨൭);
ഏവം പരിദീപിതധമ്മക്ഖന്ധവസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ ഏകാനുസന്ധികം സുത്തം ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ. യം അനേകാനുസന്ധികം തത്ഥ അനുസന്ധിവസേന ധമ്മക്ഖന്ധഗണനാ. ഗാഥാബന്ധേസു പഞ്ഹാപുച്ഛനം
ഏവമേതം അഭേദതോ രസവസേന ഏകവിധം, ഭേദതോ ധമ്മവിനയാദിവസേന ദുവിധാദിഭേദം ബുദ്ധവചനം സങ്ഗായന്തേന മഹാകസ്സപപ്പമുഖേന വസീഗണേന ‘‘അയം ധമ്മോ, അയം വിനയോ; ഇദം പഠമബുദ്ധവചനം, ഇദം മജ്ഝിമബുദ്ധവചനം, ഇദം പച്ഛിമബുദ്ധവചനം; ഇദം വിനയപിടകം, ഇദം സുത്തന്തപിടകം, ഇദം അഭിധമ്മപിടകം; അയം ദീഘനികായോ…പേ॰… അയം ഖുദ്ദകനികായോ; ഇമാനി സുത്താദീനി നവങ്ഗാനി, ഇമാനി ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീ’’തി ഇമം പഭേദം വവത്ഥപെത്വാവ സങ്ഗീതം. ന പഠമമഹാസങ്ഗീതിനാമ. യാ ലോകേ –
സതേഹി പഞ്ചഹി കതാ, തേന പഞ്ചസതാതി ച;
ഥേരേഹേവ കതത്താ ച, ഥേരികാതി പവുച്ചതീതി.
ഇമിസ്സാ
ഇദാനി വുത്തം യേന യദാ യസ്മാതി ഇമേസം മാതികാപദാനം അത്ഥോ പകാസിതോ ഹോതി.
ഇദാനി ധാരിതം യേന ചാഭതം, യത്ഥപ്പതിട്ഠിതം ചേതമേതം വത്വാ വിധിം തതോതി ഏതേസം അത്ഥപ്പകാസനത്ഥം ഇദം വുച്ചതി. തം പനേതം ‘‘തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതീ’’തി ഏവമാദിവചനപടിമണ്ഡിതനിദാനം വിനയപിടകം കേന ധാരിതം, കേനാഭതം, കത്ഥ പതിട്ഠിതന്തി? വുച്ചതേ – ആദിതോ താവ ഇദം ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ആയസ്മതാ ഉപാലിത്ഥേരേന ധാരിതം, തസ്സ സമ്മുഖതോ അപരിനിബ്ബുതേ തഥാഗതേ ഛളഭിഞ്ഞാദിഭേദേഹി അനേകേഹി ഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി പരിനിബ്ബുതേ തഥാഗതേ മഹാകസ്സപപ്പമുഖേഹി ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി. കേനാഭതന്തി? ജമ്ബുദീപേ താവ ഉപാലിത്ഥേരമാദിം കത്വാ ആചരിയപരമ്പരായ യാവ തതിയസങ്ഗീതി താവ ആഭതം. തത്രായം ആചരിയപരമ്പരാ –
ഉപാലി ദാസകോ ചേവ, സോണകോ സിഗ്ഗവോ തഥാ;
തിസ്സോ മൊഗ്ഗലിപുത്തോ ച, പഞ്ചേതേ വിജിതാവിനോ.
പരമ്പരായ വിനയം, ദീപേ ജമ്ബുസിരിവ്ഹയേ;
അച്ഛിജ്ജമാനമാനേസും, തതിയോ യാവ സങ്ഗഹോ.
ആയസ്മാ
സമ്മുഖാ ഉഗ്ഗഹെത്വാ ബഹൂനം ഭിക്ഖൂനം ഹദയേ പതിട്ഠാപേസി. തസ്സ ഹായസ്മതോ സന്തികേ വിനയവംസം ഉഗ്ഗഹെത്വാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതം പത്തേസു പുഗ്ഗലേസു പുഥുജ്ജന-സോതാപന്ന-സകദാഗാമി-അനാഗാമിനോ ഗണനപഥം വീതിവത്താ, ഖീണാസവാനം സഹസ്സമേകം അഹോസി. ദാസകത്ഥേരോപി തസ്സേവ സദ്ധിവിഹാരികോ അഹോസി, സോ ഉപാലിത്ഥേരസ്സ സമ്മുഖാ ഉഗ്ഗഹെത്വാ തഥേവ വിനയം വാചേസി. തസ്സാപി ആയസ്മതോ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹെത്വാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതം പത്താ പുഥുജ്ജനാദയോ ഗണനപഥം വീതിവത്താ, ഖീണാസവാനം സഹസ്സമേവ അഹോസി. സോണകത്ഥേരോപി ദാസകത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികോ അഹോസി, സോപി അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ദാസകത്ഥേരസ്സ സമ്മുഖാ ഉഗ്ഗഹെത്വാ തഥേവ വിനയം വാചേസി. തസ്സാപി ആയസ്മതോ സന്തികേ ഉഗ്ഗഹെത്വാ വിനയേ പകതഞ്ഞുതം പത്താ പുഥുജ്ജനാദയോ ഗണനപഥം വീതിവത്താ, ഖീണാസവാനം സഹസ്സമേവ അഹോസി. സിഗ്ഗവത്ഥേരോപി സോണകത്ഥേരസ്സ സദ്ധിവിഹാരികോ അഹോസി, സോപി അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ
പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ നിട്ഠിതാ.
ദുതിയസങ്ഗീതികഥാ
ദുതിയസങ്ഗീതിവിജാനനത്ഥം പന അയമനുക്കമോ വേദിതബ്ബോ. യദാ ഹി –
സങ്ഗായിത്വാന സദ്ധമ്മം, ജോതയിത്വാ ച സബ്ബധി;
യാവ ജീവിതപരിയന്തം, ഠത്വാ പഞ്ചസതാപി തേ.
ഖീണാസവാ
ഖീണസ്നേഹപദീപാവ, നിബ്ബായിംസു അനാലയാ.
അഥാനുക്കമേന ഗച്ഛന്തേസു രത്തിന്ദിവേസു വസ്സസതപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി വേസാലികാ വജ്ജിപുത്തകാ ഭിക്ഖൂ വേസാലിയം ‘‘കപ്പതി സിങ്ഗീലോണകപ്പോ, കപ്പതി ദ്വങ്ഗുലകപ്പോ, കപ്പതി ഗാമന്തരകപ്പോ, കപ്പതി ആവാസകപ്പോ, കപ്പതി അനുമതികപ്പോ, കപ്പതി ആചിണ്ണകപ്പോ, കപ്പതി അമഥിതകപ്പോ, കപ്പതി ജളോഗിം പാതും, കപ്പതി അദസകം നിസീദനം, കപ്പതി ജാതരൂപരജത’’ന്തി ഇമാനി ദസ വത്ഥൂനി ദീപേസും. തേസം സുസുനാഗപുത്തോ കാളാസോകോ നാമ രാജാ പക്ഖോ അഹോസി.
തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ യസോ കാകണ്ഡകപുത്തോ വജ്ജീസു ചാരികം ചരമാനോ ‘‘വേസാലികാ കിര വജ്ജിപുത്തകാ ഭിക്ഖൂ വേസാലിയം ദസ വത്ഥൂനി ദീപെന്തീ’’തി സുത്വാ ‘‘ന ഖോ പനേതം പതിരൂപം യ്വാഹം ദസബലസ്സ സാസനവിപത്തിം സുത്വാ അപ്പൊസ്സുക്കോ ഭവെയ്യം. ഹന്ദാഹം അധമ്മവാദിനോ
തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലികാ വജ്ജിപുത്തകാ ഭിക്ഖൂ തദഹുപോസഥേ കംസപാതിം ഉദകേന പൂരെത്വാ മജ്ഝേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഠപെത്വാ ആഗതാഗതേ വേസാലികേ ഉപാസകേ ഏവം വദന്തി – ‘‘ദേഥാവുസോ, സങ്ഘസ്സ കഹാപണമ്പി അഡ്ഢമ്പി പാദമ്പി മാസകരൂപമ്പി, ഭവിസ്സതി സങ്ഘസ്സ പരിക്ഖാരേന കരണീയ’’ന്തി സബ്ബം താവ വത്തബ്ബം, യാവ ‘‘ഇമായ പന വിനയസങ്ഗീതിയാ സത്ത ഭിക്ഖുസതാനി അനൂനാനി അനധികാനി അഹേസും, തസ്മാ അയം ദുതിയസങ്ഗീതി സത്തസതികാതി വുച്ചതീ’’തി.
ഏവം തസ്മിഞ്ച സന്നിപാതേ ദ്വാദസ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി സന്നിപതിംസു ആയസ്മതാ യസേന സമുസ്സാഹിതാ. തേസം മജ്ഝേ ആയസ്മതാ രേവതേന പുട്ഠേന സബ്ബകാമിത്ഥേരേന വിനയം വിസ്സജ്ജെന്തേന താനി ദസ വത്ഥൂനി വിനിച്ഛിതാനി, അധികരണം വൂപസമിതം. അഥ ഥേരാ ‘‘പുന ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിസ്സാമാ’’തി തിപിടകധരേ പത്തപടിസമ്ഭിദേ സത്തസതേ ഭിക്ഖൂ ഉച്ചിനിത്വാ വേസാലിയം
സതേഹി സത്തഹി കതാ, തേന സത്തസതാതി ച;
പുബ്ബേ കതം ഉപാദായ, ദുതിയാതി ച വുച്ചതീതി.
സാ പനായം –
യേഹി ഥേരേഹി സങ്ഗീതാ, സങ്ഗീതി തേസു വിസ്സുതാ;
സബ്ബകാമീ ച സാള്ഹോ ച, രേവതോ ഖുജ്ജസോഭിതോ.
യസോ
ഥേരാ ആനന്ദഥേരസ്സ, ദിട്ഠപുബ്ബാ തഥാഗതം.
സുമനോ വാസഭഗാമീ ച, ഞെയ്യാ സദ്ധിവിഹാരികാ;
ദ്വേ ഇമേ അനുരുദ്ധസ്സ, ദിട്ഠപുബ്ബാ തഥാഗതം.
ദുതിയോ
സബ്ബേപി പന്നഭാരാ തേ, കതകിച്ചാ അനാസവാതി.
അയം ദുതിയസങ്ഗീതി.
ഏവമിമം ദുതിയസങ്ഗീതിം സങ്ഗായിത്വാ ഥേരാ ‘‘ഉപ്പജ്ജിസ്സതി നു ഖോ അനാഗതേപി സാസനസ്സ ഏവരൂപം അബ്ബുദ’’ന്തി ഓലോകയമാനാ ഇമം അദ്ദസംസു – ‘‘ഇതോ വസ്സസതസ്സ ഉപരി അട്ഠാരസമേ വസ്സേ പാടലിപുത്തേ ധമ്മാസോകോ നാമ രാജാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ സകലജമ്ബുദീപേ രജ്ജം കാരെസ്സതി. സോ ബുദ്ധസാസനേ പസീദിത്വാ മഹന്തം ലാഭസക്കാരം പവത്തയിസ്സതി. തതോ തിത്ഥിയാ ലാഭസക്കാരം പത്ഥയമാനാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ സകം സകം ദിട്ഠിം പരിദീപെസ്സന്തി. ഏവം സാസനേ മഹന്തം അബ്ബുദം ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി. അഥ നേസം ഏതദഹോസി – ‘‘കിന്നു ഖോ മയം ഏതസ്മിം അബ്ബുദേ ഉപ്പന്നേ സമ്മുഖാ ഭവിസ്സാമ, ന ഭവിസ്സാമാ’’തി. അഥ തേ സബ്ബേവ തദാ അത്തനോ അസമ്മുഖഭാവം ഞത്വാ ‘‘കോ നു ഖോ തം അധികരണം വൂപസമേതും സമത്ഥോ ഭവിസ്സതീ’’തി സകലം മനുസ്സലോകം ഛകാമാവചരദേവലോകഞ്ച ഓലോകെന്താ ന കഞ്ചി ദിസ്വാ ബ്രഹ്മലോകേ തിസ്സം നാമ മഹാബ്രഹ്മാനം അദ്ദസംസു
തേ ബ്രഹ്മലോകം ഗന്ത്വാ തിസ്സം മഹാബ്രഹ്മാനം ഏതദവോചും – ‘‘ഇതോ വസ്സസതസ്സ ഉപരി അട്ഠാരസമേ വസ്സേ സാസനേ മഹന്തം അബ്ബുദം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. മയഞ്ച സകലം മനുസ്സലോകം ഛകാമാവചരദേവലോകഞ്ച ഓലോകയമാനാ കഞ്ചി സാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥം അദിസ്വാ ബ്രഹ്മലോകം വിചിനന്താ ഭവന്തമേവ അദ്ദസാമ. സാധു, സപ്പുരിസ, മനുസ്സലോകേ നിബ്ബത്തിത്വാ ദസബലസ്സ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതും പടിഞ്ഞം ദേഹീ’’തി.
ഏവം വുത്തേ മഹാബ്രഹ്മാ, ‘‘അഹം കിര സാസനേ ഉപ്പന്നം അബ്ബുദം സോധെത്വാ സാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗുദഗ്ഗോ ഹുത്വാ, ‘‘സാധൂ’’തി പടിസ്സുണിത്വാ പടിഞ്ഞം അദാസി. ഥേരാ ബ്രഹ്മലോകേ തം കരണീയം തീരെത്വാ പുന പച്ചാഗമിംസു.
തേന
സബ്ബകാമിപ്പഭുതയോ, തേപി ഥേരാ മഹിദ്ധികാ;
അഗ്ഗിക്ഖന്ധാവ ലോകമ്ഹി, ജലിത്വാ പരിനിബ്ബുതാ.
ദുതിയം സങ്ഗഹം കത്വാ, വിസോധെത്വാന സാസനം;
അനാഗതേപി
ഖീണാസവാ
അനിച്ചതാവസം ഥേരാ, തേപി നാമ ഉപാഗതാ.
ഏവം അനിച്ചതം ജമ്മിം, ഞത്വാ ദുരഭിസമ്ഭവം;
തം പത്തും വായമേ ധീരോ, യം നിച്ചം അമതം പദന്തി.
എത്താവതാ സബ്ബാകാരേന ദുതിയസങ്ഗീതിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ ഹോതി.
ദുതിയസങ്ഗീതികഥാ നിട്ഠിതാ
തതിയസങ്ഗീതികഥാ
തിസ്സോപി ഖോ മഹാബ്രഹ്മാ ബ്രഹ്മലോകതോ ചവിത്വാ മൊഗ്ഗലിബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി. സിഗ്ഗവത്ഥേരോപി തസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പഭുതി സത്ത വസ്സാനി ബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹം പിണ്ഡായ പാവിസി. ഏകദിവസമ്പി ഉളുങ്കമത്തം വാ യാഗും കടച്ഛുമത്തം വാ ഭത്തം നാലത്ഥ. സത്തന്നം പന വസ്സാനം അച്ചയേന ഏകദിവസം ‘‘അതിച്ഛഥ, ഭന്തേ’’തി വചനമത്തം അലത്ഥ. തംദിവസമേവ ബ്രാഹ്മണോപി ബഹിദ്ധാ കിഞ്ചി കരണീയം കത്വാ ആഗച്ഛന്തോ പടിപഥേ ഥേരം ദിസ്വാ, ‘‘ഭോ പബ്ബജിത, അമ്ഹാകം ഗേഹം അഗമിത്ഥാ’’തി ആഹ. ‘‘ആമ, ബ്രാഹ്മണ, അഗമിമ്ഹാ’’തി. ‘‘അപി കിഞ്ചി
ബ്രാഹ്മണോ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ പടിസന്ഥാരമത്തമ്പി ലഭിത്വാ ‘ലഭിമ്ഹാ’തി പസംസന്തി, അഞ്ഞം കിഞ്ചി ഖാദനീയം ഭോജനീയം
ഥേരോ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വൂപസന്തേ മാണവകസ്സ ചണ്ഡിക്കഭാവേ ഏവമാഹ – ‘‘കിം പന ത്വം, മാണവക, കിഞ്ചി ചിത്തയമകേ ഇമം പഞ്ഹം പുച്ഛി –
‘‘യസ്സ
മാണവോ ഉദ്ധം വാ അധോ വാ ഹരിതും അസക്കൊന്തോ ‘‘കിം നാമ, ഭോ പബ്ബജിത, ഇദ’’ന്തി ആഹ. ‘‘ബുദ്ധമന്തോ നാമായം, മാണവാ’’തി. ‘‘സക്കാ പനായം, ഭോ, മയ്ഹമ്പി ദാതു’’ന്തി. ‘‘സക്കാ മാണവ, അമ്ഹേഹി ഗഹിതപബ്ബജ്ജം ഗണ്ഹന്തസ്സ ദാതു’’ന്തി. തതോ
അഥസ്സ മാതാപിതരോ ‘‘പബ്ബജിത്വാപി നോ പുത്തോ മന്തേ ഗണ്ഹതു, ഗഹെത്വാ പുനാഗമിസ്സതീ’’തി മഞ്ഞമാനാ ‘‘ഉഗ്ഗണ്ഹ, പുത്താ’’തി അനുജാനിംസു. ഥേരോ ദാരകം പബ്ബാജെത്വാ ദ്വത്തിംസാകാരകമ്മട്ഠാനം താവ ആചിക്ഖി. സോ തത്ഥ പരികമ്മം കരൊന്തോ നചിരസ്സേവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തതോ ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘സാമണേരോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതോ, അഭബ്ബോ ദാനി സാസനതോ നിവത്തിതും. സചേ പനസ്സാഹം കമ്മട്ഠാനം വഡ്ഢെത്വാ കഥെയ്യം, അരഹത്തം പാപുണെയ്യ, അപ്പൊസ്സുക്കോ ഭവെയ്യ ബുദ്ധവചനം ഗഹേതും, സമയോ ദാനി നം ചണ്ഡവജ്ജിത്ഥേരസ്സ സന്തികം പേസേതു’’ന്തി. തതോ ആഹ – ‘‘ഏഹി ത്വം, സാമണേര, ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹ. മമ വചനേന തഞ്ച ആരൊഗ്യം പുച്ഛ; ഏവഞ്ച വദേഹി – ‘ഉപജ്ഝായോ മം, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം സന്തികം പഹിണീ’തി. ‘കോ നാമ തേ ഉപജ്ഝായോ’തി ച വുത്തേ ‘സിഗ്ഗവത്ഥേരോ നാമ, ഭന്തേ’തി വദെയ്യാസി. ‘അഹം കോ നാമാ’തി വുത്തേ ഏവം വദെയ്യാസി – ‘മമ ഉപജ്ഝായോ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം നാമം ജാനാതീ’’’തി.
‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തിസ്സോ സാമണേരോ ഥേരം അഭിവാദെത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ അനുപുബ്ബേന ചണ്ഡവജ്ജിത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഥേരോ സാമണേരം പുച്ഛി – ‘‘കുതോ
തേന ഖോ പന സമയേന ബിന്ദുസാരസ്സ രഞ്ഞോ ഏകസതപുത്താ അഹേസും. തേ സബ്ബേ അസോകോ അത്തനാ സദ്ധിം ഏകമാതികം തിസ്സകുമാരം ഠപെത്വാ ഘാതേസി. ഘാതെന്തോ ച ചത്താരി വസ്സാനി അനഭിസിത്തോവ രജ്ജം കാരെത്വാ ചതുന്നം വസ്സാനം അച്ചയേന തഥാഗതസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം ഉപരി അട്ഠാരസമേ വസ്സേ സകലജമ്ബുദീപേ ഏകരജ്ജാഭിസേകം പാപുണി
ഇമാഹി ഇദ്ധീഹി സമന്നാഗതോ രാജാ ഏകദിവസം സുവണ്ണസങ്ഖലികബന്ധനം പേസെത്വാ ചതുന്നം ബുദ്ധാനം അധിഗതരൂപദസ്സനം കപ്പായുകം കാളം നാമ നാഗരാജാനം ആനയിത്വാ സേതച്ഛത്തസ്സ ഹെട്ഠാ മഹാരഹേ പല്ലങ്കേ നിസീദാപെത്വാ അനേകസതവണ്ണേഹി ജലജ ഥലജപുപ്ഫേഹി സുവണ്ണപുപ്ഫേഹി ച പൂജം കത്വാ സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതേഹി സോളസഹി നാടകിത്ഥിസഹസ്സേഹി സമന്തതോ പരിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അനന്തഞാണസ്സ താവ മേ സദ്ധമ്മവരചക്കവത്തിനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ രൂപം ഇമേസം അക്ഖീനം ആപാഥം കരോഹീ’’തി വത്വാ തേന നിമ്മിതം സകലസരീരവിപ്പകിണ്ണപുഞ്ഞപ്പഭാവനിബ്ബത്താസീതാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണസസ്സിരീകതായ വികസിതകമലുപ്പലപുണ്ഡരീകപടിമണ്ഡിതമിവ സലിലതലം താരാഗണരസ്മിജാലവിസദവിപ്ഫുരിതസോഭാസമുജ്ജലിതമിവ ഗഗനതലം നീലപീതലോഹിതാദിഭേദവിചിത്രവണ്ണരംസിവിനദ്ധബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖേപവിലാസിതായ
രാജാ കിര അഭിസേകം പാപുണിത്വാ തീണിയേവ സംവച്ഛരാനി ബാഹിരകപാസണ്ഡം പരിഗ്ഗണ്ഹി. ചതുത്ഥേ സംവച്ഛരേ ബുദ്ധസാസനേ പസീദി. തസ്സ കിര പിതാ ബിന്ദുസാരോ ബ്രാഹ്മണഭത്തോ അഹോസി, സോ ബ്രാഹ്മണാനഞ്ച ബ്രാഹ്മണജാതിയപാസണ്ഡാനഞ്ച പണ്ഡരങ്ഗപരിബ്ബാജകാദീനം സട്ഠിസഹസ്സമത്താനം നിച്ചഭത്തം പട്ഠപേസി. അസോകോപി പിതരാ പവത്തിതം ദാനം അത്തനോ അന്തേപുരേ തഥേവ ദദമാനോ ഏകദിവസം സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ തേ ഉപസമപരിബാഹിരേന ആചാരേന ഭുഞ്ജമാനേ അസംയതിന്ദ്രിയേ അവിനീതഇരിയാപഥേ ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഈദിസം ദാനം ഉപപരിക്ഖിത്വാ യുത്തട്ഠാനേ ദാതും വട്ടതീ’’തി. ഏവം ചിന്തെത്വാ അമച്ചേ ആഹ – ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭണേ, അത്തനോ അത്തനോ സാധുസമ്മതേ
അഥ
ഏവം ഗച്ഛന്തേ കാലേ ഏകദിവസം രാജാ സീഹപഞ്ജരേ ഠിതോ അദ്ദസ നിഗ്രോധസാമണേരം രാജങ്ഗണേന ഗച്ഛന്തം ദന്തം ഗുത്തം സന്തിന്ദ്രിയം ഇരിയാപഥസമ്പന്നം. കോ പനായം നിഗ്രോധോ നാമ? ബിന്ദുസാരരഞ്ഞോ ജെട്ഠപുത്തസ്സ സുമനരാജകുമാരസ്സ പുത്തോ.
തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ –
ബിന്ദുസാരരഞ്ഞോ കിര ദുബ്ബലകാലേയേവ അസോകകുമാരോ അത്തനാ ലദ്ധം ഉജ്ജേനീരജ്ജം പഹായ ആഗന്ത്വാ സബ്ബനഗരം അത്തനോ ഹത്ഥഗതം കത്വാ സുമനരാജകുമാരം അഗ്ഗഹേസി. തംദിവസമേവ സുമനസ്സ രാജകുമാരസ്സ സുമനാ നാമ ദേവീ പരിപുണ്ണഗബ്ഭാ അഹോസി. സാ അഞ്ഞാതകവേസേന നിക്ഖമിത്വാ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരം ചണ്ഡാലഗാമം സന്ധായ ഗച്ഛന്തീ ജെട്ഠകചണ്ഡാലസ്സ ഗേഹതോ അവിദൂരേ അഞ്ഞതരസ്മിം നിഗ്രോധരുക്ഖേ അധിവത്ഥായ ദേവതായ ‘‘ഇതോ ഏഹി, സുമനേ’’തി വദന്തിയാ സദ്ദം സുത്വാ തസ്സാ സമീപം ഗതാ. ദേവതാ അത്തനോ ആനുഭാവേന ഏകം സാലം നിമ്മിനിത്വാ ‘‘എത്ഥ വസാഹീ’’തി അദാസി. സാ തം സാലം പാവിസി. ഗതദിവസേയേവ ച പുത്തം വിജായി. സാ തസ്സ നിഗ്രോധദേവതായ പരിഗ്ഗഹിതത്താ ‘‘നിഗ്രോധോ’’ ത്വേവ നാമം അകാസി. ജെട്ഠകചണ്ഡാലോ ദിട്ഠദിവസതോ പഭുതി തം അത്തനോ സാമിധീതരം വിയ മഞ്ഞമാനോ നിബദ്ധവത്തം പട്ഠപേസി. രാജധീതാ തത്ഥ സത്ത വസ്സാനി വസി. നിഗ്രോധകുമാരോപി
തേന
‘‘പുബ്ബേ വ
ഏവം തം ജായതേ പേമം, ഉപ്പലം വ യഥോദകേ’’തി. (ജാ॰ ൧.൨.൧൭൪);
അഥ രാജാ സഞ്ജാതപേമോ സബഹുമാനോ ‘‘ഏതം സാമണേരം പക്കോസഥാ’’തി അമച്ചേ പേസേസി. ‘‘തേ അതിചിരായന്തീ’’തി പുന ദ്വേ തയോ പേസേസി – ‘‘തുരിതം ആഗച്ഛതൂ’’തി. സാമണേരോ അത്തനോ പകതിയാ ഏവ അഗമാസി. രാജാ പതിരൂപമാസനം ഞത്വാ ‘‘നിസീദഥാ’’തി ആഹ. സോ ഇതോ ചിതോ ച വിലോകെത്വാ ‘‘നത്ഥി ദാനി അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ’’തി സമുസ്സിതസേതച്ഛത്തം രാജപല്ലങ്കം ഉപസങ്കമിത്വാ പത്തഗ്ഗഹണത്ഥായ രഞ്ഞോ ആകാരം ദസ്സേസി. രാജാ തം പല്ലങ്കസമീപം ഉപഗച്ഛന്തംയേവ ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അജ്ജേവ ദാനി അയം സാമണേരോ ഇമസ്സ ഗേഹസ്സ സാമികോ ഭവിസ്സതീ’’തി സാമണേരോ രഞ്ഞോ ഹത്ഥേ പത്തം ദത്വാ പല്ലങ്കം അഭിരുഹിത്വാ നിസീദി. രാജാ അത്തനോ അത്ഥായ സമ്പാദിതം സബ്ബം യാഗുഖജ്ജകഭത്തവികതിം
രാജാ പന ‘‘അപ്പമാദോ അമതപദം, പമാദോ മച്ചുനോ പദ’’ന്തി സുത്വാവ ‘‘അഞ്ഞാതം, താത, പരിയോസാപേഹീ’’തി ആഹ. അനുമോദനാവസാനേ ച ‘‘അട്ഠ തേ, താത, ധുവഭത്താനി ദമ്മീ’’തി ആഹ. സാമണേരോ ആഹ – ‘‘ഏതാനി അഹം ഉപജ്ഝായസ്സ ദമ്മി, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘കോ അയം, താത, ഉപജ്ഝായോ നാമാ’’തി? ‘‘വജ്ജാവജ്ജം ദിസ്വാ ചോദേതാ സാരേതാ ച, മഹാരാജാ’’തി. ‘‘അഞ്ഞാനിപി തേ, താത, അട്ഠ ദമ്മീ’’തി. ‘‘ഏതാനി അസോകാരാമം നാമ മഹാവിഹാരം കാരെത്വാ സട്ഠിസഹസ്സാനം ഭിക്ഖൂനം നിച്ചഭത്തം പട്ഠപേസി. സകലജമ്ബുദീപേ ചതുരാസീതിയാ നഗരസഹസ്സേസു ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനി കാരാപേസി ചതുരാസീതിസഹസ്സചേതിയപടിമണ്ഡിതാനി ധമ്മേനേവ, നോ അധമ്മേന.
ഏകദിവസം കിര രാജാ അസോകാരാമേ മഹാദാനം ദത്വാ സട്ഠിസഹസ്സഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ നിസജ്ജ സങ്ഘം ചതൂഹി പച്ചയേഹി പവാരെത്വാ ഇമം പഞ്ഹം പുച്ഛി
അമച്ചാ രഞ്ഞോ ആരോചേസും – ‘‘നിട്ഠിതാനി, ദേവ, ചതുരാസീതിവിഹാരസഹസ്സാനീ’’തി. രാജാ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേസി – ‘‘ഇതോ സത്തന്നം ദിവസാനം അച്ചയേന വിഹാരമഹോ ഭവിസ്സതി. സബ്ബേ അട്ഠ സീലങ്ഗാനി സമാദിയിത്വാ അന്തോനഗരേ ച ബഹിനഗരേ ച വിഹാരമഹം പടിയാദെന്തൂ’’തി. തതോ സത്തന്നം ദിവസാനം അച്ചയേന സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതായ അനേകസതസഹസ്സസങ്ഖ്യായ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ പരിവുതോ ദേവലോകേ അമരവതിയാ രാജധാനിയാ സിരിതോ അധികതരസസ്സിരീകം വിയ നഗരം കാതുകാമേന ഉസ്സാഹജാതേന മഹാജനേന അലങ്കതപടിയത്തം നഗരം അനുവിചരന്തോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ അട്ഠാസി.
തസ്മിഞ്ച
തതോ മൊഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ രഞ്ഞോ ഇദം വചനം സുത്വാ രാജപുത്തസ്സ മഹിന്ദസ്സ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിം സമ്പസ്സമാനോ ‘‘സചേ അയം കുമാരോ പബ്ബജിസ്സതി സാസനസ്സ അതിവിയ വുഡ്ഢി ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തെത്വാ രാജാനം ഏതദവോച – ‘‘ന ഖോ, മഹാരാജ, എത്താവതാ സാസനസ്സ ദായാദോ ഹോതി; അപിച ഖോ പച്ചയദായകോതി വാ ഉപട്ഠാകോതി വാ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. യോപി ഹി, മഹാരാജ, പഥവിതോ യാവ ബ്രഹ്മലോകപരിമാണം പച്ചയരാസിം ദദെയ്യ സോപി ‘സാസനേ ദായാദോ’തി സങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതീ’’തി. ‘‘അഥ കഥം ചരഹി, ഭന്തേ, സാസനസ്സ ദായാദോ ഹോതീ’’തി? ‘‘യോ ഹി കോചി, മഹാരാജ, അഡ്ഢോ
ഏവം വുത്തേ അസോകോ രാജാ ‘‘അഹം കിര ഏവരൂപം പരിച്ചാഗം കത്വാപി നേവ സാസനസ്സ ദായാദഭാവം പത്തോ’’തി സാസനേ ദായാദഭാവം പത്ഥയമാനോ ഇതോ ചിതോ ച വിലോകെത്വാ അദ്ദസ മഹിന്ദകുമാരം അവിദൂരേ ഠിതം. ദിസ്വാനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘കിഞ്ചാപി അഹം ഇമം കുമാരം തിസ്സകുമാരസ്സ പബ്ബജിതകാലതോ പഭുതി ഓപരജ്ജേ ഠപേതുകാമോ, അഥ ഖോ ഓപരജ്ജതോപി പബ്ബജ്ജാവ
തേന ച സമയേന രാജധീതാ സങ്ഘമിത്താപി തസ്മിംയേവ ഠാനേ ഠിതാ ഹോതി. തസ്സാ ച സാമികോ അഗ്ഗിബ്രഹ്മാ നാമ കുമാരോ യുവരാജേന തിസ്സകുമാരേന
അഥ മഹിന്ദത്ഥേരോ ഉപസമ്പന്നകാലതോ പഭുതി അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സേവ സന്തികേ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച പരിയാപുണന്തോ ദ്വേപി സങ്ഗീതിയോ ആരൂള്ഹം തിപിടകസങ്ഗഹിതം സാട്ഠകഥം സബ്ബം ഥേരവാദം തിണ്ണം വസ്സാനം അബ്ഭന്തരേ ഉഗ്ഗഹെത്വാ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ അന്തേവാസികാനം സഹസ്സമത്താനം ഭിക്ഖൂനം പാമൊക്ഖോ അഹോസി. തദാ അസോകോ ധമ്മരാജാ നവവസ്സാഭിസേകോ ഹോതി. രഞ്ഞോ പന അട്ഠവസ്സാഭിസേകകാലേയേവ കൊന്തപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ ബ്യാധിപടികമ്മത്ഥം ഭിക്ഖാചാരവത്തേന ആഹിണ്ഡന്തോ പസതമത്തം സപ്പിം അലഭിത്വാ ബ്യാധിബലേന പരിക്ഖീണായുസങ്ഖാരോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം അപ്പമാദേന ഓവദിത്വാ ആകാസേ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായി. രാജാ തം പവത്തിം സുത്വാ ഥേരസ്സ സക്കാരം കത്വാ ‘‘മയി നാമ രജ്ജം കാരെന്തേ ഏവം ഭിക്ഖൂനം പച്ചയാ ദുല്ലഭാ’’തി നഗരസ്സ ചതൂസു ദ്വാരേസു പൊക്ഖരണിയോ കാരാപെത്വാ ഭേസജ്ജസ്സ പൂരാപെത്വാ ദാപേസി.
തേന കിര സമയേന പാടലിപുത്തസ്സ ചതൂസു ദ്വാരേസു ചത്താരി സതസഹസ്സാനി, സഭായം സതസഹസ്സന്തി ദിവസേ ദിവസേ പഞ്ചസതസഹസ്സാനി രഞ്ഞോ ഉപ്പജ്ജന്തി. തതോ രാജാ നിഗ്രോധത്ഥേരസ്സ ദേവസികം സതസഹസ്സം വിസജ്ജേസി. ബുദ്ധസ്സ ചേതിയേ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജനത്ഥായ സതസഹസ്സം
തിത്ഥിയാ പരിഹീനലാഭസക്കാരാ അന്തമസോ ഘാസച്ഛാദനമ്പി അലഭന്താ ലാഭസക്കാരം പത്ഥയമാനാ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ സകാനി സകാനി ദിട്ഠിഗതാനി ‘‘അയം ധമ്മോ, അയം വിനയോ’’തി ദീപെന്തി. പബ്ബജ്ജം അലഭമാനാപി സയമേവ മുണ്ഡെത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദെത്വാ വിഹാരേസു വിചരന്താ ഉപോസഥമ്പി പവാരണമ്പി സങ്ഘകമ്മമ്പി ഗണകമ്മമ്പി പവിസന്തി. ഭിക്ഖൂ തേഹി സദ്ധിം ഉപോസഥം ന കരൊന്തി. തദാ മൊഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ ‘‘ഉപ്പന്നം ദാനി ഇദം അധികരണം, തം നചിരസ്സേവ കക്ഖളം ഭവിസ്സതി. ന ഖോ പനേതം സക്കാ ഇമേസം മജ്ഝേ വസന്തേന വൂപസമേതു’’ന്തി മഹിന്ദത്ഥേരസ്സ ഗണം നീയ്യാതെത്വാ അത്തനാ ഫാസുവിഹാരേന വിഹരിതുകാമോ അഹോഗങ്ഗപബ്ബതം അഗമാസി. തേപി ഖോ തിത്ഥിയാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന നിഗ്ഗയ്ഹമാനാപി ധമ്മവിനയാനുലോമായ പടിപത്തിയാ അസണ്ഠഹന്താ അനേകരൂപം സാസനസ്സ അബ്ബുദഞ്ച മലഞ്ച കണ്ടകഞ്ച സമുട്ഠാപേസും. കേചി അഗ്ഗിം പരിചരന്തി, കേചി പഞ്ചാതപേന താപെന്തി, കേചി ആദിച്ചം അനുപരിവത്തന്തി, കേചി ‘‘ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച വോഭിന്ദിസ്സാമാ’’തി പഗ്ഗണ്ഹിംസു. തദാ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ന തേഹി സദ്ധിം ഉപോസഥം വാ പവാരണം വാ അകാസി. അസോകാരാമേ സത്തവസ്സാനി ഉപോസഥോ ഉപച്ഛിജ്ജി. രഞ്ഞോപി ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. രാജാ ഏകം അമച്ചം ആണാപേസി – ‘‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ അധികരണം വൂപസമെത്വാ ഉപോസഥം കാരാപേഹീ’’തി. അമച്ചോ രാജാനം പടിപുച്ഛിതും അവിസഹന്തോ അഞ്ഞേ അമച്ചേ ഉപസങ്കമിത്വാ ആഹ – ‘‘രാജാ മം ‘വിഹാരം ഗന്ത്വാ അധികരണം വൂപസമെത്വാ ഉപോസഥം കാരാപേഹീ’തി പഹിണി. കഥം നു ഖോ അധികരണം വൂപസമ്മതീ’’തി? തേ ആഹംസു
അദ്ദസാ
സോ പുന ഏകദിവസം മിഗവം നിക്ഖമിത്വാ അരഞ്ഞേ അനുവിചരമാനോ അദ്ദസ യോനകമഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരം അഞ്ഞതരേന ഹത്ഥിനാഗേന സാലസാഖം ഗഹെത്വാ ബീജിയമാനം നിസിന്നം. ദിസ്വാ പാമൊജ്ജജാതോ ചിന്തേസി – ‘‘കദാ നു ഖോ അഹമ്പി അയം മഹാഥേരോ വിയ പബ്ബജെയ്യം! സിയാ നു ഖോ സോ ദിവസോ’’തി. ഥേരോ തസ്സാസയം വിദിത്വാ തസ്സ പസ്സന്തസ്സേവ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ അസോകാരാമേ പൊക്ഖരണിയാ ഉദകതലേ ഠത്വാ ചീവരഞ്ച ഉത്തരാസങ്ഗഞ്ച ആകാസേ ലഗ്ഗെത്വാ ന്ഹായിതും ആരദ്ധോ.
കുമാരോ ഥേരസ്സാനുഭാവം ദിസ്വാ അതിവിയ പസന്നോ ‘‘അജ്ജേവ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി നിവത്തിത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘പബ്ബജിസ്സാമഹം, ദേവാ’’തി. രാജാ അനേകപ്പകാരം യാചിത്വാപി തം നിവത്തേതും അസക്കൊന്തോ അസോകാരാമഗമനീയമഗ്ഗം അലങ്കാരാപെത്വാ കുമാരം ഛണവേസം ഗാഹാപെത്വാ അലങ്കതായ സേനായ പരിവാരാപെത്വാ വിഹാരം നേസി. ‘‘യുവരാജാ കിര പബ്ബജിസ്സതീ’’തി സുത്വാ ബഹൂ ഭിക്ഖൂ പത്തചീവരാനി പടിയാദേസും. കുമാരോ പധാനഘരം
ഏവം
രഞ്ഞോ കനിട്ഠഭാതാ, തിസ്സത്ഥേരോതി വിഞ്ഞെയ്യോ.
സോ തം അമച്ചം തഥാ വിപ്പടിപന്നം ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ന രാജാ ഥേരേ മാരാപേതും പഹിണെയ്യ; അദ്ധാ ഇമസ്സേവേതം അമച്ചസ്സ ദുഗ്ഗഹിതം ഭവിസ്സതീ’’തി ഗന്ത്വാ സയം തസ്സ ആസന്നേ ആസനേ നിസീദി. സോ ഥേരം സഞ്ജാനിത്വാ സത്ഥം നിപാതേതും അവിസഹന്തോ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘അഹം, ദേവ, ഉപോസഥം കാതും അനിച്ഛന്താനം എത്തകാനം നാമ ഭിക്ഖൂനം സീസാനി പാതേസിം; അഥ അയ്യസ്സ തിസ്സത്ഥേരസ്സ പടിപാടി സമ്പത്താ, കിന്തി കരോമീ’’തി? രാജാ സുത്വാവ – ‘‘അരേ! കിം പന, ത്വം, മയാ ഭിക്ഖൂ ഘാതേതും പേസിതോ’’തി താവദേവ സരീരേ ഉപ്പന്നദാഹോ ഹുത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഥേരേ ഭിക്ഖൂ പുച്ഛി – ‘‘അയം, ഭന്തേ, അമച്ചോ മയാ അനാണത്തോവ ഏവം അകാസി, കസ്സ നു ഖോ ഇമിനാ പാപേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി? ഏകച്ചേ ഥേരാ, ‘‘അയം തവ വചനേന അകാസി, തുയ്ഹേതം പാപ’’ന്തി ആഹംസു. ഏകച്ചേ ‘‘ഉഭിന്നമ്പി വോ ഏതം പാപ’’ന്തി ആഹംസു. ഏകച്ചേ ഏവമാഹംസു – ‘‘കിം പന തേ, മഹാരാജ, അത്ഥി ചിത്തം ‘അയം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ ഘാതേതൂ’’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ, കുസലാധിപ്പായോ അഹം പേസേസിം – ‘സമഗ്ഗോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉപോസഥം കരോതൂ’’’തി. ‘‘സചേ ത്വം കുസലാധിപ്പായോ, നത്ഥി തുയ്ഹം പാപം, അമച്ചസ്സേവേതം പാപ’’ന്തി. രാജാ ദ്വെള്ഹകജാതോ ആഹ – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, ഭന്തേ, കോചി ഭിക്ഖു മമേതം ദ്വെള്ഹകം ഛിന്ദിത്വാ സാസനം പഗ്ഗഹേതും സമത്ഥോ’’തി? ‘‘അത്ഥി, മഹാരാജ, മൊഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ നാമ, സോ
ഥേരോ സുത്വാ ‘‘യം ഖോ അഹം മൂലതോ പട്ഠായ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീതി പബ്ബജിതൊമ്ഹി. അയം ദാനി മേ സോ കാലോ അനുപ്പത്തോ’’തി ചമ്മഖണ്ഡം ഗണ്ഹിത്വാവ ഉട്ഠഹി. അഥ ‘‘ഥേരോ
രാജാ ഥേരം അത്തനോ ഉയ്യാനം നെത്വാ ബാഹിരതോ തിക്ഖത്തും പരിവാരാപെത്വാ ആരക്ഖം ഠപെത്വാ സയമേവ ഥേരസ്സ പാദേ ധോവിത്വാ തേലേന മക്ഖെത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികേ നിസീദിത്വാ ‘‘പടിബലോ നു ഖോ ഥേരോ മമ കങ്ഖം ഛിന്ദിത്വാ ഉപ്പന്നം അധികരണം വൂപസമെത്വാ സാസനം പഗ്ഗണ്ഹിതു’’ന്തി വീമംസനത്ഥായ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഏകം പാടിഹാരിയം ദട്ഠുകാമോ’’തി ആഹ. ‘‘കതരം പാടിഹാരിയം ദട്ഠുകാമോസി, മഹാരാജാ’’തി? ‘‘പഥവീകമ്പനം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സകലപഥവീകമ്പനം ദട്ഠുകാമോസി, മഹാരാജ, പദേസപഥവീകമ്പന’’ന്തി? ‘‘കതരം പനെത്ഥ, ഭന്തേ, ദുക്കര’’ന്തി? ‘‘കിം നു ഖോ, മഹാരാജ, കംസപാതിയാ ഉദകപുണ്ണായ സബ്ബം ഉദകം കമ്പേതും ദുക്കരം; ഉദാഹു ഉപഡ്ഢ’’ന്തി? ‘‘ഉപഡ്ഢം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പദേസപഥവീകമ്പനം ദുക്കര’’ന്തി. ‘‘തേന ഹി, ഭന്തേ, പദേസപഥവീകമ്പനം
‘‘കിം പന തേ, മഹാരാജ, അത്ഥി ചിത്തം ‘അയം വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ ഘാതേതൂ’’’തി? ‘‘നത്ഥി, ഭന്തേ’’തി. ‘‘സചേ തേ, മഹാരാജ, നത്ഥി ഏവരൂപം ചിത്തം, നത്ഥി തുയ്ഹം പാപ’’ന്തി. അഥ ഥേരോ രാജാനം ഏതമത്ഥം ഇമിനാ സുത്തേന സഞ്ഞാപേസി
തമേവത്ഥം തിത്തിരജാതകം (ജാ॰ ൧.൪.൭൫) ആഹരി – ‘‘അതീതേ, മഹാരാജ, ദീപകതിത്തിരോ താപസം പുച്ഛി –
‘ഞാതകോ നോ നിസിന്നോതി, ബഹു ആഗച്ഛതീ ജനോ;
പടിച്ച കമ്മം ഫുസതി, തസ്മിം മേ സങ്കതേ മനോ’തി.
താപസോ ആഹ – ‘അത്ഥി പന തേ ചിത്തം മമ സദ്ദേന ച രൂപദസ്സനേന ച ആഗന്ത്വാ ഏതേ പക്ഖിനോ ബജ്ഝന്തു വാ ഹഞ്ഞന്തു വാ’തി? ‘നത്ഥി, ഭന്തേ’തി തിത്തിരോ ആഹ. തതോ നം താപസോ സഞ്ഞാപേസി – ‘സചേ തേ നത്ഥി ചിത്തം, നത്ഥി പാപം; ചേതയന്തമേവ ഹി പാപം ഫുസതി, നാചേതയന്തം.
‘ന പടിച്ച കമ്മം ഫുസതി, മനോ ചേ നപ്പദുസ്സതി;
അപ്പൊസ്സുക്കസ്സ ഭദ്രസ്സ, ന പാപമുപലിമ്പതീ’’’തി.
ഏവം ഥേരോ രാജാനം സഞ്ഞാപെത്വാ തത്ഥേവ രാജുയ്യാനേ സത്ത ദിവസാനി വസന്തോ രാജാനം സമയം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസി. രാജാ സത്തമേ ദിവസേ അസോകാരാമേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതാപെത്വാ സാണിപാകാരം പരിക്ഖിപാപെത്വാ
അഥഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ പക്കോസാപെത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിംവാദീ, ഭന്തേ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി? ‘‘വിഭജ്ജവാദീ, മഹാരാജാ’’തി. ഏവം വുത്തേ രാജാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘വിഭജ്ജവാദീ, ഭന്തേ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. തതോ രാജാ ‘‘സുദ്ധം ദാനി, ഭന്തേ, സാസനം; കരോതു ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉപോസഥ’’ന്തി ആരക്ഖം ദത്വാ നഗരം പാവിസി.
സമഗ്ഗോ കഥാവത്ഥുപ്പകരണം അഭാസി. തതോ സട്ഠിസതസഹസ്സസങ്ഖ്യേസു ഭിക്ഖൂസു ഉച്ചിനിത്വാ തിപിടകപരിയത്തിധരാനം പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാനം തേവിജ്ജാദിഭേദാനം ഭിക്ഖൂനം സഹസ്സമേകം ഗഹെത്വാ യഥാ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ച കാകണ്ഡകപുത്തോ യസത്ഥേരോ ച ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിംസു; ഏവമേവ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായന്തോ സബ്ബം സാസനമലം വിസോധെത്വാ തതിയസങ്ഗീതിം അകാസി. സങ്ഗീതിപരിയോസാനേ അനേകപ്പകാരം പഥവീ അകമ്പിത്ഥ. അയം സങ്ഗീതി നവഹി മാസേഹി നിട്ഠിതാ. യാ ലോകേ –
കതാ ഭിക്ഖുസഹസ്സേന, തസ്മാ സഹസ്സികാതി ച;
പുരിമാ ദ്വേ ഉപാദായ, തതിയാതി ച വുച്ചതീതി.
അയം തതിയസങ്ഗീതി.
എത്താവതാ ച ‘‘കേനാഭത’’ന്തി ഏതസ്സ പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനത്ഥം യം അവോചുമ്ഹ – ‘‘ജമ്ബുദീപേ താവ ഉപാലിത്ഥേരമാദിം കത്വാ ആചരിയപരമ്പരായ ആചരിയപരമ്പരാ –
‘‘ഉപാലി
തിസ്സോ മൊഗ്ഗലിപുത്തോ ച, പഞ്ചേതേ വിജിതാവിനോ.
‘‘പരമ്പരായ വിനയം, ദീപേ ജമ്ബുസിരിവ്ഹയേ;
അച്ഛിജ്ജമാനമാനേസും, തതിയോ യാവ സങ്ഗഹോ’’തി.
തസ്സത്ഥോ പകാസിതോവ ഹോതി.
തതിയസങ്ഗഹതോ പന ഉദ്ധം ഇമം ദീപം മഹിന്ദാദീഹി ആഭതം. മഹിന്ദതോ ഉഗ്ഗഹെത്വാ കഞ്ചി കാലം അരിട്ഠത്ഥേരാദീഹി ആഭതം. തതോ യാവജ്ജതനാ തേസംയേവ അന്തേവാസികപരമ്പരഭൂതായ ആചരിയപരമ്പരായ ആഭതന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാഹു പോരാണാ –
‘‘തതോ മഹിന്ദോ ഇട്ടിയോ, ഉത്തിയോ സമ്ബലോ തഥാ;
ഭദ്ദനാമോ ച പണ്ഡിതോ.
‘‘ഏതേ നാഗാ മഹാപഞ്ഞാ, ജമ്ബുദീപാ ഇധാഗതാ;
വിനയം തേ വാചയിംസു, പിടകം തമ്ബപണ്ണിയാ.
‘‘നികായേ
തതോ അരിട്ഠോ മേധാവീ, തിസ്സദത്തോ ച പണ്ഡിതോ.
‘‘വിസാരദോ കാളസുമനോ, ഥേരോ ച ദീഘനാമകോ;
ദീഘസുമനോ ച പണ്ഡിതോ.
‘‘പുനദേവ കാളസുമനോ, നാഗത്ഥേരോ ച ബുദ്ധരക്ഖിതോ;
തിസ്സത്ഥേരോ ച മേധാവീ, ദേവത്ഥേരോ ച പണ്ഡിതോ.
‘‘പുനദേവ സുമനോ മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;
ബഹുസ്സുതോ ചൂളനാഗോ, ഗജോവ ദുപ്പധംസിയോ.
‘‘ധമ്മപാലിതനാമോ
തസ്സ സിസ്സോ മഹാപഞ്ഞോ, ഖേമനാമോ തിപേടകോ.
‘‘ദീപേ താരകരാജാവ, പഞ്ഞായ അതിരോചഥ;
ഉപതിസ്സോ ച മേധാവീ, ഫുസ്സദേവോ മഹാകഥീ.
‘‘പുനദേവ സുമനോ മേധാവീ, പുപ്ഫനാമോ ബഹുസ്സുതോ;
മഹാകഥീ മഹാസിവോ, പിടകേ സബ്ബത്ഥ കോവിദോ.
‘‘പുനദേവ ഉപാലി മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;
മഹാനാഗോ മഹാപഞ്ഞോ, സദ്ധമ്മവംസകോവിദോ.
‘‘പുനദേവ അഭയോ മേധാവീ, പിടകേ സബ്ബത്ഥ കോവിദോ;
തിസ്സത്ഥേരോ ച മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ.
‘‘തസ്സ സിസ്സോ മഹാപഞ്ഞോ, പുപ്ഫനാമോ ബഹുസ്സുതോ;
സാസനം അനുരക്ഖന്തോ, ജമ്ബുദീപേ പതിട്ഠിതോ.
‘‘ചൂളാഭയോ ച മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;
തിസ്സത്ഥേരോ ച മേധാവീ, സദ്ധമ്മവംസകോവിദോ.
‘‘ചൂളദേവോ ച മേധാവീ, വിനയേ ച വിസാരദോ;
സിവത്ഥേരോ ച മേധാവീ, വിനയേ സബ്ബത്ഥ കോവിദോ.
‘‘ഏതേ നാഗാ മഹാപഞ്ഞാ, വിനയഞ്ഞൂ മഗ്ഗകോവിദാ;
വിനയം ദീപേ പകാസേസും, പിടകം തമ്ബപണ്ണിയാ’’തി.
തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – മൊഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ കിര ഇമം തതിയധമ്മസങ്ഗീതിം കത്വാ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘കത്ഥ നു ഖോ അനാഗതേ സാസനം സുപ്പതിട്ഠിതം ഭവെയ്യാ’’തി? അഥസ്സ ഉപപരിക്ഖതോ ഏതദഹോസി – ‘‘പച്ചന്തിമേസു ഖോ ജനപദേസു സുപ്പതിട്ഠിതം ഭവിസ്സതീ’’തി. സോ തേസം തേസം ഭിക്ഖൂനം കസ്മീരഗന്ധാരരട്ഠം പേസേസി – ‘‘ത്വം ഏതം രട്ഠം ഗന്ത്വാ എത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേഹീ’’തി. മഹാദേവത്ഥേരം തഥേവ വത്വാ മഹിംസകമണ്ഡലം പേസേസി. രക്ഖിതത്ഥേരം വനവാസിം. യോനകധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരം അപരന്തകം. മഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരം മഹാരട്ഠം. മഹാരക്ഖിതത്ഥേരം യോനകലോകം. മജ്ഝിമത്ഥേരം ഹിമവന്തദേസഭാഗം. സോണത്ഥേരഞ്ച ഉത്തരത്ഥേരഞ്ച സുവണ്ണഭൂമിം. അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികം മഹിന്ദത്ഥേരം ഇട്ടിയത്ഥേരേന ഉത്തിയത്ഥേരേന സമ്ബലത്ഥേരേന ഭദ്ദസാലത്ഥേരേന ച സദ്ധിം തമ്ബപണ്ണിദീപം പേസേസി – ‘‘തുമ്ഹേ തമ്ബപണ്ണിദീപം ഗന്ത്വാ എത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേഥാ’’തി. സബ്ബേപി തം തം ദിസാഭാഗം ഗച്ഛന്താ അത്തപഞ്ചമാ അഗമംസു ‘‘പച്ചന്തിമേസു ജനപദേസു പഞ്ചവഗ്ഗോ ഗണോ അലം ഉപസമ്പദകമ്മായാ’’തി മഞ്ഞമാനാ.
തേന ഖോ പന സമയേന കസ്മീരഗന്ധാരരട്ഠേ സസ്സപാകസമയേ അരവാളോ നാമ നാഗരാജാ കരകവസ്സം നാമ വസ്സാപെത്വാ സസ്സം ഹരാപെത്വാ മഹാസമുദ്ദം പാപേതി. മജ്ഝന്തികത്ഥേരോ പന പാടലിപുത്തതോ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഹിമവതി അരവാളദഹസ്സ ഉപരി ഓതരിത്വാ അരവാളദഹപിട്ഠിയം ചങ്കമതിപി തിട്ഠതിപി നിസീദതിപി സെയ്യമ്പി കപ്പേതി. നാഗമാണവകാ തം ദിസ്വാ അരവാളസ്സ നാഗരാജസ്സ ആരോചേസും – ‘‘മഹാരാജ, ഏകോ ഛിന്നഭിന്നപടധരോ ഭണ്ഡു കാസാവവസനോ അമ്ഹാകം ഉദകം ദൂസേതീ’’തി. നാഗരാജാ താവദേവ കോധാഭിഭൂതോ നിക്ഖമിത്വാ ഥേരം ദിസ്വാ മക്ഖം അസഹമാനോ അന്തലിക്ഖേ അനേകാനി ഭിംസനകാനി നിമ്മിനി. തതോ തതോ ഭുസാ വാതാ വായന്തി, രുക്ഖാ ഛിജ്ജന്തി, പബ്ബതകൂടാനി പതന്തി, മേഘാ ഗജ്ജന്തി, വിജ്ജുലതാ നിച്ഛരന്തി, അസനിയോ ഫലന്തി, ഭിന്നം വിയ ഗഗനതലം ഉദകം പഗ്ഘരതി. ഭയാനകരൂപാ
‘‘സദേവകോപി ചേ ലോകോ, ആഗന്ത്വാ താസയെയ്യ മം;
ന മേ പടിബലോ അസ്സ, ജനേതും ഭയഭേരവം.
‘‘സചേപി ത്വം മഹിം സബ്ബം, സസമുദ്ദം സപബ്ബതം;
ഉക്ഖിപിത്വാ മഹാനാഗ, ഖിപെയ്യാസി മമൂപരി.
‘‘നേവ
അഞ്ഞദത്ഥു തവേവസ്സ, വിഘാതോ ഉരഗാധിപാ’’തി.
ഏവം വുത്തേ നാഗരാജാ വിഹതാനുഭാവോ നിപ്ഫലവായാമോ ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ അഹോസി. തം ഥേരോ തങ്ഖണാനുരൂപായ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സെത്വാ സമാദപെത്വാ സമുത്തേജെത്വാ സമ്പഹംസെത്വാ തീസു സരണേസു പഞ്ചസു ച സീലേസു പതിട്ഠാപേസി സദ്ധിം ചതുരാസീതിയാ നാഗസഹസ്സേഹി. അഞ്ഞേപി ബഹൂ ഹിമവന്തവാസിനോ യക്ഖാ ച ഗന്ധബ്ബാ ച കുമ്ഭണ്ഡാ ച ഥേരസ്സ ധമ്മകഥം സുത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠഹിംസു. പഞ്ചകോപി യക്ഖോ സദ്ധിം ഭരിയായ യക്ഖിനിയാ പഞ്ചഹി ച പുത്തസതേഹി പഠമേ ഫലേ പതിട്ഠിതോ. അഥായസ്മാ മജ്ഝന്തികത്ഥേരോ സബ്ബേപി നാഗയക്ഖരക്ഖസേ ആമന്തെത്വാ ഏവമാഹ –
‘‘മാ ദാനി കോധം ജനയിത്ഥ, ഇതോ ഉദ്ധം യഥാ പുരേ;
സസ്സഘാതഞ്ച മാ കത്ഥ, സുഖകാമാ ഹി പാണിനോ;
കരോഥ മെത്തം സത്തേസു, വസന്തു മനുജാ സുഖ’’ന്തി.
തേ
ഗന്ത്വാ കസ്മീരഗന്ധാരം, ഇസി മജ്ഝന്തികോ തദാ;
ദുട്ഠം നാഗം പസാദെത്വാ, മോചേസി ബന്ധനാ ബഹൂതി.
മഹാദേവത്ഥേരോപി മഹിംസകമണ്ഡലം ഗന്ത്വാ ദേവദൂതസുത്തം കഥേസി. സുത്തപരിയോസാനേ ചത്താലീസ പാണസഹസ്സാനി ധമ്മചക്ഖും പടിലഭിംസു, ചത്താലീസംയേവ പാണസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു.
ഗന്ത്വാന
ചോദെത്വാ ദേവദൂതേഹി, മോചേസി ബന്ധനാ ബഹൂതി.
രക്ഖിതത്ഥേരോ പന വനവാസിം ഗന്ത്വാ ആകാസേ ഠത്വാ അനമതഗ്ഗപരിയായകഥായ വനവാസികേ പസാദേസി. കഥാപരിയോസാനേ പനസ്സ സട്ഠിസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. സത്തതിസഹസ്സമത്താ
ഗന്ത്വാന രക്ഖിതത്ഥേരോ, വനവാസിം മഹിദ്ധികോ;
അന്തലിക്ഖേ ഠിതോ തത്ഥ, ദേസേസി അനമതഗ്ഗിയന്തി.
യോനകധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരോപി അപരന്തകം ഗന്ത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോപമസുത്തന്തകഥായ അപരന്തകേ പസാദെത്വാ സത്തതി പാണസഹസ്സാനി ധമ്മാമതം പായേസി. ഖത്തിയകുലതോ ഏവ പുരിസസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു, സമധികാനി ച ഛ ഇത്ഥിസഹസ്സാനി. ഏവം സോ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി.
അപരന്തം വിഗാഹിത്വാ, യോനകോ ധമ്മരക്ഖിതോ;
അഗ്ഗിക്ഖന്ധോപമേനെത്ഥ, പസാദേസി ജനേ ബഹൂതി.
മഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരോ പന മഹാരട്ഠം ഗന്ത്വാ മഹാനാരദകസ്സപജാതകകഥായ മഹാരട്ഠകേ പസാദെത്വാ ചതുരാസീതി പാണസഹസ്സാനി മഗ്ഗഫലേസു പതിട്ഠാപേസി. തേരസസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു. ഏവം സോ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി.
മഹാരട്ഠം ഇസി ഗന്ത്വാ, സോ മഹാധമ്മരക്ഖിതോ;
ജാതകം കഥയിത്വാന, പസാദേസി മഹാജനന്തി.
മഹാരക്ഖിതത്ഥേരോപി കാളകാരാമസുത്തന്തകഥായ യോനകലോകം പസാദെത്വാ സത്തതിസഹസ്സാധികസ്സ പാണസതസഹസ്സസ്സ മഗ്ഗഫലാലങ്കാരം അദാസി. സന്തികേ ചസ്സ ദസസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു. ഏവം സോപി തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി.
യോനരട്ഠം തദാ ഗന്ത്വാ, സോ മഹാരക്ഖിതോ ഇസി;
കാളകാരാമസുത്തേന തേ പസാദേസി യോനകേതി.
മജ്ഝിമത്ഥേരോ കസ്സപഗൊത്തത്ഥേരേന അളകദേവത്ഥേരേന ദുന്ദുഭിസ്സരത്ഥേരേന മഹാദേവത്ഥേരേന ച സദ്ധിം ഹിമവന്തദേസഭാഗം ഗന്ത്വാ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തകഥായ തം ദേസം പസാദെത്വാ അസീതിപാണകോടിയോ മഗ്ഗഫലരതനാനി പടിലാഭേസി. പഞ്ചപി ച ഥേരാ പഞ്ച രട്ഠാനി പസാദേസും. ഏകമേകസ്സ സന്തികേ സതസഹസ്സമത്താ പബ്ബജിംസു. ഏവം തേ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസും.
ഗന്ത്വാന മജ്ഝിമത്ഥേരോ, ഹിമവന്തം പസാദയി;
യക്ഖസേനം പകാസെന്തോ, ധമ്മചക്കപവത്തനന്തി.
സോണത്ഥേരോപി സദ്ധിം ഉത്തരത്ഥേരേന സുവണ്ണഭൂമിം അഗമാസി. തേന ച സമയേന തത്ഥ ഏകാ രക്ഖസീ സമുദ്ദതോ നിക്ഖമിത്വാ രാജകുലേ ജാതേ ജാതേ ദാരകേ ഖാദതി. തംദിവസമേവ ച രാജകുലേ ഏകോ ദാരകോ ജാതോ ഹോതി. മനുസ്സാ ഥേരം ദിസ്വാ ‘‘രക്ഖസാനം സഹായകോ ഏസോ’’തി മഞ്ഞമാനാ ആവുധാനി ഗഹെത്വാ ഥേരം പഹരിതുകാമാ ആഗച്ഛന്തി. ഥേരോ ‘‘കിം തുമ്ഹേ ആവുധഹത്ഥാ ആഗച്ഛഥാ’’തി ആഹ. തേ ആഹംസു – ‘‘രാജകുലേ ജാതേ ജാതേ ദാരകേ രക്ഖസാ ഖാദന്തി, തേസം തുമ്ഹേ സഹായകാ’’തി. ഥേരോ ‘‘ന മയം രക്ഖസാനം സഹായകാ, സമണാ നാമ മയം വിരതാ പാണാതിപാതാ…പേ॰… വിരതാ മജ്ജപാനാ ഏകഭത്തികാ സീലവന്തോ കല്യാണധമ്മാ’’തി ആഹ. തസ്മിംയേവ ച ഖണേ സാ രക്ഖസീ സപരിവാരാ സമുദ്ദതോ നിക്ഖമി ‘‘രാജകുലേ ദാരകോ ജാതോ തം ഖാദിസ്സാമീ’’തി. മനുസ്സാ തം ദിസ്വാ ‘‘ഏസാ, ഭന്തേ, രക്ഖസീ ആഗച്ഛതീ’’തി ഭീതാ വിരവിംസു. ഥേരോ രക്ഖസേഹി ദിഗുണേ അത്തഭാവേ നിമ്മിനിത്വാ തേഹി അത്തഭാവേഹി തം രക്ഖസിം ബ്രഹ്മജാലസുത്തന്തകഥായ പസാദെത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാപേസി. സട്ഠിസഹസ്സാനം പനെത്ഥ ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. കുലദാരകാനം അഡ്ഢുഡ്ഢാനി സഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു, കുലധീതാനം ദിയഡ്ഢസഹസ്സം. ഏവം സോ തത്ഥ സാസനം പതിട്ഠാപേസി. തതോ പഭുതി രാജകുലേ ജാതദാരകാനം സോണുത്തരനാമമേവ കരൊന്തി.
സുവണ്ണഭൂമിം ഗന്ത്വാന, സോണുത്തരാ മഹിദ്ധികാ;
പിസാചേ നിദ്ധമെത്വാന, ബ്രഹ്മജാലം അദേസിസുന്തി.
മഹിന്ദത്ഥേരോ പന ‘‘തമ്ബപണ്ണിദീപം ഗന്ത്വാ സാസനം പതിട്ഠാപേഹീ’’തി ഉപജ്ഝായേന ച ഭിക്ഖുസങ്ഘേന ഇട്ടിയാദീഹി ചതൂഹി ഥേരേഹി സങ്ഘമിത്തായ പുത്തേന സുമനസാമണേരേന ഭണ്ഡുകേന
സമ്പത്തഞ്ച പന ഥേരം ദിസ്വാ ഥേരമാതാ ദേവീ പാദേസു സിരസാ വന്ദിത്വാ ഭിക്ഖം ദത്വാ ഥേരം അത്തനാ കതം വേദിസഗിരിമഹാവിഹാരം നാമ ആരോപേസി. ഥേരോ തസ്മിം വിഹാരേ നിസിന്നോ ചിന്തേസി – ‘‘അമ്ഹാകം ഇധ കത്തബ്ബകിച്ചം നിട്ഠിതം, സമയോ നു ഖോ ഇദാനി ലങ്കാദീപം ഗന്തു’’ന്തി. തതോ ചിന്തേസി – ‘‘അനുഭവതു താവ മേ പിതരാ പേസിതം അഭിസേകം ദേവാനംപിയതിസ്സോ, രതനത്തയഗുണഞ്ച സുണാതു, ഛണത്ഥഞ്ച നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ മിസ്സകപബ്ബതം അഭിരുഹതു, തദാ തം തത്ഥ ദക്ഖിസ്സാമാ’’തി. അഥാപരം ഏകമാസം തത്ഥേവ വാസം കപ്പേസി. മാസാതിക്കമേന ച ജെട്ഠമൂലമാസപുണ്ണമായം ഉപോസഥദിവസേ സന്നിപതിതാ സബ്ബേപി – ‘‘കാലോ നു ഖോ അമ്ഹാകം തമ്ബപണ്ണിദീപം ഗമനായ, ഉദാഹു നോ’’തി മന്തയിംസു. തേനാഹു പോരാണാ –
‘‘മഹിന്ദോ നാമ നാമേന, സങ്ഘത്ഥേരോ തദാ അഹു;
ഇട്ടിയോ ഉത്തിയോ ഥേരോ, ഭദ്ദസാലോ ച സമ്ബലോ.
‘‘സാമണേരോ
ഭണ്ഡുകോ സത്തമോ തേസം, ദിട്ഠസച്ചോ ഉപാസകോ;
ഇതി ഹേതേ മഹാനാഗാ, മന്തയിംസു രഹോഗതാ’’തി.
തദാ
‘‘വേടിസഗിരിമ്ഹി
കാലോവ ഗമനസ്സാതി, ഗച്ഛാമ ദീപമുത്തമം.
‘‘പളീനാ ജമ്ബുദീപാ തേ, ഹംസരാജാവ അമ്ബരേ;
ഏവമുപ്പതിതാ ഥേരാ, നിപതിംസു നഗുത്തമേ.
‘‘പുരതോ പുരസെട്ഠസ്സ, പബ്ബതേ മേഘസന്നിഭേ;
പതിംസു സീലകൂടമ്ഹി, ഹംസാവ നഗമുദ്ധനീ’’തി.
ഏവം
തസ്മിഞ്ച ദിവസേ തമ്ബപണ്ണിദീപേ ജെട്ഠമൂലനക്ഖത്തം നാമ ഹോതി. രാജാ നക്ഖത്തം ഘോസാപെത്വാ ‘‘ഛണം കരോഥാ’’തി അമച്ചേ ച ആണാപെത്വാ ചത്താലീസപുരിസസഹസ്സപരിവാരോ നഗരമ്ഹാ നിക്ഖമിത്വാ യേന മിസ്സകപബ്ബതോ തേന പായാസി മിഗവം കീളിതുകാമോ. അഥ തസ്മിം പബ്ബതേ അധിവത്ഥാ ഏകാ ദേവതാ ‘‘രഞ്ഞോ ഥേരേ ദസ്സെസ്സാമീ’’തി രോഹിതമിഗരൂപം ഗഹെത്വാ അവിദൂരേ തിണപണ്ണാനി ഖാദമാനാ വിയ ചരതി. രാജാ തം ദിസ്വാ ‘‘അയുത്തം ദാനി പമത്തം വിജ്ഝിതു’’ന്തി ജിയം ഫോടേസി. മിഗോ അമ്ബത്ഥലമഗ്ഗം ഗഹെത്വാ പലായിതും ആരഭി. രാജാ പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധന്തോ അമ്ബത്ഥലമേവ അഭിരുഹി. മിഗോപി ഥേരാനം അവിദൂരേ അന്തരധായി. മഹിന്ദത്ഥേരോ രാജാനം അവിദൂരേ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ ‘‘മമംയേവ രാജാ പസ്സതു, മാ ഇതരേ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ ‘‘തിസ്സ, തിസ്സ, ഇതോ ഏഹീ’’തി ആഹ. രാജാ സുത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമസ്മിം ദീപേ ജാതോ മം ‘തിസ്സാ’തി നാമം ഗഹെത്വാ
‘‘സമണാ മയം മഹാരാജ, ധമ്മരാജസ്സ സാവകാ;
തവേവ അനുകമ്പായ, ജമ്ബുദീപാ ഇധാഗതാ’’തി.
തേന ച സമയേന ദേവാനമ്പിയതിസ്സമഹാരാജാ ച അസോകധമ്മരാജാ ച അദിട്ഠസഹായകാ ഹൊന്തി. ദേവാനമ്പിയതിസ്സമഹാരാജസ്സ ച പുഞ്ഞാനുഭാവേന ഛാതപബ്ബതപാദേ ഏകമ്ഹി വേളുഗുമ്ബേ തിസ്സോ വേളുയട്ഠിയോ രഥയട്ഠിപ്പമാണാ ഉപ്പജ്ജിംസു – ഏകാ ലതായട്ഠി നാമ, ഏകാ പുപ്ഫയട്ഠി നാമ, ഏകാ ദീപവംസേ –
‘‘ഛാതപബ്ബതപാദമ്ഹി
സേതാ രജതയട്ഠീവ, ലതാ കഞ്ചനസന്നിഭാ.
‘‘നീലാദി യാദിസം പുപ്ഫം, പുപ്ഫയട്ഠിമ്ഹി താദിസം;
സകുണാ സകുണയട്ഠിമ്ഹി, സരൂപേനേവ സണ്ഠിതാ’’തി.
സമുദ്ദതോപിസ്സ ദീപവംസേ –
‘‘വാലബീജനിമുണ്ഹീസം, ഛത്തം ഖഗ്ഗഞ്ച പാദുകം;
വേഠനം സാരപാമങ്ഗം, ഭിങ്ഗാരം നന്ദിവട്ടകം.
‘‘സിവികം സങ്ഖം വടംസഞ്ച, അധോവിമം വത്ഥകോടികം;
സോവണ്ണപാതിം കടച്ഛും, മഹഗ്ഘം ഹത്ഥപുഞ്ഛനം.
‘‘അനോതത്തോദകം കഞ്ഞം, ഉത്തമം ഹരിചന്ദനം;
അരുണവണ്ണമത്തികം
‘‘ഹരീതകം
സട്ഠിവാഹസതം സാലിം, സുഗന്ധം സുവകാഹടം;
പുഞ്ഞകമ്മാഭിനിബ്ബത്തം, പാഹേസി അസോകവ്ഹയോ’’തി.
ന കേവലഞ്ചേതം ആമിസപണ്ണാകാരം, ഇമം കിര ധമ്മപണ്ണാകാരമ്പി പേസേസി –
‘‘അഹം ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച, സങ്ഘഞ്ച സരണം ഗതോ;
ഉപാസകത്തം ദേസേസിം, സക്യപുത്തസ്സ സാസനേ.
‘‘ഇമേസു
ത്വമ്പി ചിത്തം പസാദേഹി, സദ്ധാ സരണമുപേഹീ’’തി.
സ്വായം രാജാ തം ദിവസം അസോകരഞ്ഞാ പേസിതേന അഭിസേകേന ഏകമാസാഭിസിത്തോ ഹോതി.
വിസാഖപുണ്ണമായം ഹിസ്സ അഭിസേകമകംസു. സോ അചിരസ്സുതം – തം സാസനപ്പവത്തിം അനുസ്സരമാനോ തം ഥേരസ്സ ‘‘സമണാ മയം മഹാരാജ ധമ്മരാജസ്സ സാവകാ’’തി വചനം സുത്വാ ‘‘അയ്യാ നു ഖോ ആഗതാ’’തി താവദേവ ആവുധം നിക്ഖിപിത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി സമ്മോദനീയം കഥം കഥയമാനോ. യഥാഹ –
‘‘ആവുധം നിക്ഖിപിത്വാന, ഏകമന്തം ഉപാവിസി;
നിസജ്ജ രാജാ സമ്മോദി, ബഹും അത്ഥൂപസഞ്ഹിത’’ന്തി.
സമ്മോദനീയകഥഞ്ച കുരുമാനേയേവ തസ്മിം താനിപി ചത്താലീസപുരിസസഹസ്സാനി ആഗന്ത്വാ സമ്പരിവാരേസും. തദാ ഥേരോ ഇതരേപി ഛ ജനേ ദസ്സേസി. രാജാ ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ കദാ ആഗതാ’’തി ആഹ
‘‘തേവിജ്ജാ ഇദ്ധിപത്താ ച, ചേതോപരിയായകോവിദാ;
ഖീണാസവാ അരഹന്തോ, ബഹൂ ബുദ്ധസ്സ സാവകാതി.
‘‘ഭന്തേ, കേന ആഗതത്ഥാ’’തി? ‘‘നേവ, മഹാരാജ, ഉദകേന ന ഥലേനാ’’തി. ‘‘രാജാ ആകാസേന ചൂളഹത്ഥിപദോപമസുത്തം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ രാജാ തീസു സരണേസു പതിട്ഠഹി സദ്ധിം ചത്താലീസായ പാണസഹസ്സേഹി.
തം ഖണഞ്ഞേവ ച രഞ്ഞോ ഭത്തം ആഹരിയിത്ഥ
ഥേരോ അചിരപക്കന്തസ്സ രഞ്ഞോ സുമനസാമണേരം ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി ത്വം, സുമന, ധമ്മസവനസ്സ കാലം ഘോസേഹീ’’തി. ‘‘ഭന്തേ, കിത്തകം ഠാനം സാവെന്തോ ഘോസേമീ’’തി? ‘‘സകലം തമ്ബപണ്ണിദീപ’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി സാമണേരോ അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ അധിട്ഠഹിത്വാ സമാഹിതേന ചിത്തേന സകലം തമ്ബപണ്ണിദീപം സാവെന്തോ തിക്ഖത്തും ധമ്മസവനസ്സ കാലം ഘോസേസി. രാജാ തം സദ്ദം സുത്വാ ഥേരാനം സന്തികം പേസേസി – ‘‘കിം, ഭന്തേ, അത്ഥി കോചി ഉപദ്ദവോ’’തി. ‘‘നത്ഥമ്ഹാകം കോചി ഉപദ്ദവോ, ധമ്മസവനസ്സ കാലം ഘോസാപയിമ്ഹ ബുദ്ധവചനം കഥേതുകാമമ്ഹാ’’തി സമചിത്തസുത്തന്തം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ അസങ്ഖ്യെയ്യാനം ദേവതാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ബഹൂ നാഗാ
രാജാപി സാരഥിം പേസെത്വാ ‘‘അന്തോനിവേസനേ മണ്ഡപം പടിയാദേഥാ’’തി അമച്ചേ ആണാപേസി. താവദേവ സബ്ബേ ഹട്ഠതുട്ഠാ അതിവിയ പാസാദികം മണ്ഡപം പടിയാദേസും. പുന രാജാ ചിന്തേസി – ‘‘ഹിയ്യോ ഥേരോ സീലക്ഖന്ധം കഥയമാനോ ‘ഉച്ചാസയനമഹാസയനം ന കപ്പതീ’തി ആഹ; ‘നിസീദിസ്സന്തി നു ഖോ അയ്യാ ആസനേസു, ന നിസീദിസ്സന്തീ’’’തി? തസ്സേവം ചിന്തയന്തസ്സേവ സോ സാരഥി നഗരദ്വാരം സമ്പത്തോ. തതോ അദ്ദസ ഥേരേ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ ചീവരം പാരുപന്തേ. ദിസ്വാ അതിവിയ പസന്നചിത്തോ ഹുത്വാ ആഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘ആഗതാ, ദേവ, ഥേരാ’’തി. രാജാ ‘‘രഥം ആരൂള്ഹാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ന ആരൂള്ഹാ, ദേവ, അപി ച മമ പച്ഛതോ നിക്ഖമിത്വാ പഠമതരം ആഗന്ത്വാ പാചീനദ്വാരേ ഠിതാ’’തി. രാജാ ‘‘രഥമ്പി നാഭിരൂഹിംസൂ’’തി സുത്വാ ‘‘ന ദാനി അയ്യാ ഉച്ചാസയനമഹാസയനം സാദിയിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തെത്വാ ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, ഥേരാനം ഭൂമത്ഥരണസങ്ഖേപേന ആസനാനി പഞ്ഞപേഥാ’’തി വത്വാ പടിപഥം അഗമാസി. അമച്ചാ പഥവിയം തട്ടികം പഞ്ഞപെത്വാ ഉപരി കോജവകാദീനി ചിത്തത്ഥരണാനി പഞ്ഞപേസും. ഉപ്പാതപാഠകാ ദിസ്വാ ‘‘ഗഹിതാ ദാനി ഇമേഹി പഥവീ, ഇമേ തമ്ബപണ്ണിദീപസ്സ പേതവത്ഥും വിമാനവത്ഥും സച്ചസംയുത്തഞ്ച കഥേസി. തം ഥേരസ്സ ധമ്മദേസനം സുത്വാ താനി പഞ്ചപി ഇത്ഥിസതാനി സോതാപത്തിഫലം സച്ഛാകംസു.
യേപി തേ മനുസ്സാ പുരിമദിവസേ മിസ്സകപബ്ബതേ ഥേരേ അദ്ദസംസു, തേ തേസു തേസു ഠാനേസു ഥേരാനം ഗുണേ കഥെന്തി. തേസം സുത്വാ മഹാജനകായോ രാജങ്ഗണേ സന്നിപതിത്വാ മഹാസദ്ദം അകാസി. രാജാ ‘‘കിം ഏസോ സദ്ദോ’’തി പുച്ഛി. ‘‘നാഗരാ, ദേവ, ‘ഥേരേ ദട്ഠും ന ലഭാമാ’തി വിരവന്തീ’’തി. രാജാ ‘‘സചേ ഇധ പവിസിസ്സന്തി, ഓകാസോ ന ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തെത്വാ ‘‘ഗച്ഛഥ, ഭണേ, ഹത്ഥിസാലം പടിജഗ്ഗിത്വാ വാലുകം ആകിരിത്വാ പഞ്ചവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി വികിരിത്വാ ചേലവിതാനം ബന്ധിത്വാ മങ്ഗലഹത്ഥിട്ഠാനേ ഥേരാനം ആസനാനി പഞ്ഞപേഥാ’’തി ആഹ. അമച്ചാ തഥാ അകംസു. ഥേരോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ നിസീദിത്വാ ദേവദൂതസുത്തന്തം കഥേസി. കഥാപരിയോസാനേ പാണസഹസ്സം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി. തതോ ‘‘ഹത്ഥിസാലാ അതിസമ്ബാധാ’’തി ദക്ഖിണദ്വാരേ നന്ദനവനുയ്യാനേ ആസനം പഞ്ഞപേസും. ഥേരോ തത്ഥ നിസീദിത്വാ ആസീവിസോപമസുത്തം കഥേസി. തമ്പി സുത്വാ പാണസഹസ്സം സോതാപത്തിഫലം
ഏവം ആഗതദിവസതോ ദുതിയദിവസേ അഡ്ഢതെയ്യസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഥേരസ്സ നന്ദനവനേ ആഗതാഗതാഹി കുലിത്ഥീഹി കുലസുണ്ഹാഹി കുലകുമാരീഹി സദ്ധിം സമ്മോദമാനസ്സേവ സായന്ഹസമയോ ജാതോ. ഥേരോ കാലം സല്ലക്ഖെത്വാ ‘‘ഗച്ഛാമ ദാനി മിസ്സകപബ്ബത’’ന്തി ഉട്ഠഹി. അമച്ചാ – ‘‘കത്ഥ, ഭന്തേ, ഗച്ഛഥാ’’തി? ‘‘അമ്ഹാകം നിവാസനട്ഠാന’’ന്തി. തേ രഞ്ഞോ സംവിദിതം കത്വാ രാജാനുമതേന ആഹംസു – ‘‘അകാലോ, ഭന്തേ, ഇദാനി തത്ഥ ഗന്തും; ഇദമേവ നന്ദനവനുയ്യാനം അയ്യാനം ആവാസട്ഠാനം ഹോതൂ’’തി. ‘‘അലം, ഗച്ഛാമാ’’തി. പുന രഞ്ഞോ വചനേനാഹംസു – ‘‘രാജാ, ഭന്തേ, ആഹ – ‘ഏതം മേഘവനം നാമ ഉയ്യാനം മമ പിതു സന്തകം നഗരതോ നാതിദൂരം നാച്ചാസന്നം ഗമനാഗമനസമ്പന്നം, എത്ഥ ഥേരാ വാസം കപ്പെന്തൂ’’’തി. വസിംസു ഥേരാ മേഘവനേ ഉയ്യാനേ.
രാജാപി ഖോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന ഥേരസ്സ സമീപം ഗന്ത്വാ സുഖസയിതഭാവം പുച്ഛിത്വാ ‘‘കപ്പതി, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആരാമോ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ ‘‘കപ്പതി, മഹാരാജാ’’തി വത്വാ ഇമം സുത്തം ആഹരി – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആരാമ’’ന്തി. രാജാ തുട്ഠോ സുവണ്ണഭിങ്ഗാരം ഗഹെത്വാ ഥേരസ്സ ഹത്ഥേ ഉദകം പാതെത്വാ മഹാമേഘവനുയ്യാനം അദാസി. സഹ അനമതഗ്ഗിയാനി കഥേസി. പുനദിവസേ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോപമസുത്തം കഥേസി. ഏതേനേവുപായേന സത്ത ദിവസാനി കഥേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ അഡ്ഢനവമാനം പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. തതോ പട്ഠായ അപ്പമാദസുത്തം കഥയിത്വാ ചേതിയഗിരിമേവ അഗമംസു.
അഥ ഖോ രാജാ അമച്ചേ പുച്ഛി – ‘‘ഥേരോ, അമ്ഹേ ഗാള്ഹേന ഓവാദേന ഓവദതി; ഗച്ഛെയ്യ നു ഖോ’’തി? അമച്ചാ ‘‘തുമ്ഹേഹി, ദേവ, ഥേരോ അയാചിതോ സയമേവ ആഗതോ; തസ്മാ തസ്സ അനാപുച്ഛാവ ഗമനമ്പി ഭവെയ്യാ’’തി ആഹംസു. തതോ രാജാ രഥം അഭിരുഹിത്വാ ദ്വേ ച ദേവിയോ ആരോപെത്വാ ചേതിയഗിരിം അഗമാസി മഹഞ്ചരാജാനുഭാവേന. ഗന്ത്വാ ദേവിയോ ഏകമന്തം അപക്കമാപെത്വാ സയമേവ ഥേരാനം സമീപം ഉപസങ്കമന്തോ അതിവിയ കിലന്തരൂപോ ഹുത്വാ ഉപസങ്കമി. തതോ നം ഥേരോ ആഹ – ‘‘കസ്മാ ത്വം, മഹാരാജ, ഏവം കിലമമാനോ ആഗതോ’’തി? ‘‘‘തുമ്ഹേ മമ ഗാള്ഹം ഓവാദം ദത്വാ ഇദാനി ഗന്തുകാമാ നു ഖോ’തി ജാനനത്ഥം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘ന മയം, മഹാരാജ, ഗന്തുകാമാ; അപിച വസ്സൂപനായികകാലോ നാമായം മഹാരാജ, തത്ര സമണേന വസ്സൂപനായികട്ഠാനം ഞാതും വട്ടതീ’’തി. തംദിവസമേവ അരിട്ഠോ നാമ അമച്ചോ പഞ്ചപണ്ണാസായ ജെട്ഠകനിട്ഠഭാതുകേഹി സദ്ധിം രഞ്ഞോ സമീപേ ഠിതോ ആഹ – ‘‘ഇച്ഛാമഹം, ദേവ, ഥേരാനം സന്തികേ പബ്ബജിതു’’ന്തി. ‘‘സാധു, ഭണേ, പബ്ബജസ്സൂ’’തി രാജാ അനുജാനിത്വാ ഥേരം സമ്പടിച്ഛാപേസി. ഥേരോ തദഹേവ പബ്ബാജേസി. സബ്ബേ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പാപുണിംസു.
രാജാപി ഖോ തങ്ഖണേയേവ കണ്ടകേന ചേതിയങ്ഗണം പരിക്ഖിപിത്വാ ദ്വാസട്ഠിയാ ലേണേസു കമ്മം പട്ഠപെത്വാ നഗരമേവ അഗമാസി. തേപി ഥേരാ
‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ സുമനം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കുതോ ദാനി, ഭന്തേ, ധാതുയോ ലച്ഛാമാ’’തി? സുമനോ ആഹ – ‘‘അപ്പൊസ്സുക്കോ ത്വം, മഹാരാജ, വീഥിയോ സോധാപെത്വാ ധജപടാകപുണ്ണഘടാദീഹി അലങ്കാരാപെത്വാ സപരിജനോ ഉപോസഥം സമാദിയിത്വാ സബ്ബതാളാവചരേ ഉപട്ഠാപെത്വാ മങ്ഗലഹത്ഥിം സബ്ബാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതം കാരാപെത്വാ ഉപരി ചസ്സ സേതച്ഛത്തം ഉസ്സാപെത്വാ സായന്ഹസമയേ മഹാനാഗവനുയ്യാനാഭിമുഖോ യാഹി. അദ്ധാ തസ്മിം ഠാനേ
‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി ഖോ സുമനോ ഥേരസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ താവദേവ പത്തചീവരമാദായ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പാടലിപുത്തദ്വാരേ ഓരുയ്ഹ രഞ്ഞോ
അഥ ഖോ മഹിന്ദപമുഖാ സബ്ബേപി തേ മഹാനാഗാ
പുണ്ണമായം മഹാവീരോ, ചാതുമാസിനിയാ ഇധ;
ആഗന്ത്വാ ദേവലോകമ്ഹാ, ഹത്ഥികുമ്ഭേ പതിട്ഠിതോതി.
അഥസ്സ സോ ഹത്ഥിനാഗോ അനേകതാളാവചരപരിവാരിതോ അതിവിയ ഉളാരേന പൂജാസക്കാരേന സക്കരിയമാനോ പച്ഛിമദിസാഭിമുഖോവ ഹുത്വാ, അപസക്കന്തോ
അതീതേ കിര അയം ദീപോ ഓജദീപോ നാമ അഹോസി, രാജാ അഭയോ നാമ, നഗരം അഭയപുരം നാമ, ചേതിയപബ്ബതോ ദേവകൂടപബ്ബതോ നാമ, ഥൂപാരാമോ പടിയാരാമോ നാമ. തേന ഖോ പന സമയേന കകുസന്ധോ ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പന്നോ ഹോതി. തസ്സ സാവകോ മഹാദേവോ നാമ ഥേരോ ഭിക്ഖുസഹസ്സേന സദ്ധിം ദേവകൂടേ പതിട്ഠാസി, മഹിന്ദത്ഥേരോ വിയ ചേതിയപബ്ബതേ. തേന ഖോ പന സമയേന ഓജദീപേ സത്താ പജ്ജരകേന അനയബ്യസനം ആപജ്ജന്തി. അദ്ദസാ ഖോ കകുസന്ധോ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം ഓലോകെന്തോ തേ സത്തേ അനയബ്യസനമാപജ്ജന്തേ. ദിസ്വാ ചത്താലീസായ ഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി പരിവുതോ അഗമാസി. തസ്സാനുഭാവേന താവദേവ പജ്ജരകോ വൂപസന്തോ. രോഗേ വൂപസന്തേ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേസി. ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം ധമ്മാഭിസമയോ അഹോസി. ഭഗവാ ധമകരണം
കോണാഗമനസ്സ പന ഭഗവതോ കാലേ അയം ദീപോ വരദീപോ നാമ അഹോസി, രാജാ സമെണ്ഡീ നാമ, നഗരം വഡ്ഢമാനം നാമ
കസ്സപസ്സ പന ഭഗവതോ കാലേ അയം ദീപോ മണ്ഡദീപോ നാമ അഹോസി, രാജാ ജയന്തോ നാമ, നഗരം വിസാലം നാമ, പബ്ബതോ സുഭകൂടോ നാമ
അഥ ഖ്വസ്സ ഹത്ഥിനോ പുരതോ പുരതോ ഗന്ത്വാ രാജപുരിസാ സബ്ബഗച്ഛേ ഛിന്ദിത്വാ ഭൂമിം സോധെത്വാ തം ഹത്ഥതലസദിസം അകംസു. ഹത്ഥിനാഗോ ഗന്ത്വാ തം ഠാനം പുരതോ കത്വാ തസ്സ പച്ഛിമദിസാഭാഗേ ബോധിരുക്ഖട്ഠാനേ അട്ഠാസി. അഥസ്സ മത്ഥകതോ ധാതും ഓരോപേതും ആരഭിംസു. നാഗോ ഓരോപേതും ന ദേതി. രാജാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, നാഗോ ധാതും ഓരോപേതും ന ദേതീ’’തി? ‘‘ആരൂള്ഹം, മഹാരാജ, ഓരോപേതും ന വട്ടതീ’’തി. തസ്മിഞ്ച കാലേ അഭയവാപിയാ ഉദകം
‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ ജങ്ഘപ്പമാണം ഥൂപം ചിനാപെത്വാ ധാതുഓരോപനത്ഥായ മഹാസക്കാരം കാരേസി. സകലനഗരഞ്ച ജനപദോ ച ധാതുമഹദസ്സനത്ഥം സന്നിപതി. സന്നിപതിതേ ച പന തസ്മിം മഹാജനകായേ ദസബലസ്സ
‘‘ഏവം അചിന്തിയാ ബുദ്ധാ, ബുദ്ധധമ്മാ അചിന്തിയാ;
അചിന്തിയേ പസന്നാനം, വിപാകോ ഹോതി അചിന്തിയോ’’തി. (അപ॰ ഥേര ൧.൧.൮൨);
സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ കിര ഇമം ദീപം ധരമാനകാലേപി തിക്ഖത്തും ആഗമാസി. പഠമം – യക്ഖദമനത്ഥം ഏകകോവ ആഗന്ത്വാ യക്ഖേ ദമെത്വാ ‘‘മയി പരിനിബ്ബുതേ ഇമസ്മിം ദീപേ സാസനം പതിട്ഠഹിസ്സതീ’’തി തമ്ബപണ്ണിദീപേ രക്ഖം കരൊന്തോ തിക്ഖത്തും ദീപം ആവിജ്ജി. ദുതിയം – മാതുലഭാഗിനെയ്യാനം നാഗരാജൂനം ദമനത്ഥായ ഏകകോവ ആഗന്ത്വാ തേ ദമെത്വാ അഗമാസി. തതിയം – പഞ്ചഭിക്ഖുസതപരിവാരോ ആഗന്ത്വാ മഹാചേതിയട്ഠാനേ ച ഥൂപാരാമചേതിയട്ഠാനേ ച മഹാബോധിപതിട്ഠിതട്ഠാനേ ച മഹിയങ്ഗണചേതിയട്ഠാനേ ച മുതിയങ്ഗണചേതിയട്ഠാനേ ച ദീഘവാപിചേതിയട്ഠാനേ ച കല്യാണിയചേതിയട്ഠാനേ ച നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ നിസീദി. ഇദമസ്സ ചതുത്ഥം ധാതുസരീരേന ആഗമനം.
ധാതുസരീരതോ
തസ്മിം ഖോ പന സമയേ അനുളാ ദേവീ പബ്ബജിതുകാമാ ഹുത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ തസ്സാ വചനം സുത്വാ ഥേരം ഏതദവോച – ‘‘അനുളാ, ഭന്തേ, ദേവീ പബ്ബജിതുകാമാ, പബ്ബാജേഥ ന’’ന്തി. ‘‘ന, മഹാരാജ, അമ്ഹാകം മാതുഗാമം പബ്ബാജേതും കപ്പതി. പാടലിപുത്തേ പന മയ്ഹം ഭഗിനീ സങ്ഘമിത്തത്ഥേരീ നാമ അത്ഥി, തം പക്കോസാപേഹി. ഇമസ്മിഞ്ച പന, മഹാരാജ, ദീപേ പുരിമകാനം തിണ്ണം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം ബോധി പതിട്ഠാസി. അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവതോ സരസരംസിജാലവിസ്സജ്ജനകേന ബോധിനാ ഇധ പതിട്ഠാതബ്ബം, തസ്മാ തഥാ സാസനം പഹിണെയ്യാസി യഥാ സങ്ഘമിത്താ ബോധിം ഗഹെത്വാ ആഗച്ഛെയ്യാ’’തി.
‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി രാജാ ഥേരസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ അമച്ചേഹി സദ്ധിം മന്തെന്തോ അരിട്ഠം നാമ അത്തനോ ഭാഗിനെയ്യം ആഹ – ‘‘സക്ഖിസ്സസി ത്വം, താത, പാടലിപുത്തം ഗന്ത്വാ മഹാബോധിനാ സദ്ധിം അയ്യം സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിം ആനേതു’’ന്തി? ‘‘സക്ഖിസ്സാമി, ദേവ, സചേ മേ പബ്ബജ്ജം അനുജാനിസ്സസീ’’തി. ‘‘ഗച്ഛ, താത
രാജാ ആഹ – ‘‘അമ്മ, പുത്തോപി മേ മഹിന്ദത്ഥേരോ നത്താ ച മേ സുമനസാമണേരോ മം ഛിന്നഹത്ഥം വിയ കരൊന്താ തമ്ബപണ്ണിദീപം
ഥേരോ ‘‘ഗന്തബ്ബം, മഹാരാജ, മഹാബോധിനാ ലങ്കാദീപ’’ന്തി വത്വാ ഭഗവതോ പഞ്ച മഹാഅധിട്ഠാനാനി കഥേസി. കതമാനി പഞ്ച? ഭഗവാ കിര മഹാപരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ നിപന്നോ ലങ്കാദീപേ മഹാബോധിപതിട്ഠാപനത്ഥായ ‘‘അസോകമഹാരാജാ മഹാബോധിഗ്ഗഹണത്ഥം ഗമിസ്സതി, തദാ മഹാബോധിസ്സ ദക്ഖിണസാഖാ സയമേവ ഛിജ്ജിത്വാ സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠാതൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദമേകമധിട്ഠാനം.
തത്ഥ പതിട്ഠാനകാലേ ച ‘‘മഹാബോധി ഹിമവലാഹകഗബ്ഭം പവിസിത്വാ പതിട്ഠാതൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദം ദുതിയമധിട്ഠാനം.
‘‘സത്തമേ
‘‘ഥൂപാരാമേ ദക്ഖിണക്ഖകധാതു ചേതിയമ്ഹി പതിട്ഠാനദിവസേ യമകപാടിഹാരിയം കരോതൂ’’തി അധിട്ഠാസി – ഇദം ചതുത്ഥം അധിട്ഠാനം.
ലങ്കാദീപമ്ഹിയേവ മേ ദോണമത്താ ധാതുയോ മഹാചേതിയമ്ഹി പതിട്ഠാനകാലേ
രാജാ ഇമാനി പഞ്ച മഹാഅധിട്ഠാനാനി സുത്വാ പസന്നചിത്തോ പാടലിപുത്തതോ യാവ മഹാബോധി താവ മഗ്ഗം പടിജഗ്ഗാപെത്വാ സുവണ്ണകടാഹത്ഥായ ബഹും സുവണ്ണം നീഹരാപേസി. താവദേവ ച രഞ്ഞോ ചിത്തം ഞത്വാ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തോ കമ്മാരവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ പുരതോ അട്ഠാസി. രാജാ തം ദിസ്വാ ‘‘താത, ഇമം സുവണ്ണം ഗഹെത്വാ കടാഹം കരോഹീ’’തി ആഹ. ‘‘പമാണം, ദേവ, ജാനാഥാ’’തി? ‘‘ത്വമേവ, താത, ഞത്വാ കരോഹീ’’തി. ‘‘സാധു, ദേവ, കരിസ്സാമീ’’തി സുവണ്ണം ഗഹെത്വാ അത്തനോ ആനുഭാവേന ഹത്ഥേന പരിമജ്ജിത്വാ സുവണ്ണകടാഹം നിമ്മിനി നവഹത്ഥപരിക്ഖേപം പഞ്ചഹത്ഥുബ്ബേധം തിഹത്ഥവിക്ഖമ്ഭം അട്ഠങ്ഗുലബഹലം ഹത്ഥിസൊണ്ഡപ്പമാണമുഖവട്ടിം. അഥ രാജാ സത്തയോജനായാമായ തിയോജനവിത്ഥാരായ മഹതിയാ സേനായ പാടലിപുത്തതോ നിക്ഖമിത്വാ അരിയസങ്ഘമാദായ മഹാബോധിസമീപം അഗമാസി. സേനാ സമുസ്സിതധജപടാകം നാനാരതനവിചിത്തം അനേകാലങ്കാരപഅമണ്ഡിതം നാനാവിധകുസുമസമാകിണ്ണം അനേകതൂരിയസങ്ഘുട്ഠം മഹാബോധിം പരിക്ഖിപി. രാജാ സഹസ്സമത്തേ ഗണപാമൊക്ഖേ മഹാഥേരേ ഗഹെത്വാ സകലജമ്ബുദീപേ പത്താഭിസേകാനം രാജൂനം സഹസ്സേന അത്താനഞ്ച മഹാബോധിഞ്ച പരിവാരാപെത്വാ മഹാബോധിമൂലേ ഠത്വാ മഹാബോധിം ഉല്ലോകേസി. മഹാബോധിസ്സ ഖന്ധഞ്ച ദക്ഖിണമഹാസാഖായ ചതുഹത്ഥപ്പമാണപ്പദേസഞ്ച ഠപെത്വാ അവസേസം അദസ്സനം അഗമാസി.
രാജാ തം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ഉപ്പന്നപീതിപാമൊജ്ജോ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, ഇമം പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ തുട്ഠോ മഹാബോധിം സകലജമ്ബുദീപരജ്ജേന പൂജേമീ’’തി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വത്വാ അഭിസേകം അദാസി. തതോ
ഏവം സുവണ്ണകടാഹേ പതിട്ഠിതമത്തേ മഹാബോധിമ്ഹി മഹാപഥവീ ചലി. ആകാസേ ദേവദുന്ദുഭിയോ ഫലിംസു. പബ്ബതാനം നച്ചേഹി ദേവാനം സാധുകാരേഹി യക്ഖാനം ഹിങ്കാരേഹി അസുരാനം ഥുതിജപ്പേഹി ബ്രഹ്മാനം അപ്ഫോടനേഹി മേഘാനം ഗജ്ജിതേഹി ചതുപ്പദാനം രവേഹി പക്ഖീനം രുതേഹി സബ്ബതാളാവചരാനം
മഹാബോധി
രാജാ മഹാബോധിരക്ഖണത്ഥായ അട്ഠാരസ ദേവതാകുലാനി, അട്ഠ അമച്ചകുലാനി, അട്ഠ ബ്രാഹ്മണകുലാനി, അട്ഠ കുടുമ്ബിയകുലാനി, അട്ഠ ഗോപകകുലാനി, അട്ഠ തരച്ഛകുലാനി, അട്ഠ ച കാലിങ്ഗകുലാനി ദത്വാ ഉദകസിഞ്ചനത്ഥായ ച അട്ഠ സുവണ്ണഘടേ, അട്ഠ ച രജതഘടേ ദത്വാ ഇമിനാ പരിവാരേന മഹാബോധിം
ഏവം മഹാരജ്ജേന പൂജെത്വാ മാഗസിരമാസസ്സ പഠമപാടിപദദിവസേ അസോകോ ധമ്മരാജാ മഹാബോധിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഗലപ്പമാണം ഉദകം ഓരുയ്ഹ നാവായം പതിട്ഠാപെത്വാ സങ്ഘമിത്തത്ഥേരിമ്പി സപരിവാരം നാവം ആരോപെത്വാ അരിട്ഠം അമച്ചം ഏതദവോച – ‘‘അഹം, താത, മഹാബോധിം തിക്ഖത്തും സകലജമ്ബുദീപരജ്ജേന പൂജെത്വാ ഗലപ്പമാണം ഉദകം ഓരുയ്ഹ മമ സഹായകസ്സ പേസേസിം, സോപി ഏവമേവ മഹാബോധിം പൂജേതൂ’’തി. ഏവം സഹായകസ്സ സാസനം ദത്വാ ‘‘ഗച്ഛതി വതരേ, ദസബലസ്സ സരസരംസിജാലം വിമുഞ്ചന്തോ മഹാബോധിരുക്ഖോ’’തി വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗഹെത്വാ അസ്സൂനി പവത്തയമാനോ അട്ഠാസി. സാപി ഖോ മഹാബോധിസമാരൂള്ഹാ നാവാ പസ്സതോ പസ്സതോ മഹാരാജസ്സ മഹാസമുദ്ദതലം പക്ഖന്താ. മഹാസമുദ്ദേപി സമന്താ യോജനം വീചിയോ വൂപസന്താ; പഞ്ച വണ്ണാനി പദുമാനി പുപ്ഫിതാനി; അന്തലിക്ഖേ ദിബ്ബാനി തൂരിയാനി പവജ്ജിംസു; ആകാസേ ജലജഥലജരുക്ഖാദിസന്നിസ്സിതാഹി ദേവതാഹി പവത്തിതാ അതിവിയ ഉളാരാ പൂജാ അഹോസി. സങ്ഘമിത്തത്ഥേരീപി സുപണ്ണരൂപേന മഹാസമുദ്ദേ നാഗകുലാനി സന്താസേസി. തേ ച ഉത്രസ്തരൂപാ നാഗാ ആഗന്ത്വാ തം വിഭൂതിം പസ്സിത്വാ ഥേരിം യാചിത്വാ മഹാബോധിം നാഗഭവനം അതിഹരിത്വാ സത്ത ദിവസാനി
ദേവാനമ്പിയതിസ്സോ മഹാരാജാപി ഖോ സുമനസാമണേരസ്സ വചനേന മാഗസിരമാസസ്സ പഠമപാടിപദദിവസതോ പഭുതി ഉത്തരദ്വാരതോ പട്ഠായ യാവ ജമ്ബുകോലപട്ടനം താവ മഗ്ഗം സോധാപെത്വാ അലങ്കാരാപെത്വാ നഗരതോ നിക്ഖമനദിവസേ ഉത്തരദ്വാരസമീപേ സമുദ്ദസാലവത്ഥുസ്മിം ഠിതോയേവ തായ വിഭൂതിയാ മഹാസമുദ്ദേ ആഗച്ഛന്തംയേവ മഹാബോധിം ഥേരസ്സ
കഥം? താനി കിര ബോധിം പരിവാരെത്വാ ആഗതാനി സോളസ ജാതിസമ്പന്നകുലാനി രാജവേസം ഗണ്ഹിംസു. രാജാ ദോവാരികവേസം ഗണ്ഹി. സോളസ കുലാനി മഹാബോധിം ഗഹെത്വാ ഓരോപയിംസു. മഹാബോധി തേസം ഹത്ഥതോ മുത്തസമനന്തരമേവ അസീതിഹത്ഥപ്പമാണം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ഛബ്ബണ്ണരംസിയോ മുഞ്ചി. രംസിയോ സകലദീപം പത്ഥരിത്വാ ഉപരി ബ്രഹ്മലോകം ആഹച്ച അട്ഠംസു. മഹാബോധിപാടിഹാരിയം ദിസ്വാ സഞ്ജാതപ്പസാദാനി ദസപുരിസസഹസ്സാനി അനുപുബ്ബവിപസ്സനം പട്ഠപെത്വാ അരഹത്തം പത്വാ പബ്ബജിംസു. യാവ സൂരിയത്ഥങ്ഗമാ മഹാബോധി അന്തലിക്ഖേ അട്ഠാസി. അത്ഥങ്ഗമിതേ പന
ഏവം പുത്തനത്തുപരമ്പരായ സമന്താ ദീപവാസീനം ഹിതായ സുഖായ പതിട്ഠിതേ ദസബലസ്സ ധമ്മധജഭൂതേ മഹാബോധിമ്ഹി
അഥേകദിവസം രാജാ മഹാബോധിം വന്ദിത്വാ ഥേരേന സദ്ധിം ഥൂപാരാമം ഗച്ഛതി. തസ്സ ലോഹപാസാദട്ഠാനം സമ്പത്തസ്സ പുരിസാ പുപ്ഫാനി അഭിഹരിംസു. രാജാ ഥേരസ്സ പുപ്ഫാനി അദാസി. ഥേരോ പുപ്ഫേഹി ലോഹപാസാദട്ഠാനം പൂജേസി. പുപ്ഫേസു ഭൂമിയം പതിതമത്തേസു മഹാഭൂമിചാലോ അഹോസി. രാജാ ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, ഭൂമി ചലിതാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഇസ്മിം, മഹാരാജ, ഓകാസേ സങ്ഘസ്സ അനാഗതേ ഉപോസഥാഗാരം ഭവിസ്സതി, തസ്സേതം പുബ്ബനിമിത്ത’’ന്തി.
രാജാ
രാജാ തത്ഥ അട്ഠ പുപ്ഫമുട്ഠിയോ ഓകിരിത്വാ വന്ദിത്വാ പുന ഥേരേന സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ മഹാചേതിയട്ഠാനം പത്തോ. തത്ഥസ്സ പുരിസാ ചമ്പകപുപ്ഫാനി അഭിഹരിംസു. താനി രാജാ ഥേരസ്സ അദാസി. ഥേരോ മഹാചേതിയട്ഠാനം പുപ്ഫേഹി പൂജെത്വാ വന്ദി. താവദേവ മഹാപഥവീ സങ്കമ്പി. രാജാ ‘‘കസ്മാ, ഭന്തേ, പഥവീ കമ്പിത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘ഇമസ്മിം, മഹാരാജ, ഓകാസേ അനാഗതേ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അസദിസോ മഹാഥൂപോ ഭവിസ്സതി, തസ്സേതം
തേന ഖോ പന സമയേന ഥൂപാരാമേ അട്ഠസട്ഠി ഭിക്ഖുസഹസ്സാനി സന്നിപതിംസു. മഹാമഹിന്ദത്ഥേരസ്സ ആസനം ദക്ഖിണാഭിമുഖം
അഥായസ്മാ മഹാഅരിട്ഠത്ഥേരോ തേന സമയേന ബുദ്ധോ ഭഗവാ വേരഞ്ജായം വിഹരതി നളേരുപുചിമന്ദമൂലേതി വിനയനിദാനം അഭാസി. ഭാസിതേ ച പനായസ്മതാ അരിട്ഠത്ഥേരേന വിനയനിദാനേ ആകാസം മഹാവിരവം രവി. അകാലവിജ്ജുലതാ നിച്ഛരിംസു. ദേവതാ സാധുകാരം അദംസു. മഹാപഥവീ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ സങ്കമ്പി. ഏവം അനേകേസു പാടിഹാരിയേസു വത്തമാനേസു ആയസ്മാ അരിട്ഠത്ഥേരോ മഹാമഹിന്ദപമുഖേഹി അട്ഠസട്ഠിയാ പച്ചേകഗണീഹി ഖീണാസവമഹാഥേരേഹി തദഞ്ഞേഹി ച അട്ഠസട്ഠിഭിക്ഖുസഹസ്സേഹി പരിവുതോ പഠമകത്തികപവാരണാദിവസേ ഥൂപാരാമവിഹാരമജ്ഝേ സത്ഥു കരുണാഗുണദീപകം ഭഗവതോ അനുസിട്ഠികരാനം കായകമ്മവചീകമ്മവിപ്ഫന്ദിതവിനയനം വിനയപിടകം പകാസേസി. പകാസെത്വാ ച യാവതായുകം തിട്ഠമാനോ ബഹൂനം വാചെത്വാ ബഹൂനം ഹദയേ പതിട്ഠാപെത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി. തേപി ഖോ മഹാമഹിന്ദപ്പമുഖാ തസ്മിം സമാഗമേ –
‘‘അട്ഠസട്ഠി
പച്ചേകഗണിനോ സബ്ബേ, ധമ്മരാജസ്സ സാവകാ.
‘‘ഖീണാസവാ വസിപ്പത്താ, തേവിജ്ജാ ഇദ്ധികോവിദാ;
ഉത്തമത്ഥമഭിഞ്ഞായ, അനുസാസിംസു രാജിനോ.
‘‘ആലോകം ദസ്സയിത്വാന, ഓഭാസെത്വാ മഹിം ഇമം;
ജലിത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധാവ, നിബ്ബായിംസു മഹേസയോ’’.
തേസം
‘‘തതിയസങ്ഗഹതോ പന ഉദ്ധം ഇമം ദീപം മഹിന്ദാദീഹി ആഭതം, മഹിന്ദതോ ഉഗ്ഗഹെത്വാ കഞ്ചി
കത്ഥ പതിട്ഠിതന്തി? യേസം പാളിതോ ച അത്ഥതോ ച അനൂനം വത്തതി, മണിഘടേ പക്ഖിത്തതേലമിവ ഈസകമ്പി ന പഗ്ഘരതി, ഏവരൂപേസു അധിമത്തസതി-ഗതി-ധിതി-മന്തേസു ലജ്ജീസു കുക്കുച്ചകേസു സിക്ഖാകാമേസു പുഗ്ഗലേസു പതിട്ഠിതന്തി വേദിതബ്ബം. തസ്മാ വിനയപതിട്ഠാപനത്ഥം വിനയപരിയത്തിയാ ആനിസംസം സല്ലക്ഖെത്വാ സിക്ഖാകാമേന ഭിക്ഖുനാ വിനയോ പരിയാപുണിതബ്ബോ.
തത്രായം വിനയപരിയത്തിയാ ആനിസംസോ – വിനയപരിയത്തികുസലോ ഹി പുഗ്ഗലോ സാസനേ പടിലദ്ധസദ്ധാനം കുലപുത്താനം മാതാപിതുട്ഠാനിയോ ഹോതി, തദായത്താ ഹി നേസം പബ്ബജ്ജാ ഉപസമ്പദാ വത്താനുവത്തപടിപത്തി ആചാരഗോചരകുസലതാ. അപി ചസ്സ വിനയപരിയത്തിം നിസ്സായ അത്തനോ സീലക്ഖന്ധോ സുഗുത്തോ ഹോതി സുരക്ഖിതോ; കുക്കുച്ചപകതാനം ഭിക്ഖൂനം പടിസരണം ഹോതി; വിസാരദോ സങ്ഘമജ്ഝേ വോഹരതി; പച്ചത്ഥികേ സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗണ്ഹാതി; സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ
യേ ചാപി സംവരമൂലകാ കുസലാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ, വിനയധരോ പുഗ്ഗലോ തേസം ദായാദോ; വിനയമൂലകത്താ തേസം ധമ്മാനം. വുത്തമ്പി ഹേതം ഭഗവതാ – ‘‘വിനയോ സംവരത്ഥായ, സംവരോ അവിപ്പടിസാരത്ഥായ, അവിപ്പടിസാരോ പാമൊജ്ജത്ഥായ, പാമൊജ്ജം പീതത്ഥായ, പീതി പസ്സദ്ധത്ഥായ, പസ്സദ്ധി സുഖത്ഥായ, സുഖം സമാധത്ഥായ, സമാധി യഥാഭൂതഞാണദസ്സനത്ഥായ, യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം നിബ്ബിദത്ഥായ, നിബ്ബിദാ വിരാഗത്ഥായ, വിരാഗോ വിമുത്തത്ഥായ
എത്താവതാ ച യാ സാ വിനയസംവണ്ണനത്ഥം മാതികാ ഠപിതാ തത്ഥ –
‘‘വുത്തം യേന യദാ യസ്മാ, ധാരിതം യേന ചാഭതം;
യത്ഥപ്പതിട്ഠിതം ചേതമേതം, വത്വാ വിധിം തതോ’’തി.
ഇമിസ്സാ താവ ഗാഥായ അത്ഥോ പകാസിതോ വിനയസ്സ ച ബാഹിരനിദാനവണ്ണനാ യഥാധിപ്പായം സംവണ്ണിതാ ഹോതീതി.
തതിയസങ്ഗീതികഥാ നിട്ഠിതാ.
ബാഹിരനിദാനകഥാ നിട്ഠിതാ.