നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ
വിനയപിടകേ
പാചിത്തിയ-അട്ഠകഥാ
൫. പാചിത്തിയകണ്ഡം
൧. മുസാവാദവഗ്ഗോ
൧. മുസാവാദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
യേസം
ഖുദ്ദകാനം അയം ദാനി, തേസം ഭവതി വണ്ണനാ.
൧. തത്ഥ മുസാവാദവഗ്ഗസ്സ താവ പഠമസിക്ഖാപദേ ഹത്ഥകോതി തസ്സ ഥേരസ്സ നാമം. സക്യാനം സക്യപുത്തോ. ബുദ്ധകാലേ കിര സക്യകുലതോ അസീതി പുരിസസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസു, തേസം സോ അഞ്ഞതരോതി. വാദക്ഖിത്തോതി ‘‘വാദം കരിസ്സാമീ’’തി ഏവം പരിവിതക്കിതേന വാദേന പരവാദിസന്തികം ഖിത്തോ പക്ഖിത്തോ പഹിതോ പേസിതോതി അത്ഥോ. വാദമ്ഹി വാ സകേന ചിത്തേന ഖിത്തോ. യത്ര യത്ര വാദോ തത്ര തത്രേവ സന്ദിസ്സതീതിപി വാദക്ഖിത്തോ. അവജാനിത്വാ അവജാനാതീതി അത്തനോ വാദേ കഞ്ചി ദോസം സല്ലക്ഖെന്തോ ‘‘നായം മമ വാദോ’’തി അവജാനിത്വാ പുന കഥെന്തോ കഥെന്തോ നിദ്ദോസതം സല്ലക്ഖെത്വാ ‘‘മമേവ അയം വാദോ’’തി പടിജാനാതി. പടിജാനിത്വാ അവജാനാതീതി കിസ്മിഞ്ചിദേവ വചനേ ആനിസംസം സല്ലക്ഖെന്തോ ‘‘അയം മമ വാദോ’’തി പടിജാനിത്വാ പുന കഥെന്തോ കഥെന്തോ തത്ഥ ദോസം സല്ലക്ഖെത്വാ അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതീതി അഞ്ഞേന കാരണേന അഞ്ഞം കാരണം പടിചരതി പടിച്ഛാദേതി അജ്ഝൊത്ഥരതി, ‘‘രൂപം അനിച്ചം ജാനിതബ്ബതോ’’തി വത്വാ പുന ‘‘ജാതിധമ്മതോ’’തിആദീനി വദതി. കുരുന്ദിയം പന ‘‘ഏതസ്സ പടിച്ഛാദനഹേതും അഞ്ഞം ബഹും കഥേതീ’’തി വുത്തം. തത്രായം അധിപ്പായോ – യം തം പടിജാനനഞ്ച അവജാനനഞ്ച, തസ്സ പടിച്ഛാദനത്ഥം ‘‘കോ ആഹ സമ്പജാനമുസാ ഭാസതീതി ജാനന്തോ മുസാ ഭാസതി. സങ്കേതം കത്വാ വിസംവാദേതീതി പുരേഭത്താദീസു ‘‘അസുകസ്മിം നാമ കാലേ അസുകസ്മിം നാമ പദേസേ വാദോ ഹോതൂ’’തി സങ്കേതം കത്വാ സങ്കേതതോ പുരേ വാ പച്ഛാ വാ ഗന്ത്വാ ‘‘പസ്സഥ ഭോ, തിത്ഥിയാ ന ആഗതാ പരാജിതാ’’തി പക്കമതി.
൨. സമ്പജാനമുസാവാദേതി ജാനിത്വാ ജാനന്തസ്സ ച മുസാ ഭണനേ.
൩. വിസംവാദനപുരെക്ഖാരസ്സാതി വിസംവാദനചിത്തം പുരതോ കത്വാ വദന്തസ്സ. വാചാതി മിച്ഛാവാചാപരിയാപന്നവചനസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ. ഗിരാതി തായ ചേതനായ സമുട്ഠാപിതസദ്ദം ദസ്സേതി. ബ്യപ്പഥോതി വചനപഥോ; വാചായേവ ഹി അഞ്ഞേസമ്പി ദിട്ഠാനുഗതിമാപജ്ജന്താനം പഥഭൂതതോ ബ്യപ്പഥോതി വുച്ചതി. വചീഭേദോതി വചീസഞ്ഞിതായ വാചായ ഭേദോ; പഭേദഗതാ വാചാ ഏവ ഏവം വുച്ചതി. വാചസികാ വിഞ്ഞത്തീതി വചീവിഞ്ഞത്തി. ഏവം പഠമപദേന സുദ്ധചേതനാ, മജ്ഝേ തീഹി തംസമുട്ഠാപിതസദ്ദസഹിതാ ചേതനാ, അന്തേ ഏകേന വിഞ്ഞത്തിസഹിതാ ചേതനാ ‘‘കഥിതാ’’തി വേദിതബ്ബാ. അനരിയവോഹാരാതി അനരിയാനം ബാലപുഥുജ്ജനാനം വോഹാരാ.
ഏവം സമ്പജാനമുസാവാദം ദസ്സെത്വാ ഇദാനി അന്തേ വുത്താനം സമ്പജാനമുസാവാദസങ്ഖാതാനം അനരിയവോഹാരാനം ‘‘അദിട്ഠം ദിട്ഠം മേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അദിട്ഠം ദിട്ഠം മേതി ഏവം വദതോ വചനം തംസമുട്ഠാപികാ വാ ചേതനാ ഏകോ അനരിയവോഹാരോതി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അപിചെത്ഥ ചക്ഖുവസേന അഗ്ഗഹിതാരമ്മണം അദിട്ഠം, സോതവസേന അഗ്ഗഹിതം അസുതം, ഘാനാദിവസേന മുനിത്വാ തീഹി ഇന്ദ്രിയേഹി ഏകാബദ്ധം വിയ കത്വാ പത്വാ അഗ്ഗഹിതം അമുതം, അഞ്ഞത്ര പഞ്ചഹി ഇന്ദ്രിയേഹി സുദ്ധേന ‘‘അദിട്ഠം നാമ ന ചക്ഖുനാ ദിട്ഠ’’ന്തി ഏവം ഓളാരികേനേവ നയേന ദേസനാ കതാതി. ദിട്ഠാദീസു ച അത്തനാപി
൪. ഇദാനി തേസം അനരിയവോഹാരാനം വസേന ആപത്തിം ആരോപെത്വാ ദസ്സെന്തോ ‘‘തീഹാകാരേഹീ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ ‘‘തീഹി ആകാരേഹി പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജിന്തി സമ്പജാനമുസാ ഭണന്തസ്സ ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി ഏവമാദിചതുത്ഥപാരാജികപാളിവണ്ണനായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. കേവലഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘പഠമം ഝാനം സമാപജ്ജി’’ന്തി ഇധ ‘‘അദിട്ഠം ദിട്ഠം മേ’’തി, തത്ഥ ച ‘‘ആപത്തി പാരാജികസ്സാ’’തി ‘‘ഇധ ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി ഏവം വത്ഥുമത്തേ ആപത്തിമത്തേ ച വിസേസോ, സേസം ഏകലക്ഖണമേവാതി.
൯. തീഹാകാരേഹി ദിട്ഠേ വേമതികോതിആദീനമ്പി അത്ഥോ ‘‘ദിട്ഠസ്സ ഹോതി പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപജ്ജന്തോ ദിട്ഠേ വേമതികോ’’തി ഏവമാദിദുട്ഠദോസപാളിവണ്ണനായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. പാളിമത്തമേവ ഹി എത്ഥ വിസേസോ, അത്ഥേ പന സഥേരവാദേ കിഞ്ചി നാനാകരണം നത്ഥി.
൧൧. സഹസാ ഭണതീതി അവീമംസിത്വാ അനുപധാരെത്വാ വാ വേഗേന ദിട്ഠമ്പി ‘‘അദിട്ഠം മേ’’തി ഭണതി. അഞ്ഞം ഭണിസ്സാമീതി അഞ്ഞം ഭണതീതി മന്ദത്താ ജളത്താ പക്ഖലന്തോ ‘‘ചീവര’’ന്തി വത്തബ്ബേ ‘‘ചീര’’ന്തി ആദിം ഭണതി. യോ പന സാമണേരേന ‘‘അപി ഭന്തേ മയ്ഹം ഉപജ്ഝായം പസ്സിത്ഥാ’’തി വുത്തോ കേളിം കുരുമാനോ ‘‘തവ ഉപജ്ഝായോ ദാരുസകടം യോജെത്വാ ഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തി വാ സിങ്ഗാലസദ്ദം സുത്വാ ‘‘കസ്സായം ഭന്തേ സദ്ദോ’’തി വുത്തോ ‘‘മാതുയാ തേ യാനേന ഗച്ഛന്തിയാ കദ്ദമേ ലഗ്ഗചക്കം ഉദ്ധരന്താനം അയം സദ്ദോ’’തി വാ ഏവം നേവ ദവാ ന രവാ അഞ്ഞം ഭണതി, സോ ആപത്തിം ആപജ്ജതിയേവ. അഞ്ഞാ പൂരണകഥാ നാമ ഹോതി, ഏകോ ഗാമേ ഥോകം തേലം ലഭിത്വാ വിഹാരം ആഗതോ സാമണേരം ഭണതി – ‘‘ത്വം അജ്ജ കുഹിം ഗതോ, ഗാമോ ഏകതേലോ അഹോസീ’’തി
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ
മുസാവാദസിക്ഖാപദം പഠമം.
൨. ഓമസവാദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൨. ദുതിയസിക്ഖാപദേ ഓമസന്തീതി ഓവിജ്ഝന്തി. ഖുംസെന്തീതി അക്കോസന്തി. വമ്ഭെന്തീതി പധംസെന്തി.
൧൩. ഭൂതപുബ്ബന്തി ഇദം വത്ഥും ഭഗവാ ഓമസവാദഗരഹണത്ഥം ആഹരി. നന്ദിവിസാലോ നാമാതി നന്ദീതി തസ്സ ബലീബദ്ദസ്സ നാമം, വിസാണാനി പനസ്സ വിസാലാനി, തസ്മാ ‘‘നന്ദിവിസാലോ’’തി വുച്ചതി. ബോധിസത്തോ തേന സമയേന നന്ദിവിസാലോ നാമ ഹോതി. ബ്രാഹ്മണോ തം യാഗുഭത്താദീഹി അതിവിയ പോസേസി. അഥ സോ ബ്രാഹ്മണം അനുകമ്പമാനോ ‘‘ഗച്ഛ ത്വ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥേവ അട്ഠാസീതി അഹേതുകപടിസന്ധികാലേപി പരഖുംസനം അമനാപതോയേവ പച്ചേസി, തസ്മാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ദോസം ദസ്സേതുകാമോ അട്ഠാസി. സകടസതം അതിബദ്ധം പവട്ടേസീതി പടിപാടിയാ ഠപെത്വാ ഹെട്ഠാരുക്ഖേ ദത്വാ ഏകാബദ്ധം കത്വാ മുഗ്ഗമാസവാലുകാദീഹി പുണ്ണം സകടസതം പവട്ടെന്തോ, കിഞ്ചാപി പുബ്ബേ പതിട്ഠിതാരപ്പദേസം പുന അരേ പത്തേ പവട്ടിതം ഹോതി, ബോധിസത്തോ പന പുരിമസകടേന പതിട്ഠിതട്ഠാനേ പച്ഛിമസകടം പതിട്ഠാപേതും സകടസതപ്പമാണം പദേസം പവട്ടേസി. ബോധിസത്താനഞ്ഹി സിഥിലകരണം നാമ നത്ഥി. തേന ചത്തമനോ അഹൂതി തേന ബ്രാഹ്മണസ്സ ധനലാഭേന അത്തനോ കമ്മേന ച സോ നന്ദിവിസാലോ അത്തമനോ അഹോസി.
൧൫. അക്കോസേനപീതി വേനജാതീതി തച്ഛകജാതി; വേണുകാരജാതീതിപി വദന്തി. നേസാദജാതീതി മിഗലുദ്ദകാദിജാതി.
രഥകാരജാതീതി പുക്കുസജാതീതി പുപ്ഫഛഡ്ഡകജാതി. അവകണ്ണകാദി ദാസാനം നാമം ഹോതി; തസ്മാ ഹീനം. ഒഞ്ഞാതന്തി അവഞ്ഞാതം; ‘‘ഉഞ്ഞാത’’ന്തിപി പഠന്തി. അവഞ്ഞാതന്തി വമ്ഭെത്വാ ഞാതം. ഹീളിതന്തി ജിഗുച്ഛിതം പരിഭൂതന്തി കിമേതേനാതിതി പരിഭവകതം. അചിത്തീകതന്തി ന ഗരുകതം.
കൊട്ഠകകമ്മന്തി തച്ഛകകമ്മം. മുദ്ദാതി ഹത്ഥമുദ്ദാഗണനാ. ഗണനാതി അച്ഛിദ്ദകാദിഅവസേസഗണനാ. ലേഖാതി അക്ഖരലേഖാ. മധുമേഹാബാധോ വേദനായ അഭാവതോ ‘‘ഉക്കട്ഠോ’’തി വുത്തോ. പാടികങ്ഖാതി ഇച്ഛിതബ്ബാ. യകാരേന വാ ഭകാരേന വാതി യകാരഭകാരേ യോജെത്വാ യോ അക്കോസോ. കാടകോടചികായ വാതി ‘‘കാട’’ന്തി പുരിസനിമിത്തം, ‘‘കോടചികാ’’തി ഇത്ഥിനിമിത്തം; ഏതേഹി വാ യോ അക്കോസോ, ഏസോ ഹീനോ നാമ അക്കോസോതി.
൧൬. ഇദാനി തേസം ജാതിആദീനം പഭേദവസേന ആപത്തിം ആരോപെത്വാ ദസ്സെന്തോ ‘‘ഉപസമ്പന്നോ ഉപസമ്പന്ന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഖുംസേതുകാമോ വമ്ഭേതുകാമോ മങ്കുകത്തുകാമോതി അക്കോസിതുകാമോ പധംസിതുകാമോ ഗരഹിതുകാമോ നിത്തേജം കത്തുകാമോതി അത്ഥോ. ഹീനേന ഹീനന്തി ഹീനേന ജാതിവചനേന ഹീനജാതികം. ഏതേന ഉപായേന സബ്ബപദേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
എത്ഥ ച ഹീനേന ഹീനം വദന്തോ കിഞ്ചാപി സച്ചം വദതി, ഓമസിതുകാമതായ പനസ്സ വാചായ വാചായ പാചിത്തിയം. ഉക്കട്ഠേന ഹീനം വദന്തോ ച കിഞ്ചാപി അലികം ഭണതി, ഓമസിതുകാമതായ പന ഇമിനാവ സിക്ഖാപദേന പാചിത്തിയം ആപജ്ജതി, ന പുരിമേന. യോപി ‘‘അതിചണ്ഡാലോസി, അതിബ്രാഹ്മണോസി, ദുട്ഠചണ്ഡാലോസി, ദുട്ഠബ്രാഹ്മണോസീ’’തിആദീനി വദതി, സോപി ആപത്തിയാ കാരേതബ്ബോ.
൨൬. സന്തി ഇധേകച്ചേതി വാരേ പന പരിഹരിത്വാ വുത്തഭാവേന ദുക്കടം. ഏസേവ നയോ യേ നൂന…പേ॰… ന മയന്തി വാരേസുപി. അനുപസമ്പന്നേ പന ചതൂസുപി വാരേസു ദുക്കടമേവ. ചോരോസി ഗണ്ഠിഭേദകോസീതിആദിവചനേഹി പന ഉപസമ്പന്നേപി അനുപമ്പന്നേപി സബ്ബവാരേസു ദുക്കടമേവ. ദവകമ്യതായ പന ഉപസമ്പന്നേപി അനുപസമ്പന്നേപി സബ്ബവാരേസു ദുബ്ഭാസിതം. ദവകമ്യതാ നാമ കേളിഹസാധിപ്പായതാ. ഇമസ്മിഞ്ച സിക്ഖാപദേ ഠപെത്വാ ഭിക്ഖും ഭിക്ഖുനീആദയോ സബ്ബസത്താ അനുപസമ്പന്നട്ഠാനേ ഠിതാതി
൩൫. അത്ഥപുരെക്ഖാരസ്സാതിആദീസു പാളിയാ അത്ഥം വണ്ണയന്തോ അത്ഥപുരെക്ഖാരോ; പാളിം വാചെന്തോ ധമ്മപുരെക്ഖാരോ; അനുസിട്ഠിയം ഠത്വാ ‘‘ഇദാനിപി ചണ്ഡാലോസി, പാപം മാ അകാസി, മാ തമോ തമപരായണോ അഹോസീ’’തിആദിനാ നയേന കഥെന്തോ അനുസാസനീപുരെക്ഖാരോ നാമാതി വേദിതബ്ബോ. സേസം ഉത്താനമേവ.
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി. കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി. ദുബ്ഭാസിതാപത്തി പനെത്ഥ വാചാചിത്തതോ സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, അകുസലചിത്തം, ദ്വിവേദനം സുഖാ ച മജ്ഝത്താ ചാതി.
ഓമസവാദസിക്ഖാപദം ദുതിയം.
൩. പേസുഞ്ഞസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൬. തതിയസിക്ഖാപദേ – ഭണ്ഡനജാതാനന്തി സഞ്ജാതഭണ്ഡനാനം. ഭണ്ഡനന്തി കലഹസ്സ പുബ്ബഭാഗോ, ‘‘ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച ഇദം കതം; ഏവം വുത്തേ ഏവം വക്ഖാമാ’’തിആദികം സകസകപക്ഖേ സമ്മന്തനം. കലഹോതി ആപത്തിഗാമികോ കായവാചാവീതിക്കമോ. വിവാദോതി വിഗ്ഗാഹികകഥാ. തം വിവാദം ആപന്നാനം വിവാദാപന്നാനം. പേസുഞ്ഞന്തി പിസുണവാചം, പിയഭാവസ്സ സുഞ്ഞകരണവാചന്തി വുത്തം ഹോതി.
൩൭. ഭിക്ഖുപേസുഞ്ഞേതി
൩൮. ദ്വീഹാകാരേഹീതി ദ്വീഹി കാരണേഹി. പിയകമ്യസ്സ വാതി ‘‘ഏവം അഹം ഏതസ്സ പിയോ ഭവിസ്സാമീ’’തി അത്തനോ പിയഭാവം പത്ഥയമാനസ്സ വാ. ഭേദാധിപ്പായസ്സ വാതി ‘‘ഏവമയം ഏതേന സദ്ധിം ഭിജ്ജിസ്സതീ’’തി പരസ്സ പരേന ഭേദം ഇച്ഛന്തസ്സ വാ. ജാതിതോപീതിആദി സബ്ബം പുരിമസിക്ഖാപദേ വുത്തനയമേവ. ഇധാപി ഭിക്ഖുനിം ആദിം കത്വാ സബ്ബേ അനുപസമ്പന്നാ നാമ.
ന പിയകമ്യസ്സ ന ഭേദാധിപ്പായസ്സാതി ഏകം അക്കോസന്തം ഏകഞ്ച ഖമന്തം ദിസ്വാ ‘‘അഹോ നില്ലജ്ജോ, ഈദിസമ്പി നാമ ഭവന്തം പുന വത്തബ്ബം മഞ്ഞിസ്സതീ’’തി ഏവം കേവലം പാപഗരഹിതായ ഭണന്തസ്സ അനാപത്തി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ. തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ
പേസുഞ്ഞസിക്ഖാപദം തതിയം.
൪. പദസോധമ്മസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൪. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദേ – അപ്പതിസ്സാതി അപ്പതിസ്സവാ. ഉപാസകാതി വുത്തേ വചനമ്പി ന സോതുകാമാ; അനാദരാതി അത്ഥോ. അപ്പതിസ്സയാ വാ അനീചവുത്തിനോതി അത്ഥോ. അസഭാഗവുത്തികാതി വിസഭാഗജീവികാ, യഥാ ഭിക്ഖൂസു വത്തിതബ്ബം; ഏവം അപ്പവത്തവുത്തിനോതി അത്ഥോ.
൪൫. പദസോ ധമ്മം വാചെയ്യാതി ഏകതോ പദം പദം ധമ്മം വാചെയ്യ; കൊട്ഠാസം കൊട്ഠാസം വാചെയ്യാതി അത്ഥോ. യസ്മാ പന തം കൊട്ഠാസനാമകം പദം ചതുബ്ബിധം ഹോതി, തസ്മാ തം ദസ്സേതും ‘‘പദം അനുപദം അന്വക്ഖരം അനുബ്യഞ്ജന’’ന്തി പദഭാജനം വുത്തം. തത്ഥ പദന്തി ഏകോ ഗാഥാപാദോ അധിപ്പേതോ. അനുപദന്തി ദുതിയപാദോ. അന്വക്ഖരന്തി ഏകേകമക്ഖരം. അനുബ്യഞ്ജനന്തി പുരിമബ്യഞ്ജനേന സദിസം പച്ഛാബ്യഞ്ജനം. യം കിഞ്ചി വാ ഏകമക്ഖരം അന്വക്ഖരം, അക്ഖരസമൂഹോ അനുബ്യഞ്ജനം, അക്ഖരാനുബ്യഞ്ജനസമൂഹോ പദം. പഠമപദം പദമേവ, ദുതിയം അനുപദന്തി ഏവമെത്ഥ നാനാകരണം വേദിതബ്ബം.
ഇദാനി പദം നാമ ഏകതോ പട്ഠപെത്വാ ഏകതോ ഓസാപെന്തീതി ഗാഥാബന്ധം ധമ്മം വാചെന്തോ ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ’’തി ഏകമേകം പദം സാമണേരേന സദ്ധിം ഏകതോ ആരഭിത്വാ ഏകതോയേവ നിട്ഠാപേതി. ഏവം വാചെന്തസ്സ പദഗണനായ പാചിത്തിയാ വേദിതബ്ബാ. അനുപദം നാമ പാടെക്കം പട്ഠപെത്വാ ഏകതോ ഓസാപെന്തീതി ഥേരേന ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ’’തി വുത്തേ സാമണേരോ തം പദം അപാപുണിത്വാ ‘‘മനോസെട്ഠാ മനോമയാ’’തി ദുതിയപദം ഏകതോ ഭണതി, ഇമേ പാടെക്കം പട്ഠപെത്വാ ഏകതോ ഓസാപെന്തി നാമ. ഏവം വാചെന്തസ്സാപി അനുപദഗണനായ പാചിത്തിയാ. അന്വക്ഖരം നാമ രൂപം അനിച്ചന്തി വുച്ചമാനോ ‘‘രൂ’’തി ഓപാതേതീതി ‘‘രൂപം അനിച്ചന്തി ഭണ സാമണേരാ’’തി വുച്ചമാനോ രൂകാരമത്തമേവ ഏകതോ വത്വാ തിട്ഠതി. ഏവം വാചെന്തസ്സാപി അന്വക്ഖരഗണനായ പാചിത്തിയാ. ഗാഥാബന്ധേപി ച ഏസ നയോ ലബ്ഭതിയേവ. അനുബ്യഞ്ജനം നാമ രൂപം അനിച്ചന്തി വുച്ചമാനോ വേദനാ അനിച്ചാതി സദ്ദം നിച്ഛാരേതീതി ‘‘രൂപം, ഭിക്ഖവേ, അനിച്ചം, വേദനാ അനിച്ചാ’’തി ഇമം സുത്തം വാചയമാനോ ഥേരേന ‘‘രൂപം അനിച്ച’’ന്തി വുച്ചമാനോ സാമണേരോ സീഘപഞ്ഞതായ
ബുദ്ധഭാസിതോതി സകലം വിനയപിടകം അഭിധമ്മപിടകം ധമ്മപദം ചരിയാപിടകം ഉദാനം ഇതിവുത്തകം ജാതകം സുത്തനിപാതോ വിമാനവത്ഥു പേതവത്ഥു ബ്രഹ്മജാലാദീനി ച സുത്താനി. സാവകഭാസിതോതി ചതുപരിസപരിയാപന്നേഹി സാവകേഹി ഭാസിതോ അനങ്ഗണസമ്മാദിട്ഠിഅനുമാനസുത്തചുളവേദല്ലമഹാവേദല്ലാദികോ. ഇസിഭാസിതോതി ബാഹിരപരിബ്ബാജകേഹി ഭാസിതോ സകലോ പരിബ്ബാജകവഗ്ഗോ, ബാവരിയസ്സ അന്തേവാസികാനം സോളസന്നം ബ്രാഹ്മണാനം പുച്ഛാതി ഏവമാദി. ദേവതാഭാസിതോതി ദേവതാഹി ഭാസിതോ; സോ ദേവതാസംയുത്തദേവപുത്തസംയുത്തമാരസംയുത്തബ്രഹ്മസംയുത്തസക്കസംയുത്താദിവസേന വേദിതബ്ബോ.
അത്ഥൂപസഞ്ഹിതോതി അട്ഠകഥാനിസ്സിതോ. ധമ്മൂപസഞ്ഹിതോതി പാളിനിസ്സിതോ; ഉഭയേനാപി വിവട്ടൂപനിസ്സിതമേവ വദതി. കിഞ്ചാപി വിവട്ടൂപനിസ്സിതം വദതി, തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹധമ്മംയേവ പന പദസോ വാചെന്തസ്സ ആപത്തി
൪൮. ഏകതോ ഉദ്ദിസാപെന്തോതി അനുപസമ്പന്നേന സദ്ധിം ഏകതോ ഉദ്ദേസം ഗണ്ഹന്തോപി ഏകതോ വദതി അനാപത്തീതി അത്ഥോ.
തത്രായം
യേഭുയ്യേന പഗുണം ഗന്ഥം ഭണന്തം ഓപാതേതീതി സചേ ഏകഗാഥായ ഏകോ പാദോ ന ആഗച്ഛതി, സേസം ആഗച്ഛതി, അയം യേഭുയ്യേന പഗുണഗന്ഥോ നാമ. ഏതേന ഓസാരെന്തം ഓപാതേതീതി സുത്തം ഉച്ചാരെന്തം പരിസമജ്ഝേ പരിസങ്കമാനം ഏവം വദേഹീതി തേന സദ്ധിം ഏകതോപി വദന്തസ്സ അനാപത്തി. യം പന മഹാപച്ചരിയാദീസു ‘‘മയാ സദ്ധിം മാ വദാ’’തി വുത്തോ യദി വദതി, ‘‘അനാപത്തീ’’തി വുത്തം, തം മഹാഅട്ഠകഥായം നത്ഥി, നത്ഥിഭാവോയേവ ചസ്സ യുത്തോ. കസ്മാ? കിരിയസമുട്ഠാനത്താ. ഇതരഥാ ഹി കിരിയാകിരിയം ഭവെയ്യ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.
പദസോധമ്മസമുട്ഠാനം – വാചതോ ച വാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
പദസോധമ്മസിക്ഖാപദം ചതുത്ഥം.
൫. സഹസെയ്യസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൯. പഞ്ചമസിക്ഖാപദേ – മുട്ഠസ്സതീ അസമ്പജാനാതി പുബ്ബഭാഗേ സതിസമ്പജഞ്ഞസ്സ അകരണവസേനേതം വുത്തം, ഭവങ്ഗോതിണ്ണകാലേ പന കുതോ സതിസമ്പജഞ്ഞന്തി! വികൂജമാനാതി വിപ്പലപമാനാ കാകച്ഛമാനാതി നാസായ കാകസദ്ദം വിയ നിരത്ഥകസദ്ദം മുഞ്ചമാനാ. ഉപാസകാതി പഠമതരം ഉട്ഠിതഉപാസകാ.
൫൦. ഏതദവോചുന്തി ‘‘ഭഗവതാ ആവുസോ രാഹുല സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്ത’’ന്തി ഭിക്ഖൂ സിക്ഖാപദഗാരവേനേവ ഏതം അവോചും. പകതിയാ പന തേ ഭഗവതി ച ഗാരവേന ആയസ്മതോ ച രാഹുലസ്സ സിക്ഖാകാമതായ തസ്സ ആയസ്മതോ വസനട്ഠാനം ആഗതസ്സ ചൂളമഞ്ചകം വാ അപസ്സേനം വാ യം അത്ഥി തം പഞ്ഞപെത്വാ ചീവരം വാ ഉത്തരാസങ്ഗം വാ ഉസ്സീസകരണത്ഥായ ദെന്തി വച്ചകുടിയാ സെയ്യം കപ്പേസീതി തംയേവ
൫൧. ഉത്തരിദിരത്തതിരത്തന്തി ഭഗവാ സാമണേരാനം സങ്ഗഹകരണത്ഥായ തിരത്തം പരിഹാരം അദാസി. ന ഹി യുത്തം കുലദാരകേ പബ്ബാജെത്വാ നാനുഗ്ഗഹേതുന്തി. സഹസെയ്യന്തി ഏകതോ സെയ്യം. സെയ്യാതി കായപ്പസാരണസങ്ഖാതം സയനമ്പി വുച്ചതി, യസ്മിം സേനാസനേ സയന്തി, തമ്പി. തത്ഥ സേനാസനം താവ ദസ്സേതും ‘‘സെയ്യാ നാമ സബ്ബച്ഛന്നാ’’തിആദി വുത്തം. കായപ്പസാരണം ദസ്സേതും അനുപസമ്പന്നേ നിപന്നേ ഭിക്ഖു നിപജ്ജതീ’’തിആദി വുത്തം. തസ്മാ അയമെത്ഥ അത്ഥോ – ‘‘സേനാസനസങ്ഖാതം സെയ്യം പവിസിത്വാ കായപ്പസാരണസങ്ഖാതം സെയ്യം കപ്പെയ്യ വിദഹെയ്യ സമ്പാദെയ്യാ’’തി. സബ്ബച്ഛന്നാതിആദിനാ പന തസ്സാ സേനാസനസങ്ഖാതായ സെയ്യായ ലക്ഖണം വുത്തം. തസ്മാ യം സേനാസനം ഉപരി പഞ്ചഹി ഛദനേഹി അഞ്ഞേന വാ കേനചി സബ്ബമേവ പടിച്ഛന്നം, അയം സബ്ബച്ഛന്നാ നാമ സെയ്യാ. അട്ഠകഥാസു പന പാകടവോഹാരം ഗഹെത്വാ വാചുഗ്ഗതവസേന ‘‘സബ്ബച്ഛന്നാ നാമ പഞ്ചഹി ഛദനേഹി ഛന്നാ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി വുത്തം? അഥ ഖോ ദുസ്സകുടിയം വസന്തസ്സാപി ന സക്കാ അനാപത്തി കാതും, തസ്മാ യം കിഞ്ചി പടിച്ഛാദനസമത്ഥം ഇധ ഛദനഞ്ച പരിച്ഛന്നഞ്ച വേദിതബ്ബം. പഞ്ചവിധച്ഛദനേയേവ ഹി ഗയ്ഹമാനേ പദരച്ഛന്നേപി സഹസെയ്യാ ന ഭവെയ്യ. യം പന സേനാസനം ഭൂമിതോ പട്ഠായ യാവ ഛദനം ആഹച്ച പാകാരേന വാ അഞ്ഞേന വാ കേനചി അന്തമസോ വത്ഥേനാപി പരിക്ഖിത്തം, അയം സബ്ബപരിച്ഛന്നാ നാമ സെയ്യാ. ഛദനം അനാഹച്ച സബ്ബന്തിമേന പരിയായേന ദിയഡ്ഢഹത്ഥുബ്ബേധേന പാകാരാദിനാ യേഭുയ്യേന ഛന്നാ യേഭുയ്യേന പരിച്ഛന്നാ നാമ. ഇമിനാ ‘‘ചതുത്ഥേ ദിവസേ അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ അനുപസമ്പന്നേ നിപന്നേ ഭിക്ഖു നിപജ്ജതി, ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തിആദി.
തത്ഥ ച നിപജ്ജനമത്തേനേവ പാചിത്തിയം. സചേ പന സമ്ബഹുലാ സാമണേരാ, ഏകോ ഭിക്ഖു, സാമണേരഗണനായ പാചിത്തിയാ. തേ ചേ ഉട്ഠായുട്ഠായ നിപജ്ജന്തി, തേസം പയോഗേ പയോഗേ ഭിക്ഖുസ്സ ആപത്തി. ഭിക്ഖുസ്സ ഉട്ഠായുട്ഠായ നിപജ്ജനേ പന ഭിക്ഖുസ്സേവ പയോഗേന ഭിക്ഖുസ്സ ആപത്തി. സചേ പന സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ ഏകോ സാമണേരോ സബ്ബേസം ആപത്തിം കരോതി, തസ്സ ഉട്ഠായുട്ഠായ നിപജ്ജനേനപി ഭിക്ഖൂനം ആപത്തിയേവ. ഉഭയേസം സമ്ബഹുലഭാവേപി ഏസേവ നയോ.
അപിചെത്ഥ ഏകാവാസാദികമ്പി ചതുക്കം വേദിതബ്ബം. യോ ഹി ഏകസ്മിം ആവാസേ ഏകേനേവ അനുപസമ്പന്നേന സദ്ധിം തിരത്തം സഹസെയ്യം കപ്പേതി, തസ്സ ചതുത്ഥദിവസതോ പട്ഠായ ദേവസികാ ആപത്തി. യോപി ഏകസ്മിംയേവ ആവാസേ നാനാഅനുപസമ്പന്നേഹി സദ്ധിം തിരത്തം സഹസെയ്യം കപ്പേതി, തസ്സപി. യോപി നാനാആവാസേസു ഏകേനേവ അനുപസമ്പന്നേന സദ്ധിം തിരത്തം സഹസെയ്യം കപ്പേതി, തസ്സപി. യോപി നാനാആവാസേസു നാനാഅനുപസമ്പന്നേഹി സദ്ധിം യോജനസതമ്പി ഗന്ത്വാ സഹസെയ്യം കപ്പേതി, തസ്സപി ചതുത്ഥദിവസതോ പട്ഠായ ദേവസികാ ആപത്തി.
അയഞ്ച സഹസെയ്യാപത്തി നാമ ‘‘ഭിക്ഖും ഠപെത്വാ അവസേസോ അനുപസമ്പന്നോ നാമാ’’തി വചനതോ തിരച്ഛാനഗതേനപി സദ്ധിം ഹോതി, തത്ര തിരച്ഛാനഗതസ്സ പരിച്ഛേദോ മേഥുനധമ്മാപത്തിയാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. തസ്മാ സചേപി ഗോധാബിളാലമങ്ഗുസാദീസു കോചി പവിസിത്വാ ഭിക്ഖുനോ വസനസേനാസനേ ഏകൂപചാരട്ഠാനേ സയതി, സഹസെയ്യാവ ഹോതി.
യദി പന ഥമ്ഭാനം ഉപരി കതപാസാദസ്സ ഉപരിമതലേന സദ്ധിം അസമ്ബദ്ധഭിത്തികസ്സ ഭിത്തിയാ ഉപരി ഠിതസുസിരതുലാസീസസ്സ സുസിരേന പവിസിത്വാ തുലായ അബ്ഭന്തരേ സയിത്വാ തേനേവ സുസിരേന നിക്ഖമിത്വാ ഗച്ഛതി
സഭാസങ്ഖേപേന കതേ അഡ്ഢകുട്ടകസേനാസനേ സയിതസ്സ വാളസങ്ഘാടാദീസു കപോതാദയോ പവിസിത്വാ സയന്തി, ആപത്തിയേവ. പരിക്ഖേപസ്സ ബഹിഗതേ നിബ്ബകോസബ്ഭന്തരേ സയന്തി, അനാപത്തി. പരിമണ്ഡലം വാ ചതുരസ്സം വാ ഏകച്ഛദനായ ഗബ്ഭമാലായ സതഗബ്ഭം ചേപി സേനാസനം ഹോതി, തത്ര ചേ ഏകേന സാധാരണദ്വാരേന പവിസിത്വാ വിസും പാകാരേന അപരിച്ഛിന്നഗബ്ഭൂപചാരേ സബ്ബഗബ്ഭേ പവിസന്തി, ഏകഗബ്ഭേപി അനുപസമ്പന്നേ നിപന്നേ സബ്ബഗബ്ഭേസു നിപന്നാനം ആപത്തി. സചേ സപമുഖാ ഗബ്ഭാ ഹൊന്തി, പമുഖസ്സ ഉപരി അച്ഛന്നം ഉച്ചവത്ഥുകം ചേപി ഹോതി, പമുഖേ സയിതോ ഗബ്ഭേ സയിതാനം ആപത്തിം ന കരോതി. സചേ പന ഗബ്ഭച്ഛദനേനേവ സദ്ധിം സമ്ബദ്ധച്ഛദനം ഹോതി, തത്ര സയിതോ സബ്ബേസം ആപത്തിം കരോതി. കസ്മാ? സബ്ബച്ഛന്നത്താ സബ്ബപരിച്ഛന്നത്താ ച, ഗബ്ഭപരിക്ഖേപോയേവ ഹിസ്സ പരിക്ഖേപോതി. ഏതേനേവ ഹി നയേന അട്ഠകഥാസു ലോഹപാസാദപരിക്ഖേപസ്സ ചതൂസു ദ്വാരകൊട്ഠകേസു ആപത്തി വുത്താ.
യം പന അന്ധകട്ഠകഥായം ‘‘അപരിക്ഖിത്തേ പമുഖേ അനാപത്തീതി ഭൂമിയം വിനാ ജഗതിയാ പമുഖം സന്ധായ കഥിന’’ന്തി വുത്തം, തം അന്ധകരട്ഠേ പാടെക്കസന്നിവേസാ ഏകച്ഛദനാ ഗബ്ഭപാളിയോ സന്ധായ വുത്തം. യഞ്ച തത്ഥ ‘‘ഭൂമിയം വിനാ ജഗതിയാ’’തി വുത്തം, തം നേവ അട്ഠകഥാസു അത്ഥി; ന പാളിയാ സമേതി. ദസഹത്ഥുബ്ബേധാപി ഹി ജഗതി പരിക്ഖേപസങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി. തസ്മാ യമ്പി തത്ഥ ദുതിയസിക്ഖാപദേ ജഗതിയാ പമാണം വത്വാ ‘‘ഏതം ഏകൂപചാരം പരിച്ഛന്നം നാമ ഹോതീ’’തി വുത്തം, തം ന ഗഹേതബ്ബം. യേപി ഏകസാലദ്വിസാലതിസാലചതുസ്സാലസന്നിവേസാ മഹാപാസാദാ ഏകസ്മിം ഓകാസേ പാദേ ധോവിത്വാ പവിട്ഠേന സക്കാ ഹൊന്തി സബ്ബത്ഥ അനുപരിഗന്തും
ദ്വീഹി
തത്ര യസ്സ ‘‘സിയാ അയം ഏകൂപചാരനാനൂപചാരതാ നാമ ഉദോസിതസിക്ഖാപദേ വുത്താ, ഇധ പന ‘സെയ്യാ നാമ സബ്ബച്ഛന്നാ സബ്ബപരിച്ഛന്നാ യേഭുയ്യേന ഛന്നാ യേഭുയ്യേന പരിച്ഛന്നാ’തി എത്തകമേവ വുത്തം, പിഹിതദ്വാരോ ച ഗബ്ഭോ സബ്ബപരിച്ഛന്നോവ ഹോതി. തസ്മാ തത്ഥ അന്തോ സയിതേനേവ സദ്ധിം ആപത്തി, ബഹി സയിതേന അനാപത്തീ’’തി. സോ ഏവം വത്തബ്ബോ – ‘‘അപിഹിതദ്വാരേ പന കസ്മാ ബഹി സയിതേന ആപത്തീ’’തി? പമുഖസ്സ ഗബ്ഭേന സദ്ധിം സബ്ബച്ഛന്നത്താ. ‘‘കിം പന ഗബ്ഭേ പിഹിതേ ഛദനം വിദ്ധസ്തം ഹോതീ’’തി? ന വിദ്ധസ്തം, ഗബ്ഭേന സദ്ധിം പമുഖസ്സ സബ്ബപരിച്ഛന്നതാ ന ഹോതി. ‘‘കിം പരിക്ഖേപോ വിദ്ധസ്തോ’’തി? അദ്ധാ വക്ഖതി ‘‘ന വിദ്ധസ്തോ, കവാടേന ഉപചാരോ പരിച്ഛന്നോ’’തി. ഏവം ദൂരമ്പി ഗന്ത്വാ പുന ഏകൂപചാരനാനൂപചാരതംയേവ പച്ചാഗമിസ്സതി.
അപിച യദി ബ്യഞ്ജനമത്തേയേവ അത്ഥോ സുവിഞ്ഞെയ്യോ സിയാ, സബ്ബച്ഛന്നാതി വചനതോ പഞ്ചന്നം അഞ്ഞതരേന ഛദനേന ഛന്നാ ഏവ സെയ്യാ സിയാ, ന അഞ്ഞേന. ഏവഞ്ച സതി പദരച്ഛന്നാദീസു അനാപത്തി സിയാ. തതോ യദത്ഥം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, സ്വേവ അത്ഥോ പരിഹായെയ്യ
൫൩. ഉപഡ്ഢച്ഛന്നേ ഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നേ ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി എത്ഥ സബ്ബച്ഛന്നേ ഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നേതി ഏവമാദീസുപി മഹാപച്ചരിയം ദുക്കടമേവാതി വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘‘സബ്ബച്ഛന്നേ യേഭുയ്യേനപരിച്ഛന്നേ പാചിത്തിയം, സബ്ബച്ഛന്നേ ഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നേ പാചിത്തിയം, യേഭുയ്യേനഛന്നേ ഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നേ
‘‘ഉപഡ്ഢച്ഛന്നേ ചൂളകപരിച്ഛന്നേ അനാപത്തി, ഉപഡ്ഢപരിച്ഛന്നേ ചൂളകച്ഛന്നേ അനാപത്തി, ചൂളകച്ഛന്നേ ചൂളകപരിച്ഛന്നേ അനാപത്തി, സബ്ബച്ഛന്നേ സബ്ബഅപരിച്ഛന്നേതി ച എത്ഥ സേനമ്ബമണ്ഡപവണ്ണം
ഏളകലോമസമുട്ഠാനം – കായതോ ച കായചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
സഹസെയ്യസിക്ഖാപദം പഞ്ചമം.
൬. ദുതിയസഹസെയ്യസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൫൫. ദുതിയസഹസെയ്യസിക്ഖാപദേ ആവസഥാഗാരന്തി ആഗന്തുകാനം വസനാഗാരം. പഞ്ഞത്തം ഹോതീതി പുഞ്ഞകാമതായ കത്വാ ഠപിതം ഹോതി. യേന സാ ഇത്ഥീ തേനുപസങ്കമീതി അസുകസ്മിം നാമ ഠാനേ ആവസഥാഗാരം പഞ്ഞത്തം അത്ഥീതി മനുസ്സാനം സുത്വാ ഉപസങ്കമി. ഗന്ധഗന്ധിനീതി അഗരുകുങ്കുമാദീനം ഗന്ധാനം ഗന്ധോ ഗന്ധഗന്ധോ, സോ അസ്സാ അത്ഥീതി ഗന്ധഗന്ധിനീ. സാടകം നിക്ഖിപിത്വാതി അപ്പേവ നാമസ്സ ഇമമ്പി വിപ്പകാരം പസ്സന്തസ്സ രാഗോ ഉപ്പജ്ജെയ്യാതി ചിന്തെത്വാ ഏവമകാസി. ഒക്ഖിപിത്വാതി അധോ ഖിപിത്വാ. അച്ചയോതി അപരാധോ. മം അച്ചഗമാതി മം അതിക്കമ്മ അഭിഭവിത്വാ പവത്തോ. സേസം പഠമസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അയമേവ ഹി വിസേസോ – പഠമസിക്ഖാപദേ ചതുത്ഥദിവസേ ആപത്തി ഇധ പഠമദിവസേപി. യക്ഖീപേതീഹി ദിസ്സമാനകരൂപാഹി തിരച്ഛാനഗതിത്ഥിയാ ച മേഥുനധമ്മവത്ഥുഭൂതായ ഏവ ദുക്കടം. സേസാഹി അനാപത്തി. സമുട്ഠാനാദീനി പഠമസദിസാനേവാതി.
ദുതിയസഹസെയ്യസിക്ഖാപദം ഛട്ഠം.
൭. ധമ്മദേസനാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൬൦. സത്തമസിക്ഖാപദേ ഘരണീതി ഘരസാമിനീ. നിവേസനദ്വാരേതി നിവേസനസ്സ മഹാദ്വാരേ. ഘരസുണ്ഹാതി തസ്മിം ഘരേ സുണ്ഹാ. ആവസഥദ്വാരേതി ഓവരകദ്വാരേ. വിസ്സട്ഠേനാതി സുനിഗ്ഗതേന സദ്ദേന. വിവടേനാതി സുട്ഠു പകാസേന അസംവുതേന. ധമ്മോ ദേസേതബ്ബോതി അയം സരണസീലാദിഭേദോ ധമ്മോ കഥേതബ്ബോ. അഞ്ഞാതുന്തി ആജാനിതും. വിഞ്ഞുനാ പുരിസവിഗ്ഗഹേനാതി വിഞ്ഞുനാ പുരിസേന, പുരിസവിഗ്ഗഹം ഗഹെത്വാപി ഠിതേന ന യക്ഖേന ന പേതേന ന തിരച്ഛാനഗതേന.
൬൬. അനാപത്തി വിഞ്ഞുനാ പുരിസവിഗ്ഗഹേനാതി വിഞ്ഞുനാ പുരിസവിഗ്ഗഹേന സദ്ധിം ഠിതായ ബഹുമ്പി ധമ്മം ദേസെന്തസ്സ അനാപത്തി. ഛപ്പഞ്ചവാചാഹീതി തസ്മിം ദേസേതീതി തസ്മിം ഖണേ ദേസേതി. സമ്പദാനത്ഥേ വാ ഏതം ഭുമ്മവചനം. തസ്സാ ദേസേതീതി അത്ഥോ. അഞ്ഞിസ്സാ മാതുഗാമസ്സാതി ഏകിസ്സാ ദേസെത്വാ പുന ആഗതാഗതായ അഞ്ഞിസ്സാപി ദേസേതീതി ഏവം ഏകാസനേ നിസിന്നോ മാതുഗാമസതസഹസ്സന്നമ്പി ദേസേതീതി അത്ഥോ. മഹാപച്ചരിയട്ഠകഥായം വുത്തം സമം നിസിന്നാനം മാതുഗാമാനം ‘‘തുമ്ഹാകം ഏകേകിസ്സാ ഏകേകം ഗാഥം ദേസെസ്സാമി, തം സുണാഥാതി ദേസേതി, അനാപത്തി. പഠമം ഏകേകിസ്സാ ഏകേകം ഗാഥം കഥെസ്സാമീതി ആഭോഗം കത്വാ ജാനാപെത്വാ കഥേതും വട്ടതി, ന പച്ഛാതി. പഞ്ഹം പുച്ഛതി പഞ്ഹം പുട്ഠോ കഥേതീതി മാതുഗാമോ ‘‘ദീഘനികായോ നാമ ഭന്തേ കിമത്ഥം ദീപേതീ’’തി പുച്ഛതി. ഏവം പഞ്ഹം പുട്ഠോ ഭിക്ഖു സബ്ബം ചേപി ദീഘനികായം കഥേതി, അനാപത്തി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.
പദസോധമ്മസമുട്ഠാനം – വാചതോ ച വാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയാകിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ധമ്മദേസനാസിക്ഖാപദം സത്തമം.
൮. ഭൂതാരോചനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൬൭. അട്ഠമസിക്ഖാപദേ
‘‘അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസു’’ന്തിആദിമ്ഹി പന യേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ വണ്ണം ഭാസിംസു, തേ ആരോചേസുന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘കച്ചി പന വോ ഭിക്ഖവേ ഭൂത’’ന്തി പുച്ഛിതേ പന സബ്ബേപി ‘‘ഭൂതം ഭഗവാ’’തി പടിജാനിംസു. അരിയാനമ്പി ഹി അബ്ഭന്തരേ ഭൂതോ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോതി. അഥ ഭഗവാ ‘‘കഥഞ്ഹി നാമ തുമ്ഹേ ഭിക്ഖവേ’’തി വത്വാ ‘‘ഉദരസ്സ കാരണാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യസ്മാ അരിയാ അഞ്ഞേസം സുത്വാ ‘‘അയ്യോ കിര, ഭന്തേ, സോതാപന്നോ’’തിആദിനാ നയേന പസന്നേഹി മനുസ്സേഹി പുച്ഛിയമാനാ അപഞ്ഞത്തേ സിക്ഖാപദേ അനാദീനവദസ്സിനോ സുദ്ധചിത്തതായ അത്തനോ ച പരേസഞ്ച വിസേസാധിഗമം പടിജാനിംസു. ഏവം പടിജാനന്തേഹി ച തേഹി യം അഞ്ഞേ ഉദരസ്സ കാരണാ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ വണ്ണം ഭാസിത്വാ പിണ്ഡപാതം ഉപ്പാദേസും, തം സുദ്ധചിത്തതായ സാദിയന്തേഹിപി ഉദരസ്സ കാരണാ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ വണ്ണോ ഭാസിതോ വിയ ഹോതി. തസ്മാ സബ്ബസങ്ഗാഹികേനേവ നയേന ‘‘കഥഞ്ഹി നാമ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ഉദരസ്സ കാരണാ ഗിഹീനം അഞ്ഞമഞ്ഞം ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ വണ്ണം ഭാസിസ്സഥാ’’തി ആഹ. സേസം ചതുത്ഥപാരാജികവത്ഥുസദിസമേവ. സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേപി കേവലം തത്ഥ പാരാജികഞ്ചേവ ഥുല്ലച്ചയഞ്ച ഇധ ഭൂതത്താ പാചിത്തിയഞ്ചേവ ദുക്കടഞ്ച അയം വിസേസോ. സേസം വുത്തനയമേവ.
൭൭. ‘‘ഉപസമ്പന്നസ്സ ഭൂതം ആരോചേതീ’’തി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മമേവ സന്ധായ വുത്തം. പരിനിബ്ബാനകാലേ ഹി അന്തരാ വാ അതികഡ്ഢിയമാനേന ഉപസമ്പന്നസ്സ ഭൂതം ആരോചേതും വട്ടതി. സുതപരിയത്തിസീലഗുണം പന അനുപസമ്പന്നസ്സാപി ആരോചേതും വട്ടതി. ആദികമ്മികസ്സ അനാപത്തി. ‘‘ഉമ്മത്തകസ്സാ’’തി ഇദം പന ഇധ ന വുത്തം. കസ്മാ? ദിട്ഠിസമ്പന്നാനം ഉമ്മാദസ്സ വാ ചിത്തക്ഖേപസ്സ വാ അഭാവാതി. മഹാപച്ചരിയമ്പി ഹി വിചാരിതം ‘‘ഝാനലാഭീ പന പരിഹീനേ ഝാനേ ഉമ്മത്തകോ ഭവെയ്യ, തസ്സപി ഭൂതാരോചനപച്ചയാ അനാപത്തി ന വത്തബ്ബാ, ഭൂതസ്സേവ അഭാവതോ’’തി. സേസം ഉത്താനമേവ.
ഭൂതാരോചനം
ഭൂതാരോചനസിക്ഖാപദം അട്ഠമം.
൯. ദുട്ഠുല്ലാരോചനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൭൮. നവമസിക്ഖാപദേ ദുട്ഠുല്ലാ നാമ ആപത്തി ചത്താരി ച പാരാജികാനി തേരസ ച സങ്ഘാദിസേസാതി ഇമിസ്സാ പാളിയാ ‘‘പാരാജികാനി ദുട്ഠുല്ലസദ്ദത്ഥദസ്സനത്ഥം വുത്താനി, സങ്ഘാദിസേസം പന ഇധ അധിപ്പേത’’ന്തി അട്ഠകഥാസു വുത്തം. തത്രായം വിചാരണാ – സചേ പാരാജികം ആരോചെന്തസ്സ പാചിത്തിയം ന ഭവെയ്യ, യഥാ സമാനേപി ഭിക്ഖു-ഭിക്ഖുനീനം ഉപസമ്പന്നസദ്ദേ യത്ഥ ഭിക്ഖുനീ അനധിപ്പേതാ ഹോതി, തത്ഥ ഭിക്ഖും ഠപെത്വാ അവസേസോ അനുപസമ്പന്നോതി വുച്ചതി; ഏവമിധ സമാനേപി പാരാജികസങ്ഘാദിസേസാനം ദുട്ഠുല്ലസദ്ദേ യദി പാരാജികം അനധിപ്പേതം, ‘‘ദുട്ഠുല്ലാ നാമ ആപത്തി തേരസ സങ്ഘാദിസേസാ’’തി ഏതദേവ വത്തബ്ബം സിയാ. തത്ഥ ഭവെയ്യ ‘‘യോ പാരാജികം ആപന്നോ, സോ ഭിക്ഖുഭാവതോ ചുതോ, തസ്മാ തസ്സ ആപത്തിം ആരോചെന്തോ ദുക്കടം ആപജ്ജതീ’’തി. ഏവം സതി അക്കോസന്തോപി ദുക്കടം ആപജ്ജെയ്യ, പാചിത്തിയമേവ ച ആപജ്ജതി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘അസുദ്ധോ ഹോതി പുഗ്ഗലോ അഞ്ഞതരം പാരാജികം ധമ്മം അജ്ഝാപന്നോ, തഞ്ചേ അസുദ്ധദിട്ഠി സമാനോ ഓകാസം കാരാപെത്വാ അക്കോസാധിപ്പായോ വദതി, ആപത്തി ഓമസവാദസ്സാ’’തി (പാരാ॰ ൩൮൯). ഏവം പാളിയാ വിചാരിയമാനായ പാരാജികം ആരോചെന്തസ്സാപി പാചിത്തിയമേവ ദിസ്സതി. കിഞ്ചാപി ദിസ്സതി, അഥ ഖോ സബ്ബഅട്ഠകഥാസു വുത്തത്താ അട്ഠകഥാചരിയാവ എത്ഥ പമാണം, ന അഞ്ഞാ വിചാരണാ. പുബ്ബേപി ച ആവോചുമ്ഹ – ‘‘ബുദ്ധേന ധമ്മോ വിനയോ ച വുത്തോ, യോ തസ്സ പുത്തേഹി തഥേവ ഞാതോ’’തിആദി (പാരാ॰ അട്ഠ॰ ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ). അട്ഠകഥാചരിയാ ഹി ബുദ്ധസ്സ അധിപ്പായം ജാനന്തി.
ഇമിനാപി ചേതം പരിയായേന വേദിതബ്ബം. അഞ്ഞത്ര ഭിക്ഖുസമ്മുതിയാതി ഹി വുത്തം. ഭിക്ഖുസമ്മുതിയാ ച ആരോചനം ആയതിം സംവരത്ഥായ പുന തഥാരൂപം ആപത്തിം അനാപജ്ജനത്ഥായ ഭഗവതാ അനുഞ്ഞാതം, ന തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അവണ്ണമത്തപ്പകാസനത്ഥായ, സാസനേ ചസ്സ പതിട്ഠാനിസേധനത്ഥായ
൮൦. അത്ഥി ഭിക്ഖുസമ്മുതി ആപത്തിപരിയന്താതിആദീസു പന യാ അയം ഭിക്ഖുസമ്മുതി വുത്താ, സാ ന കത്ഥചി ആഗതാ, ഇധ വുത്തത്തായേവ പന അഭിണ്ഹാപത്തികം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ ഏവമേസ പരേസു ഹിരൊത്തപ്പേനാപി ആയതിം സംവരം ആപജ്ജിസ്സതീതി തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഹിതേസിതായ തിക്ഖത്തും അപലോകെത്വാ സങ്ഘേന കാതബ്ബാതി വേദിതബ്ബാതി.
൮൨. അദുട്ഠുല്ലം ആപത്തിം ആരോചേതി ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി പഞ്ചപി ആപത്തിക്ഖന്ധേ ആരോചെന്തസ്സ ദുക്കടം. മഹാപച്ചരിയം പന പാരാജികം ആരോചെന്തസ്സാപി ദുക്കടമേവ വുത്തം. അനുപസമ്പന്നസ്സ ദുട്ഠുല്ലം വാ അദുട്ഠുല്ലം വാ അജ്ഝാചാരന്തി എത്ഥ ആദിതോ പഞ്ച സിക്ഖാപദാനി ദുട്ഠുല്ലോ നാമ അജ്ഝാചാരോ, സേസാനി അദുട്ഠുല്ലോ. സുക്കവിസ്സട്ഠികായസംസഗ്ഗദുട്ഠുല്ലഅത്തകാമാ പനസ്സ അജ്ഝാചാരോ നാമാതി വുത്തം.
൮൩. വത്ഥും ആരോചേതീതി ‘‘അയം സുക്കവിസ്സട്ഠിം ആപന്നോ, ദുട്ഠുല്ലം ആപന്നോ, അത്തകാമം ആപന്നോ’’ കായസംസഗ്ഗം ആപന്നോതി ഏവം വദന്തസ്സ അനാപത്തി. ആപത്തിം ആരോചേതീതി എത്ഥ ‘‘അയം പാരാജികം ആപന്നോ, സങ്ഘാദിസേസം ഥുല്ലച്ചയം പാചിത്തിയം പാടിദേസനീയം ദുക്കടം ദുബ്ഭാസിതം ആപന്നോ’’തി വദതി അനാപത്തി. ‘‘അയം അസുചിം മോചെത്വാ സങ്ഘാദിസേസം ആപന്നോ’’തിആദിനാ പന നയേന വത്ഥുനാ സദ്ധിം ആപത്തിം ഘടെത്വാ ആരോചെന്തസ്സേവ ആപത്തി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.
ദുട്ഠുല്ലാരോചനസിക്ഖാപദം നവമം.
൧൦. പഥവീഖണനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൮൬. ദസമസിക്ഖാപദേ – ജാതാ ച പഥവീ അജാതാ ച പഥവീതി ഇമേഹി പദേഹി ജാതപഥവിഞ്ച അജാതപഥവിഞ്ച ദസ്സേതി. അപ്പപാസാണാദീസു അപ്പാ പാസാണാ എത്ഥാതി അപ്പപാസാണാതി ഏവമത്ഥോ യേഭുയ്യേന പംസുകാതി തീസു കൊട്ഠാസേസു ദ്വേ കൊട്ഠാസാ പംസു, ഏകോ പാസാണാദീസു അഞ്ഞതരോ. അദഡ്ഢാപീതി ഉദ്ധനപത്തപചനകുമ്ഭകാരാവാപാദിവസേന തഥാ തഥാ അദഡ്ഢാ. സാ പന വിസും നത്ഥി, സുദ്ധപംസുആദീസു അഞ്ഞതരാവ വേദിതബ്ബാ. യേഭുയ്യേനസക്ഖരാതി ബഹുതരാ സക്ഖരാ. ഹത്ഥികുച്ഛിയം കിര ഏകപച്ഛിപൂരം ആഹരാപെത്വാ ദോണിയം ധോവിത്വാ പഥവിയാ യേഭുയ്യേന സക്ഖരഭാവം ഞത്വാ സയം ഭിക്ഖൂ പൊക്ഖരണിം ഖണിംസു. യാനി പന മജ്ഝേ ‘‘അപ്പപംസു അപ്പമത്തികാ’’തി ദ്വേ പദാനി, താനി യേഭുയ്യേനപാസാണാദിപഞ്ചകമേവ പവിസന്തി തേസംയേവ ഹി ദ്വിന്നം പഭേദദസ്സനമേതം. സയം ഖണതി ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി എത്ഥ പഹാരേ പഹാരേ പാചിത്തിയം വേദിതബ്ബം. സകിം ആണത്തോ ബഹുകമ്പി ഖണതീതി സചേപി സകലദിവസം ഖണതി, ആണാപകസ്സ ഏകംയേവ പാചിത്തിയം. സചേ പന കുസിതോ ഹോതി, പുനപ്പുനം ആണാപേതബ്ബോ. തം ആണാപെത്വാ ഖണാപെന്തസ്സ വാചായ വാചായ പാചിത്തിയം. അയം താവ പാളിവണ്ണനാ.
അയം പന പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ – ‘‘പൊക്ഖരണിം ഖണാ’’തി വദതി, വട്ടതി. ഖതായേവ ഹി പൊക്ഖരണീ നാമ ഹോതി, തസ്മാ അയം കപ്പിയവോഹാരോ. ഏസ നയോ ‘‘വാപിം തളാകം ആവാടം ഖണാ’’തിആദീസുപി. ‘‘ഇമം ഓകാസം ഖണ, ഇമസ്മിം ഓകാസേ പൊക്ഖരണിം ഖണാ’’തി വത്തും പന ന വട്ടതി. ‘‘കന്ദം ഖണ, മൂലം ഖണാ’’തി അനിയാമെത്വാ വത്തും വട്ടതി. ‘‘ഇമം വല്ലിം ഖണ, ഇമസ്മിം ഓകാസേ കന്ദം വാ മൂലം വാ ഖണാ’’തി വത്തും ന വട്ടതി. പൊക്ഖരണിം സോധെന്തേഹി യോ കുടേഹി ഉസ്സിഞ്ചിതും സക്കാ ഹോതി തനുകകദ്ദമോ, തം അപനേതും വട്ടതി, ബഹലം ന വട്ടതി. ആതപേന സുക്ഖകദ്ദമോ ഫലതി, തത്ര യോ ഹെട്ഠാ പഥവിയാ അസമ്ബദ്ധോ, തമേവ അപനേതും വട്ടതി. ഉദകേന ഗതട്ഠാനേ ഉദകപപ്പടകോ നാമ ഹോതി, വാതപ്പഹാരേന ചലതി, തം അപനേതും വട്ടതി.
പൊക്ഖരണീആദീനം തടം
ഗോകണ്ടകോ നാമ ഗാവീനം ഖുരച്ഛിന്നകദ്ദമോ വുച്ചതി. സചേ പന ഹെട്ഠിമതലേന ഭൂമിസമ്ബന്ധോ ഹോതി, ഏകദിവസമ്പി ന വട്ടതി. കസിതട്ഠാനേപി നങ്ഗലച്ഛിന്നമത്തികാപിണ്ഡം ഗണ്ഹന്തസ്സ ഏസേവ നയോ. പുരാണസേനാസനം ഹോതി അച്ഛദനം വാ വിനട്ഠച്ഛദനം വാ, അതിരേകചാതുമാസം ഓവട്ഠം ജാതപഥവീസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതി. തതോ അവസേസം ഛദനിട്ഠകം വാ ഗോപാനസീആദികം ഉപകരണം വാ ‘‘ഇട്ഠകം ഗണ്ഹാമി ഗോപനസിം ഭിത്തിപാദം പദരത്ഥരണം പാസാണത്ഥമ്ഭം ഗണ്ഹാമീ’’തി സഞ്ഞായ ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. തേന സദ്ധിം മത്തികാ പതതി, അനാപത്തി. ഭിത്തിമത്തികം ഗണ്ഹന്തസ്സ പന ആപത്തി. സചേ യാ യാ അതിന്താ തം തം ഗണ്ഹാതി, അനാപത്തി.
അന്തോഗേഹേ മത്തികാപുഞ്ജോ ഹോതി, തസ്മിം
അബ്ഭോകാസേ
പഥവിയം അട്ഠിസൂചികണ്ടകാദീസുപി യംകിഞ്ചി ആകോടേതും വാ പവേസേതും വാ ന വട്ടതി. പസ്സാവധാരായ വേഗേന പഥവിം ഭിന്ദിസ്സാമീതി ഏവം പസ്സാവമ്പി കാതും ന വട്ടതി, കരൊന്തസ്സ ഭിജ്ജതി, ആപത്തി. വിസമഭൂമിം സമം കരിസ്സാമീതി സമ്മുഞ്ജനിയാ ഘംസിതുമ്പി ന വട്ടതി, വത്തസീസേനേവ ഹി സമ്മജ്ജിതബ്ബം. കേചി കത്തരയട്ഠിയാ ഭൂമിം കൊട്ടെന്തി, പാദങ്ഗുട്ഠകേന വിലിഖന്തി, ‘‘ചങ്കമിതട്ഠാനം ദസ്സെസ്സാമാ’’തി പുനപ്പുനം ഭൂമിം ഭിന്ദന്താ ചങ്കമന്തി, സബ്ബം ന വട്ടതി. വീരിയസമ്പഗ്ഗഹത്ഥം
൮൭. ഖണതി വാ ഖണാപേതി വാതി അന്തമസോ പാദങ്ഗുട്ഠകേനപി സമ്മജ്ജനീസലാകായപി സയം വാ ഖണതി, അഞ്ഞേന വാ ഖണാപേതി. ഭിന്ദതി വാ ഭേദാപേതി വാതി അന്തമസോ ഉദകമ്പി ഛഡ്ഡെന്തോ സയം വാ ഭിന്ദതി, അഞ്ഞേന വാ ഭിന്ദാപേതി. ദഹതി വാ ദഹാപേതി വാതി അന്തമസോ പത്തമ്പി പചന്തോ സയം വാ ദഹതി, അഞ്ഞേന വാ ദഹാപേതി. യത്തകേസു ഠാനേസു അഗ്ഗിം ദേതി വാ ദാപേതി വാ തത്തകാനി പാചിത്തിയാനി. പത്തം പചന്തേനപി ഹി പുബ്ബേ പക്കട്ഠാനേയേവ ഹി പചിതബ്ബോ. അദഡ്ഢായ പഥവിയാ അഗ്ഗിം ഠപേതും ന വട്ടതി. പത്തപചനകപാലസ്സ പന ഉപരി അഗ്ഗിം ഠപേതും വട്ടതി. ദാരൂനം ഉപരി ഠപേതി
തത്രാപി ഹി ഇട്ഠകാദീനംയേവ ഉപരി ഠപേതും വട്ടതി. കസ്മാ? തേസം അനുപാദാനത്താ. ന ഹി താനി അഗ്ഗിസ്സ ഉപാദാനസങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി. സുക്ഖഖാണുസുക്ഖരുക്ഖാദീസുപി അഗ്ഗിം ദാതും ന വട്ടതി. സചേ പന പഥവിം അപ്പത്തമേവ നിബ്ബാപെത്വാ ഗമിസ്സാമീതി ദേതി, വട്ടതി. പച്ഛാ നിബ്ബാപേതും ന സക്കോതി, അവിസയത്താ അനാപത്തി. തിണുക്കം ഗഹെത്വാ ഗച്ഛന്തോ ഹത്ഥേ ഡയ്ഹമാനേ ഭൂമിയം പാതേതി, അനാപത്തി. പതിതട്ഠാനേയേവ ഉപാദാനം ദത്വാ അഗ്ഗിം കാതും വട്ടതീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. ദഡ്ഢപഥവിയാ ച യത്തകം ഠാനം ഉസുമായ അനുഗതം, സബ്ബം വികോപേതും വട്ടതീതി തത്ഥേവ വുത്തം. യോ പന അജാനനകോ ഭിക്ഖു അരണീസഹിതേന അഗ്ഗിം നിബ്ബത്തെത്വാ ഹത്ഥേന ഉക്ഖിപിത്വാ ‘‘കിം കരോമീ’’തി വദതി, ‘‘ജാലേഹീ’’തി വത്തബ്ബോ, ‘‘ഹത്ഥോ ഡയ്ഹതീ’’തി വദതി, ‘‘യഥാ ന ഡയ്ഹതി തഥാ കരോഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. ‘‘ഭൂമിയം പാതേഹീ’’തി പന ന വത്തബ്ബോ. സചേ ഹത്ഥേ ഡയ്ഹമാനേ പാതേതി ‘‘പഥവിം ദഹിസ്സാമീ’’തി അപാതിതത്താ അനാപത്തി. പതിതട്ഠാനേ പന അഗ്ഗിം കാതും വട്ടതീതി കുരുന്ദിയം വുത്തം.
൮൮. അനാപത്തി ഇമം ജാനാതിആദീസു ‘‘ഇമസ്സ ഥമ്ഭസ്സ ആവാടം ജാന, മഹാമത്തികം ജാന, ഥുസമത്തികം ജാന, മഹാമത്തികം ദേഹി, ഥുസമത്തികം ദേഹി, മത്തികം ആഹര, പംസും ആഹര, മത്തികായ
അസഞ്ചിച്ചാതി അസതിയാതി അഞ്ഞവിഹിതോ കേനചി സദ്ധിം കിഞ്ചി കഥെന്തോ പാദങ്ഗുട്ഠകേന വാ കത്തരയട്ഠിയാ വാ പഥവിം വിലിഖന്തോ തിട്ഠതി, ഏവം അസതിയാ വിലിഖന്തസ്സ വാ ഭിന്ദന്തസ്സ വാ അനാപത്തി. അജാനന്തസ്സാതി അന്തോഗേഹേ ഓവട്ഠം ഛന്നം പഥവിം ‘‘അകപ്പിയപഥവീ’’തി ന ജാനാതി, ‘‘കപ്പിയപഥവീ’’തി സഞ്ഞായ വികോപേതി, ‘‘ഖണാമി ഭിന്ദാമി ദഹാമീ’’തി വാ ന ജാനാതി
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി. കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
പഥവീഖണനസിക്ഖാപദം ദസമം.
സമത്തോ വണ്ണനാക്കമേന മുസാവാദവഗ്ഗോ പഠമോ.
൨. ഭൂതഗാമവഗ്ഗോ
൧. ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൮൯. സേനാസനവഗ്ഗസ്സ പഠമസിക്ഖാപദേ – അനാദിയന്തോതി തസ്സാ വചനം അഗണ്ഹന്തോ. ദാരകസ്സ ബാഹും ആകോടേസീതി ഉക്ഖിത്തം ഫരസും നിഗ്ഗഹേതും അസക്കൊന്തോ മനുസ്സാനം ചക്ഖുവിസയാതീതേ മഹാരാജസന്തികാ ലദ്ധേ രുക്ഖട്ഠകദിബ്ബവിമാനേ നിപന്നസ്സ ദാരകസ്സ ബാഹും ഥനമൂലേയേവ ഛിന്ദി. ന ഖോ മേതം പതിരൂപന്തിആദിമ്ഹി അയം സങ്ഖേപവണ്ണനാ – ഹിമവന്തേ കിര പക്ഖദിവസേസു ദേവതാസന്നിപാതോ ഹോതി, തത്ഥ രുക്ഖധമ്മം പുച്ഛന്തി – ‘‘ത്വം രുക്ഖധമ്മേ ഠിതാ ന ഠിതാ’’തി? രുക്ഖധമ്മോ നാമ രുക്ഖേ ഛിജ്ജമാനേ രുക്ഖദേവതായ മനോപദോസസ്സ അകരണം. തത്ഥ യാ ദേവതാ രുക്ഖധമ്മേ അട്ഠിതാ ഹോതി, സാ ദേവതാസന്നിപാതം പവിസിതും ന ലഭതി. ഇതി സാ ദേവതാ യംനൂനാഹം ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചെയ്യന്തി ഇദം പനസ്സാ ‘‘അയം ഭിക്ഖു സപിതികോ പുത്തോ, അദ്ധാ ഭഗവാ ഇമം ഇമസ്സ അജ്ഝാചാരം സുത്വാ മരിയാദം ബന്ധിസ്സതി, സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപെസ്സതീ’’തി പടിസഞ്ചിക്ഖന്തിയാ അഹോസി. സചജ്ജ ത്വം ദേവതേതി സചേ അജ്ജ ത്വം ദേവതേ. പസവെയ്യാസീതി ജനെയ്യാസി ഉപ്പാദെയ്യാസി. ഏവഞ്ച പന വത്വാ ഭഗവാ തം ദേവതം സഞ്ഞാപെന്തോ –
‘‘യോ
തമഹം സാരഥിം ബ്രൂമി, രസ്മിഗ്ഗാഹോ ഇതരോ ജനോ’’തി. (ധ॰ പ॰ ൨൨൨);
ഇമം ഗാഥമഭാസി. ഗാഥാപരിയോസാനേ സാ ദേവതാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. പുന ഭഗവാ സമ്പത്തപരിസായ ധമ്മം ദേസെന്തോ –
‘‘യോ ഉപ്പതിതം വിനേതി കോധം, വിസടം സപ്പവിസംവ ഓസധേഹി;
സോ ഭിക്ഖു ജഹാതി ഓരപാരം, ഉരഗോ ജിണ്ണമിവത്തചം പുരാണ’’ന്തി. (സു॰ നി॰ ൧);
ഇമം ഗാഥമഭാസി. തത്ര പഠമഗാഥാ ധമ്മപദേ സങ്ഗഹം ആരുള്ഹാ, ദുതിയാ സുത്തനിപാതേ, വത്ഥു പന വിനയേതി. അഥ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസെന്തോയേവ തസ്സാ ദേവതായ വസനട്ഠാനം ആവജ്ജന്തോ പതിരൂപം ഠാനം ദിസ്വാ ‘‘ഗച്ഛ, ദേവതേ, അസുകസ്മിം ഓകാസേ രുക്ഖോ വിവിത്തോ, തസ്മിം ഉപഗച്ഛാ’’തി ആഹ. സോ കിര രുക്ഖോ ന ആളവിരട്ഠേ, ജേതവനസ്സ അന്തോപരിക്ഖേപേ, യസ്സ ദേവപുത്തസ്സ പരിഗ്ഗഹോ അഹോസി, സോ ചുതോ; തസ്മാ ‘‘വിവിത്തോ’’തി വുത്തോ. തതോ പട്ഠായ ച പന സാ ദേവതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധതോ ലദ്ധപരിഹാരാ ബുദ്ധുപട്ഠായികാ അഹോസി. യദാ ദേവതാസമാഗമോ ഹോതി, തദാ മഹേസക്ഖദേവതാസു ആഗച്ഛന്തീസു
൯൦. ഭൂതഗാമപാതബ്യതായാതി ഭൂതാ; ജായന്തി വഡ്ഢന്തി ജാതാ വഡ്ഢിതാ ചാതി അത്ഥോ. ഗാമോതി രാസി; ഭൂതാനം ഗാമോതി ഭൂതഗാമോ; ഭൂതാ ഏവ വാ ഗാമോ ഭൂതഗാമോ; പതിട്ഠിതഹരിതതിണരുക്ഖാദീനമേതം അധിവചനം. പാതബ്യസ്സ ഭാവോ പാതബ്യതാ; ഛേദനഭേദനാദീഹി യഥാരുചി പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതാതി അത്ഥോ. തസ്സാ ഭൂതഗാമപാതബ്യതായ; നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മവചനം, ഭൂതഗാമപാതബ്യതാഹേതു, ഭൂതഗാമസ്സ ഛേദനാദിപച്ചയാ പാചിത്തിയന്തി അത്ഥോ.
൯൧. ഇദാനി ഭൂതഗാമോ നാമ പഞ്ച ബീജജാതാനീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭൂതഗാമോ നാമാതി ഭൂതഗാമം ഉദ്ധരിത്വാ യസ്മിം സതി ഭൂതഗാമോ ഹോതി, തം ദസ്സേതും ‘‘പഞ്ച ബീജജാതാനീ’’തി ആഹാതി അട്ഠകഥാസു വുത്തം. ഏവം സന്തേപി ‘‘യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി മൂലേ ജായന്തീ’’തിആദീനി ന സമെന്തി. ന ഹി മൂലബീജാദീനി മൂലാദീസു ജായന്തി, മൂലാദീസു ജായമാനാനി പന താനി ബീജാകതാനി, തസ്മാ ഏവമെത്ഥ വണ്ണനാ വേദിതബ്ബാ – ഭൂതഗാമോ നാമാതി വിഭജിതബ്ബപദം. പഞ്ചാതി തസ്സ വിഭാഗപരിച്ഛേദോ. ബീജജാതാനീതി പരിച്ഛിന്നധമ്മനിദസ്സനം. തസ്സത്ഥോ – ബീജേഹി ജാതാനി ബീജജാതാനി; രുക്ഖാദീനമേതം അധിവചനം. അപരോ നയോ – ബീജാനി ച താനി വിജാതാനി ച പസൂതാനി നിബ്ബത്തപണ്ണമൂലാനീതി ബീജജാതാനി. ഏതേന അല്ലവാലികാദീസു ഠപിതാനം നിബ്ബത്തപണ്ണമൂലാനം സിങ്ഗിവേരാദീനം സങ്ഗഹോ കതോ ഹോതി.
ഇദാനി യേഹി ബീജേഹി ജാതത്താ രുക്ഖാദീനി ബീജജാതാനീതി വുത്താനി, താനി ദസ്സെന്തോ ‘‘മൂലബീജ’’ന്തിആദിമാഹ. തേസം ഉദ്ദേസോ പാകടോ ഏവ. നിദ്ദേസേ യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി മൂലേ ജായന്തി മൂലേ സഞ്ജായന്തീതി എത്ഥ ബീജതോ നിബ്ബത്തേന ബീജം ദസ്സിതം
൯൨. ഇദാനി യം വുത്തം ‘‘ഭൂതഗാമപാതബ്യതായ പാചിത്തിയ’’ന്തി തത്ഥ സഞ്ഞാവസേന ആപത്താനാപത്തിഭേദം പാതബ്യതാഭേദഞ്ച ദസ്സെന്തോ ബീജേ ബീജസഞ്ഞീതിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാ ‘‘സാലീനം
അയഞ്ഹെത്ഥ വിനിച്ഛയകഥാ – ഭൂതഗാമം വികോപെന്തസ്സ പാചിത്തിയം ഭൂതഗാമപരിമോചിതം പഞ്ചവിധമ്പി ബീജഗാമം വികോപെന്തസ്സ ദുക്കടം. ബീജഗാമഭൂതഗാമോ നാമേസ അത്ഥി ഉദകട്ഠോ, അത്ഥി ഥലട്ഠോ
ഥലട്ഠേ – ഛിന്നരുക്ഖാനം അവസിട്ഠോ ഹരിതഖാണു നാമ ഹോതി. തത്ഥ കകുധകരഞ്ജപിയങ്ഗുപനസാദീനം ഖാണു ഉദ്ധം
യാനി കാനിചി ബീജാനി പഥവിയം വാ ഉദകേന സിഞ്ചിത്വാ ഠപിതാനി, കപാലാദീസു വാ അല്ലപംസും പക്ഖിപിത്വാ നിക്ഖിത്താനി ഹൊന്തി, സബ്ബാനി മൂലമത്തേ പണ്ണമത്തേ വാ നിഗ്ഗതേപി ബീജാനിയേവ. സചേപി മൂലാനി ച ഉപരി അങ്കുരോ ച നിഗ്ഗച്ഛതി, യാവ അങ്കുരോ ഹരിതോ ന ഹോതി, താവ ബീജാനിയേവ. മുഗ്ഗാദീനം പന പണ്ണേസു ഉട്ഠിതേസു വീഹിആദീനം വാ അങ്കുരേ ഹരിതേ നീലപണ്ണവണ്ണേ ജാതേ ഭൂതഗാമസങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. താലട്ഠീനം പഠമം സൂകരദാഠാ വിയ മൂലം നിഗ്ഗച്ഛതി. നിഗ്ഗതേപി യാവ ഉപരി പത്തവട്ടി ന നിഗ്ഗച്ഛതി, താവ ബീജഗാമോയേവ. നാളികേരസ്സ തചം ഭിന്ദിത്വാ ദന്തസൂചി വിയ അങ്കുരോ നിഗ്ഗച്ഛതി
അമ്ബട്ഠിആദീനി വീഹിആദീഹി വിനിച്ഛിനിതബ്ബാനി. വന്ദാകാ വാ അഞ്ഞാ വാ യാ കാചി രുക്ഖേ ജായിത്വാ രുക്ഖം ഒത്ഥരതി, രുക്ഖോവ തസ്സാ ഠാനം, തം വികോപെന്തസ്സ വാ തതോ ഉദ്ധരന്തസ്സ വാ പാചിത്തിയം. ഏകാ അമൂലികാ ലതാ ഹോതി, അങ്ഗുലിവേഠകോ വിയ വനപ്പഗുമ്ബദണ്ഡകേ വേഠേതി, തസ്സാപി അയമേവ വിനിച്ഛയോ. ഗേഹമുഖപാകാരവേദികാചേതിയാദീസു നീലവണ്ണോ
പാസാണജാതിപാസാണദദ്ദുസേവാലസേലെയ്യകാദീനി അഹരിതവണ്ണാനി അപത്തകാനി ച ദുക്കടവത്ഥുകാനി. അഹിച്ഛത്തകം യാവ മകുളം ഹോതി, താവ ദുക്കടവത്ഥു. പുപ്ഫിതകാലതോ പട്ഠായ അബ്ബോഹാരികം. അല്ലരുക്ഖതോ പന അഹിച്ഛത്തകം ഗണ്ഹന്തോ രുക്ഖത്തചം വികോപേതി, തസ്മാ തത്ഥ പാചിത്തിയം. രുക്ഖപപ്പടികായപി ഏസേവ നയോ. യാ പന ഇന്ദസാലകകുധാദീനം പപ്പടികാ രുക്ഖതോ മുച്ചിത്വാ തിട്ഠതി, തം ഗണ്ഹന്തസ്സ അനാപത്തി. നിയ്യാസമ്പി രുക്ഖതോ മുച്ചിത്വാ ഠിതം സുക്ഖരുക്ഖേ വാ ലഗ്ഗം ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. അല്ലരുക്ഖതോ ന വട്ടതി. ലാഖായപി ഏസേവ നയോ. രുക്ഖം ചാലെത്വാ പണ്ഡുപലാസം വാ പരിണതകണികാരാദിപുപ്ഫം വാ പാതെന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവ. ഹത്ഥകുക്കുച്ചേന മുദുകേസു ഇന്ദസാലനുഹീഖന്ധാദീസു വാ തത്ഥജാതകതാലപണ്ണാദീസു വാ അക്ഖരം ഛിന്ദന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ.
സാമണേരാനം
ഛിന്ദതി വാ ഛേദാപേതി വാതി അന്തമസോ സമ്മുഞ്ജനോസലാകായപി തിണാനി ഛിന്ദിസ്സാമീതി ഭൂമിം സമ്മജ്ജന്തോ സയം വാ ഛിന്ദതി, അഞ്ഞേന വാ ഛേദാപേതി. ഭിന്ദതി വാ ഭേദാപേതി വാതി അന്തമസോ
പചതി വാ പചാപേതി വാതി അന്തമസോ പത്തമ്പി പചിതുകാമോ തിണാദീനം ഉപരി സഞ്ചിച്ച അഗ്ഗിം കരൊന്തോ സയം വാ പചതി, അഞ്ഞേന വാ പചാപേതീതി
അനാപത്തി ഇമം ജാനാതിആദീസു ‘‘ഇമം മൂലഭേസജ്ജം ജാന, ഇമം മൂലം വാ പണ്ണം വാ ദേഹി, ഇമം രുക്ഖം വാ ലതം വാ ആഹര, ഇമിനാ പുപ്ഫേന വാ ഫലേന വാ പണ്ണേന വാ അത്ഥോ, ഇമം രുക്ഖം വാ ലതം വാ ഫലം
കപ്പിയകരണഞ്ചെത്ഥ ഇമിനാ സുത്താനുസാരേന വേദിതബ്ബം – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹി സമണകപ്പേഹി ഫലം പരിഭുഞ്ജിതും അഗ്ഗിപരിജിതം സത്ഥപരിജിതം നഖപരിജിതം അബീജം നിബ്ബട്ടബീജമേവ പഞ്ചമ’’ന്തി. തത്ഥ ‘‘അഗ്ഗിപരിജിത’’ന്തി അഗ്ഗിനാ പരിജിതം അധിഭൂതം ദഡ്ഢം ഫുട്ഠന്തി അത്ഥോ. ‘‘സത്ഥപരിജിത’’ന്തി സത്ഥേന പരിജിതം അധിഭൂതം ഛിന്നം വിദ്ധം വാതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ നഖപരിജിതേ. അബീജനിബ്ബട്ടബീജാനി സയമേവ കപ്പിയാനി. അഗ്ഗിനാ കപ്പിയം കരൊന്തേന കട്ഠഗ്ഗിഗോമയഗ്ഗിആദീസു യേന കേനചി അന്തമസോ ലോഹഖണ്ഡേനപി ആദിത്തേന കപ്പിയം കാതബ്ബം. തഞ്ച ഖോ ഏകദേസേ ഫുസന്തേന ‘‘കപ്പിയ’’ന്തി വത്വാവ കാതബ്ബം. സത്ഥേന കരൊന്തേന യസ്സ കസ്സചി ലോഹമയസത്ഥസ്സ അന്തമസോ സൂചിനഖച്ഛേദനാനമ്പി തുണ്ഡേന വാ ധാരായ വാ ഛേദം വാ
തത്ഥ സചേപി ബീജാനം പബ്ബതമത്തോ രാസി രുക്ഖസഹസ്സം വാ ഛിന്ദിത്വാ ഏകാബദ്ധം കത്വാ ഉച്ഛൂനം വാ മഹാഭാരോ ബന്ധിത്വാ ഠപിതോ ഹോതി, ഏകസ്മിം ബീജേ വാ രുക്ഖസാഖായ വാ ഉച്ഛുമ്ഹി വാ കപ്പിയേ കതേ സബ്ബം കതം ഹോതി. ഉച്ഛൂ ച ദാരൂനി ച ഏകതോ ബദ്ധാനി ഹൊന്തി, ഉച്ഛും കപ്പിയം കരിസ്സാമീതി ദാരും
അസഞ്ചിച്ചാതി പാസാണരുക്ഖാദീനി വാ പവട്ടെന്തസ്സ സാഖം വാ കഡ്ഢന്തസ്സ കത്തരദണ്ഡേന വാ ഭൂമിം പഹരിത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സ തിണാനി ഛിജ്ജന്തി, താനി തേന ഛിന്ദിസ്സാമീതി ഏവം സഞ്ചിച്ച അച്ഛിന്നത്താ അസഞ്ചിച്ച ഛിന്നാനി നാമ ഹൊന്തി. ഇതി അസഞ്ചിച്ച ഛിന്ദന്തസ്സ അനാപത്തി.
അസതിയാതി അഞ്ഞവിഹിതോ കേനചി സദ്ധിം കിഞ്ചി കഥെന്തോ പാദങ്ഗുട്ഠകേന വാ ഹത്ഥേന വാ തിണം വാ ലതം വാ ഛിന്ദന്തോ തിട്ഠതി, ഏവം അസതിയാ ഛിന്ദന്തസ്സ അനാപത്തി.
അജാനന്തസ്സാതി എത്ഥബ്ഭന്തരേ ബീജഗാമോതി വാ ഭൂതഗാമോതി വാ ന ജാനാതി, ഛിന്ദാമീതിപി ന ജാനാതി, കേവലം വതിയാ വാ പലാലപുഞ്ജേ വാ നിഖാദനം വാ ഖണിത്തിം വാ കുദാലം വാ സങ്ഗോപനത്ഥായ ഠപേതി, ഡയ്ഹമാനഹത്ഥോ വാ അഗ്ഗിം പാതേതി, തത്ര ചേ തിണാനി ഛിജ്ജന്തി വാ ഡയ്ഹന്തി വാ അനാപത്തി. മനുസ്സവിഗ്ഗഹപാരാജികവണ്ണനായം പന സബ്ബഅട്ഠകഥാസു ‘‘സചേ
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി. കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ഭൂതഗാമസിക്ഖാപദം പഠമം.
൨. അഞ്ഞവാദകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൯൪. ദുതിയസിക്ഖാപദേ – അനാചാരം ആചരിത്വാതി അകാതബ്ബം കത്വാ; കായവചീദ്വാരേസു ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതീതി അഞ്ഞേന വചനേന അഞ്ഞം വചനം പടിചരതി പടിച്ഛാദേതി അജ്ഝൊത്ഥരതി; ഇദാനി തം പടിചരണവിധിം ദസ്സെന്തോ ‘‘കോ ആപന്നോ’’തിആദിമാഹ. തത്രായം വചനസമ്ബന്ധോ – സോ കിര കിഞ്ചി വീതിക്കമം ദിസ്വാ ‘‘ആവുസോ, ആപത്തിം ആപന്നോസീ’’തി സങ്ഘമജ്ഝേ ആപത്തിയാ അനുയുഞ്ജിയമാനോ ‘‘കോ ആപന്നോ’’തി വദതി. ‘‘തതോ ത്വ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘അഹം കിം ആപന്നോ’’തി വദതി. അഥ ‘‘പാചിത്തിയം വാ ദുക്കടം വാ’’തി വുത്തേ വത്ഥും പുച്ഛന്തോ ‘‘അഹം കിസ്മിം ആപന്നോ’’തി വദതി. തതോ ‘‘അസുകസ്മിം നാമ വത്ഥുസ്മി’’ന്തി വുത്തേ ‘‘അഹം കഥം ആപന്നോ, കിം കരൊന്തോ ആപന്നൊമ്ഹീ’’തി പുച്ഛതി. അഥ ‘‘ഇദം നാമ കരൊന്തോ ആപന്നോ’’തി വുത്തേ ‘‘കം ഭണഥാ’’തി വദതി. തതോ ‘‘തം ഭണാമാ’’തി വുത്തേ ‘‘കിം ഭണഥാ’’തി വദതി.
അപിചെത്ഥ അഞ്ഞവാദകം രോപേതൂതി അഞ്ഞവാദകം ആരോപേതു; പതിട്ഠാപേതൂതി അത്ഥോ. വിഹേസകം രോപേതൂതി ഏതസ്മിമ്പി ഏസേവ നയോ.
൯൮. അഞ്ഞവാദകേ വിഹേസകേ പാചിത്തിയന്തി എത്ഥ അഞ്ഞം വദതീതി അഞ്ഞവാദകം; അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരണസ്സേതം നാമം. വിഹേസേതീതി വിഹേസകം; തുണ്ഹീഭൂതസ്സേതം നാമം, തസ്മിം അഞ്ഞവാദകേ വിഹേസകേ. പാചിത്തിയന്തി വത്ഥുദ്വയേ പാചിത്തിയദ്വയം വുത്തം.
൧൦൦. അരോപിതേ അഞ്ഞവാദകേതി കമ്മവാചായ അനാരോപിതേ അഞ്ഞവാദകേ. അരോപിതേ വിഹേസകേതി ഏതസ്മിമ്പി ഏസേവ നയോ.
൧൦൧. ധമ്മകമ്മേ ധമ്മകമ്മസഞ്ഞീതിആദീസു യം തം അഞ്ഞവാദകവിഹേസകരോപനകമ്മം കതം, തഞ്ചേ ധമ്മകമ്മം ഹോതി, സോ ച ഭിക്ഖു തസ്മിം ധമ്മകമ്മസഞ്ഞീ അഞ്ഞവാദകഞ്ച വിഹേസകഞ്ച കരോതി, അഥസ്സ തസ്മിം അഞ്ഞവാദകേ ച വിഹേസകേ ച ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
൧൦൨. അജാനന്തോ പുച്ഛതീതി ആപത്തിം വാ ആപന്നഭാവം അജാനന്തോയേവ ‘‘കിം തുമ്ഹേ ഭണഥ, അഹം ന ജാനാമീ’’തി പുച്ഛതി. ഗിലാനോ വാ ന കഥേതീതി മുഖേ താദിസോ ബ്യാധി ഹോതി, യേന കഥേതും ന സക്കോതി. സങ്ഘസ്സ ഭണ്ഡനം വാതിആദീസു സങ്ഘമജ്ഝേ കഥിതേ തപ്പച്ചയാ സങ്ഘസ്സ ഭണ്ഡനം വാ കലഹോ വാ വിവാദോ വാ ഭവിസ്സതി, സോ മാ അഹോസീതി മഞ്ഞമാനോ ന കഥേതീതി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സേസം ഉത്താനമേവാതി.
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, സിയാ കിരിയം
അഞ്ഞവാദകസിക്ഖാപദം ദുതിയം.
൩. ഉജ്ഝാപനകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൦൩. തതിയസിക്ഖാപദേ – ദബ്ബം മല്ലപുത്തം ഭിക്ഖൂ ഉജ്ഝാപെന്തീതി ‘‘ഛന്ദായ ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ’’തിആദീനി വദന്താ തം ആയസ്മന്തം തേഹി ഭിക്ഖൂഹി അവജാനാപെന്തി, അവഞ്ഞായ ഓലോകാപെന്തി, ലാമകതോ വാ ചിന്താപെന്തീ’’തി അത്ഥോ. ലക്ഖണം പനെത്ഥ സദ്ദസത്ഥാനുസാരേന വേദിതബ്ബം. ഒജ്ഝാപെന്തീതിപി പാഠോ. അയമേവത്ഥോ ഛന്ദായാതി ഛന്ദേന പക്ഖപാതേന; അത്തനോ അത്തനോ സന്ദിട്ഠസമ്ഭത്താനം പണീതാനി പഞ്ഞപേതീതി അധിപ്പായോ. ഖിയ്യന്തീതി ‘‘ഛന്ദായ ദബ്ബോ മല്ലപുത്തോ’’തിആദീനി വദന്താ പകാസെന്തി.
൧൦൫. ഉജ്ഝാപനകേ ഖിയ്യനകേ പാചിത്തിയന്തി എത്ഥ യേന വചനേന ഉജ്ഝാപെന്തി, തം ഉജ്ഝാപനകം. യേന ച ഖിയ്യന്തി തം ഖിയ്യനകം. തസ്മിം ഉജ്ഝാപനകേ ഖിയ്യനകേ. പാചിത്തിയന്തി വത്ഥുദ്വയേ പാചിത്തിയദ്വയം വുത്തം.
൧൦൬. ഉജ്ഝാപനകം നാമ ഉപസമ്പന്നം സങ്ഘേന സമ്മതം സേനാസനപഞ്ഞാപകം വാ…പേ॰… അപ്പമത്തകവിസ്സജ്ജനകം വാതി ഏതേസം പദാനം ‘‘മങ്കുകത്തുകാമോ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. അവണ്ണം കത്തുകാമോ അയസം കത്തുകാമോതി ഇമേസം പന വസേന ഉപസമ്പന്നന്തിആദീസു ‘‘ഉപസമ്പന്നസ്സാ’’തി ഏവം വിഭത്തിവിപരിണാമോ കാതബ്ബോ. ഉജ്ഝാപേതി വാ ഖിയ്യതി വാ ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി എത്ഥ പന യസ്മാ ‘‘ഖിയ്യനകം നാമാ’’തി ഏവം മാതികാപദം ഉദ്ധരിത്വാപി ‘‘ഉജ്ഝാപനകം നാമാ’’തി ഇമസ്സ പദസ്സ വുത്തവിഭങ്ഗോയേവ വത്തബ്ബോ ഹോതി, അഞ്ഞവാദകസിക്ഖാപദേ വിയ അഞ്ഞോ വിസേസോ നത്ഥി, തസ്മാ തം വിസും അനുദ്ധരിത്വാ അവിഭജിത്വാ നിഗമനമേവ ഏകതോ കതന്തി വേദിതബ്ബം. ധമ്മകമ്മേ ധമ്മകമ്മസഞ്ഞീതിആദീസു യം തസ്സ ഉപസമ്പന്നസ്സ സമ്മുതികമ്മം കതം തഞ്ചേ ധമ്മകമ്മം ഹോതി, സോ ച ഭിക്ഖു തസ്മിം ധമ്മകമ്മസഞ്ഞീ ഉജ്ഝാപനകഞ്ച ഖിയ്യനകഞ്ച കരോതി, അഥസ്സ തസ്മിം ഉജ്ഝാപനകേ ച ഖിയ്യനകേ ച ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
അനുപസമ്പന്നം ഉജ്ഝാപേതി വാ ഖിയ്യതി വാതി എത്ഥ ഉപസമ്പന്നം സങ്ഘേന സമ്മതം അഞ്ഞം അനുപസമ്പന്നം ഉജ്ഝാപേതി അവജാനാപേതി, തസ്സ വാ തം സന്തികേ ഖിയ്യതീതി അത്ഥോ. ഉപസമ്പന്നം സങ്ഘേന അസമ്മതന്തി കമ്മവാചായ അസമ്മതം കേവലം ‘‘തവേസോ ഭാരോ’’തി സങ്ഘേന ആരോപിതഭാരം ഭിക്ഖൂനം വാ ഫാസുവിഹാരത്ഥായ സയമേവ തം ഭാരം വഹന്തം, യത്ര വാ ദ്വേ തയോ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി, തത്ര വാ താദിസം കമ്മം കരൊന്തന്തി അധിപ്പായോ. അനുപസമ്പന്നം സങ്ഘേന സമ്മതം വാ അസമ്മതം വാതി എത്ഥ പന കിഞ്ചാപി അനുപസമ്പന്നസ്സ തേരസ സമ്മുതിയോ ദാതും ന വട്ടന്തി. അഥ ഖോ ഉപസമ്പന്നകാലേ ലദ്ധസമ്മുതികോ പച്ഛാ അനുപസമ്പന്നഭാവേ ഠിതോ, തം സന്ധായ ‘‘സങ്ഘേന
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.
ഉജ്ഝാപനകസിക്ഖാപദം തതിയം.
൪. പഠമസേനാസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൦൮. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദേ – ഹേമന്തികേ കാലേതി ഹേമന്തകാലേ ഹിമപാതസമയേ. കായം ഓതാപെന്താതി മഞ്ചപീഠാദീസു നിസിന്നാ ബാലാതപേന കായം ഓതാപെന്താ. കാലേ ആരോചിതേതി യാഗുഭത്താദീസു യസ്സ കസ്സചി കാലേ ആരോചിതേ. ഓവട്ഠം ഹോതീതി ഹിമവസ്സേന ഓവട്ഠം തിന്തം ഹോതി.
൧൧൦. അവസ്സികസങ്കേതേതി വസ്സികവസ്സാനമാസാതി ഏവം അപഞ്ഞത്തേ ചത്താരോ ഹേമന്തികേ ചത്താരോ ച ഗിമ്ഹികേ അട്ഠ മാസേതി അത്ഥോ. മണ്ഡപേ വാതി സാഖാമണ്ഡപേ വാ പദരമണ്ഡപേ വാ. രുക്ഖമൂലേ വാതി യത്ഥ കാകാ വാ കുലലാ വാ ന ഊഹദന്തീതി യത്ഥ ധുവനിവാസേന കുലാവകേ കത്വാ വസമാനാ ഏതേ കാകകുലലാ വാ അഞ്ഞേ വാ സകുന്താ തം സേനാസനം ന ഊഹദന്തി, താദിസേ രുക്ഖമൂലേ നിക്ഖിപിതും അനുജാനാമീതി. തസ്മാ യത്ഥ ഗോചരപ്പസുതാ സകുന്താ വിസ്സമിത്വാ ഗച്ഛന്തി, തസ്സ രുക്ഖസ്സ മൂലേ നിക്ഖിപിതും വട്ടതി. യസ്മിം പന ധുവനിവാസേന കുലാവകേ കത്വാ വസന്തി, തസ്സ രുക്ഖസ്സ മൂലേ ന നിക്ഖിപിതബ്ബം. ‘‘അട്ഠ
അബ്ഭോകാസികേനാപി വത്തം ജാനിതബ്ബം, തസ്സ ഹി സചേ പുഗ്ഗലികമഞ്ചകോ അത്ഥി, തത്ഥേവ സയിതബ്ബം. സങ്ഘികം ഗണ്ഹന്തേന
അരഞ്ഞേ പണ്ണകുടീസു വസന്താനം സീലസമ്പദായ പസന്നചിത്താ മനുസ്സാ നവം മഞ്ചപീഠം ദെന്തി ‘‘സങ്ഘികപരിഭോഗേന പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി വസിത്വാ ഗച്ഛന്തേഹി സാമന്തവിഹാരേ സഭാഗഭിക്ഖൂനം പേസെത്വാ ഗന്തബ്ബം, സഭാഗാനം അഭാവേ അനോവസ്സകേ നിക്ഖിപിത്വാ ഗന്തബ്ബം, അനോവസ്സകേ അസതി രുക്ഖേ ലഗ്ഗെത്വാ ഗന്തബ്ബം. ചേതിയങ്ഗണേ സമ്മജ്ജനിം ഗഹെത്വാ ഭോജനസാലങ്ഗണം വാ ഉപോസഥാഗാരങ്ഗണം വാ പരിവേണദിവാട്ഠാനഅഗ്ഗിസാലാദീസു വാ അഞ്ഞതരം സമ്മജ്ജിത്വാ ധോവിത്വാ പുന സമ്മജ്ജനീമാളകേയേവ ഠപേതബ്ബാ. ഉപോസഥാഗാരാദീസു അഞ്ഞതരസ്മിം ഗഹെത്വാ അവസേസാനി സമ്മജ്ജന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ.
യോ
൧൧൧. മസാരകോതി ബുന്ദികാബദ്ധോതി അടനീഹി മഞ്ചപാദേ ഡംസാപെത്വാ പല്ലങ്കസങ്ഖേപേന കതോ. കുളീരപാദകോതി ആഹച്ചപാദകോതി അയം പന ‘‘ആഹച്ചപാദകോ നാമ മഞ്ചോ അങ്ഗേ വിജ്ഝിത്വാ കതോ ഹോതീ’’തി ഏവം പരതോ പാളിയംയേവ വുത്തോ, തസ്മാ അടനിയോ വിജ്ഝിത്വാ തത്ഥ പാദസിഖം പവേസെത്വാ ഉപരി ആണിം ദത്വാ കതമഞ്ചോ ‘‘ആഹച്ചപാദകോ’’തി വേദിതബ്ബോ. പീഠേപി ഏസേവ നയോ. അന്തോ സംവേഠെത്വാ ബദ്ധം ഹോതീതി ഹെട്ഠാ ച ഉപരി ച വിത്ഥതം മജ്ഝേ സങ്ഖിത്തം പണവസണ്ഠാനം കത്വാ ബദ്ധം ഹോതി, തം കിര മജ്ഝേ സീഹബ്യഗ്ഘചമ്മപരിക്ഖിത്തമ്പി കരൊന്തി. അകപ്പിയചമ്മം നാമെത്ഥ നത്ഥി. സേനാസനഞ്ഹി സോവണ്ണമയമ്പി വട്ടതി, തസ്മാ തം മഹഗ്ഘം ഹോതി. അനുപസമ്പന്നം സന്ഥരാപേതി തസ്സ പലിബോധോതി യേന സന്ഥരാപിതം, തസ്സ പലിബോധോ. ലെഡ്ഡുപാതം അതിക്കമന്തസ്സ ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ലെഡ്ഡുപാതം അതിക്കമന്തസ്സ പാചിത്തിയം.
അയം പനെത്ഥ വിനിച്ഛയോ – ഥേരോ ഭോജനസാലായം ഭത്തകിച്ചം കത്വാ ദഹരം ആണാപേതി ‘‘ഗച്ഛ ദിവാട്ഠാനേ മഞ്ചപീഠം പഞ്ഞപേഹീ’’തി. സോ തഥാ കത്വാ നിസിന്നോ. ഥേരോ യഥാരുചിം വിചരിത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഥവികം വാ ഉത്തരാസങ്ഗം വാ ഠപേതി, തതോ പട്ഠായ ഥേരസ്സ പലിബോധോ. നിസീദിത്വാ സയം
അഥ പന ആണത്തിക്ഖണേയേവ ദഹരോ ‘‘മയ്ഹം ഭന്തേ ഭണ്ഡകധോവനാദി കിഞ്ചി കരണീയം അത്ഥീ’’തി വദതി, ഥേരോ ച നം ‘‘ത്വം പഞ്ഞപെത്വാ ഗച്ഛാഹീ’’തി വത്വാ ഭോജനസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛതി, പാദുദ്ധാരേന കാരേതബ്ബോ. സചേ തത്ഥേവ ഗന്ത്വാ നിസീദതി പുരിമനയേനേവ ചസ്സ ലെഡ്ഡുപാതാതിക്കമേ ആപത്തി. സചേ പന ഥേരോ സാമണേരം ആണാപേതി
മഹാധമ്മസവനം നാമ ഹോതി തത്ഥ ഉപോസഥാഗാരതോപി ഭോജനസാലതോപി ആഹരിത്വാ മഞ്ചപീഠാനി പഞ്ഞപെന്തി. ആവാസികാനംയേവ പലിബോധോ. സചേ ആഗന്തുകാ ‘‘ഇദം അമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായസ്സ ഇദം ആചരിയസ്സാ’’തി ഗണ്ഹന്തി, തതോ പട്ഠായ തേസംയേവ പലിബോധോ. ഗമനകാലേ പാകതികം അകത്വാ ലെഡ്ഡുപാതം അതിക്കമന്താനം ആപത്തി. മഹാപച്ചരിയം പുന വുത്തം – ‘‘യാവ അഞ്ഞേ ന നിസീദന്തി, താവ യേഹി പഞ്ഞത്തം, തേസം ഭാരോ. അഞ്ഞേസു ആഗന്ത്വാ നിസിന്നേസു നിസിന്നകാനം ഭാരോ. സചേ തേ അനുദ്ധരിത്വാ വാ അനുദ്ധരാപെത്വാ വാ ഗച്ഛന്തി, ദുക്കടം. കസ്മാ? അനാണത്തിയാ പഞ്ഞപിതത്താ’’തി. ധമ്മാസനേ പഞ്ഞത്തേ യാവ ഉസ്സാരകോ വാ
൧൧൨. ചിമിലികം വാതിആദീസു ചിമിലികാ നാമ സുധാദിപരികമ്മകതായ ഭൂമിയാ വണ്ണാനുരക്ഖണത്ഥം കതാ ഹോതി ഉത്തരത്ഥരണം നാമ മഞ്ചപീഠാനം ഉപരി അത്ഥരിതബ്ബകം പച്ചത്ഥരണം. ഭൂമത്ഥരണം നാമ ഭൂമിയം അത്ഥരിതബ്ബാ കടസാരകാദിവികതി. തട്ടികം നാമ താലപണ്ണേഹി വാ വാകേഹി വാ കതതട്ടികാ. ചമ്മഖണ്ഡോ നാമ സീഹബ്യഗ്ഘദീപിതരച്ഛചമ്മാദീസുപി യംകിഞ്ചി ചമ്മം. അട്ഠകഥാസു ഹി സേനാസനപരിഭോഗേ പടിക്ഖിത്തചമ്മം നാമ ന ദിസ്സതി, തസ്മാ സീഹചമ്മാദീനം പരിഹരണേയേവ പടിക്ഖേപോ വേദിതബ്ബോ. പാദപുഞ്ഛനീ നാമ രജ്ജുകേഹി വാ പിലോതികാഹി വാ പാദപുഞ്ഛനത്ഥം കതാ. ഫലകപീഠം നാമ ഫലകമയം പീഠം. അഥ വാ ഫലകഞ്ചേവ ദാരുമയപീഠഞ്ച; ഏതേന സബ്ബമ്പി ദാരുഭണ്ഡാദി സങ്ഗഹിതം. മഹാപച്ചരിയം പന വിത്ഥാരേനേവ വുത്തം – ‘‘ആധാരകം പത്തപിധാനം പാദകഥലികം താലവണ്ടം ബീജനീപത്തകം
അഞ്ഞസ്സ പുഗ്ഗലികേതി യസ്മിം വിസ്സാസഗ്ഗാഹോ ന രുഹതി, തസ്സ സന്തകേ ദുക്കടം. യസ്മിം പന വിസ്സാസോ രുഹതി, തസ്സ സന്തകം അത്തനോ പുഗ്ഗലികമിവ ഹോതീതി മഹാപച്ചരിയാദീസു വുത്തം.
൧൧൩. ആപുച്ഛം ഗച്ഛതീതി യോ ഭിക്ഖു വാ സാമണേരോ വാ ആരാമികോ വാ ലജ്ജീ ഹോതി, അത്തനോ പലിബോധം വിയ മഞ്ഞതി, യോ തഥാരൂപം ആപുച്ഛിത്വാ ഗച്ഛതി, തസ്സ അനാപത്തി. ഓതാപെന്തോ ഗച്ഛതീതി ആതപേ ഓതാപെന്തോ ആഗന്ത്വാ ഉദ്ധരിസ്സാമീതി ഗച്ഛതി; ഏവം ഗച്ഛതോ അനാപത്തി. കേനചി പലിബുദ്ധം ഹോതീതി സേനാസനം കേനചി ഉപദ്ദുതം ഹോതീതി അത്ഥോ. സചേപി ഹി വുഡ്ഢതരോ ഭിക്ഖു ഉട്ഠാപെത്വാ ഗണ്ഹാതി, സചേപി യക്ഖോ വാ പേതോ വാ ആഗന്ത്വാ നിസീദതി, കോചി വാ ഇസ്സരോ ആഗന്ത്വാ ഗണ്ഹാതി, സേനാസനം പലിബുദ്ധം ഹോതി, സീഹബ്യഗ്ഘാദീസു വാ പന തം പദേസം ആഗന്ത്വാ ആപദാസൂതി ജീവിതബ്രഹ്മചരിയന്തരായേസു. സേസം ഉത്താനമേവാതി.
കഥിനസമുട്ഠാനം – കായവാചതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയാകിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
പഠമസേനാസനസിക്ഖാപദം ചതുത്ഥം.
൫. ദുതിയസേനാസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൧൬. ദുതിയസേനാസനസിക്ഖാപദേ – ഭിസീതി മഞ്ചകഭിസി വാ പീഠകഭിസി വാ. ചിമിലികാദീനിപി പുരിമസിക്ഖാപദേ വുത്തപ്പകാരാനിയേവ. നിസീദനന്തി സദസം വേദിതബ്ബം. പച്ചത്ഥരണന്തി പാവാരോ കോജവോതി എത്തകമേവ വുത്തം. തിണസന്ഥാരോതി യേസം കേസഞ്ചി തിണാനം സന്ഥാരോ പരിക്ഖേപം അതിക്കമന്തസ്സാതി എത്ഥ പഠമപാദം അതിക്കാമെന്തസ്സ ദുക്കടം, ദുതിയാതിക്കമേ പാചിത്തിയം. അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഉപചാരോ നാമ സേനാസനതോ ദ്വേ ലെഡ്ഡുപാതാ.
അനാപുച്ഛം വാ ഗച്ഛെയ്യാതി എത്ഥ ഭിക്ഖുമ്ഹി സതി ഭിക്ഖു ആപുച്ഛിതബ്ബോ. തസ്മിം അസതി സാമണേരോ, തസ്മിം അസതി ആരാമികോ, തസ്മിമ്പി അസതി യേന വിഹാരോ കാരിതോ സോ വിഹാരസാമികോ, തസ്സ വാ കുലേ യോ കോചി ആപുച്ഛിതബ്ബോ. തസ്മിമ്പി അസതി ചതൂസു പാസാണേസു മഞ്ചം ഠപെത്വാ മഞ്ചേ അവസേസമഞ്ചപീഠാനി ആരോപെത്വാ ഉപരി ഭിസിആദികം ദസവിധമ്പി സെയ്യം രാസിം കരിത്വാ ദാരുഭണ്ഡം മത്തികാഭണ്ഡം പടിസാമെത്വാ ദ്വാരവാതപാനാനി പിദഹിത്വാ ഗമിയവത്തം പൂരെത്വാ ഗന്തബ്ബം. സചേ പന സേനാസനം ഓവസ്സതി, ഛദനത്ഥഞ്ച തിണം വാ ഇട്ഠകാ വാ ആനീതാ ഹൊന്തി, സചേ ഉസ്സഹതി, ഛാദേതബ്ബം. നോ ചേ സക്കോതി, യോ ഓകാസോ അനോവസ്സകോ, തത്ഥ മഞ്ചപീഠാദീനി നിക്ഖിപിത്വാ ഗന്തബ്ബം. സചേ സബ്ബമ്പി ഓവസ്സതി, ഉസ്സഹന്തേന അന്തോഗാമേ ഉപാസകാനം ഘരേ ഠപേതബ്ബം. സചേ തേപി ‘‘സങ്ഘികം നാമ ഭന്തേ ഭാരിയം, അഗ്ഗിദാഹാദീനം ഭായാമാ’’തി ന സമ്പടിച്ഛന്തി, അജ്ഝോകാസേപി പാസാണാനം ഉപരി മഞ്ചം ഠപെത്വാ സേസം പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ നിക്ഖിപിത്വാ തിണേഹി ച പണ്ണേഹി ച പടിച്ഛാദെത്വാ ഗന്തും വട്ടതി. യഞ്ഹി തത്ഥ അങ്ഗമത്തമ്പി അവസിസ്സതി, തം അഞ്ഞേസം തത്ഥ ആഗതാനം ഭിക്ഖൂനം ഉപകാരം ഭവിസ്സതീതി
൧൧൭. വിഹാരസ്സ ഉപചാരേതിആദീസു വിഹാരസ്സൂപചാരോ നാമ പരിവേണം. ഉപട്ഠാനസാലാതി പരിവേണഭോജനസാലാ. മണ്ഡപോതി പരിവേണമണ്ഡപോ. രുക്ഖമൂലന്തി പരിവേണരുക്ഖമൂലം. അയം താവ നയോ കുരുന്ദട്ഠകഥായം വുത്തോ. കിഞ്ചാപി വുത്തോ, അഥ ഖോ വിഹാരോതി അന്തോഗബ്ഭോ വാ അഞ്ഞം വാ സബ്ബപരിച്ഛന്നം ഗുത്തസേനാസനം വേദിതബ്ബം. വിഹാരസ്സ ഉപചാരേതി തസ്സ ബഹി ആസന്നേ ഓകാസേ. ഉപട്ഠാനസാലായം വാതി ഭോജനസാലായം വാ. മണ്ഡപേ വാതി അപരിച്ഛന്നേ പരിച്ഛന്നേ വാപി ബഹൂനം സന്നിപാതമണ്ഡപേ. രുക്ഖമൂലേ വത്തബ്ബം നത്ഥി. ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി വുത്തപ്പകാരഞ്ഹി ദസവിധം സെയ്യം അന്തോഗബ്ഭാദിമ്ഹി ഗുത്തട്ഠാനേ പഞ്ഞപെത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സ യസ്മാ സെയ്യാപി സേനാസനമ്പി ഉപചികാഹി പലുജ്ജതി, വമ്മികരാസിയേവ ഹോതി, തസ്മാ പാചിത്തിയം വുത്തം. ബഹി പന ഉപട്ഠാനസാലാദീസു പഞ്ഞപെത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സ സെയ്യാമത്തമേവ നസ്സെയ്യ, ഠാനസ്സ അഗുത്തതായ മഞ്ചം വാ പീഠം വാതി എത്ഥ യസ്മാ ന സക്കാ മഞ്ചപീഠം സഹസാ ഉപചികാഹി ഖായിതും, തസ്മാ തം വിഹാരേപി സന്ഥരിത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സ ദുക്കടം വുത്തം. വിഹാരൂപചാരേ പന തം വിഹാരചാരികം ആഹിണ്ഡന്താപി ദിസ്വാ പടിസാമെസ്സന്തി.
൧൧൮. ഉദ്ധരിത്വാ ഗച്ഛതീതി എത്ഥ ഉദ്ധരിത്വാ ഗച്ഛന്തേന മഞ്ചപീഠകവാടം സബ്ബം അപനെത്വാ സംഹരിത്വാ ചീവരവംസേ ലഗ്ഗെത്വാ ഗന്തബ്ബം. പച്ഛാ ആഗന്ത്വാ വസനകഭിക്ഖുനാപി പുന മഞ്ചപീഠം വാ പഞ്ഞപെത്വാ സയിത്വാ ഗച്ഛന്തേന തഥേവ കാതബ്ബം. അന്തോകുട്ടതോ സെയ്യം ബഹികുട്ടേ പഞ്ഞപെത്വാ വസന്തേന ഗമനകാലേ ഗഹിതട്ഠാനേയേവ പടിസാമേതബ്ബം. ഉപരിപാസാദതോ ഓരോപെത്വാ ഹെട്ഠാപാസാദേ വസന്തസ്സപി ഏസേവ നയോ. രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു മഞ്ചപീഠം പഞ്ഞപെത്വാപി ഗമനകാലേ പുന ഗഹിതട്ഠാനേയേവ ഠപേതബ്ബം.
ആപുച്ഛം ഗച്ഛതീതി എത്ഥായം ആപുച്ഛിതബ്ബാനാപുച്ഛിതബ്ബവിനിച്ഛയോ – യാ താവ ഭൂമിയം ദീഘസാലാ വാ പണ്ണസാലാ
കേനചി പലിബുദ്ധം ഹോതീതി വുഡ്ഢതരഭിക്ഖൂഇസ്സരിയയക്ഖസീഹവാളമിഗകണ്ഹസപ്പാദീസു യേന കേനചി സാപെക്ഖോ ഗന്ത്വാ തത്ഥ ഠിതോ ആപുച്ഛതി, കേനചി പലിബുദ്ധോ ഹോതീതി അജ്ജേവ ആഗന്ത്വാ പടിജഗ്ഗിസ്സാമീതി ഏവം സാപെക്ഖോ
ദുതിയസേനാസനസിക്ഖാപദം പഞ്ചമം.
൬. അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൧൯. ഛട്ഠസിക്ഖാപദേ – പലിബുന്ധെന്തീതി പഠമതരം ഗന്ത്വാ പത്തചീവരം അതിഹരിത്വാ രുമ്ഭിത്വാ തിട്ഠന്തി. ഥേരാ ഭിക്ഖൂ വുട്ഠാപെന്തീതി ‘‘അമ്ഹാകം ആവുസോ പാപുണാതീ’’തി വസ്സഗ്ഗേന ഗഹെത്വാ വുട്ഠാപെന്തി. അനുപഖജ്ജ സെയ്യം കപ്പെന്തീതി ‘‘തുമ്ഹാകം ഭന്തേ മഞ്ചട്ഠാനംയേവ പാപുണാതി, ന സബ്ബോ വിഹാരോ. അമ്ഹാകം ദാനി ഇദം ഠാനം പാപുണാതീ’’തി അനുപവിസിത്വാ മഞ്ചപീഠം പഞ്ഞപെത്വാ നിസീദന്തിപി നിപജ്ജന്തിപി സജ്ഝായമ്പി കരൊന്തി.
൧൨൦. ജാനന്തി ‘‘അനുട്ഠാപനീയോ അയ’’ന്തി ജാനന്തോ; തേനേവസ്സ വിഭങ്ഗേ ‘‘വുഡ്ഢോതി ജാനാതീ’’തിആദി വുത്തം. വുഡ്ഢോ ഹി അത്തനോ വുഡ്ഢതായ അനുട്ഠാപനീയോ
൧൨൧. ഉപചാരേതി എത്ഥ മഞ്ചപീഠാനം താവ മഹല്ലകേ വിഹാരേ സമന്താ ദിയഡ്ഢോ ഹത്ഥോ ഉപചാരോ, ഖുദ്ദകേ യതോ പഹോതി തതോ ദിയഡ്ഢോ ഹത്ഥോ, പാദേ ധോവിത്വാ പവിസന്തസ്സ പസ്സാവത്ഥായ നിക്ഖമന്തസ്സ ച യാവ ദ്വാരേ നിക്ഖിത്തപാദധോവനപാസാണതോ പസ്സാവട്ഠാനതോ ച മഞ്ചപീഠം, താവ ദിയഡ്ഢഹത്ഥവിത്ഥാരോ മഗ്ഗോ ഉപചാരോ നാമ. തസ്മിം മഞ്ചസ്സ വാ പീഠസ്സ വാ ഉപചാരേ ഠിതസ്സ വാ ഭിക്ഖുനോ പവിസന്തസ്സ വാ നിക്ഖമന്തസ്സ വാ ഉപചാരേ യോ അനുപഖജ്ജ സെയ്യം കപ്പേതുകാമോ സെയ്യം സന്ഥരതി വാ സന്ഥരാപേതി വാ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ.
അഭിനിസീദതി വാ അഭിനിപജ്ജതി വാതി എത്ഥ അഭിനിസീദനമത്തേന അഭിനിപജ്ജനമത്തേനേവ വാ പാചിത്തിയം. സചേ പന ദ്വേപി കരോതി, ദ്വേ പാചിത്തിയാനി. ഉട്ഠായുട്ഠായ നിസീദതോ വാ നിപജ്ജതോ വാ പയോഗേ പയോഗേ പാചിത്തിയം.
൧൨൨. ഉപചാരം ഠപെത്വാ സെയ്യം സന്ഥരതി വാ സന്ഥരാപേതി വാതി ഇമസ്മിം ഇതോ പരേ ച ‘‘വിഹാരസ്സ ഉപചാരേ’’തിആദികേ ദുക്കടവാരേപി യഥാ ഇധ അഭിനിസീദനമത്തേ അഭിനിപജ്ജനമത്തേ ഉഭയകരണേ പയോഗഭേദേ ച പാചിത്തിയപ്പഭേദോ വുത്തോ, ഏവം ദുക്കടപ്പഭേദോ വേദിതബ്ബോ. ഏവരൂപേന ഹി വിസഭാഗപുഗ്ഗലേന ഏകവിഹാരേ വാ ഏകപരിവേണേ വാ വസന്തേന അത്ഥോ നത്ഥി, തസ്മാ സബ്ബത്ഥേവസ്സ നിവാസോ വാരിതോ. അഞ്ഞസ്സ പുഗ്ഗലികേതി ഇധാപി വിസ്സാസികസ്സ പുഗ്ഗലികം അത്തനോ പുഗ്ഗലികസദിസമേവ, തത്ഥ അനാപത്തി.
൧൨൩. ആപദാസൂതി
അനുപഖജ്ജസിക്ഖാപദം ഛട്ഠം.
൭. നിക്കഡ്ഢനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൨൬. സത്തമസിക്ഖാപദേ – ഏകേന പയോഗേന ബഹുകേപി ദ്വാരേ അതിക്കാമേതീതി യേ ചതുഭൂമകപഞ്ചഭൂമകാ പാസാദാ ഛസത്തകൊട്ഠകാനി വാ ചതുസ്സാലാനി, താദിസേസു സേനാസനേസു ഹത്ഥേസു വാ ഗീവായ വാ ഗഹെത്വാ അന്തരാ അട്ഠപെന്തോ ഏകേന പയോഗേന അതിക്കാമേതി, ഏകമേവ പാചിത്തിയം. ഠപെത്വാ ഠപെത്വാ നാനാപയോഗേഹി അതിക്കാമെന്തസ്സ ദ്വാരഗണനായ പാചിത്തിയാനി. ഹത്ഥേന അനാമസിത്വാ ‘‘നിക്ഖമാ’’തി വത്വാ വാചായ നിക്കഡ്ഢന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ.
അഞ്ഞം ആണാപേതീതി എത്ഥ ‘‘ഇമം നിക്കഡ്ഢാ’’തി ആണത്തിമത്തേ ദുക്കടം. സചേ സോ സകിം ആണത്തോ ബഹുകേപി ദ്വാരേ അതിക്കാമേതി, ഏകം പാചിത്തിയം. സചേ പന ‘‘എത്തകാനി ദ്വാരാനി നിക്കഡ്ഢാഹീ’’തി വാ ‘‘യാവ മഹാദ്വാരം താവ നിക്കഡ്ഢാഹീ’’തി വാ ഏവം നിയാമെത്വാ ആണത്തോ ഹോതി, ദ്വാരഗണനായ പാചിത്തിയാനി.
തസ്സ പരിക്ഖാരന്തി യംകിഞ്ചി തസ്സ സന്തകം പത്തചീവരപരിസ്സാവനധമകരണമഞ്ചപീഠഭിസിബിമ്ബോഹനാദിഭേദം, അന്തമസോ രജനഛല്ലിമ്പി; യോ നിക്കഡ്ഢതി വാ നിക്കഡ്ഢാപേതി വാ; തസ്സ വത്ഥുഗണനായ ദുക്കടാനി
൧൨൭. അഞ്ഞസ്സ പുഗ്ഗലികേതി ഇധാപി വിസ്സാസികപുഗ്ഗലികം അത്തനോ പുഗ്ഗലികസദിസമേവ. യഥാ ച ഇധ; ഏവം സബ്ബത്ഥ. യത്ര പന വിസേസോ ഭവിസ്സതി, തത്ര വക്ഖാമ.
൧൨൮. അലജ്ജിം നിക്കഡ്ഢതി വാതിആദീസു ഭണ്ഡനകാരകകലഹകാരകമേവ സകലസങ്ഘാരാമതോ നിക്കഡ്ഢിതും ലഭതി, സോ ഹി പക്ഖം ലഭിത്വാ സങ്ഘമ്പി ഉമ്മത്തകസ്സാതി സയം ഉമ്മത്തകസ്സ അനാപത്തി. സേസം ഉത്താനമേവാതി.
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.
നിക്കഡ്ഢനസിക്ഖാപദം സത്തമം.
൮. വേഹാസകുടിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൨൯. അട്ഠമസിക്ഖാപദേ – ഉപരിവേഹാസകുടിയാതി ഉപരി അച്ഛന്നതലായ ദ്വിഭൂമികകുടിയാ വാ തിഭൂമികാദികുടിയാ വാ. മഞ്ചം സഹസാ അഭിനിസീദീതി മഞ്ചം സഹസാ അഭിഭവിത്വാ അജ്ഝൊത്ഥരിത്വാ നിസീദി. ഭുമ്മത്ഥേ വാ ഏതം ഉപയോഗവചനം; മഞ്ചേ നിസീദീതി അത്ഥോ. അഭീതി ഇദം പന പദസോഭനത്ഥം ഉപസഗ്ഗമത്തമേവ. നിപ്പതിത്വാതി നിപതിത്വാ നിക്ഖമിത്വാ വാ. തസ്സ ഹി ഉപരി ആണീപി ന ദിന്നാ, തസ്മാ നിക്ഖന്തോ. വിസ്സരമകാസീതി വിരൂപം ആതുരസ്സരമകാസി.
൧൩൧. വേഹാസകുടി നാമ മജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ അസീസഘട്ടാതി യാ പമാണമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ സബ്ബഹെട്ഠിമാഹി തുലാഹി സീസം ന ഘട്ടേതി, ഏതേന ഇധ അധിപ്പേതാ വേഹാസകുടി ദസ്സിതാ ഹോതി, ന വേഹാസകുടിലക്ഖണം. യാ ഹി കാചി ഉപരി അച്ഛിന്നതലാ ദ്വിഭൂമികാ കുടി തിഭൂമികാദികുടി
൧൩൩. അവേഹാസകുടിയാതി ഭൂമിയം കതപണ്ണസാലാദീസു അനാപത്തി. ന ഹി സക്കാ സീസഘട്ടായാതി യായം സീസഘട്ടാ ഹോതി, തത്ഥാപി അനാപത്തി. ന ഹി സക്കാ തത്ഥ ഹെട്ഠാപാസാദേ അനോണതേന വിചരിതും, തസ്മാ അസഞ്ചരണട്ഠാനത്താ പരപീളാ ന ഭവിസ്സതി ഹെട്ഠാ അപരിഭോഗം ഹോതീതി യസ്സാ ഹെട്ഠാ ദബ്ബസമ്ഭാരാദീനം നിക്ഖിത്തത്താ അപരിഭോഗം ഹോതി, തത്ഥാപി അനാപത്തി. പദരസഞ്ചിതം ഹോതീതി യസ്സാ ഉപരിമതലം ദാരുഫലകേഹി വാ ഘനസന്ഥതം ഹോതി, സുധാദിപരികമ്മകതം വാ തത്ഥാപി അനാപത്തി. പടാണി ദിന്നാ ഹോതീതി മഞ്ചപീഠാനം പാദസിഖാസു ആണീ ദിന്നാ ഹോതി, യത്ഥ നിസീദന്തേപി ന നിപ്പതന്തി, താദിസേ മഞ്ചപീഠേ നിസീദതോപി അനാപത്തി. തസ്മിം ഠിതോതി ആഹച്ചപാദകേ മഞ്ചേ വാ പീഠേ വാ ഠിതോ ഉപരി നാഗദന്തകാദീസു ലഗ്ഗിതകം ചീവരം വാ കിഞ്ചി വാ ഗണ്ഹാതി വാ, അഞ്ഞം വാ ലഗ്ഗേതി, തസ്സാപി അനാപത്തി. സേസം ഉത്താനമേവ. ഏളകലോമസമുട്ഠാനം – കായതോ ച കായചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
വേഹാസകുടിസിക്ഖാപദം അട്ഠമം.
൯. മഹല്ലകവിഹാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൩൫. നവമസിക്ഖാപദേ – യാവ ദ്വാരകോസാതി എത്ഥ ദ്വാരകോസോ നാമ പിട്ഠസങ്ഘാടസ്സ സമന്താ കവാടവിത്ഥാരപ്പമാണോ ഓകാസോ. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘ദ്വാരബാഹതോ പട്ഠായ ദിയഡ്ഢോ ഹത്ഥോ’’തി വുത്തം. കുരുന്ദിയം പന ‘‘ദ്വാരസ്സ ഉഭോസു പസ്സേസു കവാടപ്പമാണ’’ന്തി. മഹാഅട്ഠകഥായം ‘‘കവാടം നാമ ദിയഡ്ഢഹത്ഥമ്പി ഹോതി ദ്വിഹത്ഥമ്പി അഡ്ഢതെയ്യഹത്ഥമ്പീ’’തി വുത്തം, തം സുവുത്തം. തദേവ ഹി സന്ധായ ഭഗവതാപി ‘‘പിട്ഠസങ്ഘാടസ്സ സമന്താ ഹത്ഥപാസാ’’തി അയം ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസോ കതോ. അഗ്ഗളട്ഠപനായാതി സകവാടകദ്വാരബന്ധട്ഠപനായ; സകവാടകസ്സ ദ്വാരബന്ധസ്സ നിച്ചലഭാവത്ഥായാതി അത്ഥോ. ദ്വാരട്ഠപനായാതി ഇദമ്പി ഹി പദഭാജനം ഇമമേവത്ഥം സന്ധായ ഭാസിതം. അയം പനെത്ഥ അധിപ്പായോ – കവാടഞ്ഹി ലഹുപരിവട്ടകം വിവരണകാലേ ഭിത്തിം ആഹനതി, പിദഹനകാലേ ദ്വാരബന്ധം. തേന ആഹനനേന ഭിത്തി
യം ആലോകസന്ധിപരികമ്മായാതി എത്ഥ ആലോകസന്ധീതി വാതപാനകവാടകാ വുച്ചന്തി, തേപി വിവരണകാലേ വിദത്ഥിമത്തമ്പി അതിരേകമ്പി ഭിത്തിപ്പദേസം പഹരന്തി. ഉപചാരോ പനെത്ഥ സബ്ബദിസാസു ലബ്ഭതി, തസ്മാ സബ്ബദിസാസു കവാടവിത്ഥാരപ്പമാണോ ഓകാസോ ആലോകസന്ധിപരികമ്മത്ഥായ ലിമ്പിതബ്ബോ വാ ലേപാപേതബ്ബോ വാതി അയമെത്ഥ അധിപ്പായോ.
സേതവണ്ണന്തിആദികം ന മാതികായ പദഭാജനം. ഇമിനാ ഹി വിഹാരസ്സ ഭാരികത്തം നാമ നത്ഥീതി പദഭാജനേയേവ അനുഞ്ഞാതം, തസ്മാ സബ്ബമേതം യഥാസുഖം കത്തബ്ബം.
ഏവം ലേപകമ്മേ യം കത്തബ്ബം, തം ദസ്സെത്വാ പുന ഛദനേ കത്തബ്ബം ദസ്സേതും ‘‘ദ്വത്തിച്ഛദനസ്സാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ദ്വത്തിച്ഛദനസ്സ പരിയായന്തി ഛദനസ്സ ദ്വത്തിപരിയായം; പരിയായോ വുച്ചതി പരിക്ഖേപോ, പരിക്ഖേപദ്വയം വാ പരിക്ഖേപത്തയം വാ അധിട്ഠാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. അപ്പഹരിതേ ഠിതേനാതി അഹരിതേ ഠിതേന. ഹരിതന്തി ചെത്ഥ സത്തധഞ്ഞഭേദം പുബ്ബണ്ണം മുഗ്ഗമാസതിലകുലത്ഥഅലാബുകുമ്ഭണ്ഡാദിഭേദഞ്ച അപരണ്ണം അധിപ്പേതം. തേനേവാഹ – ‘‘ഹരിതം നാമ പുബ്ബണ്ണം അപരണ്ണ’’ന്തി.
സചേ ഹരിതേ ഠിതോ അധിട്ഠാതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി എത്ഥ പന യസ്മിമ്പി ഖെത്തേ വുത്തം ബീജം ന താവ സമ്പജ്ജതി, വസ്സേ വാ പന പതിതേ സമ്പജ്ജിസ്സതി, തമ്പി ഹരിതസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതി. തസ്മാ ഏവരൂപേ ഖെത്തേപി ഠിതേന ന അധിട്ഠാതബ്ബം, അഹരിതേയേവ ഠിതേന അധിട്ഠാതബ്ബം. തത്രാപി അയം പരിച്ഛേദോ, പിട്ഠിവംസസ്സ വാ കൂടാഗാരകണ്ണികായ വാ ഉപരി ഥുപികായ വാ പസ്സേ നിസിന്നോ ഛദനമുഖവട്ടിഅന്തേന ഓലോകെന്തോ യസ്മിം ഭൂമിഭാഗേ ഠിതം പസ്സതി, യസ്മിഞ്ച ഭൂമിഭാഗേ
൧൩൬. മഗ്ഗേന ഛാദെന്തസ്സാതി എത്ഥ മഗ്ഗേന ഛാദനം നാമ അപരിക്ഖിപിത്വാ ഉജുകമേവ ഛാദനം; തം ഇട്ഠകസിലാസുധാഹി ലബ്ഭതി. ദ്വേ മഗ്ഗേ അധിട്ഠഹിത്വാതി ദ്വേ മഗ്ഗാ സചേ ദുച്ഛന്നാ ഹൊന്തി, അപനെത്വാപി പുനപ്പുനം ഛാദേതും ലബ്ഭതി, തസ്മാ യഥാ ഇച്ഛതി; തഥാ ദ്വേ മഗ്ഗേ അധിട്ഠഹിത്വാ തതിയംമഗ്ഗം ‘‘ഇദാനി ഏവം ഛാദേഹീ’’തി ആണാപെത്വാ പക്കമിതബ്ബം. പരിയായേനാതി പരിക്ഖേപേന. ഏവംഛദനം പന തിണപണ്ണേഹി ലബ്ഭതി. തസ്മാ ഇധാപി യഥാ ഇച്ഛതി തഥാ ദ്വേ പരിയായേ അധിട്ഠഹിത്വാ തതിയം പരിയായം ‘‘ഇദാനി ഏവം ഛാദേഹീ’’തി ആണാപെത്വാ പക്കമിതബ്ബം. സചേ ന പക്കമതി, തുണ്ഹീഭൂതേന ഠാതബ്ബം. സബ്ബമ്പി ചേതം ഛദനം ഛദനൂപരി വേദിതബ്ബം. ഉപരൂപരിച്ഛന്നോ ഹി വിഹാരോ ചിരം അനോവസ്സകോ ഹോതീതി മഞ്ഞമാനാ ഏവം ഛാദെന്തി. തതോ ചേ ഉത്തരിന്തി തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വാ പരിയായാനം വാ ഉപരി ചതുത്ഥേ മഗ്ഗേ വാ പരിയായേ വാ.
൧൩൭. കരളേ കരളേതി തിണമുട്ഠിയം തിണമുട്ഠിയം. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവാതി. ഛസമുട്ഠാനം – കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
മഹല്ലകവിഹാരസിക്ഖാപദം നവമം.
൧൦. സപ്പാണകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൪൦. ദസമസിക്ഖാപദേ – ജാനം സപ്പാണകന്തി സപ്പാണകം ഏതന്തി യഥാ തഥാ വാ ജാനന്തോ. സിഞ്ചെയ്യ വാ സിഞ്ചാപെയ്യ വാതി തേന
തത്ഥ ധാരം അവിച്ഛിന്ദിത്വാ സിഞ്ചന്തസ്സ ഏകസ്മിം ഉദകഘടേ ഏകാവ ആപത്തി. ഏസ നയോ സബ്ബഭാജനേസു. ധാരം വിച്ഛിന്ദന്തസ്സ പന പയോഗേ പയോഗേ ആപത്തി
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം തിവേദനന്തി.
സപ്പാണകസിക്ഖാപദം ദസമം.
സമത്തോ വണ്ണനാക്കമേന സേനാസനവഗ്ഗോ ദുതിയോ.
൩. ഓവാദവഗ്ഗോ
൧. ഓവാദസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൪൧-൧൪൪. ഭിക്ഖുനിവഗ്ഗസ്സ പഠമസിക്ഖാപദേ – ലാഭിനോ ഹൊന്തീതി എത്ഥ ന തേസം ഭിക്ഖുനിയോ ദെന്തി, ന ദാപെന്തി, മഹാകുലേഹി പബ്ബജിതാ പന കുലധീതരോ അത്തനോ സന്തികം ആഗതാനം ഞാതിമനുസ്സാനം ‘‘കുതോ അയ്യേ ഓവാദം ഉദ്ദേസം പരിപുച്ഛം ലഭഥാ’’തി പുച്ഛന്താനം ‘‘അസുകോ ച അസുകോ ച ഥേരോ ഓവദതീ’’തി അസീതിമഹാസാവകേ ഉദ്ദിസിത്വാ കഥാനുസാരേന തേസം സീലസുതാചാരജാതിഗൊത്താദിഭേദം വിജ്ജമാനഗുണം കഥയന്തി. ഏവരൂപാ ഹി വിജ്ജമാനഗുണാ കഥേതും വട്ടന്തി. തതോ പസന്നചിത്താ മനുസ്സാ ഥേരാനം ചീവരാദിഭേദം മഹന്തം ലാഭസക്കാരം അഭിഹരിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘ലാഭിനോ ഹൊന്തി ചീവര…പേ॰… പരിക്ഖാരാന’’ന്തി.
ഭിക്ഖുനിയോ ഉപസങ്കമിത്വാതി തേസം കിര സന്തികേ താസു ഏകാ ഭിക്ഖുനീപി ന ആഗച്ഛതി, ലാഭതണ്ഹായ പന ആകഡ്ഢിയമാനഹദയാ താസം ഉപസ്സയം അഗമംസു. തം തിരച്ഛാനകഥന്തി സഗ്ഗമഗ്ഗഗമനേപി തിരച്ഛാനഭൂതം രാജകഥാദിമനേകവിധം നിരത്ഥകകഥം. ഇദ്ധോതി സമിദ്ധോ, സഹിതത്ഥോ ഗമ്ഭീരോ ബഹുരസോ ലക്ഖണപടിവേധസംയുത്തോതി അധിപ്പായോ.
൧൪൫-൧൪൭. അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേതി എത്ഥ യസ്മാ തേ ഭിക്ഖൂ ‘‘മാ തുമ്ഹേ ഭിക്ഖവേ ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദിത്ഥാ’’തി വുച്ചമാനാ അദിട്ഠസച്ചത്താ തഥാഗതേ ആഘാതം ബന്ധിത്വാ അപായുപഗാ ഭവെയ്യും, തസ്മാ നേസം തം അപായുപഗതം പരിഹരന്തോ ഭഗവാ അഞ്ഞേനേവ ഉപായേന തേ ഭിക്ഖുനോവാദതോ പരിബാഹിരേ കത്തുകാമോ ഇമം ഭിക്ഖുനോവാദകസമ്മുതിം അനുജാനീതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം ഇധ പരിബാഹിരേ കത്തുകാമതായ അനുജാനിത്വാ പരതോ കരൊന്തോവ ‘‘അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ അട്ഠഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗത’’ന്തിആദിമാഹ. ഇമാനി ഹി അട്ഠങ്ഗാനി ഛബ്ബഗ്ഗിയാനം സുപിനന്തേനപി ന ഭൂതപുബ്ബാനീതി.
തത്ഥ സീലമസ്സ അത്ഥീതി സീലവാ. ഇദാനി യഞ്ച തം സീലം, യഥാ ച തം തസ്സ അത്ഥി നാമ ഹോതി, തം ദസ്സെന്തോ ‘‘പാതിമൊക്ഖസംവരസംവുതോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പാതിമൊക്ഖോവ സംവരോ പാതിമൊക്ഖസംവരോ. പാതിമൊക്ഖസംവരേന സംവുതോ സമന്നാഗതോതി പാതിമൊക്ഖസംവരസംവുതോ.
വിഹരതീതി വത്തതി. വുത്തഞ്ഹേതം വിഭങ്ഗേ –
‘‘പാതിമൊക്ഖന്തി സീലം പതിട്ഠാ ആദി ചരണം സംയമോ സംവരോ മൊക്ഖം പമൊക്ഖം കുസലാനം ധമ്മാനം സമാപത്തിയാ; സംവരോതി കായികോ അവീതിക്കമോ വാചസികോ അവീതിക്കമോ കായികവാചസികോ അവീതിക്കമോ. സംവുതോതി ഇമിനാ പാതിമൊക്ഖസംവരേന ഉപേതോ ഹോതി സമുപേതോ ഉപഗതോ സമുപഗതോ ഉപപന്നോ സമുപപന്നോ സമ്പന്നോ സമന്നാഗതോ, തേന വുച്ചതി ‘പാതിമൊക്ഖസംവരസംവുതോ’തി. വിഹരതീതി ഇരിയതി വത്തതി പാലേതി യപേതി യാപേതി ചരതി വിഹരതി, തേന വുച്ചതി ‘വിഹരതീ’’’തി
ആചാരഗോചരസമ്പന്നോതി അണുമത്തേസു വജ്ജേസു ഭയദസ്സാവീതി അപ്പമത്തകേസു വജ്ജേസു ഭയദസ്സാവീ, താനി വജ്ജാനി ഭയതോ ദസ്സനസീലോതി വുത്തം ഹോതി. സമാദായ സിക്ഖതി സിക്ഖാപദേസൂതി അധിസീലസിക്ഖാദിഭാവേന തിധാ ഠിതേസു സിക്ഖാപദേസു തം തം സിക്ഖാപദം സമാദായ സമ്മാ ആദായ സാധുകം ഗഹെത്വാ അവിജഹന്തോ സിക്ഖതീതി
ബഹു സുതമസ്സാതി ബഹുസ്സുതോ. സുതം ധാരേതീതി സുതധരോ; യദസ്സ തം ബഹു സുതം നാമ, തം ന സുതമത്തമേവ; അഥ ഖോ നം ധാരേതീതി അത്ഥോ. മഞ്ജൂസായം വിയ രതനം സുതം സന്നിചിതമസ്മിന്തി സുതസന്നിചയോ. ഏതേന യം സോ സുതം ധാരേതി, തസ്സ മഞ്ജൂസായ ഗോപെത്വാ സന്നിചിതരതനസ്സേവ ചിരകാലേനാപി അവിനാസനം ദസ്സേതി. ഇദാനി തം സുതം സരൂപതോ ദസ്സെന്തോ ‘‘യേ തേ ധമ്മാ’’തിആദിമാഹ, തം വേരഞ്ജകണ്ഡേ വുത്തനയമേവ. ഇദം പനെത്ഥ നിഗമനം – തഥാരൂപാസ്സ ധമ്മാ ബഹുസ്സുതാ ഹൊന്തി, തസ്മാ ബഹുസ്സുതോ. ധാതാ, തസ്മാ സുതധരോ. വചസാ പരിചിതാ മനസാനുപെക്ഖിതാ, ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാ; തസ്മാ സുതസന്നിചയോ. തത്ഥ വചസാ പരിചിതാതി വാചായ പഗുണാ കതാ. മനസാനുപെക്ഖിതാതി മനസാ അനുപെക്ഖിതാ, ആവജ്ജന്തസ്സ ദീപസഹസ്സേന ഓഭാസിതാ വിയ ഹൊന്തി. ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാതി അത്ഥതോ ച കാരണതോ ച പഞ്ഞായ സുട്ഠു പടിവിദ്ധാ സുപച്ചക്ഖകതാ ഹൊന്തി.
അയം പന ബഹുസ്സുതോ നാമ തിവിധോ ഹോതി – നിസ്സയമുച്ചനകോ, പരിസുപട്ഠാപകോ, ഭിക്ഖുനോവാദകോതി. തത്ഥ നിസ്സയമുച്ചനകേന ഉപസമ്പദായ പഞ്ചവസ്സേന സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ദ്വേ മാതികാ പഗുണാ വാചുഗ്ഗതാ കാതബ്ബാ പക്ഖദിവസേസു ധമ്മസാവനത്ഥായ സുത്തന്തതോ ചത്താരോ ഭാണവാരാ, സമ്പത്താനം
പരിസുപട്ഠാപകേന ഉപസമ്പദായ ദസവസ്സേന സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന പരിസം അഭിവിനയേ വിനേതും ദ്വേ വിഭങ്ഗാ പഗുണാ വാചുഗ്ഗതാ കാതബ്ബാ, അസക്കൊന്തേന തീഹി ജനേഹി സദ്ധിം പരിവത്തനക്ഖമാ കാതബ്ബാ, കമ്മാകമ്മഞ്ച ഖന്ധകവത്തഞ്ച ഉഗ്ഗഹേതബ്ബം. പരിസായ പന അഭിധമ്മേ വിനയനത്ഥം സചേ മജ്ഝിമഭാണകോ ഹോതി മൂലപണ്ണാസകോ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബോ, ദീഘഭാണകേന മഹാവഗ്ഗോ, സംയുത്തഭാണകേന ഹെട്ഠിമാ വാ തയോ വഗ്ഗാ മഹാവഗ്ഗോ വാ, അങ്ഗുത്തരഭാണകേന ഹെട്ഠാ വാ ഉപരി വാ ഉപഡ്ഢനികായോ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബോ, അസക്കൊന്തേന തികനിപാതതോ പട്ഠായ ഹെട്ഠാ ഉഗ്ഗഹേതുമ്പി വട്ടതി. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘ഏകം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തേന ചതുക്കനിപാതം വാ പഞ്ചകനിപാതം വാ ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി
ഭിക്ഖുനോവാദകേന
ഉഭയാനി ഖോ പനസ്സാതിആദി പന യസ്മാ അഞ്ഞസ്മിം സകലേ നവങ്ഗേപി ബാഹുസ്സച്ചേ സതി സാട്ഠകഥം വിനയപിടകം വിനാ ന വട്ടതിയേവ, തസ്മാ വിസും വുത്തം. തത്ഥ വിത്ഥാരേനാതി ഉഭതോവിഭങ്ഗേന സദ്ധിം. സ്വാഗതാനീതി സുട്ഠു ആഗതാനി. യഥാ ആഗതാനി പന സ്വാഗതാനി ഹൊന്തി, തം ദസ്സേതും ‘‘സുവിഭത്താനീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സുവിഭത്താനീതി സുട്ഠു വിഭത്താനി പദപച്ചാഭട്ഠസങ്കരദോസവിരഹിതാനി. സുപ്പവത്തീനീതി പഗുണാനി വാചുഗ്ഗതാനി. സുവിനിച്ഛിതാനി സുത്തസോതി ഖന്ധകപരിവാരതോ ആഹരിതബ്ബസുത്തവസേന സുട്ഠു വിനിച്ഛിതാനി. അനുബ്യഞ്ജനസോതി അക്ഖരപദപാരിപൂരിയാ ച സുവിനിച്ഛിതാനി അഖണ്ഡാനി അവിപരീതക്ഖരാനി. ഏതേന അട്ഠകഥാ ദീപിതാ, അട്ഠകഥാതോ ഹി ഏസ വിനിച്ഛയോ ഹോതീതി.
കല്യാണവാചോതി സിഥിലധനിതാദീനം യഥാവിധാനവചനേന പരിമണ്ഡലപദബ്യഞ്ജനായ പോരിയാ വാചായ സമന്നാഗതോ വിസ്സട്ഠായ അനേലഗളായ അത്ഥസ്സ വിഞ്ഞാപനിയാ. കല്യാണവാക്കരണോതി മധുരസ്സരോ, മാതുഗാമോ ഹി സരസമ്പത്തിരതോ, തസ്മാ പരിമണ്ഡലപദബ്യഞ്ജനമ്പി വചനം സരസമ്പത്തിരഹിതം ഹീളേതി. യേഭുയ്യേന ഭിക്ഖുനീനം പിയോ ഹോതി മനാപോതി സബ്ബാസം പിയോ നാമ ദുല്ലഭോ, ബഹുതരാനം പന പണ്ഡിതാനം ഭിക്ഖുനീനം സീലാചാരസമ്പത്തിയാ പിയോ ഹോതി മനവഡ്ഢനകോ. പടിബലോ ഹോതി ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദിതുന്തി സുത്തഞ്ച കാരണഞ്ച ദസ്സെന്തോ വട്ടഭയേന തജ്ജെത്വാ കാസായവത്ഥവസനായാതി കാസായവത്ഥനിവത്ഥായ. ഗരുധമ്മന്തി ഗിഹികാലേ ഭിക്ഖുനിയാ കായസംസഗ്ഗം വീസതിവസ്സോ വാതി ഉപസമ്പദായ വീസതിവസ്സോ തതോ അതിരേകവസ്സോ വാ. ഏവരൂപോ ഹി വിസഭാഗേഹി വത്ഥൂഹി പുനപ്പുനം സമാഗച്ഛന്തോപി ദഹരോ വിയ സഹസാ സീലവിനാസം ന പാപുണാതി, അത്തനോ വയം പച്ചവെക്ഖിത്വാ അയുത്തട്ഠാനേ ഛന്ദരാഗം വിനേതും പടിബലോ ഹോതി, തേന വുത്തം – ‘‘വീസതിവസ്സോ വാ ഹോതി അതിരേകവീസതിവസ്സോ വാ’’തി.
എത്ഥ
൧൪൮. ഞത്തിചതുത്ഥേനാതി പുബ്ബേ വത്ഥുസ്മിം വുത്തേനേവ. ഗരുധമ്മേഹീതി ഗരുകേഹി ധമ്മേഹി, തേ ഹി ഗാരവം കത്വാ ഭിക്ഖുനീഹി സമ്പടിച്ഛിതബ്ബത്താ ഗരുധമ്മാതി വുച്ചന്തി. ഏകതോഉപസമ്പന്നായാതി എത്ഥ ഭിക്ഖുനീനം സന്തികേ ഏകതോഉപസമ്പന്നായ, യോ ഗരുധമ്മേന ഓവദതി, തസ്സ ദുക്കടം. ഭിക്ഖൂനം സന്തികേ ഉപസമ്പന്നായ പന യഥാവത്ഥുകമേവ.
൧൪൯. പരിവേണം സമ്മജ്ജിത്വാതി സചേ പാതോ അസമ്മട്ഠം സമ്മട്ഠമ്പി വാ പുന തിണപണ്ണാദീഹി ഉക്ലാപം പാദപ്പഹാരേഹി ച വികിണ്ണവാലികം ജാതം, സമ്മജ്ജിതബ്ബം. അസമ്മട്ഠഞ്ഹി തം ദിസ്വാ ‘‘അയ്യോ അത്തനോ നിസ്സിതകേ ദഹരഭിക്ഖൂപി വത്തപടിപത്തിയം ന യോജേതി, ധമ്മംയേവ കഥേതീ’’തി താ ഭിക്ഖുനിയോ അസോതുകാമാ വിയ ഭവെയ്യും. തേന വുത്തം – ‘‘പരിവേണം സമ്മജ്ജിത്വാ’’തി. അന്തോഗാമതോ പന ഭിക്ഖുനിയോ ആഗച്ഛന്തിയോ പിപാസിതാ ച കിലന്താ ച ഹൊന്തി, താ പാനീയഞ്ച ഹത്ഥപാദമുഖസീതലകരണഞ്ച പച്ചാസീസന്തി, തസ്മിഞ്ച അസതി പുരിമനയേനേവ അഗാരവം ജനെത്വാ അസോതുകാമാപി ഹൊന്തി ‘‘പാനീയം പരിഭോജനീയം ഉപട്ഠപെത്വാ’’തി.
ആസനന്തി നീചപീഠകഫലകതട്ടികകടസാരകാദിഭേദം അന്തമസോ സാഖാഭങ്ഗമ്പി ‘‘ഇദം താസം ആസനം ‘‘ദുതിയം ഗഹെത്വാ നിസീദിതബ്ബ’’ന്തി. നിസീദിതബ്ബന്തി ന വിഹാരപച്ചന്തേ, അഥ ഖോ വിഹാരമജ്ഝേ ഉപോസഥാഗാരസ്സ വാ ഭോജനസാലായ വാ ദ്വാരേ സബ്ബേസം ഓസരണട്ഠാനേ നിസീദിതബ്ബം. സമഗ്ഗാത്ഥാതി സബ്ബാ ആഗതത്ഥാതി അത്ഥോ. വത്തന്തീതി ആഗച്ഛന്തി; പഗുണാ വാചുഗ്ഗതാതി അത്ഥോ. നിയ്യാദേതബ്ബോതി അപ്പേതബ്ബോ. ഓസാരേതബ്ബോതി പാളി വത്തബ്ബാ. വസ്സസതൂപസമ്പന്നായാതിആദി വത്തബ്ബപാളിദസ്സനം.
തത്ഥ സാമീചികമ്മന്തി മഗ്ഗസമ്പദാനബീജനപാനീയാപുച്ഛനാദികം അനുച്ഛവികവത്തം. എത്ഥ ച ഭിക്ഖുനിയാ ഭിക്ഖുസ്സ അഭിവാദനം നാമ അന്തോഗാമേ വാ ബഹിഗാമേ വാ അന്തോവിഹാരേ വാ ബഹിവിഹാരേ വാ അന്തരഘരേ വാ രഥികായ വാ അന്തമസോ രാജുസ്സാരണായപി വത്തമാനായ ദേവേ വസ്സമാനേ സകദ്ദമായ ഭൂമിയാ ഛത്തപത്തഹത്ഥായപി ഹത്ഥിഅസ്സാദീഹി അനുബദ്ധായപി കാതബ്ബമേവ. ഏകാബദ്ധായ പാളിയാ ഭിക്ഖാചാരം പവിസന്തേ ദിസ്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ ‘‘വന്ദാമി അയ്യാ’’തി വന്ദിതും വട്ടതി. സചേ അന്തരന്തരാ ദ്വാദസഹത്ഥേ മുഞ്ചിത്വാ ഗച്ഛന്തി, വിസും വിസും വന്ദിതബ്ബാ. മഹാസന്നിപാതേ നിസിന്നേ ഏകസ്മിംയേവ ഠാനേ വന്ദിതും വട്ടതി. ഏസ നയോ അഞ്ജലികമ്മേപി. യത്ഥ കത്ഥചി നിസിന്നായ പന പച്ചുട്ഠാനം കാതബ്ബം, തസ്സ തസ്സ സാമീചികമ്മസ്സ അനുരൂപേ പദേസേ ച കാലേ ച തം തം കാതബ്ബം.
സക്കത്വാതി യഥാ കതോ സുകതോ ഹോതി, ഏവം കത്വാ. ഗരുംകത്വാതി തത്ഥ ഗാരവം ജനെത്വാ. മാനെത്വാതി മനേന പിയം കത്വാ. പൂജെത്വാതി ഇമേസംയേവ തിണ്ണം കിച്ചാനം കരണേന പൂജെത്വാ. അനതിക്കമനീയോതി ന അതിക്കമിതബ്ബോ.
അഭിക്ഖുകേ ആവാസേതി എത്ഥ സചേ ഭിക്ഖുനുപസ്സയതോ അഡ്ഢയോജനബ്ഭന്തരേ ഓവാദദായകാ ഭിക്ഖൂ ന വസന്തി, അയം അഭിക്ഖുകോ
സചേ പന വസ്സം ഉപഗന്തുകാമാ ഭിക്ഖൂ ചാതുദ്ദസേ വിഹാരം ആഗച്ഛന്തി, ഭിക്ഖുനീഹി ച ‘‘ഇധ അയ്യാ വസ്സം വസിസ്സഥാ’’തി പുച്ഛിതാ ‘‘ആമാ’’തി വത്വാ പുന താഹി ‘‘തേനഹി അയ്യാ മയമ്പി തുമ്ഹാകം ഓവാദം അനുജീവന്തിയോ വസിസ്സാമാ’’തി വുത്താ ദുതിയദിവസേ ഗാമേ ഭിക്ഖാചാരസമ്പദം അപസ്സന്താ ‘‘ന സക്കാ ഇധ വസിതു’’ന്തി പക്കമന്തി. അഥ താ ഭിക്ഖുനിയോ ഉപോസഥദിവസേ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഭിക്ഖൂ ന പസ്സന്തി, എത്ഥ കിം കാതബ്ബന്തി? യത്ഥ ഭിക്ഖൂ വസന്തി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ പച്ഛിമികായ വസ്സം ഉപഗന്തബ്ബം. ‘‘പച്ഛിമികായ വസ്സം ഉപഗന്തും ആഗമിസ്സന്തീ’’തി വാ ആഭോഗം കത്വാ ആഗതാനം
അന്വദ്ധമാസന്തി അദ്ധമാസേ അദ്ധമാസേ. ദ്വേ ധമ്മാ പച്ചാസീസിതബ്ബാതി ദ്വേ ധമ്മാ ഇച്ഛിതബ്ബാ. ഉപോസഥപുച്ഛകന്തി ഉപോസഥപുച്ഛനം, തത്ഥ പന്നരസികേ ഉപോസഥേ പക്ഖസ്സ ചാതുദ്ദസിയം ചാതുദ്ദസികേ തേരസിയം ഗന്ത്വാ ഉപോസഥോ
‘‘തേന ഖോ പന സമയേന സബ്ബോ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ഓവാദം ഗച്ഛതി. മനുസ്സാ ഉജ്ഝായന്തി ഖിയ്യന്തി വിപാചെന്തി ‘ജായായോ ഇമാ ഇമേസം, ജാരിയോ ഇമാ ഇമേസം, ഇദാനിമേ ഇമാഹി സദ്ധിം അഭിരമിസ്സന്തീ’തി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും – ‘ന, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബേന ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേന ഓവാദോ ഗന്തബ്ബോ, ഗച്ഛെയ്യ ചേ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അനുജാനാമി ഭിക്ഖവേ ചതൂഹി പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുനീഹി
തസ്മാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേന ദ്വേ തിസ്സോ ഭിക്ഖുനിയോ യാചിത്വാ പേസേതബ്ബാ – ‘‘ഏഥയ്യേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഓവാദൂപസങ്കമനം യാചഥ, ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ അയ്യാ…പേ॰… ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി (ചൂളവ॰ ൪൧൩). താഹി ഭിക്ഖുനീഹി ആരാമം ഗന്തബ്ബം. തതോ ഓവാദപടിഗ്ഗാഹകം ഏകം ഭിക്ഖും ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ സോ ഭിക്ഖു ഏകായ ഭിക്ഖുനിയാ ഏവമസ്സ വചനീയോ ‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ, അയ്യ, ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പാദേ വന്ദതി, ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച യാചതി, ലഭതു കിര അയ്യ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി. തേന ഭിക്ഖുനാ പാതിമൊക്ഖുദ്ദേസകോ ഭിക്ഖു ഉപസങ്കമിത്വാ ഏവമസ്സ വചനീയോ ‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ഭന്തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പാദേ വന്ദതി, ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച യാചതി, ലഭതു കിര ഭന്തേ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി. പാതിമൊക്ഖുദ്ദേസകേന വത്തബ്ബോ ‘‘അത്ഥി കോചി ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുനോവാദകോ സമ്മതോ’’തി. സചേ ഹോതി കോചി ഭിക്ഖു
സചേ ന ഹോതി കോചി ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുനോവാദകോ സമ്മതോ, പാതിമൊക്ഖുദ്ദേസകേന വത്തബ്ബോ – ‘‘കോ
സചേ പന കോചി ന ഉസ്സഹതി ഭിക്ഖുനിയോ ഓവദിതും, പാതിമൊക്ഖുദ്ദേസകേന വത്തബ്ബോ – ‘‘നത്ഥി കോചി ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുനോവാദകോ സമ്മതോ, പാസാദികേന ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ സമ്പാദേതൂ’’തി. എത്താവതാ ഹി സകലം സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹം സാസനമാരോചിതം ഹോതി. തേന ഭിക്ഖുനാ ‘‘സാധൂ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ പാടിപദേ ഭിക്ഖുനീനം ആരോചേതബ്ബം. ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേനപി താ ഭിക്ഖുനിയോ പേസേതബ്ബാ ‘‘ഗച്ഛഥയ്യേ, പുച്ഛഥ ‘കിം
സചേ പന ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ വാ ന പൂരതി, ഉഭയതോപി വാ ഗണമത്തമേവ പുഗ്ഗലമത്തം വാ ഹോതി, ഏകാ ഭിക്ഖുനീ വാ ബഹൂഹി ഭിക്ഖുനുപസ്സയേഹി ഓവാദത്ഥായ പേസിതാ ഹോതി, തത്രായം വചനക്കമോ – ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ അയ്യ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പാദേ വന്ദന്തി, ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച യാചന്തി, ലഭന്തു കിര അയ്യ ഭിക്ഖുനിയോ ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി. ‘‘അഹം അയ്യ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പാദേ വന്ദാമി; ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച യാചാമി, ലഭാമഹം അയ്യ ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി.
‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ
‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ അയ്യ അയ്യസ്സ പാദേ വന്ദതി, ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച യാചതി, ലഭതു കിര അയ്യ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി. ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ അയ്യ അയ്യസ്സ പാദേ വന്ദന്തി
‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ച അയ്യ ഭിക്ഖുനിയോ ച ഭിക്ഖുനീ ച ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അയ്യാനം അയ്യസ്സ പാദേ വന്ദതി വന്ദന്തി വന്ദതി, ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച യാചതി യാചന്തി യാചതി, ലഭതു കിര ലഭന്തു കിര ലഭതു കിര അയ്യ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച ഭിക്ഖുനീ ച ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി.
തേനപി ഭിക്ഖുനാ ഉപോസഥകാലേ ഏവം വത്തബ്ബം – ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ ഭന്തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പാദേ വന്ദന്തി, ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച യാചന്തി, ലഭന്തു കിര ഭന്തേ ഭിക്ഖുനിയോ ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി. ‘‘ഭിക്ഖുനീ ഭന്തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ പാദേ
‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ഭന്തേ, ഭിക്ഖുനിയോ ഭന്തേ, ഭിക്ഖുനീ ഭന്തേ ആയസ്മന്താനം പാദേ വന്ദതി, ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച യാചതി, ലഭതു കിര ഭന്തേ ഭിക്ഖുനീ ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി.
‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ച ഭന്തേ, ഭിക്ഖുനിയോ ച ഭിക്ഖുനീ ച ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ആയസ്മന്താനം പാദേ വന്ദതി വന്ദന്തി വന്ദതി, ഓവാദൂപസങ്കമനഞ്ച യാചതി യാചന്തി യാചതി, ലഭതു കിര ലഭന്തു കിര ലഭതു കിര ഭന്തേ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച ഭിക്ഖുനീ ച ഓവാദൂപസങ്കമന’’ന്തി.
പാതിമൊക്ഖുദ്ദേസകേനാപി സചേ സമ്മതോ ഭിക്ഖു അത്ഥി, പുരിമനയേനേവ തം ഭിക്ഖുനിയോ, തം ഭിക്ഖുനീ, തം ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ച ഭിക്ഖുനിയോ ച ഭിക്ഖുനീ ച ഉപസങ്കമന്തു ഉപസങ്കമതു ഉപസങ്കമതൂതി വത്തബ്ബം. സചേ നത്ഥി, പാസാദികേന
ഓവാദപടിഗ്ഗാഹകേന പാടിപദേ പച്ചാഹരിത്വാ തഥേവ വത്തബ്ബം. ഓവാദം പന ബാലഗിലാനഗമികേ ഠപെത്വാ അഞ്ഞോ സചേപി ആരഞ്ഞകോ ഹോതി, അപ്പടിഗ്ഗഹേതും ന ലഭതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –
‘‘അനുജാനാമി
തത്ഥ യോ ചാതുദ്ദസികപന്നരസികേസു വാ ഉപോസഥേസു പാടിപദേ വാ ഗന്തുകാമോ, സോ ഗമികോ ദുതിയപക്ഖദിവസേ ഗച്ഛന്തോപി അഗ്ഗഹേതും ന ലഭതി, ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഓവാദോ ന ഗഹേതബ്ബോ, യോ ന ഗണ്ഹെയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ॰ ൪൧൪) വുത്തം ആപത്തിം ആപജ്ജതിയേവ. ഓവാദം ഗഹെത്വാ ച ഉപോസഥഗ്ഗേ അനാരോചേതും വാ പാടിപദേ ഭിക്ഖുനീനം അപച്ചാഹരിതും വാ ന വട്ടതി. വുത്തഞ്ഹേതം
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഓവാദോ ന ആരോചേതബ്ബോ. യോ ന ആരോചെയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ॰ ൪൧൫).
അപരമ്പി വുത്തം –
‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ഓവാദോ ന പച്ചാഹരിതബ്ബോ. യോ ന പച്ചാഹരെയ്യ, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (ചൂളവ॰ ൪൧൫).
തത്ഥ ആരഞ്ഞകേന പച്ചാഹരണത്ഥം സങ്കേതോ കാതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ആരഞ്ഞകേന ഭിക്ഖുനാ ഓവാദം ഗഹേതും, സങ്കേതഞ്ച കാതും, അത്ര പടിഹരിസ്സാമീ’’തി. തസ്മാ ആരഞ്ഞകോ ഭിക്ഖു സചേ ഭിക്ഖുനീനം വസനഗാമേ ഭിക്ഖം ലഭതി, തത്ഥേവ ചരിത്വാ ഭിക്ഖുനിയോ ദിസ്വാ ആരോചെത്വാ ഗന്തബ്ബം. നോ ചസ്സ തത്ഥ ഭിക്ഖാ സുലഭാ ഹോതി, സാമന്തഗാമേ ചരിത്വാ ഭിക്ഖുനീനം ഗാമം ആഗമ്മ തഥേവ കാതബ്ബം. സചേ ദൂരം ഗന്തബ്ബം ഹോതി, സങ്കേതോ കാതബ്ബോ – ‘‘അഹം അമുകം നാമ തുമ്ഹാകം ഗാമദ്വാരേ സഭം വാ മണ്ഡപം വാ രുക്ഖമൂലം വാ ഉപസങ്കമിസ്സാമി, തത്ഥ ആഗച്ഛെയ്യാഥാ’’തി
ഉഭതോസങ്ഘേ തീഹി ഠാനേഹി പവാരേതബ്ബന്തി എത്ഥ ഭിക്ഖുനീഹി ചാതുദ്ദസേ അത്തനാ പവാരെത്വാ ഉപോസഥേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ പവാരേതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം –
‘‘അനുജാനാമി
ഭിക്ഖുനിഖന്ധകേ വുത്തനയേനേവ ചെത്ഥ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം –
‘‘തേന ഖോ പന സമയേന സബ്ബോ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ പവാരെന്തോ കോലാഹലമകാസി. ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസും. അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഏകം ഭിക്ഖുനിം ബ്യത്തം പടിബലം സമ്മന്നിതും ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ അത്ഥായ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പവാരേതും. ഏവഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, സമ്മന്നിതബ്ബാ. പഠമം ഭിക്ഖുനീ യാചിതബ്ബാ, യാചിത്വാ ബ്യത്തായ ഭിക്ഖുനിയാ പടിബലായ സങ്ഘോ ഞാപേതബ്ബോ –
‘‘സുണാതു മേ, അയ്യേ സങ്ഘോ, യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖുനിം സമ്മന്നെയ്യ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ അത്ഥായ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പവാരേതും. ഏസാ ഞത്തി.
‘‘സുണാതു മേ, അയ്യേ സങ്ഘോ, സങ്ഘോ ഇത്ഥന്നാമം ഭിക്ഖുനിം സമ്മന്നെയ്യ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ അത്ഥായ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പവാരേതും. യസ്സാ അയ്യായ ഖമതി ഇത്ഥന്നാമായ ഭിക്ഖുനിയാ സമ്മുതി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ അത്ഥായ ഭിക്ഖുസങ്ഘം
‘‘സമ്മതാ സങ്ഘേന ഇത്ഥന്നാമാ ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ അത്ഥായ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പവാരേതും. ഖമതി സങ്ഘസ്സ, തസ്മാ തുണ്ഹീ, ഏവമേതം ധാരയാമീ’’തി (ചൂളവ॰ ൪൨൭).
തായ
സചേ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ ന പൂരതി, ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ അയ്യ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പവാരെന്തി – ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ പരിസങ്കായ വാ, വദതയ്യ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഭിക്ഖുനിയോ അനുകമ്പം ഉപാദായ, പസ്സന്തിയോ
സചേ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ന പൂരതി, ‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ അയ്യാ അയ്യേ പവാരേതി – ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ പരിസങ്കായ വാ, വദന്തയ്യാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം അനുകമ്പം ഉപാദായ, പസ്സന്തോ പടികരിസ്സതീ’’തി ച, ‘‘ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ അയ്യ അയ്യം പവാരേതി – ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ പരിസങ്കായ വാ, വദതയ്യോ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം അനുകമ്പം ഉപാദായ, പസ്സന്തോ പടികരിസ്സതീ’’തി ച ഏവം തിക്ഖത്തും വത്തബ്ബം.
ഉഭിന്നം അപാരിപൂരിയാ ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ അയ്യാ അയ്യേ പവാരെന്തി – ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ പരിസങ്കായ വാ, വദന്തയ്യാ ഭിക്ഖുനിയോ അനുകമ്പം ഉപാദായ, പസ്സന്തിയോ പടികരിസ്സന്തീ’’തി ച, ‘‘ഭിക്ഖുനിയോ അയ്യ അയ്യം പവാരെന്തി – ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ പരിസങ്കായ വാ, വദതയ്യോ ഭിക്ഖുനിയോ അനുകമ്പം ഉപാദായ, പസ്സന്തിയോ പടികരിസ്സന്തീ’’തി ച, ‘‘അഹം അയ്യാ അയ്യേ പവാരേമി – ദിട്ഠേന വാ സുതേന വാ പരിസങ്കായ വാ, വദന്തു മം അയ്യാ അനുകമ്പം ഉപാദായ, പസ്സന്തീ പടികരിസ്സാമീ’’തി ച, ‘‘അഹം അയ്യ അയ്യം പവാരേമി – ദിട്ഠേന
മാനത്തചരണഞ്ച ഉപസമ്പദാപരിയേസനാ ച യഥാഠാനേയേവ ആവി ഭവിസ്സതി.
ന ഭിക്ഖുനിയാ കേനചി പരിയായേനാതി ദസഹി വാ അക്കോസവത്ഥൂഹി അഞ്ഞേന വാ കേനചി പരിയായേന ഭിക്ഖു നേവ അക്കോസിതബ്ബോ, ന പരിഭാസിതബ്ബോ, ന ഭയേന തജ്ജേതബ്ബോ. ഓവടോതി പിഹിതോ വാരിതോ പടിക്ഖിത്തോ. വചനയേവ വചനപഥോ. അനോവടോതി അപിഹിതോ അവാരിതോ അപ്പടിക്ഖിത്തോ. തസ്മാ ഭിക്ഖുനിയാ ആധിപച്ചട്ഠാനേ ജെട്ഠകട്ഠാനേ ഠത്വാ ‘‘ഏവം അഭിക്കമ, ഏവം പടിക്കമ, ഏവം നിവാസേഹി, ഏവം പാരുപാഹീ’’തി കേനചി പരിയായേന നേവ ഭിക്ഖു ഓവദിതബ്ബോ, ന അനുസാസിതബ്ബോ. ദോസം പന ദിസ്വാ ‘‘പുബ്ബേ മഹാഥേരാ ന ഏവം അഭിക്കമന്തി, ന പടിക്കമന്തി, ന നിവാസെന്തി, ന പാരുപന്തി, ഈദിസം കാസാവമ്പി ന ധാരെന്തി, ന ഏവം അക്ഖീനി അഞ്ജെന്തീ’’തിആദിനാ നയേന വിജ്ജമാനദോസം ദസ്സേതും വട്ടതി. ഭിക്ഖൂഹി പന ‘‘അയം വുഡ്ഢസമണീ ഏവം നിവാസേതി, ഏവം പാരുപതി, മാ ഏവം നിവാസേഹി, മാ ഏവം
സമഗ്ഗമ്ഹയ്യാതി ഭണന്തന്തി ‘‘സമഗ്ഗാ അമ്ഹ അയ്യ’’ ഇതി ഭണന്തം ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം. അഞ്ഞം ധമ്മം ഭണതീതി അഞ്ഞം സുത്തന്തം വാ അഭിധമ്മം വാ. സമഗ്ഗമ്ഹയ്യാതി വചനേന ഹി ഓവാദം പച്ചാസീസന്തി, തസ്മാ ഠപെത്വാ ഓവാദം അഞ്ഞം ധമ്മം ഭണന്തസ്സ ദുക്കടം. ഓവാദം അനിയ്യാദെത്വാതി ഏസോ ഭഗിനിയോ ഓവാദോതി അവത്വാ.
൧൫൦. അധമ്മകമ്മേതിആദീസു ഭിക്ഖുനോവാദകസമ്മുതികമ്മം കമ്മന്തി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ അധമ്മകമ്മേ ദ്വിന്നം നവകാനം വസേന അട്ഠാരസ പാചിത്തിയാനി. ധമ്മകമ്മേ ദുതിയസ്സ നവകസ്സ അവസാനപദേ അനാപത്തി, സേസേസു സത്തരസ ദുക്കടാനി.
൧൫൨. ഉദ്ദേസം ദെന്തോതി അട്ഠന്നം ഗരുധമ്മാനം പാളിം ഉദ്ദിസന്തോ. പരിപുച്ഛം ദെന്തോതി തസ്സായേവ പഗുണായ ഗരുധമ്മപാളിയാ അട്ഠകഥം കഥെന്തോതി അത്ഥോ. ഓസാരേഹി അയ്യാതി വുച്ചമാനോ ഓസാരേതീതി ഏവം വുച്ചമാനോ അട്ഠഗരുധമ്മപാളിം പഞ്ഹം പുച്ഛതി, പഞ്ഹം പുട്ഠോ കഥേതീതി ഭിക്ഖുനീ ഗരുധമ്മനിസ്സിതം വാ ഖന്ധാദിനിസ്സിതം വാ പഞ്ഹം പുച്ഛതി, തം യോ ഭിക്ഖു കഥേതി, തസ്സാപി അഞ്ഞസ്സത്ഥായ ഭണന്തന്തി ചതുപരിസതിം ധമ്മം ദേസെന്തം ഭിക്ഖും ഉപസങ്കമിത്വാ ഭിക്ഖുനിയോ സുണന്തി, തത്രാപി ഭിക്ഖുസ്സ അനാപത്തി. സിക്ഖമാനായ സാമണേരിയാതി ഏതാസം ദേസെന്തസ്സാപി അനാപത്തി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.
പദസോധമ്മസമുട്ഠാനം – വാചതോ ച വാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം തിവേദനന്തി.
ഓവാദസിക്ഖാപദം പഠമം.
൨. അത്ഥങ്ഗതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൫൩. ദുതിയസിക്ഖാപദേ – പരിയായേനാതി വാരേന, പടിപാടിയാതി അത്ഥോ. അധിചേതസോതി അധിചിത്തവതോ അപ്പമജ്ജതോതി നപ്പമജ്ജതോ, അപ്പമാദേന കുസലാനം ധമ്മാനം സാതച്ചകിരിയായ സമന്നാഗതസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. മുനിനോതി ‘‘യോ മുനാതി ഉഭോ ലോകേ, മുനി തേന പവുച്ചതീ’’തി (ധ॰ പ॰ ൨൬൯) ഏവം ഉഭയലോകമുനനേന വാ, മോനം വുച്ചതി ഞാണം, തേന ഞാണേന സമന്നാഗതത്താ വാ ഖീണാസവോ മുനി നാമ വുച്ചതി, തസ്സ മുനിനോ. മോനപഥേസു സിക്ഖതോതി അരഹത്തഞാണസങ്ഖാതസ്സ മോനസ്സ പഥേസു സത്തതിംസബോധിപക്ഖിയധമ്മേസു തീസു വാ സിക്ഖാസു സിക്ഖതോ. ഇദഞ്ച പുബ്ബഭാഗപടിപദം ഗഹെത്വാ വുത്തം, തസ്മാ ഏവം പുബ്ബഭാഗേ സിക്ഖതോ ഇമായ സിക്ഖായ മുനിഭാവം പത്തസ്സ മുനിനോതി ഏവമെത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സോകാ ന ഭവന്തി താദിനോതി താദിസസ്സ ഖീണാസവമുനിനോ അബ്ഭന്തരേ ഇട്ഠവിയോഗാദിവത്ഥുകാ സോകാ ന സന്തി. അഥ വാ താദിനോതി താദിലക്ഖണസമന്നാഗതസ്സ ഏവരൂപസ്സ മുനിനോ സോകാ ന ഭവന്തീതി അയമെത്ഥ അത്ഥോ. ഉപസന്തസ്സാതി രാഗാദീനം ഉപസമേന ഉപസന്തസ്സ. സദാ സതീമതോതി സതിവേപുല്ലപ്പത്തത്താ നിച്ചകാലം സതിയാ അവിരഹിതസ്സ ആകാസേ അന്തലിക്ഖേതി അന്തലിക്ഖസങ്ഖാതേ ആകാസേ, ന കസിണുഗ്ഘാടിമേ, ന പന രൂപപരിച്ഛേദേ. ചങ്കമതിപി തിട്ഠതിപീതി താസം ഭിക്ഖുനീനം കഥം അന്തരധായതിപീതി അന്തരധായതിപി അദസ്സനമ്പി ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. തഞ്ചേവ ഉദാനം ഭണതി അഞ്ഞഞ്ച ബഹും ബുദ്ധവചനന്തി ഥേരോ കിര അത്തനോ ഭാതുഥേരസ്സ സന്തികേ –
‘‘പദുമം യഥാ കോകനുദം സുഗന്ധം,
പാതോ സിയാ ഫുല്ലമവീതഗന്ധം;
അങ്ഗീരസം പസ്സ വിരോചമാനം,
തപന്തമാദിച്ചമിവന്തലിക്ഖേ’’തി. (സം॰ നി॰ ൧.൧൨൩);
ഇമം ഗാഥം ഉദ്ദിസാപെത്വാ ചത്താരോ മാസേ സജ്ഝായി. ന ച പഗുണം കത്തുമസക്ഖി. തതോ നം ഥേരോ ‘‘അഭബ്ബോ ത്വം ഇമസ്മിം സാസനേ’’തി വിഹാരാ നിക്കഡ്ഢാപേസി, സോ രോദമാനോ ദ്വാരകൊട്ഠകേ അട്ഠാസി. അഥ ഭഗവാ ബുദ്ധചക്ഖുനാ വേനെയ്യസത്തേ ഓലോകെന്തോ തം ദിസ്വാ വിഹാരചാരികം ചരമാനോ വിയ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ചൂളപന്ഥക, കസ്മാ രോദസീ’’തി ആഹ. സോ തമത്ഥം ആരോചേസി. അഥസ്സ ഭഗവാ സുദ്ധം പിലോതികഖണ്ഡം ദത്വാ ‘‘ഇദം ‘രജോഹരണം രജോഹരണ’ന്തി പരിമജ്ജാഹീ’’തി
൧൫൬. ഏകതോ ഉപസമ്പന്നായാതി
അത്ഥങ്ഗതസിക്ഖാപദം ദുതിയം.
൩. ഭിക്ഖുനുപസ്സയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൬൨. തതിയസിക്ഖാപദേ – അഞ്ഞത്ര സമയാ ഓവദതി ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതിആദീസു അട്ഠഹി ഗരുധമ്മേഹി ഓവദന്തസ്സേവ പാചിത്തിയം, അഞ്ഞേന ധമ്മേന ദുക്കടന്തി വേദിതബ്ബം. ഏകതോഉപസമ്പന്നായാതി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘേ ഉപസമ്പന്നായ, ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഉപസമ്പന്നായ പന ഓവദതോ പാചിത്തിയമേവ. ഇതോ പരമ്പി യത്ഥ യത്ഥ ‘‘ഏകതോഉപസമ്പന്നാ’’തി വുച്ചതി, സബ്ബത്ഥ അയമേവ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സേസം ഉത്താനമേവ.
കഥിനസമുട്ഠാനം – കായവാചതോ, കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ഭിക്ഖുനുപസ്സയസിക്ഖാപദം തതിയം.
ഇദം പനെത്ഥ മഹാപച്ചരിയം വുത്തം പകിണ്ണകം – അസമ്മതോ ചേ ഭിക്ഖു അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ ഭിക്ഖുനുപസ്സയം ഉപസങ്കമിത്വാ അട്ഠഹി ഗരുധമ്മേഹി ഓവദതി, തീണി പാചിത്തിയാനി. അഞ്ഞേന ധമ്മേന ഓവദതോ ദ്വേ ദുക്കടാനി, ഏകം പാചിത്തിയം. കഥം? അസമ്മതമൂലകം ദുക്കടം, ഉപസ്സയം ഗന്ത്വാ അഞ്ഞേന ധമ്മേന ഓവദനമൂലകം ദുക്കടം, അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ ഓവദനമൂലകം പാചിത്തിയന്തി. സമ്മതസ്സ അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ തത്ഥ ഗന്ത്വാ അട്ഠഹി ഗരുധമ്മേഹി ഓവദന്തസ്സ ഏകാ അനാപത്തി, ദ്വേ പാചിത്തിയാനി. കഥം? സമ്മതത്താ
പകിണ്ണകകഥാ നിട്ഠിതാ.
൪. ആമിസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൬൪. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദേ – ന ബഹുകതാതി ന കതബഹുമാനാ, ന ധമ്മേ ബഹുമാനം കത്വാ ഓവദന്തീതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഭിക്ഖുനോവാദകം അവണ്ണം കത്തുകാമോ’’തിആദീനം ഉജ്ഝാപനകേ വുത്തനയേനേവത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
ഉപസമ്പന്നം സങ്ഘേന അസമ്മതന്തി എത്ഥ അസമ്മതോ നാമ സമ്മതേന വാ സങ്ഘേന വാ ഭാരം കത്വാ ഠപിതോ വേദിതബ്ബോ. അനുപസമ്പന്നം സമ്മതം വാ അസമ്മതം വാതി എത്ഥ പന ഭിക്ഖുകാലേ സമ്മുതിം ലഭിത്വാ സാമണേരഭൂമിയം ഠിതോ സമ്മതോ, സമ്മതേന വാ സങ്ഘേന വാ ഠപിതോ ബഹുസ്സുതോ സാമണേരോ അസമ്മതോതി വേദിതബ്ബോ. സേസം വുത്തനയത്താ ഉത്താനമേവ.
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.
ആമിസസിക്ഖാപദം ചതുത്ഥം.
൫. ചീവരദാനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൬൯. പഞ്ചമസിക്ഖാപദേ – വിസിഖായാതി രഥികായ. പിണ്ഡായ ചരതീതി നിബദ്ധചാരവസേന അഭിണ്ഹം ചരതി. സന്ദിട്ഠാതി സന്ദിട്ഠമിത്താ അഹേസും. സേസമെത്ഥ പദതോ ഉത്താനത്ഥം, വിനിച്ഛയതോ ചീവരപടിഗ്ഗഹണസിക്ഖാപദേ
ചീവരദാനസിക്ഖാപദം പഞ്ചമം.
൬. ചീവരസിബ്ബനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൭൫. ഛട്ഠസിക്ഖാപദേ ഉദായീതി ലാളുദായീ. പട്ഠോതി പടിബലോ, നിപുണോ ചേവ സമത്ഥോ ചാതി വുത്തം ഹോതി. അഞ്ഞതരാ ഭിക്ഖുനീതി തസ്സേവ പുരാണദുതിയികാ. പടിഭാനചിത്തന്തി അത്തനോ പടിഭാനേന കതചിത്തം, സോ കിര ചീവരം രജിത്വാ തസ്സ മജ്ഝേ നാനാവണ്ണേഹി വിപ്പകതമേഥുനം ഇത്ഥിപുരിസരൂപമകാസി. തേന വുത്തം – ‘‘മജ്ഝേ പടിഭാനചിത്തം വുട്ഠാപെത്വാ’’തി. യഥാസംഹടന്തി യഥാസംഹരിതമേവ.
൧൭൬. ചീവരന്തി യം നിവാസിതും വാ പാരുപിതും വാ സക്കാ ഹോതി, ഏവഞ്ഹി മഹാപച്ചരിയാദീസു സയം സിബ്ബതീതി എത്ഥ സിബ്ബിസ്സാമീതി വിചാരെന്തസ്സാപി ഛിന്ദന്തസ്സാപി ദുക്കടം, സിബ്ബന്തസ്സ പന പാചിത്തിയം. ആരാപഥേ ആരാപഥേതി സൂചിം പവേസെത്വാ പവേസെത്വാ നീഹരണേ. സചേ പന സകലസൂചിം അനീഹരന്തോ ദീഘസുത്തപ്പവേസനത്ഥം സതക്ഖത്തുമ്പി വിജ്ഝിത്വാ നീഹരതി, ഏകമേവ പാചിത്തിയം. സകിം ആണത്തോതി സകിം ‘‘ചീവരം സിബ്ബാ’’തി വുത്തോ. ബഹുകമ്പി സിബ്ബതീതി സചേപി സബ്ബം സൂചികമ്മം പരിയോസാപെത്വാ ചീവരം നിട്ഠാപേതി, ഏകമേവ പാചിത്തിയം. അഥ പന ‘‘ഇമസ്മിം ചീവരേ കത്തബ്ബകമ്മം തവ ഭാരോ’’തി വുത്തോ കരോതി, ആണത്തസ്സ ആരാപഥേ ആരാപഥേ ഏകമേകം പാചിത്തിയം, ആണാപകസ്സ ഏകവാചായ സമ്ബഹുലാനിപി. പുനപ്പുനം ആണത്തിയം പന വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി.
യേപി സചേ ആചരിയുപജ്ഝായേസു അത്തനോ ഞാതികാനം ചീവരം സിബ്ബന്തേസു തേസം നിസ്സിതകാ ‘‘ആചരിയുപജ്ഝായവത്തം വാ കഥിനവത്തം വാ കരോമാ’’തി സിബ്ബന്തി, തേസമ്പി ആരാപഥഗണനായ ആപത്തിയോ. ആചരിയുപജ്ഝായാ അത്തനോ ഞാതികാനം ചീവരം അന്തേവാസികേഹി സിബ്ബാപെന്തി, ആചരിയുപജ്ഝായാനം ദുക്കടം, അന്തേവാസികാനം പാചിത്തിയം. അന്തേവാസികാ അത്തനോ ഞാതികാനം ആചരിയുപജ്ഝായേഹി സിബ്ബാപെന്തി, തത്രാപി ഏസേവ നയോ. അന്തേവാസികാനമ്പി ആചരിയുപജ്ഝായാനമ്പി ഞാതികായ ചീവരം ഹോതി, ആചരിയുപജ്ഝായാ പന അന്തേവാസികേ വഞ്ചെത്വാ സിബ്ബാപെന്തി, ഉഭിന്നമ്പി ദുക്കടം. കസ്മാ? അന്തേവാസികാനം അഞ്ഞാതികസഞ്ഞായ സിബ്ബിതത്താ
൧൭൯. അഞ്ഞം പരിക്ഖാരന്തി യംകിഞ്ചി ഉപാഹനത്ഥവികാദിം. സേസം ഉത്താനമേവ. ഛസമുട്ഠാനം – കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ചീവരസിബ്ബനസിക്ഖാപദം ഛട്ഠം.
൭. സംവിധാനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൮൧. സത്തമസിക്ഖാപദേ – പച്ഛാ ഗച്ഛന്തീനം ചോരാ അച്ഛിന്ദിംസൂതി പച്ഛാ ഗച്ഛന്തീനം പത്തചീവരം ചോരാ ഹരിംസു. ദൂസേസുന്തി താ ഭിക്ഖുനിയോ ചോരാ ദൂസയിംസു, സീലവിനാസം പാപയിംസൂതി അത്ഥോ
൧൮൨-൩. സംവിധായാതി സംവിദഹിത്വാ, ഗമനകാലേ സങ്കേതം കത്വാതി അത്ഥോ. കുക്കുടസമ്പാദേതി എത്ഥ യസ്മാ ഗാമാ നിക്ഖമിത്വാ കുക്കുടോ പദസാവ അഞ്ഞം ഗാമം ഗച്ഛതി, അയം കുക്കുടസമ്പാദോതി വുച്ചതി. തത്രായം വചനത്ഥോ – സമ്പദന്തി എത്ഥാതി സമ്പാദോ. കേ സമ്പദന്തി? കുക്കുടാ. കുക്കുടാനം സമ്പാദോ കുക്കുടസമ്പാദോ. അഥ വാ സമ്പാദോതി ഗമനം, കുക്കുടാനം സമ്പാദോ എത്ഥ അത്ഥീതിപി കുക്കുടസമ്പാദോ. കുക്കുടസമ്പാതേ ഇതിപി പാഠോ, തത്ഥ യസ്സ ഗാമസ്സ ഗേഹച്ഛദനപിട്ഠിതോ കുക്കുടോ ഉപ്പതിത്വാ അഞ്ഞസ്സ ഗേഹച്ഛദനപിട്ഠിയം പതതി, അയം കുക്കുടസമ്പാതോതി വുച്ചതി. വചനത്ഥോ പനെത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ദ്വിധാ വുത്തപ്പകാരോപി ചേസ ഗാമോ അച്ചാസന്നോ ഹോതി, ഉപചാരോ ന ലബ്ഭതി. യസ്മിം പന ഗാമേ പച്ചൂസേ വസ്സന്തസ്സ കുക്കുടസ്സ സദ്ദോ അനന്തരേ ഗാമേ സുയ്യതി, താദിസേഹി ഗാമേഹി സമ്പുണ്ണരട്ഠേ ഗാമന്തരേ ഗാമന്തരേ പാചിത്തിയന്തി അട്ഠകഥായം വുത്തം. കിഞ്ചാപി വുത്തം, ‘‘ഗാമന്തരേ ഗാമന്തരേ ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാ’’തി വചനതോ പന സചേപി രതനമത്തന്തരോ ഗാമോ ഹോതി, യോ തസ്സ മനുസ്സേഹി ഠപിതഉപചാരോ, തം ഒക്കമന്തസ്സ ആപത്തിയേവ.
തത്രായം ആപത്തിവിനിച്ഛയോ – സംവിധാനകാലേ ഹി സചേ ഉഭോപി ഭിക്ഖുനുപസ്സയേ വാ അന്തരാരാമേ വാ ആസനസാലായ വാ തിത്ഥിയസെയ്യായ വാ ഠത്വാ സംവിദഹന്തി, അനാപത്തി കപ്പിയഭൂമി
അദ്ധയോജനേ അദ്ധയോജനേതി ഏകമേകം അദ്ധയോജനം അതിക്കമന്തസ്സ ഇദാനി അതിക്കമിസ്സതീതി പഠമപാദേ ദുക്കടം, ദുതിയപാദേ പാചിത്തിയം. ഇമസ്മിഞ്ഹി നയേ അതിക്കമനേ ആപത്തി, ഒക്കമനേ അനാപത്തി.
൧൮൪. ഭിക്ഖു സംവിദഹതീതി നഗരദ്വാരേ വാ രഥികായ വാ ഭിക്ഖുനിം ദിസ്വാ ‘‘അസുകം ഗാമം നാമ ഗതപുബ്ബത്ഥാ’’തി വദതി, ‘‘നാമ്ഹി അയ്യ ഗതപുബ്ബാ’’തി ‘‘ഏഹി ഗച്ഛാമാ’’തി വാ ‘‘സ്വേ അഹം ഗമിസ്സാമി, ത്വമ്പി ആഗച്ഛെയ്യാസീ’’തി വാ വദതി. ഭിക്ഖുനീ സംവിദഹതീതി ഗാമന്തരേ ചേതിയവന്ദനത്ഥം ഗാമതോ നിക്ഖമന്തം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ ‘‘അയ്യ കുഹിം ഗച്ഛഥാ’’തി വദതി. ‘‘അസുകം നാമ ഗാമം ചേതിയവന്ദനത്ഥ’’ന്തി. ‘‘അഹമ്പി അയ്യ ആഗച്ഛാമീ’’തി ഏവം ഭിക്ഖുനീയേവ സംവിദഹതി, ന ഭിക്ഖു.
൧൮൫. വിസങ്കേതേനാതി എത്ഥ ‘‘പുരേഭത്തം ഗച്ഛിസ്സാമാ’’തി വത്വാ പച്ഛാഭത്തം ഗച്ഛന്തി, ‘‘അജ്ജ വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി വത്വാ സ്വേ ഗച്ഛന്തി. ഏവം കാലവിസങ്കേതേയേവ ആപദാസൂതി രട്ഠഭേദേ ചക്കസമാരുള്ഹാ ജനപദാ പരിയായന്തി ഏവരൂപാസു ആപദാസു അനാപത്തി. സേസം ഉത്താനമേവാതി.
ചതുസമുട്ഠാനം
സംവിധാനസിക്ഖാപദം സത്തമം.
൮. നാവാഭിരുഹനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൮൮. അട്ഠമസിക്ഖാപദേ സംവിധായാതി ലോകസ്സാദമിത്തസന്ഥവവസേന കീളാപുരെക്ഖാരാ സംവിദഹിത്വാ. ഉദ്ധംഗാമിനിന്തി ഉദ്ധം നദിയാ പടിസോതം ഗച്ഛന്തിം. യസ്മാ പന യോ ഉദ്ധം ജവനതോ ഉജ്ജവനികായ നാവായ കീളതി, സോ ‘‘ഉദ്ധംഗാമിനിം അഭിരുഹതീ’’തി വുച്ചതി. തേനസ്സ പദഭാജനേ അത്ഥമേവ ദസ്സേതും ‘‘ഉജ്ജവനികായാ’’തി വുത്തം. അധോഗാമിനിന്തി അധോ അനുസോതം ഗച്ഛന്തിം. യസ്മാ പന യോ അധോ ജവനതോ ഓജവനികായ നാവായ കീളതി, സോ ‘‘അധോഗാമിനിം അഭിരുഹതീ’’തി വുച്ചതി. തേനസ്സാപി പദഭാജനേ അത്ഥമേവ ദസ്സേതും ‘‘ഓജവനികായാ’’തി വുത്തം. തത്ഥ യം തിത്ഥസമ്പടിപാദനത്ഥം ഉദ്ധം വാ അധോ വാ ഹരന്തി, എത്ഥ അനാപത്തി. തിരിയം തരണായാതി ഉപയോഗത്ഥേ നിസ്സക്കവചനം.
൧൮൯. ഗാമന്തരേ ഗാമന്തരേതി എത്ഥ യസ്സാ നദിയാ ഏകം തീരം കുക്കുടസമ്പാദഗാമേഹി നിരന്തരം, ഏകം അഗാമകം അരഞ്ഞം, തസ്സാ സഗാമകതീരപസ്സേന ഗമനകാലേ ഗാമന്തരഗണനായ പാചിത്തിയാനി, അഗാമകതീരപസ്സേന ഗമനകാലേ അദ്ധയോജനഗണനായ. യാ പന യോജനവിത്ഥതാ ഹോതി, തസ്സാ മജ്ഝേന ഗമനേപി അദ്ധയോജനഗണനായ പാചിത്തിയാനി വേദിതബ്ബാനി. അനാപത്തി തിരിയം തരണായാതി എത്ഥ ന കേവലം നദിയാ, യോപി മഹാതിത്ഥപട്ടനതോ താമലിത്തിം വാ സുവണ്ണഭൂമിം വാ ഗച്ഛതി, തസ്സാപി അനാപത്തി. സബ്ബഅട്ഠകഥാസു ഹി നദിയംയേവ ആപത്തി വിചാരിതാ, ന സമുദ്ദേ.
൧൯൧. വിസങ്കേതേനാതി
നാവാഭിരുഹനസിക്ഖാപദം അട്ഠമം.
൯. പരിപാചിതസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൯൨. നവമസിക്ഖാപദേ മഹാനാഗേ തിട്ഠമാനേതി ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, മഹാനാഗേസു തിട്ഠമാനേസൂതി അത്ഥോ. അഥ വാ മഹാനാഗേ തിട്ഠമാനേ ‘‘അദിസ്വാ’’തി അയമെത്ഥ പാഠസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. ഇതരഥാ ഹി അത്ഥോ ന യുജ്ജതി. അന്തരാകഥാതി അവസാനം അപ്പത്വാ ആരമ്ഭസ്സ ച അവസാനസ്സ ച വേമജ്ഝട്ഠാനം പത്തകഥാ. വിപ്പകതാതി കയിരമാനാ ഹോതി. സച്ചം മഹാനാഗാ ഖോ തയാ ഗഹപതീതി അദ്ധച്ഛികേന ഓലോകയമാനാ
൧൯൪. ഭിക്ഖുനിപരിപാചിതന്തി ഭിക്ഖുനിയാ പരിപാചിതം, ഗുണപ്പകാസനേന നിപ്ഫാദിതം; ലദ്ധബ്ബം കതന്തി അത്ഥോ. പദഭാജനേ പനസ്സ ഭിക്ഖുനിഞ്ച തസ്സാ പരിപാചനാകാരഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘ഭിക്ഖുനീ നാമ ഉഭതോസങ്ഘേ ഉപസമ്പന്നാ, പരിപാചേതി നാമ പുബ്ബേ അദാതുകാമാന’’ന്തിആദി വുത്തം. പുബ്ബേ ഗിഹിസമാരമ്ഭാതി എത്ഥ പുബ്ബേതി പഠമം. സമാരമ്ഭോതി സമാരദ്ധം വുച്ചതി, പടിയാദിതസ്സേതം അധിവചനം. ഗിഹീനം സമാരമ്ഭോ ഗിഹിസമാരമ്ഭോ. ഭിക്ഖുനിയാ പരിപാചനതോ പഠമമേവ യം ഗിഹീനം പടിയാദിതം ഭത്തം, തതോ അഞ്ഞത്ര തം പിണ്ഡപാതം ഠപെത്വാ അഞ്ഞം ഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി, തം പന ഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തീതി വുത്തം ഹോതി. പദഭാജനേ പന യസ്മാ ഞാതകപവാരിതേഹി ഭിക്ഖുസ്സത്ഥായ അസമാരദ്ധോപി പിണ്ഡപാതോ അത്ഥതോ സമാരദ്ധോവ ഹോതി, യഥാസുഖം ആഹരാപേതബ്ബതോ, തസ്മാ ബ്യഞ്ജനം അനാദിയിത്വാ അത്ഥമേവ ദസ്സേതും ‘‘ഗിഹിസമാരമ്ഭോ നാമ ഞാതകാ വാ ഹൊന്തി പവാരിതാ വാ’’തി വുത്തം.
൧൯൫. പകതിപടിയത്തന്തി
൧൯൭. പഞ്ച ഭോജനാനി ഠപെത്വാ സബ്ബത്ഥ അനാപത്തീതി യാഗുഖജ്ജകഫലാഫലേ സബ്ബത്ഥ ഭിക്ഖുനിപരിപാചിതേപി അനാപത്തി. സേസം ഉത്താനമേവ. പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
പരിപാചിതസിക്ഖാപദം നവമം.
൧൦. രഹോനിസജ്ജസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൧൯൮. ദസമസിക്ഖാപദേ
രഹോനിസജ്ജസിക്ഖാപദം ദസമം.
സമത്തോ വണ്ണനാക്കമേന ഭിക്ഖുനിവഗ്ഗോ തതിയോ.
൪. ഭോജനവഗ്ഗോ
൧. ആവസഥപിണ്ഡസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൦൩. ഭോജനവഗ്ഗസ്സ പഠമസിക്ഖാപദേ – ആവസഥപിണ്ഡോതി ആവസഥേ പിണ്ഡോ. സമന്താ പരിക്ഖിത്തം അദ്ധികഗിലാനഗബ്ഭിനിപബ്ബജിതാനം ഹിയ്യോപീതി സ്വേപി. അപസക്കന്തീതി മനുസ്സാ ഉജ്ഝായന്തീതി തിത്ഥിയേ അപസ്സന്താ ‘‘തിത്ഥിയാ കുഹിം ഗതാ’’‘‘ഇമേ പസ്സിത്വാ പക്കന്താ’’തി സുത്വാ ഉജ്ഝായന്തി. കുക്കുച്ചായന്തോതി കുക്കുച്ചം കരൊന്തോ, അകപ്പിയസഞ്ഞം ഉപ്പാദെന്തോതി അത്ഥോ.
൨൦൬. സക്കോതി തമ്ഹാ ആവസഥാ പക്കമിതുന്തി അദ്ധയോജനം വാ യോജനം വാ ഗന്തും സക്കോതി. ന സക്കോതീതി എത്തകമേവ ന സക്കോതി. അനോദിസ്സാതി ഇമേസംയേവ വാ എത്തകാനംയേവ വാതി ഏകം പാസണ്ഡം അനുദ്ദിസിത്വാ സബ്ബേസം പഞ്ഞത്തോ ഹോതി. യാവദത്ഥോതി ഭോജനമ്പി എത്തകന്തി അപരിച്ഛിന്ദിത്വാ യാവദത്ഥോ പഞ്ഞത്തോ ഹോതി. സകിം ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ഏകദിവസം ഭുഞ്ജിതബ്ബം, ദുതിയദിവസതോ പട്ഠായ പടിഗ്ഗഹണേ ദുക്കടം, അജ്ഝോഹാരേ അജ്ഝോഹാരേ പാചിത്തിയം.
അയം
൨൦൮. അനാപത്തി ഗിലാനസ്സാതി ഗിലാനസ്സ അനുവസിത്വാ ഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തി. ഗച്ഛന്തോ വാതി യോ ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകദിവസം ഗതട്ഠാനേ ച ഏകദിവസം ഭുഞ്ജതി, തസ്സാപി അനാപത്തി. ആഗച്ഛന്തേപി ഏസേവ നയോ. ഗന്ത്വാ പച്ചാഗച്ഛന്തോപി അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകദിവസം ആഗതട്ഠാനേ ച ഏകദിവസം ഭുഞ്ജിതും ലഭതി. ഗച്ഛിസ്സാമീതി ഭുഞ്ജിത്വാ നിക്ഖന്തസ്സ ഓദിസ്സ പഞ്ഞത്തോ ഹോതീതി ഭിക്ഖൂനംയേവ അത്ഥായ ഉദ്ദിസിത്വാ പഞ്ഞത്തോ ഹോതി. ന യാവദത്ഥോതി യാവദത്ഥം പഞ്ഞത്തോ ന ഹോതി, ഥോകം ഥോകം ലബ്ഭതി, താദിസം നിച്ചമ്പി ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. പഞ്ച ഭോജനാനി ഠപെത്വാ സബ്ബത്ഥാതി യാഗുഖജ്ജകഫലാഫലാദിഭേദേ സബ്ബത്ഥ അനാപത്തി. യാഗുആദീനി ഹി നിച്ചമ്പി ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. സേസം ഉത്താനമേവ. ഏളകലോമസമുട്ഠാനം – കായതോ ച കായചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ആവസഥപിണ്ഡസിക്ഖാപദം പഠമം.
൨. ഗണഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൦൯. ദുതിയസിക്ഖാപദേ – പരിഹീനലാഭസക്കാരോതി സോ കിര അജാതസത്തുനാ രാജാനം മാരാപെത്വാപി അഭിമാരേ യോജെത്വാപി രുഹിരുപ്പാദം കത്വാപി ഗുള്ഹപടിച്ഛന്നോ അഹോസി. യദാ പന ദിവായേവ കുലേസു വിഞ്ഞാപെത്വാ വിഞ്ഞാപെത്വാ ഭുഞ്ജതീതി ‘‘മാ മേ ഗണോ ഭിജ്ജീ’’തി പരിസം പോസെന്തോ ‘‘ത്വം ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭത്തം ദേഹി, ത്വം ദ്വിന്ന’’ന്തി ഏവം വിഞ്ഞാപെത്വാ സപരിസോ കുലേസു ഭുഞ്ജതി.
൨൧൧. ചീവരം പരിത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി ഭത്തം അഗണ്ഹന്താനം ചീവരം ന ദെന്തി, തസ്മാ പരിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.
൨൧൨. ചീവരകാരകേ ഭിക്ഖൂ ഭത്തേന നിമന്തെന്തീതി ഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ചിരേന ചീവരം നിട്ഠാപെന്തേ ദിസ്വാ ‘‘ഏവം ലഹും നിട്ഠാപെത്വാ
൨൧൫. നാനാവേരജ്ജകേതി നാനാവിധേഹി അഞ്ഞരജ്ജേഹി ആഗതേ. ‘‘നാനാവിരജ്ജകേ’’തിപി പാഠോ, അയമേവത്ഥോ.
൨൧൭-൮. ഗണഭോജനേതി ഗണസ്സ ഭോജനേ. ഇധ ച ഗണോ നാമ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ ആദിം കത്വാ തതുത്തരിം ഭിക്ഖൂ അധിപ്പേതാ, തേനേവ സബ്ബന്തിമം പരിച്ഛേദം ദസ്സെന്തോ ആഹ ‘‘യത്ഥ ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ…പേ॰… ഏതം ഗണഭോജനം നാമാ’’തി. തം പനേതം ഗണഭോജനം ദ്വീഹാകാരേഹി പസവതി നിമന്തനതോ വാ വിഞ്ഞത്തിതോ വാ. കഥം നിമന്തനതോ പസവതി? ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ, ഭന്തേ, ഓദനേന നിമന്തേമി, ഓദനം മേ ഗണ്ഹഥ ആകങ്ഖഥ ഓലോകേഥ അധിവാസേഥ പടിമാനേഥാ’’തി ഏവം യേന കേനചി വേവചനേന വാ ഭാസന്തരേന വാ പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം നാമം ഗഹെത്വാ നിമന്തേതി. ഏവം ഏകതോ നിമന്തിതാ പരിച്ഛിന്നകാലവസേന അജ്ജതനായ വാ സ്വാതനായ വാ ഏകതോ ഗച്ഛന്തി, ഏകതോ ഗണ്ഹന്തി, ഏകതോ ഭുഞ്ജന്തി, ഗണഭോജനം ഹോതി, സബ്ബേസം ആപത്തി. ഏകതോ നിമന്തിതാ ഏകതോ വാ നാനതോ വാ ഗച്ഛന്തി, ഏകതോ ഗണ്ഹന്തി, നാനതോ ഭുഞ്ജന്തി
കഥം വിഞ്ഞത്തിതോ? ചത്താരോ ഭിക്ഖൂ ഏകതോ ഠിതാ വാ നിസിന്നാ വാ ഉപാസകം ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം ചതുന്നമ്പി ഭത്തം ദേഹീ’’തി വാ വിഞ്ഞാപെയ്യും, പാടെക്കം വാ പസ്സിത്വാ ‘‘മയ്ഹം ദേഹി, മയ്ഹം ദേഹീ’’തി ഏവം ഏകതോ വാ നാനതോ വാ വിഞ്ഞാപെത്വാ ഏകതോ വാ ഗച്ഛന്തു നാനതോ വാ, ഭത്തം ഗഹെത്വാപി ഏകതോ വാ ഭുഞ്ജന്തു നാനതോ വാ, സചേ ഏകതോ ഗണ്ഹന്തി, ഗണഭോജനം ഹോതി, സബ്ബേസം ആപത്തി. ഏവം വിഞ്ഞത്തിതോ പസവതി.
പാദാപി ഫലിതാതി യഥാ മഹാചമ്മസ്സ പരതോ മംസം ദിസ്സതി; ഏവം ഫാലിതാ, വാലികായ വാ സക്ഖരായ വാ പഹടമത്തേ ദുക്ഖം ഉപ്പാദെന്തി, ന സക്കാ ഹോതി അന്തോഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിതും. ഈദിസേ
ചീവരേ കയിരമാനേതി യദാ സാടകഞ്ച സുത്തഞ്ച ലഭിത്വാ ചീവരം കരൊന്തി തദാ; വിസുഞ്ഹി ചീവരകാരസമയോ നാമ നത്ഥി. തസ്മാ യോ തത്ഥ ചീവരേ കത്തബ്ബം യംകിഞ്ചി കമ്മം കരോതി, മഹാപച്ചരിയഞ്ഹി ‘‘അന്തമസോ സൂചിവേധനകോ’’തിപി വുത്തം, തേന ചീവരകാരസമയോതി ഭുഞ്ജിതബ്ബം. കുരുന്ദിയം പന വിത്ഥാരേനേവ വുത്തം. യോ ചീവരം വിചാരേതി, ഛിന്ദതി, മോഘസുത്തം ഠപേതി, ആഗന്തുകപട്ടം ഠപേതി, പച്ചാഗതം സിബ്ബതി, ആഗന്തുകപട്ടം ബന്ധതി, അനുവാതം ഛിന്ദതി ഘട്ടേതി ആരോപേതി, തത്ഥ പച്ചാഗതം സിബ്ബതി, സുത്തം കരോതി വലേതി, പിപ്ഫലികം നിസേതി, പരിവത്തനം കരോതി, സബ്ബോപി ചീവരം കരോതിയേവാതി വുച്ചതി. യോ പന സമീപേ നിസിന്നോ ജാതകം വാ ധമ്മപദം വാ കഥേതി, അയം ന ചീവരകാരകോ. ഏതം ഠപെത്വാ സേസാനം ഗണഭോജനേ അനാപത്തീതി.
അദ്ധയോജനന്തി എത്തകമ്പി അദ്ധാനം ഗന്തുകാമേന. യോ പന ദൂരം ഗന്തുകാമോ, തത്ഥ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. ഗച്ഛന്തേനാതി അദ്ധാനം ഗച്ഛന്തേന, അദ്ധയോജനബ്ഭന്തരേ ഗാവുതേപി ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. ഗതേന ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ഗതേന ഏകദിവസം ഭുഞ്ജിതബ്ബം. നാവാഭിരുഹനേപി ഏസേവ നയോ. അയം പന വിസേസോ – അഭിരുള്ഹേന ഇച്ഛിതട്ഠാനം ഗന്ത്വാപി യാവ ന ഓരോഹതി താവ ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ചതുത്ഥേ ആഗതേതി അയം അന്തിമപരിച്ഛേദോ, ചതുത്ഥേപി ആഗതേ യത്ഥ ന യാപെന്തി; സോ മഹാസമയോ. യത്ഥ പന സതം വാ സഹസ്സം വാ സന്നിപതന്തി, തത്ഥ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. തസ്മാ താദിസേ കാലേ ‘‘മഹാസമയോ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം. യോ കോചി പരിബ്ബാജകസമാപന്നോതി സഹധമ്മികേസു വാ തിത്ഥിയേസു വാ അഞ്ഞതരോ, ഏതേസഞ്ഹി യേന കേനചി കതേ ഭത്തേ ‘‘സമണഭത്തസമയോ’’തി ഭുഞ്ജിതബ്ബം.
൨൨൦. അനാപത്തി സമയേതി സത്തസു സമയേസു അഞ്ഞതരസ്മിം അനാപത്തി. ദ്വേ തയോ ഏകതോതി യേപി അകപ്പിയനിമന്തനം സാദിയിത്വാ ദ്വേ വാ തയോ വാ ഏകതോ ഗഹെത്വാ ഭുഞ്ജന്തി, തേസമ്പി അനാപത്തി.
തത്ഥ
പിണ്ഡപാതികചതുത്ഥേ – നിമന്തനകാലേ ഏകോ പിണ്ഡപാതികോ ഹോതി, സോ നാധിവാസേതി. ഗമനവേലായ പന ‘‘ഏഹി ഭന്തേ’’തി വുത്തേ അനധിവാസിതത്താ അനാഗച്ഛന്തമ്പി ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖം ലച്ഛഥാ’’തി ഗഹെത്വാ ഗച്ഛന്തി, സോ തം ഗണം ഭിന്ദതി. തസ്മാ സബ്ബേസം അനാപത്തി.
അനുപസമ്പന്നചതുത്ഥേ – സാമണേരേന സദ്ധിം നിമന്തിതാ ഹൊന്തി, സോപി ഗണം ഭിന്ദതി.
പത്തചതുത്ഥേ – ഏകോ സയം അഗന്ത്വാ പത്തം പേസേതി; ഏവമ്പി ഗണോ ഭിജ്ജതി. തസ്മാ സബ്ബേസം അനാപത്തി.
ഗിലാനചതുത്ഥേ – ഗിലാനേന സദ്ധിം നിമന്തിതാ ഹൊന്തി, തത്ഥ ഗിലാനസ്സേവ അനാപത്തി, ഇതരേസം പന ഗണപൂരകോ ഹോതി. ന ഹി ഗിലാനേന ഗണോ ഭിജ്ജതി. തസ്മാ തേസം ആപത്തിയേവ. മഹാപച്ചരിയം പന അവിസേസേന വുത്തം.
സമയലദ്ധകോ
തസ്മാ സചേ കോചി സങ്ഘഭത്തം കത്തുകാമേന നിമന്തനത്ഥായ
അഥ പന ഭത്തം ആദായ തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വദന്തി, പടികച്ചേവ വാ വിഹാരം അഭിഹരിത്വാ പതിരൂപേ ഠാനേ ഠപെത്വാ ആഗതാഗതാനം ദെന്തി, അയം അഭിഹടഭിക്ഖാ നാമ വട്ടതി. സചേ പന ഭത്തസാലായ ദാനം സജ്ജെത്വാ തം തം പരിവേണം പഹിണന്തി ‘‘ഭത്തസാലായ ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി, ന വട്ടതി. യേ പന മനുസ്സാ പിണ്ഡചാരികേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ആസനസാലം സമ്മജ്ജിത്വാ തത്ഥ നിസീദാപെത്വാ ഭോജെന്തി, ന തേ പടിക്ഖിപിതബ്ബാ. യേ പന ഗാമേ ഭിക്ഖം അലഭിത്വാ ഗാമതോ നിക്ഖമന്തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘‘ഭന്തേ ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വദന്തി, തേ പടിക്ഖിപിതബ്ബാ, ന വാ നിവത്തിതബ്ബം. സചേ ‘‘നിവത്തഥ, ഭന്തേ, ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വദന്തി, ‘‘നിവത്തഥാ’’തി വുത്തപദേ നിവത്തിതും വട്ടതി. ‘‘നിവത്തഥ ഭന്തേ, ഘരേ ഭത്തം കതം, ഗാമേ ഭത്തം കത’’ന്തി വദന്തി, ഗേഹേ ച ഗാമേ ച ഭത്തം നാമ യസ്സ കസ്സചി ഹോതീതി നിവത്തിതും വട്ടതി. ‘‘നിവത്തഥ, ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി സമ്ബന്ധം കത്വാ വദന്തി, നിവത്തിതും ന വട്ടതി. ആസനസാലതോ പിണ്ഡായ ചരിതും നിക്ഖമന്തേ ദിസ്വാ ‘‘നിസീദഥ ഭന്തേ ഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേപി ഏസേവ നയോ. നിച്ചഭത്തന്തി ധുവഭത്തം വുച്ചതി. ‘‘നിച്ചഭത്തം ഗണ്ഹഥാ’’തി വദന്തി, ബഹൂനമ്പി ഏകതോ ഗഹേതും വട്ടതി. സലാകഭത്താദീസുപി ഏസേവ നയോ. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
ഏളകലോമസമുട്ഠാനം – കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ഗണഭോജനസിക്ഖാപദം ദുതിയം.
൩. പരമ്പരഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൨൧. തതിയസിക്ഖാപദേ – ന ഖോ ഇദം ഓരകം ഭവിസ്സതി, യഥയിമേ മനുസ്സാ സക്കച്ചം ഭത്തം കരൊന്തീതി, യേന നിയാമേന ഇമേ മനുസ്സാ കിരപതികോതി എത്ഥ ‘‘കിരോ’’തി തസ്സ കുലപുത്തസ്സ നാമം; അധിപച്ചട്ഠേന പന ‘‘കിരപതികോ’’തി വുച്ചതി. സോ കിര ഇസ്സരോ അധിപതി മാസഉതുസംവച്ഛരനിയാമേന വേതനം ദത്വാ കമ്മകാരകേ കമ്മം കാരേതി. ബദരാ പടിയത്താതി ഉപചാരവസേന വദതി. ബദരമിസ്സേനാതി ബദരസാളവേന.
൨൨൨. ഉസ്സൂരേ ആഹരിയിത്ഥാതി അതിദിവാ ആഹരിയിത്ഥ.
൨൨൬. മയ്ഹം ഭത്തപച്ചാസം ഇത്ഥന്നാമസ്സ ദമ്മീതി അയം ഭത്തവികപ്പനാ നാമ സമ്മുഖാപി പരമ്മുഖാപി വട്ടതി. സമ്മുഖാ ദിസ്വാ ‘‘തുയ്ഹം വികപ്പേമീ’’തി വത്വാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം, അദിസ്വാ പഞ്ചസു സഹധമ്മികേസു ‘‘ഇത്ഥന്നാമസ്സ വികപ്പേമീ’’തി വത്വാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം. മഹാപച്ചരിയാദീസു പന പരമ്മുഖാവികപ്പനാവ വുത്താ. സാ ചായം യസ്മാ വിനയകമ്മേന സങ്ഗഹിതാ, തസ്മാ ഭഗവതോ വികപ്പേതും ന വട്ടതി. ഭഗവതി ഹി ഗന്ധകുടിയം നിസിന്നേപി സങ്ഘമജ്ഝേ നിസിന്നേപി സങ്ഘേന ഗണപ്പഹോനകേ ഭിക്ഖൂ ഗഹെത്വാ തം തം കമ്മം കതം സുകതമേവ ഹോതി, ഭഗവാ നേവ കമ്മം കോപേതി; ന സമ്പാദേതി. ന കോപേതി ധമ്മിസ്സരത്താ, ന സമ്പാദേതി അഗണപൂരകത്താ.
൨൨൯. ദ്വേ തയോ നിമന്തനേ ഏകതോ ഭുഞ്ജതീതി ദ്വേ തീണി നിമന്തനാനി ഏകപത്തേ പക്ഖിപിത്വാ മിസ്സെത്വാ ഏകം കത്വാ ഭുഞ്ജതീതി അത്ഥോ. ദ്വേ തീണി കുലാനി നിമന്തെത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ നിസീദാപെത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ആഹരിത്വാ ഭത്തം ആകിരന്തി, സൂപബ്യഞ്ജനം ആകിരന്തി, ഏകമിസ്സകം ഹോതി, എത്ഥ അനാപത്തീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. സചേ പന മൂലനിമന്തനം ഹെട്ഠാ ഹോതി, പച്ഛിമം പച്ഛിമം ഉപരി, തം ഉപരിതോ പട്ഠായ ഭുഞ്ജന്തസ്സ ആപത്തി. ഹത്ഥം പന അന്തോ പവേസെത്വാ പഠമനിമന്തനതോ ഏകമ്പി കബളം ഉദ്ധരിത്വാ ഭുത്തകാലതോ പട്ഠായ യഥാ തഥാ വാ ഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തി. സചേപി തത്ഥ ഖീരം വാ രസം വാ ആകിരന്തി, യേന അജ്ഝൊത്ഥതം ഭത്തം ഏകരസം ഹോതി, കോടിതോ പട്ഠായ ഭുഞ്ജന്തസ്സ അനാപത്തീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന വുത്തം – ‘‘ഖീരഭത്തം വാ
മഹാഉപാസകോ
അനുമോദനം കത്വാ ഗച്ഛന്തം ധമ്മം സോതുകാമാ ‘‘സ്വേപി ഭന്തേ ആഗച്ഛെയ്യാഥാ’’തി സബ്ബേ നിമന്തെന്തി, പുനദിവസേ ആഗന്ത്വാ ലദ്ധം ലദ്ധം ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. കസ്മാ? സബ്ബേഹി നിമന്തിതത്താ. ഏകോ ഭിക്ഖു പിണ്ഡായ ചരന്തോ ഭത്തം ലഭതി, തമഞ്ഞോ ഉപാസകോ നിമന്തെത്വാ ഘരേ നിസീദാപേതി, ന ച താവ ഭത്തം സമ്പജ്ജതി. സചേ സോ ഭിക്ഖു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ലദ്ധഭത്തം ഭുഞ്ജതി, ആപത്തി. അഭുത്വാ നിസിന്നേ ‘‘കിം ഭന്തേ ന ഭുഞ്ജസീ’’തി വുത്തേ ‘‘തയാ നിമന്തിതത്താ’’തി വത്വാ ലദ്ധം ലദ്ധം ഭുഞ്ജഥ ഭന്തേ’’തി വുത്തോ ഭുഞ്ജതി, വട്ടതി.
സകലേന ഗാമേനാതി സകലേന ഗാമേന ഏകതോ ഹുത്വാ നിമന്തിതസ്സേവ യത്ഥ കത്ഥചി ഭുഞ്ജതോ അനാപത്തി. പൂഗേപി ഏസേവ നയോ. നിമന്തിയമാനോ ഭിക്ഖം ഗഹെസ്സാമീതി ഭണതീതി ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹാ’’തി നിമന്തിയമാനോ
കഥിനസമുട്ഠാനം
പരമ്പരഭോജനസിക്ഖാപദം തതിയം.
൪. കാണമാതാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൩൦. ചതുത്ഥസിക്ഖാപദേ കാണമാതാതി കാണായ മാതാ. സാ കിരസ്സാ ധീതാ അഭിരൂപാ അഹോസി, യേ യേ തം പസ്സന്തി, തേ തേ രാഗേന കാണാ ഹൊന്തി, രാഗന്ധാ ഹൊന്തീതി അത്ഥോ. തസ്മാ പരേസം കാണഭാവകരണതോ ‘‘കാണാ’’തി വിസ്സുതാ അഹോസി. തസ്സാ വസേന മാതാപിസ്സാ ‘‘കാണമാതാ’’തി പാകടാ ജാതാ. ആഗതന്തി ആഗമനം. കിസ്മിം വിയാതി കീദിസം വിയ; ലജ്ജനകം വിയ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. രിത്തഹത്ഥം ഗന്തുന്തി രിത്താ ഹത്ഥാ അസ്മിം ഗമനേ തദിദം രിത്തഹത്ഥം, തം രിത്തഹത്ഥം ഗമനം ഗന്തും ലജ്ജനകം വിയ ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി. പരിക്ഖയം അഗമാസീതി ഉപാസികാ അരിയസാവികാ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ സന്തം അദാതും ന സക്കോതി, തസ്മാ താവ ദാപേസി, യാവ സബ്ബം പരിക്ഖയം അഗമാസി. ധമ്മിയാ കഥായാതി എത്ഥ കാണാപി മാതു അത്ഥായ ദേസിയമാനം ധമ്മം സുണന്തീ ദേസനാപരിയോസാനേ സോതാപന്നാ അഹോസി. ഉട്ഠായാസനാ പക്കാമീതി ആസനതോ ഉട്ഠഹിത്വാ ഗതോ. സോപി പുരിസോ ‘‘സത്ഥാ കിര കാണമാതായ നിവേസനം അഗമാസീ’’തി സുത്വാ കാണം ആനെത്വാ പകതിട്ഠാനേയേവ ഠപേസി.
൨൩൧. ഇമസ്മിം പന വത്ഥുസ്മിം ഉപ്പന്നമത്തേ അപ്പഞ്ഞത്തേയേവ സിക്ഖാപദേ പാഥെയ്യവത്ഥു ഉദപാദി, തസ്മാ അനന്തരമേവ ചേതം ദസ്സേതും ‘‘തേന ഖോ പന സമയേനാ’’തിആദി വുത്തം. സോപി ച ഉപാസകോ അരിയസാവകത്താ സബ്ബമേവ ദാപേസി. തേന വുത്തം – ‘‘പരിക്ഖയം അഗമാസീ’’തി.
൨൩൩. യംകിഞ്ചി പഹേണകത്ഥായാതി പണ്ണാകാരത്ഥായ പടിയത്തം യംകിഞ്ചി അതിരസകമോദകസക്ഖലികാദി സബ്ബം ഇധ പൂവൊത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. യംകിഞ്ചി പാഥെയ്യത്ഥായാതി മഗ്ഗം ഗച്ഛന്താനം അന്തരാമഗ്ഗത്ഥായ പടിയത്തം യംകിഞ്ചി ബദ്ധസത്തുഅബദ്ധസത്തുതിലതണ്ഡുലാദി സബ്ബം ഇധ മന്ഥൊത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. തതോ ചേ ഉത്തരിന്തി സചേപി തതിയം പത്തം ഥൂപീകതം ഗണ്ഹാതി, പൂവഗണനായ പാചിത്തിയം.
ദ്വത്തിപത്തപൂരേ പടിഗ്ഗഹെത്വാതി മുഖവട്ടിയാ ഹെട്ഠിമലേഖായ സമപൂരേ പത്തേ ഗഹെത്വാ. അമുത്ര മയാ ദ്വത്തിപത്തപൂരാതി എത്ഥ സചേ ദ്വേ ഗഹിതാ, ‘‘അത്ര മയാ ദ്വേ പത്തപൂരാ പടിഗ്ഗഹിതാ, ത്വം ഏകം ഗണ്ഹെയ്യാസീ’’തി വത്തബ്ബം. തേനാപി അഞ്ഞം പസ്സിത്വാ ‘‘പഠമം ആഗതേന ദ്വേ പത്തപൂരാ ഗഹിതാ, മയാ ഏകോ, മാ ത്വം ഗണ്ഹീ’’തി വത്തബ്ബം. യേന പഠമം ഏകോ ഗഹിതോ, തസ്സാപി പരമ്പരാരോചനേ ഏസേവ നയോ. യേന പന സയമേവ തയോ ഗഹിതാ, തേന അഞ്ഞം ദിസ്വാ ‘‘മാ ഖോ എത്ഥ പടിഗ്ഗണ്ഹി’’ ച്ചേവ വത്തബ്ബം. പടിക്കമനം നീഹരിത്വാതി ആസനസാലം ഹരിത്വാ, ആസനസാലം ഗച്ഛന്തേന
സംവിഭജിതബ്ബന്തി സചേ തയോ പത്തപൂരാ ഗഹിതാ, ഏകം അത്തനോ ഠപെത്വാ ദ്വേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ദാതബ്ബാ. സച്ചേ ദ്വേ ഗഹിതാ, ഏകം അത്തനോ ഠപെത്വാ ഏകോ സങ്ഘസ്സ ദാതബ്ബോ, യഥാമിത്തം പന ദാതും ന ലബ്ഭതി. യേന ഏകോ ഗഹിതോ, ന തേന കിഞ്ചി അകാമാ ദാതബ്ബം, യഥാരുചി കാതബ്ബം.
൨൩൫. ഗമനേ പടിപ്പസ്സദ്ധേതി അന്തരാമഗ്ഗേ ഉപദ്ദവം വാ ദിസ്വാ അനത്ഥികതായ വാ ‘‘മയം ഇദാനി ന പേസിസ്സാമ, ന ഗമിസ്സാമാ’’തി ഏവം ഗമനേ പടിപ്പസ്സദ്ധേ ഉപച്ഛിന്നേ. ഞാതകാനം പവാരിതാനന്തി ഏതേസം ബഹുമ്പി ദെന്താനം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ അനാപത്തി. അട്ഠകഥാസു പന ‘‘തേസമ്പി പാഥെയ്യപഹേണകത്ഥായ പടിയത്തതോ പമാണമേവ വട്ടതീ’’തി വുത്തം. സേസം ഉത്താനമേവ.
ഛസമുട്ഠാനം
കാണമാതാസിക്ഖാപദം ചതുത്ഥം.
൫. പഠമപവാരണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൩൬. പഞ്ചമസിക്ഖാപദേ ഭിക്ഖൂ ഭുത്താവീ പവാരിതാതി ബ്രാഹ്മണേന ‘‘ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ, യാവ ഇച്ഛഥാ’’തി ഏവം യാവദത്ഥപവാരണായ, സയഞ്ച ‘‘അലം, ആവുസോ, ഥോകം ഥോകം ദേഹീ’’തി ഏവം പടിക്ഖേപപവാരണായ പവാരിതാ. പടിവിസ്സകേതി സാമന്തഘരവാസികേ.
൨൩൭. കാകോരവസദ്ദന്തി കാകാനം ഓരവസദ്ദം; സന്നിപതിത്വാ വിരവന്താനം സദ്ദം. അലമേതം സബ്ബന്തി എത്ഥ തികാരം അവത്വാവ ‘‘അലമേതം സബ്ബം’’ എത്തകം വത്തും വട്ടതി.
൨൩൮-൯. ഭുത്താവീതി ഭുത്തവാ. തത്ഥ ച യസ്മാ യേന ഏകമ്പി സിത്ഥം സങ്ഖാദിത്വാ വാ അസങ്ഖാദിത്വാ പവാരിതോതി കതപവാരണോ, കതപടിക്ഖേപോ. സോപി ച യസ്മാ ന പടിക്ഖേപമത്തേന, അഥ ഖോ പഞ്ചങ്ഗവസേന, തേനസ്സ പദഭാജനേ ‘‘പവാരിതോ നാമ അസനം പഞ്ഞായതീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യസ്മാ ‘‘അസനം പഞ്ഞായതീ’’തി ഇമിനാ വിപ്പകതഭോജനോ, ‘‘പവാരിതോ’’തി വുത്തോ. യോ ച വിപ്പകതഭോജനോ, തേന കിഞ്ചി ഭുത്തം, കിഞ്ചി അഭുത്തം, യഞ്ച ഭുത്തം; തം സന്ധായ ‘‘ഭുത്താവീ’’തിപി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി, തസ്മാ ഭുത്താവീവചനേന വിസും കഞ്ചി അത്ഥസിദ്ധിം ന പസ്സാമ. ‘‘ദിരത്തതിരത്തം, ഛപ്പഞ്ചവാചാഹീ’’തിആദീസു (പാചി॰ ൬൧-൬൨) പന ദിരത്താദിവചനം വിയ പവാരിതപദസ്സ പരിവാരകഭാവേന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതായ ചേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.
അസനം പഞ്ഞായതീതിആദീസു വിപ്പകതഭോജനം ദിസ്സതി, ഭുഞ്ജമാനോ ചേസോ പുഗ്ഗലോ ഹോതീതി അത്ഥോ. ഭോജനം പഞ്ഞായതീതി പവാരണപ്പഹോനകഭോജനം ദിസ്സതി. ഓദനാദീനം ചേ അഞ്ഞതരം പടിക്ഖിപിതബ്ബം ഭോജനം ഹോതീതി അത്ഥോ. ഹത്ഥപാസേ ഠിതോതി പവാരണപ്പഹോനകം ഭോജനം ഗണ്ഹിത്വാ ദായകോ അഡ്ഢതെയ്യഹത്ഥപ്പമാണേ ഓകാസേ ഹോതീതി അത്ഥോ. അഭിഹരതീതി സോ ചേ ദായകോ തസ്സ തം ഭത്തം കായേന അഭിഹരതീതി അത്ഥോ. പടിക്ഖേപോ പഞ്ഞായതീതി പടിക്ഖേപോ ദിസ്സതി; തഞ്ചേ അഭിഹടം സോ ഭിക്ഖു കായേന വാ വാചായ
‘‘പഞ്ചഹി
തത്രായം വിനിച്ഛയോ – ‘‘അസന’’ന്തിആദീസു താവ യഞ്ച അസ്നാതി യഞ്ച ഭോജനം ഹത്ഥപാസേ ഠിതേന അഭിഹടം പടിക്ഖിപതി, തം ‘‘ഓദനോ, കുമ്മാസോ, സത്തു, മച്ഛോ, മംസ’’ന്തി ഇമേസം അഞ്ഞതരമേവ വേദിതബ്ബം. തത്ഥ ഓദനോ നാമ – സാലി, വീഹി, യവോ, ഗോധുമോ, കങ്ഗു, വരകോ, കുദ്രൂസകോതി സത്തന്നം ധഞ്ഞാനം തണ്ഡുലേഹി നിബ്ബത്തോ. തത്ഥ ‘‘സാലീ’’തി അന്തമസോ നീവാരം ഉപാദായ സബ്ബാപി സാലിജാതി. ‘‘വീഹീ’’തി സബ്ബാപി വീഹിജാതി. ‘‘യവഗോധുമേസു’’ ഭേദോ നത്ഥി. ‘‘കങ്ഗൂ’’തി സേതരത്തകാളഭേദാ സബ്ബാപി കങ്ഗുജാതി. ‘‘വരകോ’’തി അന്തമസോ വരകചോരകം ഉപാദായ സബ്ബാ സേതവണ്ണാ വരകജാതി. ‘‘കുദ്രൂസകോ’’തി കാളകോ ദ്രവോ ചേവ സാമാകാദിഭേദാ ച സബ്ബാപി തിണധഞ്ഞജാതി.
നീവാരവരകചോരകാ
യോപി പായാസോ വാ പണ്ണഫലകളീരമിസ്സകാ അമ്ബിലയാഗു വാ ഉദ്ധനതോ ഓതാരിതമത്താ അബ്ഭുണ്ഹാ ഹോതി, ആവജ്ജിത്വാ പിവിതും സക്കാ, ഹത്ഥേന ഗഹിതോകാസേപി ഓധിം ന ദസ്സേതി, പവാരണം ന ജനേതി. സചേ പന ഉസുമായ വിഗതായ സീതലീഭൂതാ ഘനഭാവം ഗച്ഛതി, ഓധിം ദസ്സേതി, പുന പവാരണം ജനേതി. പുബ്ബേ തനുഭാവോ ന രക്ഖതി. സചേപി ദധിതക്കാദീനി ആരോപെത്വാ ബഹുപണ്ണഫലകളീരേ പക്ഖിപിത്വാ മുട്ഠിമത്താപി തണ്ഡുലാ പക്ഖിത്താ ഹൊന്തി, ഭോജനകാലേ ചേ ഓധി പഞ്ഞായതി, പവാരണം ജനേതി. അയാഗുകേ
സുദ്ധരസകോ പന രസകയാഗു വാ ന ജനേതി. ഠപെത്വാ വുത്തധഞ്ഞാനം തണ്ഡുലേ അഞ്ഞേഹി വേണുതണ്ഡുലാദീഹി വാ കന്ദമൂലഫലേഹി വാ യേഹി കേഹിചി കതം ഭത്തമ്പി പവാരണം ന ജനേതി, പഗേവ ഘനയാഗു. സചേ പനെത്ഥ മച്ഛമംസം പക്ഖിപന്തി, ജനേതി. മഹാപച്ചരിയം ‘‘പുപ്ഫഅത്ഥായ ഭത്തമ്പി പവാരണം ജനേതീ’’തി വുത്തം. പുപ്ഫിഅത്ഥായ ഭത്തം നാമ പുപ്ഫിഖജ്ജകത്ഥായ കുഥിതതൂദകേ പക്ഖിപിത്വാ സേദിതതണ്ഡുലാ വുച്ചന്തി. സചേ പന തേ തണ്ഡുലേ സുക്ഖാപെത്വാ ഖാദന്തി, വട്ടതി; നേവ സത്തുസങ്ഖ്യം ന ഭത്തസങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി. പുന തേഹി കതഭത്തം പവാരേതിയേവ. തേ തണ്ഡുലേ സപ്പിതേലാദീസു വാ പചന്തി, പൂവം വാ കരൊന്തി, ന പവാരെന്തി. പുഥുകാ വാ താഹി കതസത്തുഭത്താദീനി വാ ന പവാരെന്തി.
കുമ്മാസോ നാമ യവേഹി കതകുമ്മാസോ. അഞ്ഞേഹി പന മുഗ്ഗാദീഹി കതകുമ്മാസോ പവാരണം ന ജനേതി. സത്തു നാമ സാലിവീഹിയവേഹി കതസത്തു. കങ്ഗുവരകകുദ്രൂസകസീസാനിപി ഭജ്ജിത്വാ ഈസകം
കപ്പിയമംസം ഖാദന്തോ കപ്പിയമംസം പടിക്ഖിപതി, പവാരേതി. കപ്പിയമംസം ഖാദന്തോ അകപ്പിയമംസം പടിക്ഖിപതി, ന പവാരേതി. കസ്മാ? അവത്ഥുതായ. യഞ്ഹി ഭിക്ഖുനോ ഖാദിതും വട്ടതി, തംയേവ പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ ഹോതി. ഇദം പന ജാനന്തോ അകപ്പിയത്താ പടിക്ഖിപതി, അജാനന്തോപി പടിക്ഖിപിതബ്ബട്ഠാനേ ഠിതമേവ പടിക്ഖിപതി നാമ, തസ്മാ ന പവാരേതി. സചേ പന അകപ്പിയമംസം ഖാദന്തോ കപ്പിയമംസം പടിക്ഖിപതി, പവാരേതി. കസ്മാ? വത്ഥുതായ. യഞ്ഹി തേന പടിക്ഖിത്തം, തം പവാരണായ വത്ഥു. യം പന ഖാദതി, തം കിഞ്ചാപി പടിക്ഖിപിതബ്ബട്ഠാനേ ഠിതം, ഖാദിയമാനം പന മംസഭാവം ന ജഹതി, തസ്മാ പവാരേതി. അകപ്പിയമംസം ഖാദന്തോ അകപ്പിയമംസം പടിക്ഖിപതി, പുരിമനയേനേവ ന പവാരേതി. കപ്പിയമംസം വാ അകപ്പിയമംസം വാ ഖാദന്തോ പഞ്ചന്നം ഭോജനാനം യംകിഞ്ചി കപ്പിയഭോജനം പടിക്ഖിപതി, പവാരേതി. കുലദൂസകവെജ്ജകമ്മഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാരോചനസാദിതരൂപിയാദീഹി നിബ്ബത്തം ബുദ്ധപടികുട്ഠം അനേസനായ ഉപ്പന്നം അകപ്പിയഭോജനം പടിക്ഖിപതി, ന പവാരേതി. കപ്പിയഭോജനം വാ അകപ്പിയഭോജനം വാ ഭുഞ്ജന്തോപി കപ്പിയഭോജനം പടിക്ഖിപതി, പവാരേതി. അകപ്പിയഭോജനം പടിക്ഖിപതി, ന പവാരേതീതി സബ്ബത്ഥ വുത്തനയേനേവ കാരണം വേദിതബ്ബം.
ഏവം ഹത്ഥപാസേ ഠിതോതി എത്ഥ പന സചേ ഭിക്ഖു നിസിന്നോ ഹോതി, ആസനസ്സ പച്ഛിമന്തതോ പട്ഠായ, സചേ ഠിതോ, പണ്ഹിഅന്തതോ പട്ഠായ, സചേ നിപന്നോ, യേന പസ്സേന നിപന്നോ, തസ്സ പാരിമന്തതോ പട്ഠായ, ദായകസ്സ നിസിന്നസ്സ വാ ഠിതസ്സ വാ നിപന്നസ്സ വാ ഠപെത്വാ പസാരിതഹത്ഥം യം ആസന്നതരം അങ്ഗം, തസ്സ ഓരിമന്തേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ അഡ്ഢതെയ്യഹത്ഥോ ‘‘ഹത്ഥപാസോ’’തി വേദിതബ്ബോ. തസ്മിം ഠത്വാ അഭിഹടം പടിക്ഖിപന്തസ്സേവ പവാരണാ ഹോതി, ന തതോ പരം.
അഭിഹരതീതി ഹത്ഥപാസബ്ഭന്തരേ ഠിതോ ഗഹണത്ഥം ഉപനാമേതി. സചേ പന അനന്തരനിസിന്നോപി ഭിക്ഖു ഹത്ഥേ വാ ഊരൂസു വാ ആധാരകേ വാ ഠിതപത്തം അനഭിഹരിത്വാവ ‘‘ഭത്തം ഗണ്ഹാ’’തി വദതി, തം പടിക്ഖിപതോ
പരിവേസനായ ഏകോ ഏകേന ഹത്ഥേന ഓദനപച്ഛിം ഏകേന കടച്ഛും ഗഹെത്വാ ഭിക്ഖൂ പരിവിസതി,
പടിക്ഖേപോ പഞ്ഞായതീതി എത്ഥ വാചായ അഭിഹടം പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ നത്ഥി. കായേന അഭിഹടം പന കായേന വാ വാചായ വാ പടിക്ഖിപന്തസ്സ പവാരണാ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.
തത്ഥ കായേന പടിക്ഖേപോ നാമ അങ്ഗുലിം വാ ഹത്ഥം വാ മച്ഛികബീജനിം വാ ചീവരകണ്ണം വാ ചാലേതി, ഭമുകായ വാ ആകാരം കരോതി, കുദ്ധോ വാ ഓലോകേതി, വാചായ പടിക്ഖേപോ നാമ ‘‘അല’’ന്തി വാ, ‘‘ന ഗണ്ഹാമീ’’തി വാ, ‘‘മാ ആകിരാ’’തി വാ, ‘‘അപഗച്ഛാ’’തി വാ വദതി; ഏവം യേന കേനചി ആകാരേന കായേന വാ വാചായ വാ പടിക്ഖിത്തേ പവാരണാ ഹോതി.
ഏകോ അഭിഹടേ ഭത്തേ പവാരണായ ഭീതോ ഹത്ഥ അപനെത്വാ പുനപ്പുനം പത്തേ ഓദനം ആകിരന്തം ‘‘ആകിര ആകിര
ഏകോ സമംസകം രസം അഭിഹരിത്വാ ‘‘രസം ഗണ്ഹഥാ’’തി വദതി, തം സുത്വാ പടിക്ഖിപതോ പവാരണാ നത്ഥി. ‘‘മച്ഛരസം മംസരസ’’ന്തി വുത്തേ പടിക്ഖിപതോ ഹോതി, ‘‘ഇദം ഗണ്ഹഥാ’’തി വുത്തേപി ഹോതിയേവ. മംസം വിസും കത്വാ ‘‘മംസരസം ഗണ്ഹഥാ’’തി വദതി, തത്ഥ ചേ സാസപമത്തമ്പി മംസഖണ്ഡം അത്ഥി
മംസരസേന ആപുച്ഛന്തം മഹാഥേരോ ‘‘മുഹുത്തം ആഗമേഹീ’’തി വത്വാ ‘‘ഥാലകം ആവുസോ ആഹരാ’’തി ആഹ. എത്ഥ കഥന്തി? മഹാസുമത്ഥേരോ താവ ‘‘അഭിഹാരകസ്സ ഗമനം പഠമം ഉപച്ഛിന്നം, തസ്മാ പവാരേതീ’’തി ആഹ. മഹാപദുമത്ഥേരോ പന ‘‘അയം കുഹിം ഗച്ഛതി, കീദിസം ഏതസ്സ ഗമനം, ഗണ്ഹന്തസ്സാപി നാമ പവാരണാ അത്ഥീ’’തി വത്വാ ‘‘ന പവാരേതീ’’തി ആഹ. കളീരപനസാദീഹി മിസ്സെത്വാ മംസം പചന്തി, തം ഗഹെത്വാ ‘‘കളീരസൂപം ഗണ്ഹഥ, പനസബ്യഞ്ജനം ഗണ്ഹഥാ’’തി വദന്തി, ഏവമ്പി ന പവാരേതി. കസ്മാ? അപവാരണാരഹസ്സ നാമേന വുത്തത്താ. സചേ പന ‘‘മച്ഛസൂപം മംസസൂപ’’ന്തി വാ ‘‘ഇമം ഗണ്ഹഥാ’’തി വാ വദന്തി, പവാരേതി. മംസകരമ്ബകോ നാമ ഹോതി, തം ദാതുകാമോപി ‘‘കരമ്ബകം ഗണ്ഹഥാ’’തി വദതി, വട്ടതി; ന പവാരേതി. ‘‘മംസകരമ്ബക’’ന്തി വാ ‘‘ഇദ’’ന്തി വാ വുത്തേ പന പവാരേതി. ഏസേവ നയോ സബ്ബേസു മച്ഛമംസമിസ്സകേസു.
യോ പന നിമന്തനേ ഭുഞ്ജമാനോ മംസം അഭിഹടം ‘‘ഉദ്ദിസ്സ
യോ പന ഗച്ഛന്തോ പവാരേതി, സോ ഗച്ഛന്തോവ ഭുഞ്ജിതും ലഭതി. കദ്ദമം വാ ഉദകം വാ പത്വാ
അനതിരിത്തന്തി ന അതിരിത്തം; ന അധികന്തി അത്ഥോ. തം പന യസ്മാ കപ്പിയകതാദീഹി സത്തഹി വിനയകമ്മാകാരേഹി അകതം വാ ഗിലാനസ്സ അനധികം വാ ഹോതി, തസ്മാ പദഭാജനേ ‘‘അകപ്പിയകത’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അകപ്പിയകതന്തി യം തത്ഥ ഫലം വാ കന്ദമൂലാദി വാ പഞ്ചഹി സമണകപ്പേഹി കപ്പിയം അകതം; യഞ്ച അകപ്പിയമംസം വാ അകപ്പിയഭോജനം വാ, ഏതം അകപ്പിയം നാമ. തം അകപ്പിയം ‘‘അലമേതം സബ്ബ’’ന്തി ഏവം അതിരിത്തം കതമ്പി അകപ്പിയകതന്തി വേദിതബ്ബം. അപ്പടിഗ്ഗഹിതകതന്തി ഭിക്ഖുനാ അപ്പടിഗ്ഗഹിതംയേവ പുരിമനയേനേവ അതിരിത്തം കതം. അനുച്ചാരിതകതന്തി കപ്പിയം കാരാപേതും ആഗതേന ഭിക്ഖുനാ ഈസകമ്പി അനുക്ഖിത്തം വാ അനപനാമിതം വാ കതം. അഹത്ഥപാസേ കതന്തി കപ്പിയം കാരാപേതും ആഗതസ്സ ഹത്ഥപാസതോ ബഹി ഠിതേന കതം. അഭുത്താവിനാ കതന്തി യോ ‘‘അലമേതം സബ്ബ’’ന്തി അതിരിത്തം കരോതി, തേന പവാരണപ്പഹോനകം ഭോജനം അഭുത്തേന കതം. ഭുത്താവിനാ പവാരിതേന ആസനാ വുട്ഠിതേന കതന്തി ഇദം ഉത്താനമേവ. അലമേതം സബ്ബന്തി അവുത്തന്തി വചീഭേദം കത്വാ ഏവം അവുത്തം ഹോതി. ഇതി ഇമേഹി
അതിരിത്തം പന തസ്സേവ പടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബം. അപിചെത്ഥ ഭുത്താവിനാ കതം ഹോതീതി അനന്തരേ നിസിന്നസ്സ സഭാഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ പത്തതോ ഏകമ്പി സിത്ഥം വാ മംസഹീരം വാ ഖാദിത്വാ കതമ്പി ഭുത്താവിനാവ കതം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. ആസനാ അവുട്ഠിതേനാതി എത്ഥ പന അസമ്മോഹത്ഥം അയം ‘‘യേന അകത’’ന്തി അഞ്ഞേന ഭിക്ഖുനാ യേന പഠമം ന കതം, തേന കാതബ്ബം. ‘‘യഞ്ച അകത’’ന്തി യേന പഠമം കപ്പിയം കതം, തേനാപി യം അകതം തം കാതബ്ബം. പഠമഭാജനേ പന കാതും ന ലബ്ഭതി. തത്ഥ ഹി കരിയമാനം പഠമം കതേന സദ്ധിം കതം ഹോതി, തസ്മാ അഞ്ഞസ്മിം ഭാജനേ കാതും വട്ടതീതി അധിപ്പായോ. ഏവം കതം പന തേന ഭിക്ഖുനാ പഠമം കതേന സദ്ധിം ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.
കപ്പിയം കരൊന്തേന ച ന കേവലം പത്തേയേവ, കുണ്ഡേപി പച്ഛിയമ്പി യത്ഥ കത്ഥചി പുരതോ ഠപെത്വാ ഓനാമിതഭാജനേ കാതബ്ബം. തം സചേപി ഭിക്ഖുസതം പവാരിതം ഹോതി, സബ്ബേസം ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, അപ്പവാരിതാനമ്പി വട്ടതി. യേന പന കപ്പിയം കതം, തസ്സ ന വട്ടതി. സചേപി പവാരെത്വാ പിണ്ഡായ പവിട്ഠം ഭിക്ഖും പത്തം ഗഹെത്വാ അവസ്സം ഭുഞ്ജനകേ മങ്ഗലനിമന്തനേ നിസീദാപെന്തി, അതിരിത്തം കാരെത്വാവ ഭുഞ്ജിതബ്ബം. സചേ തത്ഥ അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു നത്ഥി, ആസനസാലം വാ വിഹാരം വാ പത്തം പേസെത്വാ കാരേതബ്ബം. കപ്പിയം കരൊന്തേന പന അനുപസമ്പന്നസ്സ ഹത്ഥേ ഠിതം ന കാതബ്ബം. സചേ ആസനസാലായം അബ്യത്തോ ഭിക്ഖു ഹോതി, സയം ഗന്ത്വാ കപ്പിയം കാരാപെത്വാ ആനെത്വാ ഭുഞ്ജിതബ്ബം.
ഗിലാനാതിരിത്തന്തി
൨൪൧. സതി പച്ചയേതി യാമകാലികം പിപാസായ സതി പിപാസച്ഛേദനത്ഥം, സത്താഹകാലികം യാവജീവികഞ്ച
കഥിനസമുട്ഠാനം – കായവാചതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയാകിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
പഠമപവാരണസിക്ഖാപദം പഞ്ചമം.
൬. ദുതിയപവാരണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൪൨. ഛട്ഠസിക്ഖാപദേ – അനാചാരം ആചരതീതി പണ്ണത്തിവീതിക്കമം കരോതി. ഉപനന്ധീതി ഉപനാഹം ജനെന്തോ തസ്മിം പുഗ്ഗലേ അത്തനോ കോധം ബന്ധി; പുനപ്പുനം ആഘാതം ജനേസീതി അത്ഥോ. ഉപനദ്ധോ ഭിക്ഖൂതി സോ ജനിതഉപനാഹോ ഭിക്ഖു.
൨൪൩. അഭിഹട്ഠും പവാരെയ്യാതി അഭിഹരിത്വാ ‘‘ഹന്ദ ഭിക്ഖു ഖാദ വാ ഭുഞ്ജ വാ’’തി ഏവം പവാരെയ്യ. പദഭാജനേ പന ‘‘ഹന്ദ ഭിക്ഖൂ’’തിആദിം അനുദ്ധരിത്വാ സാധാരണമേവ അഭിഹട്ഠും പവാരണായ അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘യാവതകം ഇച്ഛസി താവതകം ഗണ്ഹാഹീ’’തി വുത്തം. ജാനന്തി പവാരിതഭാവം ജാനന്തോ. തം പനസ്സ ജാനനം യസ്മാ തീഹാകാരേഹി ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ജാനാതി നാമ സാമം വാ ജാനാതീ’’തിആദിനാ നയേന പദഭാജനം വുത്തം. ആസാദനാപെക്ഖോതി ആസാദനം ചോദനം മങ്കുകരണഭാവം അപെക്ഖമാനോ.
പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി യസ്സ അഭിഹടം തസ്മിം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തേ അഭിഹാരകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദുക്കടം. ഇതരസ്സ പന സബ്ബോ ആപത്തിഭേദോ പഠമസിക്ഖാപദേ വുത്തോ, ഇമസ്മിം പന സിക്ഖാപദേ സബ്ബാ ആപത്തിയോ അഭിഹാരകസ്സേവ വേദിതബ്ബാ. സേസം പഠമസിക്ഖാപദേ വുത്തനയത്താ പാകടമേവ.
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.
ദുതിയപവാരണസിക്ഖാപദം ഛട്ഠം.
൭. വികാലഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൪൭. സത്തമസിക്ഖാപദേ ഗിരഗ്ഗസമജ്ജോതി ഗിരിമ്ഹി അഗ്ഗസമജ്ജോ, ഗിരിസ്സ വാ അഗ്ഗദേസേ സമജ്ജോ. സോ കിര സത്തമേ ദിവസേ ഭവിസ്സതീതി ‘‘മനുസ്സാ സത്തരസവഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ പസ്സിത്വാ’’തിആദി.
൨൪൮-൯. വികാലേതി വിഗതേ കാലേ. കാലോതി ഭിക്ഖൂനം ഭോജനകാലോ അധിപ്പേതോ, സോ ച സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന മജ്ഝന്ഹികോ, തസ്മിം വീതിവത്തേതി അധിപ്പായോ. തേനേവസ്സ പദഭാജനേ ‘‘വികാലോ നാമ മജ്ഝന്ഹികേ വീതിവത്തേ യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ’’തി വുത്തം, ഠിതമജ്ഝന്ഹികോപി കാലസങ്ഗഹം ഗച്ഛതി. തതോ പട്ഠായ പന ഖാദിതും വാ ഭുഞ്ജിതും വാ ന സക്കാ, സഹസാ പിവിതും സക്കാ ഭവെയ്യ, കുക്കുച്ചകേന പന ന കത്തബ്ബം. കാലപരിച്ഛേദജാനനത്ഥഞ്ച കാലത്ഥമ്ഭോ യോജേതബ്ബോ, കാലന്തരേവ ഭത്തകിച്ചം കാതബ്ബം.
അവസേസം ഖാദനീയം നാമാതി എത്ഥ യം താവ സക്ഖലിമോദകാദിപുബ്ബണ്ണാപരണ്ണമയം, തത്ഥ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. യമ്പി വനമൂലാദിപ്പഭേദം ആമിസഗതികം ഹോതി, സെയ്യഥിദം – മൂലഖാദനീയം കന്ദഖാദനീയം മൂളാലഖാദനീയം മത്ഥകഖാദനീയം ഖന്ധഖാദനീയം തചഖാദനീയം പത്തഖാദനീയം പുപ്ഫഖാദനീയം ഫലഖാദനീയം അട്ഠിഖാദനീയം പിട്ഠഖാദനീയം നിയ്യാസഖാദനീയന്തി, ഇദമ്പി ഖാദനീയസങ്ഖ്യമേവ ഗച്ഛതി.
തത്ഥ പന ആമിസഗതികസല്ലക്ഖണത്ഥം ഇദം മുഖമത്തനിദസ്സനം – മൂലഖാദനീയേ താവ മൂലകമൂലം ഖാരകമൂലം ചച്ചുമൂലം തമ്ബകമൂലം തണ്ഡുലെയ്യകമൂലം വത്ഥുലെയ്യകമൂലം വജകലിമൂലം ജജ്ഝരീമൂലന്തി ഏവമാദീനി സൂപെയ്യപണ്ണമൂലാനി
‘‘അനുജാനാമി
വുത്താനി, താനി യാവജീവികാനി. തേസം ചൂളപഞ്ചമൂലം മഹാപഞ്ചമൂലന്തിആദിനാ നയേന ഗണിയമാനാനം ഗണനായ അന്തോ നത്ഥി. ഖാദനീയത്ഥം ഭോജനീയത്ഥഞ്ച ഫരണാഭാവോയേവ പന തേസം ലക്ഖണം. തസ്മാ യംകിഞ്ചി മൂലം തേസു തേസു ജനപദേസു പകതിആഹാരവസേന മനുസ്സാനം ഖാദനീയത്ഥം ഭോജനീയത്ഥഞ്ച ഫരതി, തം യാവകാലികം; ഇതരം യാവജീവികന്തി വേദിതബ്ബം. തേസു ബഹും വത്വാപി ഹി ഇമസ്മിംയേവ ലക്ഖണേ ഠാതബ്ബം. നാമസഞ്ഞാസു പന വുച്ചമാനാസു തം തം നാമം അജാനന്താനം സമ്മോഹോയേവ ഹോതി, തസ്മാ നാമസഞ്ഞായ ആദരം അകത്വാ ലക്ഖണമേവ ദസ്സിതം.
യഥാ ച മൂലേ; ഏവം കന്ദാദീസുപി യം ലക്ഖണം ദസ്സിതം, തസ്സേവ വസേന വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. യഞ്ച തം പാളിയം ഹലിദ്ദാദി അട്ഠവിധം വുത്തം, തസ്സ ഖന്ധതചപുപ്ഫഫലമ്പി സബ്ബം യാവജീവികന്തി വുത്തം.
കന്ദഖാദനീയേ
ഖീരവല്ലികന്ദോ അധോതോ യാവജീവികോ, ധോതോ യാവകാലികോ. ഖീരകാകോലീജീവികഉസഭകലസുണാദികന്ദാ പന യാവജീവികാ. തേ പാളിയം – ‘‘യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി മൂലാനി ഭേസജ്ജാനീ’’തി ഏവം മൂലഭേസജ്ജസങ്ഗഹേനേവ സങ്ഗഹിതാ.
മൂളാലഖാദനീയേ പന പദുമമൂളാലം പുണ്ഡരീകമുളാലസദിസമേവ. ഏരകമൂലം കന്ദുലമൂലന്തി ഏവമാദി
മത്ഥകഖാദനീയേ താലഹിന്താലകുന്താലകേതകനാളികേരപൂഗരുക്ഖഖജ്ജൂരീവെത്തഏരകകദലീനം കളീരസങ്ഖാതാ മത്ഥകാ വേണുകളീരോ നളകളീരോ ഉച്ഛുകളീരോ മൂലകകളീരോ സാസപകളീരോ സതാവരികളീരോ സത്തന്നം ധഞ്ഞാനം കളീരാതി ഏവമാദി തേസു തേസു ജനപദേസു പകതിആഹാരവസേന മനുസ്സാനം ഖാദനീയത്ഥം ഭോജനീയത്ഥഞ്ച ഫരണകോ രുക്ഖവല്ലിആദീനം മത്ഥകോ യാവകാലികോ. ഹലിദ്ദിസിങ്ഗിവേരവചമകചിലസുണാനംകളീരാ താലഹിന്താലകുന്താലനാളികേരകളീരാനഞ്ച ഛിന്ദിത്വാ പാതിതോ ജരട്ഠബുന്ദോ യാവജീവികോ.
ഖന്ധഖാദനീയേ
തചഖാദനീയേ ഉച്ഛുതചോവ ഏകോ യാവകാലികോ, സോപി സരസോ. സേസോ സബ്ബോ യാവജീവികോ. തേസം പന മത്ഥകഖന്ധതചാനം തിണ്ണം പാളിയം കസാവഭേസജ്ജേന സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം –
‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കസാവാനി ഭേസജ്ജാനി നിമ്ബകസാവം, കുടജകസാവം, പടോലകസാവം, ഫഗ്ഗവകസാവം നത്തമാലകസാവം, യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി കസാവാനി ഭേസജ്ജാനി നേവ ഖാദനീയേ ഖാദനീയത്ഥം ഫരന്തി, ന ഭോജനീയേ ഭോജനീയത്ഥം ഫരന്തീ’’തി (മഹാവ॰ ൨൬൩).
എത്ഥ ഹി ഏതേസമ്പി സങ്ഗഹോ സിജ്ഝതി. വുത്തകസാവാനി ച സബ്ബാനി കപ്പിയാനീതി വേദിതബ്ബാനി.
പത്തഖാദനീയേ
യാനി വാ പനഞ്ഞാനി പാളിയം –
‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പണ്ണാനി ഭേസജ്ജാനി നിമ്ബപണ്ണം കുടജപണ്ണം പടോലപണ്ണം സുലസിപണ്ണം കപ്പാസകപണ്ണം യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി
വുത്താനി, താനി യാവജീവികാനി. ന കേവലഞ്ച പണ്ണാനിയേവ തേസം
പുപ്ഫഖാദനീയേ മൂലകപുപ്ഫം ഖാരകപുപ്ഫം ചച്ചുപുപ്ഫം തമ്ബകപുപ്ഫം വജകലിപുപ്ഫം ജജ്ഝരീപുപ്ഫം ചൂളനിപ്ഫാവപുപ്ഫം മഹാനിപ്ഫാവപുപ്ഫം കസേരുകപുപ്ഫം നാളികേരതാലകേതകാനം തരുണപുപ്ഫാനി സേതവരണപുപ്ഫം സിഗ്ഗുപുപ്ഫം ഉപ്പലപദുമജാതികാനം പുപ്ഫാനി കണ്ണികമത്തം അഗന്ധികപുപ്ഫം കളീരപുപ്ഫം ജീവന്തീപുപ്ഫന്തി ഏവമാദി തേസു തേസു ജനപദേസു പകതിആഹാരവസേന മനുസ്സാനം ഖാദനീയത്ഥം ഭോജനീയത്ഥഞ്ച ഫരണകപുപ്ഫം യാവകാലികം. അസോകബകുലകുയ്യകപുന്നാഗചമ്പകജാതികണവീരകണികാരകുന്ദനവമാലികമല്ലികാദീനം പന പുപ്ഫം യാവജീവികം തസ്സ ഗണനായ അന്തോ നത്ഥി. പാളിയം പനസ്സ കസാവഭേസജ്ജേനേവ സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ.
ഫലഖാദനീയേ പനസലബുജതാലനാളികേരഅമ്ബജമ്ബൂഅമ്ബാടകതിന്തിണികമാതുലുങ്ഗകപിത്ഥലാബുകുമ്ഭണ്ഡപുസ്സഫലതിമ്ബരൂസകതിപുസവാതിങ്ഗണചോചമോചമധുകാദീനം ഫലാനി യാനി ലോകേ തേസു
‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ഫലാനി ഭേസജ്ജാനി – ബിലങ്ഗം, പിപ്ഫലിം, മരിചം, ഹരീതകം, വിഭീതകം, ആമലകം, ഗൊട്ഠഫലം, യാനി
വുത്താനി, താനി യാവജീവികാനി. തേസമ്പി അപരിപക്കാനി അച്ഛിവ ബിമ്ബവരണകേതകകാസ്മരീആദീനം ഫലാനി ജാതിഫലം കടുകഫലം ഏളാ തക്കോലന്തി ഏവം നാമവസേന ന സക്കാ പരിയന്തം ദസ്സേതും.
അട്ഠിഖാദനീയേ
പിട്ഠഖാദനീയേ സത്തന്നം താവ ധഞ്ഞാനം ധഞ്ഞാനുലോമാനം അപരണ്ണാനഞ്ച പിട്ഠം പനസപിട്ഠം ലബുജപിട്ഠം അമ്ബാടകപിട്ഠം സാലപിട്ഠം ധോതകതാലപിട്ഠഞ്ച ഖീരവല്ലിപിട്ഠഞ്ചാതി ഏവമാദീനി തേസു തേസു ജനപദേസു പകതിആഹാരവസേന മനുസ്സാനം ഖാദനീയത്ഥം ഭോജനീയത്ഥഞ്ച ഫരണകാനി പിട്ഠാനി യാവകാലികാനി. അധോതകം താലപിട്ഠം ഖീരവല്ലിപിട്ഠം അസ്സഗന്ധാദിപിട്ഠാനി ച യാവജീവികാനി. തേസം പാളിയം കസാവേഹി ച മൂലഫലേഹി ച സങ്ഘഹോ വേദിതബ്ബോ.
നിയ്യാസഖാദനീയേ ഏകോ ഉച്ഛുനിയ്യാസോവ സത്താഹകാലികോ. സേസാ ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, ജതൂനി ഭേസജ്ജാനി – ഹിങ്ഗും ഹിങ്ഗുജതും ഹിങ്ഗുസിപാടികം തകം തകപത്തിം തകപണ്ണിം സജ്ജുലസം യാനി വാ പനഞ്ഞാനിപി അത്ഥി ജതൂനി ഭേസജ്ജാനീ’’തി (മഹാവ॰ ൨൬൩) ഏവം പാളിയം വുത്തനിയ്യാസാ യാവജീവികാ. തത്ഥ യേവാപനകവസേന സങ്ഗഹിതാനം അമ്ബനിയ്യാസോ കണികാരനിയ്യാസോതി ഏവം നാമവസേന ന സക്കാ പരിയന്തം ദസ്സേതും. ഏവം ഇമേസു മൂലഖാദനീയാദീസു
ഭോജനീയം നാമ പഞ്ച ഭോജനാനീതിആദിമ്ഹി യം വത്തബ്ബം തം വുത്തമേവ. ഖാദിസ്സാമി ഭുഞ്ജിസ്സാമീതി, പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി യോ ഭിക്ഖു വികാലേ ഏതം ഖാദനീയം ഭോജനീയഞ്ച പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, തസ്സ പടിഗ്ഗഹണേ താവ ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
ഏളകലോമസമുട്ഠാനം – കായതോ ച കായചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
വികാലഭോജനസിക്ഖാപദം സത്തമം.
൮. സന്നിധികാരകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൫൨. അട്ഠമസിക്ഖാപദേ ബേലട്ഠസീസോ നാമ ജടിലസഹസ്സബ്ഭന്തരോ മഹാഥേരോ. അരഞ്ഞേ വിഹരതീതി ജേതവനസ്സ അവിദൂരേ പധാനഘരേ ഏകസ്മിം ആവാസേ വസതി. സുക്ഖകുരന്തി അസൂപബ്യഞ്ജനം ഓദനം. സോ കിര അന്തോഗാമേ ഭുഞ്ജിത്വാ പച്ഛാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ താദിസം ഓദനം ആഹരതി, തഞ്ച ഖോ അപ്പിച്ഛതായ, ന പച്ചയഗിദ്ധതായ. ഥേരോ കിര സത്താഹം നിരോധസമാപത്തിയാ വീതിനാമെത്വാ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ തം പിണ്ഡപാതം ഉദകേന തേമെത്വാ ഭുഞ്ജതി, തതോ പുന സത്താഹം സമാപത്തിയാ നിസീദതി. ഏവം ദ്വേപി തീണിപി ചത്താരിപി സത്താഹാനി വീതിനാമെത്വാ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസതി. തേന വുത്തം – ‘‘ചിരേന ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസതീ’’തി.
൨൫൩. കാരോ കരണം കിരിയാതി അത്ഥതോ ഏകം, സന്നിധികാരോ അസ്സാതി സന്നിധികാരം; സന്നിധികാരമേവ സന്നിധികാരകം. പടിഗ്ഗഹെത്വാ ഏകരത്തം വീതിനാമിതസ്സേതം അധിവചനം. തേനേവസ്സ പദഭാജനേ വുത്തം – ‘‘സന്നിധികാരകം നാമ അജ്ജ പടിഗ്ഗഹിതം അപരജ്ജൂ’’തി.
പടിഗ്ഗണ്ഹാതി ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി ഏവം സന്നിധികതം യംകിഞ്ചി യാവകാലികം വാ യാമകാലികം വാ അജ്ഝോഹരിതുകാമതായ ഗണ്ഹന്തസ്സ പടിഗ്ഗഹണേ താവ ആപത്തി ദുക്കടസ്സ. അജ്ഝോഹരതോ പന ഏകമേകസ്മിം അജ്ഝോഹാരേ പാചിത്തിയം. സചേപി പത്തോ ദുദ്ധോതോ ഹോതി, യം അങ്ഗുലിയാ ഘംസന്തസ്സ ലേഖാ പഞ്ഞായതി, ഗണ്ഠികപത്തസ്സ വാ ഗണ്ഠികന്തരേ സ്നേഹോ പവിട്ഠോ ഹോതി, സോ
അകപ്പിയമംസേസു
൨൫൫. സത്താഹകാലികം യാവജീവികം ആഹാരത്ഥായാതി ആഹാരത്ഥായ പടിഗ്ഗണ്ഹതോ പടിഗ്ഗഹണപച്ചയാ താവ ദുക്കടം, അജ്ഝോഹരതോ പന സചേ നിരാമിസം ഹോതി, അജ്ഝോഹാരേ അജ്ഝോഹാരേ ദുക്കടം. അഥ ആമിസസംസട്ഠം പടിഗ്ഗഹെത്വാ ഠപിതം ഹോതി, യഥാവത്ഥുകം പാചിത്തിയമേവ.
൨൫൬. അനാപത്തി യാവകാലികന്തിആദിമ്ഹി വികാലഭോജനസിക്ഖാപദേ നിദ്ദിട്ഠം ഖാദനീയഭോജനീയം യാവ മജ്ഝന്തികസങ്ഖാതോ കാലോ, താവ ഭുഞ്ജിതബ്ബതോ യാവകാലികം. സദ്ധിം അനുലോമപാനേഹി അട്ഠവിധം പാനം യാവ രത്തിയാ പച്ഛിമയാമസങ്ഖാതോ യാമോ, താവ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതോ യാമോ കാലോ അസ്സാതി യാമകാലികം. സപ്പിആദി പഞ്ചവിധം ഭേസജ്ജം സത്താഹം നിധേതബ്ബതോ സത്താഹോ കാലോ അസ്സാതി സത്താഹകാലികം. ഠപെത്വാ ഉദകം അവസേസം സബ്ബമ്പി യാവജീവം പരിഹരിത്വാ സതി പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതോ യാവജീവകന്തി വുച്ചതി
തത്ഥ അരുണോദയേവ പടിഗ്ഗഹിതം യാവകാലികം സതക്ഖത്തുമ്പി നിദഹിത്വാ യാവകാലോ നാതിക്കമതി
ഏളകലോമസമുട്ഠാനം
സന്നിധികാരകസിക്ഖാപദം അട്ഠമം.
൯. പണീതഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൫൭. നവമസിക്ഖാപദേ – പണീതഭോജനാനീതി ഉത്തമഭോജനാനി. കസ്സ സമ്പന്നം ന മനാപന്തി സമ്പത്തിയുത്തം കസ്സ ന പിയം. സാദുന്തി സുരസം.
൨൫൯. യോ പന ഭിക്ഖു ഏവരൂപാനി പണീതഭോജനാനി അഗിലാനോ അത്തനോ അത്ഥായ വിഞ്ഞാപെത്വാ ഭുഞ്ജെയ്യാതി എത്ഥ സുദ്ധാനി സപ്പിആദീനി വിഞ്ഞാപെത്വാ ഭുഞ്ജന്തോ പാചിത്തിയം നാപജ്ജതി, സേഖിയേസു സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിദുക്കടം ആപജ്ജതി, ഓദനസംസട്ഠാനി പന വിഞ്ഞാപെത്വാ ഭുഞ്ജന്തോ പാചിത്തിയം ആപജ്ജതീതി വേദിതബ്ബോ, അയം കിരെത്ഥ അധിപ്പായോ. തേനേവ ച ‘‘പണീതാനീ’’തി അവത്വാ ‘‘പണീതഭോജനാനീ’’തി സുത്തേ വുത്തം. ‘‘പണീതാനീ’’തി ഹി വുത്തേ സപ്പിആദീനംയേവ ഗഹണം ഹോതി, ‘‘പണീതഭോജനാനീ’’തി വുത്തേ പന പണീതസംസട്ഠാനി സത്തധഞ്ഞനിബ്ബത്താനി ഭോജനാനി പണീതഭോജനാനീതി അയമത്ഥോ പഞ്ഞായതി.
ഇദാനി വിഞ്ഞാപേതി പയോഗേ ദുക്കടന്തിആദീസു അയം വിനിച്ഛയോ – ‘‘സപ്പിനാ ഭത്തം ദേഹി, സപ്പിം ആകിരിത്വാ ദേഹി, സപ്പിമിസ്സകം കത്വാ ദേഹി, സഹസപ്പിനാ ദേഹി, സപ്പിഞ്ച ഭത്തഞ്ച ദേഹീ’’തി വിഞ്ഞാപെന്തസ്സ വിഞ്ഞത്തിയാ ദുക്കടം, പടിഗ്ഗഹണേ ദുക്കടം, അജ്ഝോഹാരേ പാചിത്തിയം. ‘‘സപ്പിഭത്തം ദേഹീ’’തി വുത്തേ പന യസ്മാ സാലിഭത്തം വിയ സപ്പിഭത്തം നാമ നത്ഥി; തസ്മാ സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിദുക്കടമേവ വേദിതബ്ബം.
സചേ
‘‘കപ്പിയസപ്പിനാ ദേഹീ’’തി വുത്തേ അകപ്പിയസപ്പിനാ ദേതി, വിസങ്കേതമേവ. ‘‘അകപ്പിയസപ്പിനാതി വുത്തേ അകപ്പിയസപ്പിനാ ദേതി, പടിഗ്ഗഹണേപി പരിഭോഗേപി ദുക്കടമേവ. അകപ്പിയസപ്പിമ്ഹി അസതി പുരിമനയേനേവ അകപ്പിയനവനീതാദീനി ദേതി ‘‘സപ്പിം കത്വാ ഭുഞ്ജാ’’തി അകപ്പിയസപ്പിനാവ ദിന്നം ഹോതി. ‘‘അകപ്പിയസപ്പിനാ’’തി വുത്തേ കപ്പിയേന ദേതി, വിസങ്കേതം. ‘‘സപ്പിനാ’’തി വുത്തേ സേസേസു നവനീതാദീസു അഞ്ഞതരേന ദേതി, വിസങ്കേതമേവ. ഏസ നയോ നവനീതേന ദേഹീതിആദീസുപി. യേന യേന ഹി വിഞ്ഞത്തി ഹോതി, തസ്മിം വാ തസ്സ മൂലേ വാ ലദ്ധേ, തം തം ലദ്ധമേവ ഹോതി.
സചേ പന അഞ്ഞം പാളിയാ ആഗതം വാ അനാഗതം വാ ദെന്തി, വിസങ്കേതം. പാളിയം ആഗതനവനീതാദീനി ഠപെത്വാ അഞ്ഞേഹി നവനീതാദീഹി വിഞ്ഞാപെന്തസ്സ ദുക്കടം. യഥാ ച ‘‘സപ്പിഭത്തം ദേഹീ’’തി വുത്തേ സാലിഭത്തസ്സ വിയ സപ്പിഭത്തസ്സ അഭാവാ സൂപോദനവിഞ്ഞത്തിദുക്കടമേവ ഹോതീതി വുത്തം. ഏവം നവനീതഭത്തം ദേഹീതിആദീസുപി. പടിപാടിയാ ഏകമേകം വിത്ഥാരെത്വാ വുച്ചമാനേപി ഹി അയമേവത്ഥോ വത്തബ്ബോ സിയാ, സോ ച സങ്ഖേപേനപി സക്കാ ഞാതും, കിം തത്ഥ വിത്ഥാരേന? തേന വുത്തം – ‘‘ഏസ നയോ നവനീതേന ദേഹീതിആദീസുപീ’’തി.
സചേ പന സബ്ബേഹിപി സപ്പിആദീഹി ഏകട്ഠാനേ വാ നാനാട്ഠാനേ വാ വിഞ്ഞാപെത്വാ പടിലദ്ധം ഏകഭാജനേ ആകിരിത്വാ ഏകരസം കത്വാ തതോ കുസഗ്ഗേനാപി ജിവ്ഹഗ്ഗേ ബിന്ദും ഠപെത്വാ അജ്ഝോഹരതി, നവ പാചിത്തിയാനി ആപജ്ജതി. വുത്തമ്പി ചേതം പരിവാരേ –
‘‘കായികാനി ന വാചസികാനി,
സബ്ബാനി നാനാവത്ഥുകാനി;
അപുബ്ബം
പഞ്ഹാമേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാ’’തി. (പരി॰ ൪൮൧);
൨൬൧. അഗിലാനോ ഗിലാനസഞ്ഞീതി എത്ഥ സചേ ഗിലാനസഞ്ഞീപി ഹുത്വാ ഭേസജ്ജത്ഥായ പഞ്ച ഭേസജ്ജാനി വിഞ്ഞാപേതി, മഹാനാമസിക്ഖാപദേന കാരേതബ്ബോ
ചതുസമുട്ഠാനം – കായതോ കായവാചതോ കായചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി,
കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണതിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
പണീതഭോജനസിക്ഖാപദം നവമം.
൧൦. ദന്തപോനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൬൩. ദസമസിക്ഖാപദേ – ചതൂസു പച്ചയേസു അന്തമസോ ദന്തകട്ഠമ്പി സബ്ബം പംസുകൂലമേവ അസ്സാതി സബ്ബപംസുകൂലികോ. സോ കിര സുസാനേ ഛഡ്ഡിതഭാജനമേവ പത്തം കത്വാ തത്ഥ ഛഡ്ഡിതചോളകേഹേവ ചീവരം കത്വാ തത്ഥ ഛഡ്ഡിതമഞ്ചപീഠകാനിയേവ ഗഹെത്വാ പരിഭുഞ്ജതി. അയ്യവോസാടിതകാനീതി എത്ഥ അയ്യാ വുച്ചന്തി കാലങ്കതാ പിതിപിതാമഹാ. വോസാടിതകാനി വുച്ചന്തി തേസം അത്ഥായ സുസാനാദീസു ഛഡ്ഡിതകാനി ഖാദനീയഭോജനീയാനി; മനുസ്സാ കിര കാലങ്കതേ ഞാതകേ ഉദ്ദിസ്സ യം തേസം സജീവകാലേ പിയം ഹോതി, തം ഏതേസു സുസാനാദീസു പിണ്ഡം പിണ്ഡം കത്വാ ‘‘ഞാതകാ നോ പരിഭുഞ്ജന്തൂതി ഠപെന്തി. സോ ഭിക്ഖു തം ഗഹെത്വാ ഭുഞ്ജതി, അഞ്ഞം പണീതമ്പി ദിയ്യമാനം ന ഇച്ഛതി. തേന വുത്തം – ‘‘സുസാനേപി രുക്ഖമൂലേപി ഉമ്മാരേപി അയ്യവോസാടിതകാനി സാമം ഗഹെത്വാ പരിഭുഞ്ജതീ’’തി. ഥേരോതി ഥിരോ ഘനബദ്ധോ. വഠരോതി ഥൂലോ; ഥൂലോ ച ഘനസരീരോ ചായം ഭിക്ഖൂതി വുത്തം ഹോതി. മനുസ്സമംസം മഞ്ഞേ ഖാദതീതി മനുസ്സമംസം ഖാദതീതി നം സല്ലക്ഖേമ; മനുസ്സമംസം ഖാദന്താ ഹി ഈദിസാ ഭവന്തീതി അയം തേസം അധിപ്പായോ.
൨൬൪. ഉദകദന്തപോനേ കുക്കുച്ചായന്തീതി എത്ഥ തേ ഭിക്ഖൂ ‘‘അദിന്നം മുഖദ്വാരം ആഹാരം ആഹരെയ്യാ’’തി
൨൬൫. അദിന്നന്തി ദിന്നന്തി ഇദം പന തസ്സേവ അദിന്നസ്സ പടിപക്ഖവസേന ലക്ഖണദസ്സനത്ഥം ഉദ്ധടം. നിദ്ദേസേ ചസ്സ ‘‘കായേന വാ കായപടിബദ്ധേന വാ നിസ്സഗ്ഗിയേന വാ ദെന്തേ’’തി ഏവം അഞ്ഞസ്മിം ദദമാനേ ‘‘ഹത്ഥപാസേ ഠിതോ കായേന വാ കായപടിബദ്ധേന വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതീതി തം ഏവം ദിയ്യമാനം അന്തമസോ രഥരേണുമ്പി സചേ പുബ്ബേ വുത്തലക്ഖണേ ഹത്ഥപാസേ ഠിതോ കായേന വാ കായപടിബദ്ധേന വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ഏതം ഏവം പടിഗ്ഗഹിതം ദിന്നം നാമ വുച്ചതി. ന ‘‘ഇദം ഗണ്ഹ, ഇദം തവ ഹോതൂ’’തിആദിവചനേന നിസ്സട്ഠം.
തത്ഥ കായേനാതി ഹത്ഥാദീസു യേന കേനചി സരീരാവയവേന; അന്തമസോ പാദങ്ഗുലിയാപി ദിയ്യമാനം കായേന ദിന്നം നാമ ഹോതി, പടിഗ്ഗഹണേപി ഏസേവ നയോ. യേന കേനചി ഹി സരീരാവയവേന ഗഹിതം കായേന ഗഹിതമേവ ഹോതി. സചേപി നത്ഥുകരണിയാ ദിയ്യമാനം നാസാപുടേന അകല്ലകോ വാ മുഖേന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി. ആഭോഗമത്തമേവ ഹി എത്ഥ പമാണന്തി അയം നയോ മഹാപച്ചരിയം വുത്തോ. കായപടിബദ്ധേനാതി കടച്ഛുആദീസു യേന കേനചി ഉപകരണേന ദിന്നം കായപടിബദ്ധേന ദിന്നം നാമ ഹോതി. പടിഗ്ഗഹണേപി ഏസേവ നയോ. യേന കേനചി സരീരപടിബദ്ധേന പത്തഥാലകാദിനാ ഗഹിതം കായപടിബദ്ധേന ഗഹിതമേവ ഹോതി. നിസ്സഗ്ഗിയേനാതി കായതോ ച കായപടിബദ്ധതോ ച മോചെത്വാ ഹത്ഥപാസേ ഠിതസ്സ കായേന വാ കായപടിബദ്ധേന വാ പാതിയമാനമ്പി നിസ്സഗ്ഗിയേന പയോഗേന ദിന്നം നാമ ഹോതി. അയം താവ പാളിവണ്ണനാ.
അയം പനെത്ഥ പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയോ – പഞ്ചങ്ഗേഹി പടിഗ്ഗഹണം രുഹതി – ഥാമമജ്ഝിമസ്സ പുരിസസ്സ ഉച്ചാരണമത്തം ഹോതി, ഹത്ഥപാസോ പഞ്ഞായതി, അഭിഹാരോ പഞ്ഞായതി, ദേവോ വാ മനുസ്സോ വാ തിരച്ഛാനഗതോ വാ കായേന വാ കായപടിബദ്ധേന വാ നിസ്സഗ്ഗിയേന വാ ദേതി, തം ചേ ഭിക്ഖു കായേന
തത്ഥ ഠിതനിസിന്നനിപന്നാനം പവാരണസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ ഹത്ഥപാസോ വേദിതബ്ബോ. സചേ പന
ഏകോ ബഹൂനി ഭത്തബ്യഞ്ജനഭാജനാനി സീസേ കത്വാ ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ ഠിതകോവ ഗണ്ഹഥാതി വദതി, ന താവ അഭിഹാരോ പഞ്ഞായതി, തസ്മാ ന ഗഹേതബ്ബം. സചേ പന ഈസകമ്പി ഓനമതി, ഭിക്ഖുനാ ഹത്ഥം പസാരെത്വാ ഹെട്ഠിമഭാജനം ഏകദേസേനാപി സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം. എത്താവതാ സബ്ബഭാജനാനി പടിഗ്ഗഹിതാനി ഹൊന്തി, തതോ പട്ഠായ ഓരോപെത്വാ വാ ഉഗ്ഘാടെത്വാ വാ യം ഇച്ഛതി, തം ഗഹെത്വാ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. സഭത്തപച്ഛിആദിമ്ഹി പന ഏകഭാജനേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി, കാജേന ഭത്തം ഹരന്തോപി സചേ കാജം ഓനാമെത്വാ ദേതി, വട്ടതി. തിംസഹത്ഥോ വേണു ഹോതി, ഏകസ്മിം അന്തേ ഗുളകുമ്ഭോ ബദ്ധോ, ഏകസ്മിം സപ്പികുമ്ഭോ, തഞ്ചേ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, സബ്ബം പടിഗ്ഗഹിതമേവ. ഉച്ഛുയന്തദോണിതോ പഗ്ഘരന്തമേവ രസം ഗണ്ഹഥാതി വദതി, അഭിഹാരോ ന പഞ്ഞായതീതി ന ഗഹേതബ്ബോ. സചേ പന കസടം ഛഡ്ഡെത്വാ ഹത്ഥേന ഉസ്സിഞ്ചിത്വാ ഉസ്സിഞ്ചിത്വാ ദേതി, വട്ടതി.
ബഹൂ പത്താ മഞ്ചേ വാ പീഠേ വാ കടസാരകേ വാ ദോണിയം വാ ഫലകേ വാ ഠപിതാ ഹൊന്തി, യത്ഥ ഠിതസ്സ ദായകോ ഹത്ഥപാസേ ഹോതി, തത്ഥ ഠത്വാ പടിഗ്ഗഹണസഞ്ഞായ മഞ്ചാദീനി അങ്ഗുലിയാപി ഫുസിത്വാ ഠിതേന വാ നിസിന്നേന വാ നിപന്നേന വാ യം തേസു പത്തേസു ദിയ്യതി, തം സബ്ബം പടിഗ്ഗഹിതം ഹോതി. സചേപി പടിഗ്ഗഹെസ്സാമീതി മഞ്ചാദീനി ആരുഹിത്വാ നിസീദതി, വട്ടതിയേവ
പഥവിയം പന സചേപി കുച്ഛിയാ കുച്ഛിം ആഹച്ച ഠിതാ ഹൊന്തി, യം യം അങ്ഗുലിയാ വാ സൂചിയാ വാ ഫുസിത്വാ നിസിന്നോ ഹോതി, തത്ഥ തത്ഥ ദിയ്യമാനമേവ പടിഗ്ഗഹിതം ഹോതി. ‘‘യത്ഥ കത്ഥചി മഹാകടസാരഹത്ഥത്ഥരണാദീസു ഠപിതപത്തേ പടിഗ്ഗഹണം ന രുഹതീ’’തി വുത്തം, തം ഹത്ഥപാസാതിക്കമം സന്ധായ
തത്ഥജാതകേ
സചേ പത്തത്ഥവികതോ നീഹരിയമാനേ പത്തേ രജനചുണ്ണാനി ഹൊന്തി, സതി ഉദകേ ധോവിതബ്ബോ, അസതി രജനചുണ്ണം പുച്ഛിത്വാ പടിഗ്ഗഹെത്വാ വാ പിണ്ഡായ ചരിതബ്ബം. സചേ പിണ്ഡായ ചരന്തസ്സ രജം പതതി, പടിഗ്ഗഹെത്വാ ഭിക്ഖാ ഗണ്ഹിതബ്ബാ. അപ്പടിഗ്ഗഹെത്വാ ഗണ്ഹതോ വിനയദുക്കടം. തം പന പുന പടിഗ്ഗഹെത്വാ ഭുഞ്ജതോ അനാപത്തി. സചേ പന ‘‘പടിഗ്ഗഹെത്വാ ദേഥാ’’തി വുത്തേ വചനം അസുത്വാ വാ അനാദിയിത്വാ വാ ഭിക്ഖം ദെന്തിയേവ, വിനയദുക്കടം നത്ഥി, പുന പടിഗ്ഗഹെത്വാ അഞ്ഞാ ഭിക്ഖാ ഗഹേതബ്ബാ.
സചേ മഹാവാതോ തതോ തതോ രജം പാതേതി, ന സക്കാ ഹോതി ഭിക്ഖം ഗഹേതും, ‘‘അനുപസമ്പന്നസ്സ ദസ്സാമീ’’തി സുദ്ധചിത്തേന ആഭോഗം കത്വാ ഗണ്ഹിതും വട്ടതി. ഏവം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ വിഹാരം വാ ആസനസാലം വാ ഗന്ത്വാ തം അനുപസമ്പന്നസ്സ ദത്വാ പുന തേന ദിന്നം വാ തസ്സ വിസ്സാസേന വാ പടിഗ്ഗഹെത്വാ ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.
സചേ ഭിക്ഖാചാരേ സരജം പത്തം ഭിക്ഖുസ്സ ദേതി, സോ വത്തബ്ബോ – ‘‘ഇമം പടിഗ്ഗഹെത്വാ ഭിക്ഖം വാ ഗണ്ഹെയ്യാസി, പരിഭുഞ്ജെയ്യാസി വാ’’തി തേന തഥാ കാതബ്ബം. സചേ
ഉളുങ്കേന ആഹരിത്വാ ദെന്താനം പഠമതരം ഉളുങ്കതോ ഥേവാ പത്തേ പതന്തി, സുപതിതാ, അഭിഹടത്താ
സചേ ജജ്ഝരിസാഖാദിം ഫാലെത്വാ ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദെന്താനം സാഖതോ ഫുസിതാനി അഞ്ഞസ്സ പത്തേ പതന്തി, പത്തോ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബോ. യസ്സ പത്തസ്സ ഉപരി ഫാലെന്തി, തസ്സ പത്തേ പതിതേസു ദാതുകാമതായ അഭിഹടത്താ ദോസോ നത്ഥി. പായാസസ്സ പൂരെത്വാ പത്തം ദെന്തി, ഉണ്ഹത്താ ഹെട്ഠാ ഗഹേതും ന സക്കോതി, മുഖവട്ടിയാപി ഗഹേതും വട്ടതി. സചേ തഥാപി ന സക്കോതി, ആധാരകേന ഗണ്ഹിതബ്ബോ.
ആസനസാലായ പത്തം ഗഹെത്വാ നിസിന്നോ ഭിക്ഖു നിദ്ദം ഒക്കന്തോ ഹോതി, നേവ ആഹരിയമാനം ന ദിയ്യമാനം ജാനാതി, അപ്പടിഗ്ഗഹിതം ഹോതി. സചേ പന ആഭോഗം കത്വാ നിസിന്നോ ഹോതി, വട്ടതി. സചേപി സോ ഹത്ഥേന ആധാരകം മുഞ്ചിത്വാ പാദേന പെല്ലെത്വാ നിദ്ദായതി, വട്ടതിയേവ. പാദേന ആധാരകം അക്കമിത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ പന ജാഗരന്തസ്സപി അനാദരപടിഗ്ഗഹണം ഹോതി, തസ്മാ ന കാതബ്ബം. കേചി ഏവം ആധാരകേന പടിഗ്ഗഹണം കായപടിബദ്ധപടിബദ്ധേന പടിഗ്ഗഹണം നാമ ഹോതി, തസ്മാ ന വട്ടതീതി വദന്തി. തം തേസം വചനമത്തമേവ. അത്ഥതോ പന സബ്ബമ്പേതം കായപടിബദ്ധമേവ ഹോതി. കായസംസഗ്ഗേപി ചേസ നയോ ദസ്സിതോവ. യമ്പി ഭിക്ഖുസ്സ ദിയ്യമാനം പതതി, തമ്പി സാമം ഗഹെത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. തത്രിദം
‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യം ദിയ്യമാനം പതതി, തം സാമം ഗഹെത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും പരിച്ചത്തം തം, ഭിക്ഖവേ, ദായകേഹീ’’തി (ചൂളവ॰ ൨൭൩).
ഇദഞ്ച
യസ്മാ ച തം അപ്പടിഗ്ഗഹിതകത്താ അനുഞ്ഞാതം, തസ്മാ യഥാഠിതംയേവ അനാമസിത്വാ കേനചി പിദഹിത്വാ ഠപിതം ദുതിയദിവസേപി പരിഭുഞ്ചിതും വട്ടതി, സന്നിധിപച്ചയാ അനാപത്തി. പടിഗ്ഗഹെത്വാ പന പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. തംദിവസംയേവ ഹി തസ്സ സാമം ഗഹെത്വാ പരിഭോഗോ അനുഞ്ഞാതോ, ന തതോ പരന്തി അയമ്പി കിരെത്ഥ അധിപ്പായോ.
ഇദാനി അബ്ബോഹാരികനയോ വുച്ചതി – ഭുഞ്ജന്താനഞ്ഹി ദന്താ ഖിയ്യന്തി, നഖാ ഖിയ്യന്തി, പത്തസ്സ വണ്ണോ ഖിയ്യതി, സബ്ബം അബ്ബോഹാരികം. യമ്പി സത്ഥകേന ഉച്ഛുആദീസു ഫാലിതേസു മലം പഞ്ഞായതി, ഏതം നവസമുട്ഠിതം നാമ പടിഗ്ഗഹെത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. സത്ഥകം ധോവിത്വാ ഫാലിതേസു മലം ന പഞ്ഞായതി, ലോഹഗന്ധമത്തം ഹോതി, തം അബ്ബോഹാരികം. യമ്പി സത്ഥകം ഗഹെത്വാ പരിഹരന്തി, തേന ഫാലിതേപി ഏസേവ നയോ. ന ഹി തം പരിഭോഗത്ഥായ പരിഹരന്തീതി. മൂലഭേസജ്ജാദീനി പിസന്താനം വാ
ദേവേ
സചേ പന ദാതുകാമോ ഹുത്വാ ‘‘ആഹര സാമണേര പത്തം, ഓദനം ഗണ്ഹാ’’തി വദതി, ഇതരോ ച ‘‘അലം മയ്ഹ’’ന്തി പടിക്ഖിപതി, പുന തവേവേതം മയാ പരിച്ചത്ത’’ന്തി ച വുത്തേപി ‘‘ന മയ്ഹം ഏതേനത്ഥോ’’തി വദതി. സതക്ഖത്തുമ്പി പരിച്ചജതു, യാവ അത്തനോ ഹത്ഥഗതം പടിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി.
സചേ
സചേ അത്തനോ വാ ഭിക്ഖൂനം വാ യാഗുപചനകഭാജനേ
സചേ പടിഗ്ഗഹണൂപഗം ഭാരം ദ്വേ തയോ സാമണേരാ ദെന്തി, ഏകേന വാ ബലവതാ ഉക്ഖിത്തം ദ്വേ തയോ ഭിക്ഖൂ ഗണ്ഹന്തി, വട്ടതി. മഞ്ചസ്സ വാ പീഠസ്സ വാ പാദേ തേലഘടം വാ ഫാണിതഘടം വാ നവനീതഘടം വാ ലഗ്ഗെന്തി, ഭിക്ഖുസ്സ മഞ്ചേപി പീഠേപി നിസീദിതും വട്ടതി. ഉഗ്ഗഹിതകം നാമ ന ഹോതി.
നാഗദന്തകേ വാ അങ്കുസകേ വാ ദ്വേ തേലഘടാ ലഗ്ഗിതാ ഹൊന്തി, ഉപരി പടിഗ്ഗഹിതകോ ഹെട്ഠാ അപ്പടിഗ്ഗഹിതകോ, ഉപരിമം ഗഹേതും വട്ടതി. ഹെട്ഠാ പടിഗ്ഗഹിതകോ ഉപരി അപ്പടിഗ്ഗഹിതകോ, ഉപരിമം ഗഹെത്വാ ഇതരം ഗണ്ഹതോ ഉപരിമോ ഉഗ്ഗഹിതകോ ഹോതി. ഹെട്ഠാമഞ്ചേ അപ്പടിഗ്ഗഹിതകം തേലഥാലകം ഹോതി, തം ചേ സമ്മജ്ജന്തോ സമ്മുഞ്ജനിയാ ഘട്ടേതി, ഉഗ്ഗഹിതകം ന ഹോതി. പടിഗ്ഗഹിതകം ഗണ്ഹിസ്സാമീതി അപ്പടിഗ്ഗഹിതകം ഗഹെത്വാ ഞത്വാ പുന ഠപേതി, ഉഗ്ഗഹിതകം ന ഹോതി. ബഹി
ഹെട്ഠാപാസാദം ഓരോഹന്തോ നിസ്സേണിമജ്ഝേ സഞ്ജാനാതി, അനോകാസത്താ ഉദ്ധം വാ അധോ വാ ഹരിത്വാ ഠപേതബ്ബം. പടിഗ്ഗഹിതകേ തേലാദിമ്ഹി കണ്ണകം ഉട്ഠേതി, സിങ്ഗിവേരാദിമ്ഹി ഘനചുണ്ണം, തംസമുട്ഠാനമേവ
താലം വാ നാളികേരം വാ ആരുള്ഹോ യൊത്തേന ഫലപിണ്ഡിം ഓതാരെത്വാ ഉപരി ഠിതോവ ഗണ്ഹഥാതി വദതി, ന ഗഹേതബ്ബം. സചേ അഞ്ഞോ ഭൂമിയം ഠിതോ യൊത്തപാസകേ ഗഹെത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ ദേതി, വട്ടതി. സഫലം മഹാസാഖം കപ്പിയം കാരെത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ഫലാനി പടിഗ്ഗഹിതാനേവ ഹൊന്തി, യഥാസുഖം പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി.
അന്തോവതിയം ഠത്വാ വതിം ഛിന്ദിത്വാ ഉച്ഛും വാ തിമ്ബരൂസകം വാ ദെന്തി, ഹത്ഥപാസേ സതി വട്ടതി. വതിദണ്ഡകേസു അപ്പഹരിത്വാ നിഗ്ഗതം ഗണ്ഹന്തസ്സ വട്ടതി. പഹരിത്വാ നിഗ്ഗതേ അട്ഠകഥാസു ദോസോ ന ദസ്സിതോ. മയം പന യം
ഭിക്ഖു ഗിലാനം സാമണേരം ഖന്ധേന വഹതി, സോ ഫലാഫലം ദിസ്വാ ഗഹെത്വാ ഖന്ധേ നിസിന്നോവ ദേതി, വട്ടതി. അപരോ ഭിക്ഖും വഹന്തോ ഖന്ധേ നിസിന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദേതി, വട്ടതിയേവ.
ഭിക്ഖു ഫലിനിം സാഖം ഛായത്ഥായ ഗഹെത്വാ ഗച്ഛതി, ഫലാനി ഖാദിതും ചിത്തേ ഉപ്പന്നേ പടിഗ്ഗഹാപെത്വാ ഖാദിതും വട്ടതി. മച്ഛികവാരണത്ഥം കപ്പിയം കാരെത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി, ഖാദിതുകാമോ ചേ ഹോതി, മൂലപടിഗ്ഗഹണമേവ വട്ടതി, ഖാദന്തസ്സ നത്ഥി ദോസോ.
ഭിക്ഖു പടിഗ്ഗഹണാരഹം ഭണ്ഡം മനുസ്സാനം യാനേ ഠപെത്വാ മഗ്ഗം ഗച്ഛതി, യാനം കദ്ദമേ ലഗ്ഗതി, ദഹരോ ചക്കം ഗഹെത്വാ ഉക്ഖിപതി, വട്ടതി, ഉഗ്ഗഹിതകം നാമ ന ഹോതി. നാവായ ഠപെത്വാ നാവം അരിത്തേന വാ പാജേതി, ഹത്ഥേന വാ കഡ്ഢതി, വട്ടതി. ഉളുമ്പേപി ഏസേവ നയോ. ചാടിയം
ഉപാസകാ ഗമികഭിക്ഖൂനം പാഥെയ്യതണ്ഡുലേ
സചേപി സാമണേരോ അപണ്ഡിതോ ഹോതി, അത്തനോ പത്തേ യാഗും സയമേവ പാതും ആരഭതി, ‘‘ആവുസോ തുയ്ഹം യാഗും മയ്ഹം ദേഹീ’’തി ഏവം ഥേരേഹി പടിപാടിയാ യാചിത്വാപി പിവിതും വട്ടതി, സബ്ബേഹി സാമണേരസ്സ സന്തകമേവ
സാമണേരോ ഭത്തം പചിതുകാമോ തണ്ഡുലേ ധോവിത്വാ നിച്ചാലേതും ന സക്കോതി. ഭിക്ഖുനാ തണ്ഡുലേ ച ഭാജനഞ്ച പടിഗ്ഗഹെത്വാ തണ്ഡുലേ ധോവിത്വാ നിച്ചാലെത്വാ ഭാജനം ഉദ്ധനം ആരോപേതബ്ബം, അഗ്ഗി ന കാതബ്ബോ, പക്കകാലേ വിവരിത്വാ പക്കഭാവോ ജാനിതബ്ബോ. സചേ ദുപ്പക്കം ഹോതി, പാകത്ഥായ പിദഹിതും ന വട്ടതി. രജസ്സ വാ ഛാരികായ വാ അപതനത്ഥായ വട്ടതി, പക്കകാലേ ആരോപേതുമ്പി ഭുഞ്ജിതുമ്പി വട്ടതി, പുന പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി.
സാമണേരോ പടിബലോ പചിതും, ഖണോ പനസ്സ നത്ഥി, കത്ഥചി ഗന്തുകാമോ. ഭിക്ഖുനാ സതണ്ഡുലോദകഭാജനം പടിഗ്ഗഹെത്വാ ഉദ്ധനം ആരോപെത്വാ അഗ്ഗിം ജാലെത്വാ ഗച്ഛാഹീതി വത്തബ്ബോ. തതോ പരം പുരിമനയേനേവ സബ്ബം കാതും വട്ടതി.
ഭിക്ഖു യാഗുഅത്ഥായ സുദ്ധം ഭാജനം ആരോപെത്വാ ഉദകം താപേതി, വട്ടതി. തത്തേ ഉദകേ സാമണേരോ തണ്ഡുലേ പക്ഖിപതി, തതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖുനാ അഗ്ഗി ന കാതബ്ബോ. പക്കയാഗും പടിഗ്ഗഹെത്വാ പാതും വട്ടതി.
സാമണേരോ യാഗും പചതി, ഹത്ഥകുക്കുച്ചകോ ഭിക്ഖു കീളന്തോ ഭാജനം ആമസതി, പിധാനം ആമസതി
ഭിക്ഖുനാ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ആധാരകേ പത്തോ ഠപിതോ ഹോതി, തത്ര ചേ അഞ്ഞോ ലോലഭിക്ഖു കീളന്തോ പത്തം ആമസതി, പത്തപിധാനം ആമസതി, തസ്സേവ തതോ ലദ്ധം ഭത്തം ന വട്ടതി. സചേ പന പത്തം ഉക്ഖിപിത്വാ ഠപേതി, സബ്ബേസം ന വട്ടതി. തത്ഥജാതകഫലാനി സാഖായ വാ വല്ലിയാ വാ ഗഹെത്വാ ചാലേതി, തസ്സേവ തതോ ലദ്ധം ഫലം ന വട്ടതി, ദുരുപചിണ്ണദുക്കടഞ്ച ആപജ്ജതി. ഫലരുക്ഖം പന അപസ്സയിതും വാ തത്ഥ കണ്ഡകേ വാ ബന്ധിതും വട്ടതി, ദുരുപചിണ്ണം ന ഹോതീതി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം.
അരഞ്ഞേ
മാതാപിതൂനം അത്ഥായ തേലാദീനി ഗഹെത്വാ ഗച്ഛതോ അന്തരാമഗ്ഗേ ബ്യാധി ഉപ്പജ്ജതി, തതോ യം ഇച്ഛതി, തം പടിഗ്ഗഹെത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. സചേ പന മൂലേപി പടിഗ്ഗഹിതം ഹോതി, പുന പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി. മാതാപിതൂനം തണ്ഡുലേ ആഹരിത്വാ ദേതി, തേ തതോയേവ യാഗുആദീനി സമ്പാദെത്വാ തസ്സ ദെന്തി, വട്ടതി സന്നിധിപച്ചയാ വാ ഉഗ്ഗഹിതകപച്ചയാ വാ ദോസോ നത്ഥി.
ഭിക്ഖു പിദഹിത്വാ ഉദകം താപേതി, യാവ പരിക്ഖയാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. സചേ പനെത്ഥ ഛാരികാ പതതി, പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. ദീഘസണ്ഡാസേന ഥാലകം ഗഹെത്വാ തേലം പചന്തസ്സ ഛാരികാ പതതി, ഹത്ഥേന അമുഞ്ചന്തേനേവ പചിത്വാ ഓതാരെത്വാ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. സചേ അങ്ഗാരാപി ദാരൂനി വാ പടിഗ്ഗഹെത്വാ ഠപിതാനി, മൂലപടിഗ്ഗഹണമേവ വട്ടതി.
ഭിക്ഖു ഉച്ഛും ഖാദതി, സാമണേരോ ‘‘മയ്ഹമ്പി ദേഥാ’’തി വദതി. ‘‘ഇതോ ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹാ’’തി വുത്തോ ഗണ്ഹാതി, അവസേസേ പുന പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി. ഗുളപിണ്ഡകം ഖാദന്തസ്സാപി ഏസേവ നയോ. വുത്തോകാസതോ ഛിന്ദിത്വാ ഗഹിതാവസേസഞ്ഹി അജഹിതപടിഗ്ഗഹണമേവ ഹോതി.
ഭിക്ഖു
ഭിക്ഖു ധൂമവട്ടിം പടിഗ്ഗഹെത്വാ ധൂമം പിവതി, മുഖഞ്ച കണ്ഠോ ച മനോസിലായ ലിത്തോ വിയ ഹോതി, യാവകാലികം ഭുഞ്ജിതും വട്ടതി, യാവകാലികേന യാവജീവികസംസഗ്ഗേ ദോസോ നത്ഥി.
പത്തം
ഉപകട്ഠേ കാലേ നിരുദകട്ഠാനേ ഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ കക്ഖാരെത്വാ ദ്വേ തയോ ഖേളപിണ്ഡേ പാതെത്വാ ഉദകട്ഠാനം ഗന്ത്വാ മുഖം വിക്ഖാലേതബ്ബം. പടിഗ്ഗഹെത്വാ ഠപിതസിങ്ഗിവേരാദീനം അങ്കുരാ നിക്ഖമന്തി, പുന പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി. ലോണേ അസതി സമുദ്ദോദകേന ലോണകിച്ചം കാതും വട്ടതി. പടിഗ്ഗഹെത്വാ ഠപിതം ലോണോദകം ലോണം ഹോതി, ലോണം വാ ഉദകം ഹോതി, രസോ വാ ഫാണിതം ഹോതി, ഫാണിതം വാ രസോ ഹോതി, മൂലപടിഗ്ഗഹണമേവ വട്ടതി. ഹിമകരകാ ഉദകഗതികാ ഏവ. പരിഹാരികേന കതകട്ഠിനാ ഉദകം പസാദെന്തി, തം അബ്ബോഹാരികം, ആമിസേന സദ്ധിം വട്ടതി. ആമിസഗതികേഹി കപിത്ഥഫലാദീഹി പസാദിതം പുരേഭത്തമേവ വട്ടതി.
പൊക്ഖരണീആദീസു ഉദകം ബഹലം ഹോതി, വട്ടതി. സചേ പന മുഖേ ച ഹത്ഥേ ച ലഗ്ഗതി, ന വട്ടതി, പടിഗ്ഗഹെത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. ഖെത്തേസു കസിതട്ഠാനേ ബഹലം ഉദകം ഹോതി, പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. സചേ സന്ദിത്വാ കന്ദരാദീനി പവിസിത്വാ നദിം പൂരേതി, വട്ടതി. കകുധസൊബ്ഭാദയോ ഹൊന്തി, രുക്ഖതോ പതിതേഹി പുപ്ഫേഹി സഞ്ഛന്നോദകാ, സചേ പുപ്ഫരസോ ന പഞ്ഞായതി, പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി. പരിത്തം ഉദകം ഹോതി, രസോ പഞ്ഞായതി, പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. പബ്ബതകന്ദരാദീസു കാളവണ്ണപണ്ണസഞ്ഛന്നഉദകേപി ഏസേവ നയോ.
പാനീയഘടേ സരേണുകാനി വാ സവണ്ടഖീരാനി വാ പുപ്ഫാനി പക്ഖിത്താനി ഹൊന്തി, പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. പുപ്ഫാനി വാ പടിഗ്ഗഹെത്വാ
മഹാഭൂതേസു കിം വട്ടതി, കിം ന വട്ടതീതി? ഖീരം താവ വട്ടതി, കപ്പിയമംസഖീരം വാ അകപ്പിയമംസഖീരം വാ ഹോതു, പിവന്തസ്സ അനാപത്തി. അസ്സു ഖേളോ സിങ്ഘാണികാ മുത്തം കരീസം സെമ്ഹം ദന്തമലം അക്ഖിഗൂഥകോ കണ്ണഗൂഥകോ സരീരേ ഉട്ഠിതലോണന്തി ഇദം സബ്ബം വട്ടതി. യം പനെത്ഥ ഠാനതോ ചവിത്വാ പത്തേ വാ ഹത്ഥേ വാ പതതി, തം പടിഗ്ഗഹേതബ്ബം. അങ്ഗലഗ്ഗം പടിഗ്ഗഹിതകമേവ. ഉണ്ഹംപായാസം ഭുഞ്ജന്തസ്സ സേദോ അങ്ഗുലിഅനുസാരേന ഏകാബദ്ധോവ ഹുത്വാ പായാസേ സന്തിട്ഠതി, പിണ്ഡായ വാ ചരന്തസ്സ ഹത്ഥതോ പത്തസ്സ മുഖവട്ടിംതോ വാ പത്തതലം ഓരോഹതി, എത്ഥ പടിഗ്ഗഹണകിച്ചം നത്ഥി. ഝാമമഹാഭൂതേസു ഇദം നാമ ന വട്ടതീതി നത്ഥി, ദുജ്ഝാപിതം പന ന വട്ടതി. സുജ്ഝാപിതം മനുസ്സട്ഠിമ്പി ചുണ്ണം കത്വാ ലേഹേ ഉപനേതും വട്ടതി.
ചത്താരി മഹാവികടാനി അസതി കപ്പിയകാരകേ സാമമ്പി ഗഹെത്വാ പരിഭുഞ്ജിതും വട്ടതി. എത്ഥ ച ദുബ്ബചോപി അസമത്ഥോപി കപ്പിയകാരകോ അസന്തപക്ഖേയേവ തിട്ഠതി. ഛാരികായ അസതി സുക്ഖദാരും ഝാപെത്വാ ഛാരികാ ഗഹേതബ്ബാ. സുക്ഖദാരുമ്ഹി അസതി അല്ലദാരും രുക്ഖതോ ഛിന്ദിത്വാപി കാതും വട്ടതി. ഇദം പന ചതുബ്ബിധമ്പി മഹാവികടം കാലോദിസ്സം നാമ സപ്പദട്ഠക്ഖണേയേവ വട്ടതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
ഏളകലോമസമുട്ഠാനം – കായതോ ച കായചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, തിചിത്തം
ദന്തപോനസിക്ഖാപദം ദസമം.
സമത്തോ വണ്ണനാക്കമേന ഭോജനവഗ്ഗോ ചതുത്ഥോ.
൫. അചേലകവഗ്ഗോ
൧. അചേലകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൬൯. അചേലകവഗ്ഗസ്സ പരിവേസനന്തി പരിവിസനട്ഠാനം. പരിബ്ബാജകസമാപന്നോതി പബ്ബജ്ജം സമാപന്നോ. ദേതി ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി സമതിത്തികം യാഗുപത്തം ഏകപയോഗേന ദേതി, ഏകം പാചിത്തിയം. അവച്ഛിന്ദിത്വാ അവച്ഛിന്ദിത്വാ ദേതി, പയോഗേ പയോഗേ പാചിത്തിയം. ഏസേവ നയോ പൂവഭത്താദീസു. തിത്ഥിയേ അതിത്ഥിയസഞ്ഞീതി മാതാ വാ പിതാ വാ തിത്ഥിയേസു പബ്ബജതി, തേസം മാതാപിതുസഞ്ഞായ ദെന്തസ്സാപി പാചിത്തിയമേവ ഹോതി. ദാപേതീതി അനുപസമ്പന്നേന ദാപേതി.
൨൭൩. ഉപനിക്ഖിപിത്വാ ദേതീതി തഥാരൂപേ ഭാജനേ ഠപെത്വാ തം ഭാജനം തേസം സന്തികേ ഭൂമിയം നിക്ഖിപിത്വാ ദേതി, തേസം വാ ഭാജനം നിക്ഖിപാപെത്വാ തത്ഥ ദേതി, പത്തം ആധാരകേ വാ ഭൂമിയം വാ ഠപെത്വാപി ‘‘ഇതോ ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്തും വട്ടതി. സചേ തിത്ഥിയോ വദതി ‘‘മയ്ഹം നാമ ഇദം സന്തകം, ഇധ ന ആകിരഥാ’’തി ആകിരിതബ്ബം. തസ്സ സന്തകത്താ സഹത്ഥാ ദാനം നാമ ന ഹോതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
ഏളകലോമസമുട്ഠാനം – കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
അചേലകസിക്ഖാപദം പഠമം.
൨. ഉയ്യോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൭൪. ദുതിയസിക്ഖാപദേ – പടിക്കമനേപീതി ആസനസാലായമ്പി. ഭത്തവിസ്സഗ്ഗന്തി ഭത്തകിച്ചം. ന സമ്ഭാവേസീതി ന പാപുണി.
൨൭൬. അനാചാരന്തി വുത്താവസേസം കായവചീദ്വാരവീതിക്കമം. ദസ്സനൂപചാരം വാ സവനൂപചാരം വാ വിജഹന്തസ്സാതി എത്ഥ യദി ഠിതോ വാ നിസിന്നോ വാ ഉയ്യോജേതി; യോ ഉയ്യോജിതോ, സോ വിജഹതി, തസ്സ ച ആപത്തി നാമ നത്ഥി. തസ്മിം പന വിജഹന്തേപി അത്ഥതോ ഇതരേന വിജഹിതമേവ ഹോതി. തസ്മാ യോ ഉയ്യോജേതി, തസ്സേവായം ആപത്തി. തത്ഥ സചേ ന അഞ്ഞോ കോചി പച്ചയോ ഹോതീതി ഠപെത്വാ വുത്തപ്പകാരമനാചാരം അഞ്ഞം കിഞ്ചി കാരണം ന ഹോതി.
൨൭൭. കലിസാസനം ആരോപേതീതി ‘‘കലീ’’തി കോധോ; തസ്സ സാസനം ആരോപേതി; കോധസ്സ ആണം ആരോപേതി; കോധവസേന ഠാനനിസജ്ജാദീസു ദോസം ദസ്സെത്വാ ‘‘പസ്സഥ ഭോ ഇമസ്സ ഠാനം, നിസജ്ജം ആലോകിതം വിലോകിതം ഖാണുകോ വിയ തിട്ഠതി, സുനഖോ വിയ നിസീദതി, മക്കടോ വിയ ഇതോ ചിതോ ച വിലോകേതീ’’തി ഏവം അമനാപവചനം വദതി ‘‘അപ്പേവ നാമ ഇമിനാപി ഉബ്ബാള്ഹോ പക്കമെയ്യാ’’തി. സേസം ഉത്താനമേവ.
തിസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ വാചാചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ഉയ്യോജനസിക്ഖാപദം ദുതിയം.
൩. സഭോജനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൭൯. തതിയസിക്ഖാപദേ – സയനിഘരേതി സയനിയഘരേ. യതോ അയ്യസ്സ ഭിക്ഖാ ദിന്നാതി യസ്മാ ഭിക്ഖാ ദിന്നാ, യം ആഗതേന ലദ്ധബ്ബം തം വോ ലദ്ധം; ഗച്ഛഥാതി അധിപ്പായോ. പരിയുട്ഠിതോതി രാഗപരിയുട്ഠിതോ; മേഥുനാധിപ്പായോതി അത്ഥോ.
൨൮൦. സഹ ഉഭോഹി ജനേഹീതി സഭോജനം; തസ്മിം സഭോജനേ. അഥ വാ സഭോജനേതി സഭോഗേ. രാഗപരിയുട്ഠിതസ്സ ഹി പുരിസസ്സ ഇത്ഥീ ഭോഗോ ഇത്ഥിയാ ച പുരിസോ. തേനേവസ്സ പദഭാജനേ – ‘‘ഇത്ഥീ ചേവ ഹോതി പുരിസോ ചാ’’തിആദി വുത്തം. മഹല്ലകേ ഘരേതി മഹല്ലകേ സയനിഘരേ. പിട്ഠസങ്ഘാടസ്സ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാതി തസ്സ സയനിഘരേ ഗബ്ഭസ്സ യോ പിട്ഠസങ്ഘാടോ, തസ്സ ഹത്ഥപാസം വിജഹിത്വാ; അന്തോസയനസ്സ ആസന്നേ പിട്ഠിവംസം അതിക്കമിത്വാതി ഇമിനാ മജ്ഝാതിക്കമം ദസ്സേതി. തസ്മാ യഥാ വാ തഥാ വാ കതസ്സ ഖുദ്ദകസ്സ സയനിഘരസ്സ മജ്ഝാതിക്കമേ ആപത്തി വേദിതബ്ബാ. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം – കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദ്വിവേദനന്തി.
സഭോജനസിക്ഖാപദം തതിയം.
൨൮൪. ചതുത്ഥപഞ്ചമസിക്ഖാപദേസു യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം സബ്ബം അനിയതദ്വയേ വുത്തനയമേവ. യഥാ ച സഭോജനസിക്ഖാപദം
രഹോപടിച്ഛന്നസിക്ഖാപദം ചതുത്ഥം, രഹോനിസജ്ജസിക്ഖാപദം പഞ്ചമം.
൬. ചാരിത്തസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൨൯൪. ഛട്ഠസിക്ഖാപദേ – ദേഥാവുസോ ഭത്തന്തി എത്ഥ തം കിര ഭത്തം അഭിഹടം അഹോസി, തസ്മാ ഏവമാഹംസു. അനഭിഹടേ പന ഏവം വത്തും ന ലബ്ഭതി, പയുത്തവാചാ ഹോതി.
൨൯൫. തേന ഹി ഭിക്ഖവേ പടിഗ്ഗഹെത്വാ നിക്ഖിപഥാതി ഇദം പന ഭഗവാ കുലസ്സ സദ്ധാനുരക്ഖണത്ഥായ ആഹ. യദി ‘‘ഭാജെത്വാ ഖാദഥാ’’തി വദെയ്യ, മനുസ്സാനം പസാദഞ്ഞഥത്തം സിയാ. ഉസ്സാരിയിത്ഥാതി പടിഹരിയിത്ഥ; ഘരംയേവ നം ഗഹെത്വാ അഗമംസൂതി വുത്തം ഹോതി.
൨൯൮. സന്തം ഭിക്ഖുന്തി എത്ഥ കിത്താവതാ സന്തോ ഹോതി, കിത്താവതാ അസന്തോതി? അന്തോവിഹാരേ യത്ഥ ഠിതസ്സ കുലാനി പയിരുപാസനചിത്തം ഉപ്പന്നം, തതോ പട്ഠായ യം പസ്സേ വാ അഭിമുഖേ വാ പസ്സതി, യസ്സ സക്കാ ഹോതി പകതിവചനേന ആരോചേതും, അയം സന്തോ നാമ. ഇതോ ചിതോ ച പരിയേസിത്വാ ആരോചനകിച്ചം നാമ നത്ഥി. യോ ഹി ഏവം പരിയേസിതബ്ബോ, സോ അസന്തോയേവ. അപിച അന്തോഉപചാരസീമായ ഭിക്ഖും ദിസ്വാ ആപുച്ഛിസ്സാമീതി ഗന്ത്വാ തത്ഥ യം പസ്സതി, സോ
൩൦൨. അന്തരാരാമന്തി ഭത്തിയഘരന്തി നിമന്തിതഘരം വാ സലാകഭത്താദിദായകാനം വാ ഘരം. ആപദാസൂതി ജീവിതബ്രഹ്മചരിയന്തരായേസു സതി ഗന്തും വട്ടതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
കഥിനസമുട്ഠാനം – കായവാചതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയാകിരയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ചാരിത്തസിക്ഖാപദം ഛട്ഠം.
൭. മഹാനാമസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൦൩. സത്തമസിക്ഖാപദേ – മഹാനാമോ നാമ ഭഗവതോ ചൂളപിതുപുത്തോ മാസമത്തേന മഹല്ലകതരോ ദ്വീസു ഫലേസു പതിട്ഠിതോ അരിയസാവകോ. ഭേസജ്ജം ഉസ്സന്നം ഹോതീതി വജതോ ആഹരിത്വാ ഠപിതസപ്പി ബഹു ഹോതി.
൩൦൬. സാദിതബ്ബാതി തസ്മിം സമയേ രോഗോ നത്ഥീതി ന പടിക്ഖിപിതബ്ബാ; രോഗേ സതി വിഞ്ഞാപെസ്സാമീതി അധിവാസേതബ്ബാ. എത്തകേഹി ഭേസജ്ജേഹി പവാരേമീതി നാമവസേന സപ്പിതേലാദീസു ദ്വീഹി തീഹി വാ പരിമാണവസേന പത്ഥേന നാളിയാ ആള്ഹകേനാതി അഞ്ഞം ഭേസജ്ജം വിഞ്ഞാപേതീതി സപ്പിനാ പവാരിതോ തേലം വിഞ്ഞാപേതി, ആള്ഹകേന പവാരിതോ ദോണം. ന ഭേസജ്ജേന കരണീയേനാതി മിസ്സകഭത്തേനപി ചേ യാപേതും സക്കോതി, ന ഭേസജ്ജകരണീയം നാമ ഹോതി.
൩൧൦. പവാരിതാനന്തി യേ അത്തനോ പുഗ്ഗലികായ പവാരണായ പവാരിതാ; തേസം പവാരിതാനുരൂപേന വിഞ്ഞത്തിയാ അനാപത്തി. സങ്ഘവസേന പവാരിതേസു പന പമാണം സല്ലക്ഖേതബ്ബമേവാതി. സേസം ഉത്താനമേവ.
ഛസമുട്ഠാനം
മഹാനാമസിക്ഖാപദം സത്തമം.
൮. ഉയ്യുത്തസേനാസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൧൧. അട്ഠമേ അബ്ഭുയ്യാതോതി അഭിഉയ്യാതോ; പരസേനം അഭിമുഖോ ഗമിസ്സാമീതി നഗരതോ നിഗ്ഗതോതി അത്ഥോ. ഉയ്യുത്തന്തി കതഉയ്യോഗം; ഗാമതോ നിക്ഖന്തന്തി അത്ഥോ.
൩൧൪. ദ്വാദസപുരിസോ ഹത്ഥീതി ചത്താരോ ആരോഹകാ ഏകേകപാദരക്ഖകാ ദ്വേ ദ്വേതി ഏവം ദ്വാദസപുരിസോ ഹോതി. തിപുരിസോ അസ്സോതി ഏകോ ആരോഹകോ ദ്വേ പാദരക്ഖകാതി ഏവം തിപുരിസോ ഹോതി. ചതുപുരിസോ രഥോതി ഏകോ സാരഥി ഏകോ യോധോ ദ്വേ ആണിരക്ഖകാതി ഏവം ചതുപുരിസോ ഹോതി. ചത്താരോ പുരിസാ സരഹത്ഥാതി ആവുധഹത്ഥാ ചത്താരോ പുരിസാതി അയം പച്ഛിമകോടിയാ ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതാ സേനാ നാമ. ഈദിസം സേനം ദസ്സനായ ഗച്ഛതോ പദേ പദേ ദുക്കടം. ദസ്സനൂപചാരം വിജഹിത്വാതി കേനചി അന്തരിതാ വാ നിന്നം ഓരുള്ഹാ വാ ന ദിസ്സതി; ഇധ ഠത്വാ ന സക്കാ ദട്ഠുന്തി അഞ്ഞം ഠാനം ഗന്ത്വാ പസ്സതോ പയോഗേ പയോഗേ പാചിത്തിയന്തി അത്ഥോ.
൩൧൫. ഏകമേകന്തി ഹത്ഥിആദീസു ചതൂസു അങ്ഗേസു ഏകമേകം; അന്തമസോ ഏകപുരിസാരുള്ഹകഹത്ഥിമ്പി ഏകമ്പി സരഹത്ഥം പുരിസം. അനുയ്യുത്താ നാമ രാജാ ഉയ്യാനം വാ നദിം വാ ഗച്ഛതി; ഏവം അനുയ്യുത്താ ഹോതി.
൩൧൬. ആപദാസൂതി ജീവിതബ്രഹ്മചരിയന്തരായേസു സതി എത്ഥ ഗതോ മുഞ്ചിസ്സാമീതി ഗച്ഛതോ അനാപത്തി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ. ഏളകലോമസമുട്ഠാനം – കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, അകുസലചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ഉയ്യുത്തസേനാസിക്ഖാപദം അട്ഠമം.
൯. സേനാവാസസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൧൯. നവമേ അത്ഥങ്ഗതേ സൂരിയേ സേനായ വസതീതി തിട്ഠതു വാ നിസീദതു വാ സയതു വാ സചേപി ആകാസേ ഇദ്ധിയാ കഞ്ചി ഇരിയാപഥം കപ്പേതി, പാചിത്തിയമേവ. സേനാ വാ പടിസേനായ രുദ്ധാ ഹോതീതി യഥാ സഞ്ചാരോ ഛിജ്ജതി; ഏവം പലിബുദ്ധോതി വേരികേന വാ ഇസ്സരേന വാ രുദ്ധോ. സേസം ഉത്താനമേവ. ഏളകലോമസമുട്ഠാനം – കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
സേനാവാസസിക്ഖാപദം നവമം.
൧൦. ഉയ്യോധികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൨൨. ദസമേ – ഉഗ്ഗന്ത്വാ ഉഗ്ഗന്ത്വാ എത്ഥ യുജ്ഝന്തീതി ഉയ്യോധികം; സമ്പഹാരട്ഠാനസ്സേതം അധിവചനം. ബലസ്സ അഗ്ഗം ജാനന്തി എത്ഥാതി ബലഗ്ഗം; ബലഗണനട്ഠാനന്തി അത്ഥോ. സേനായ വിയൂഹം സേനാബ്യൂഹം; സേനാനിവേസസ്സേതം അധിവചനം. തയോ ഹത്ഥീ പച്ഛിമം ഹത്ഥാനീകന്തി യോ പുബ്ബേ വുത്തോ ദ്വാദസപുരിസോ ഹത്ഥീതി തേന ഹത്ഥിനാ തയോ ഹത്ഥീ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. സേസം ഉയ്യുത്തസേനാസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം സദ്ധിം സമുട്ഠാനാദീഹീതി.
ഉയ്യോധികസിക്ഖാപദം ദസമം.
സമത്തോ വണ്ണനാക്കമേന അചേലകവഗ്ഗോ പഞ്ചമോ.
൬. സുരാപാനവഗ്ഗോ
൧. സുരാപാനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൨൬. സുരാപാനവഗ്ഗസ്സ പഠമസിക്ഖാപദേ – ഭദ്ദവതികാതി ഏകോ ഗാമോ, സോ ഭദ്ദികായ വതിയാ സമന്നാഗതത്താ ഏതം നാമ ലഭി. പഥാവിനോതി അദ്ധികാ. തേജസാ തേജന്തി അത്തനോ തേജസാ ആനുഭാവേന നാഗസ്സ തേജം. കാപോതികാതി കപോതപാദസമവണ്ണരത്തോഭാസാ. പസന്നാതി സുരാമണ്ഡസ്സേതം അനനുച്ഛവിയം ഭിക്ഖവേ സാഗതസ്സാതി പഞ്ചാഭിഞ്ഞസ്സ സതോ മജ്ജപാനം നാമ ന അനുച്ഛവിയന്തി വുത്തം ഹോതി.
൩൨൮. പുപ്ഫാസവോ നാമ മധുകപുപ്ഫാദീനം രസേന കതോ. ഫലാസവോ നാമ മുദ്ദികഫലാദീനി മദ്ദിത്വാ തേസം രസേന കതോ. മധ്വാസവോ നാമ മുദ്ദികാനം ജാതിരസേന കതോ; മക്ഖികമധുനാപി കരിയതീതി ഗുളാസവോ നാമ ഉച്ഛുരസാദീഹി കരിയതി. സുരാ നാമ പിട്ഠകിണ്ണപക്ഖിത്താ; നാളികേരാദീനമ്പി രസേന കതാ സുരാത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി, തസ്സായേവ കിണ്ണപക്ഖിത്തായ മണ്ഡേ ഗഹിതേ മേരയൊത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതീതി വദന്തി. അന്തമസോ കുസഗ്ഗേനപി പിവതീതി ഏതം സുരം വാ മേരയം വാ ബീജതോ പട്ഠായ കുസഗ്ഗേന പിവതോപി പാചിത്തിയന്തി
൩൨൯. അമജ്ജഞ്ച ഹോതി മജ്ജവണ്ണം മജ്ജഗന്ധം മജ്ജരസന്തി ലോണസോവീരകം വാ സുത്തം വാ ഹോതി. സൂപസമ്പാകേതി വാസഗാഹാപനത്ഥം ഈസകം മജ്ജം പക്ഖിപിത്വാ സൂപം പചന്തി, തസ്മിം അനാപത്തി. മംസസമ്പാകേപി ഏസേവ നയോ. തേലം പന വാതഭേസജ്ജത്ഥം മജ്ജേന സദ്ധിം പചന്തി, തസ്മിമ്പി അനതിക്ഖിത്തമജ്ജേയേവ അനാപത്തി, യം പന അതിക്ഖിത്തമജ്ജം ഹോതി, എത്ഥ മജ്ജസ്സ വണ്ണഗന്ധരസാ പഞ്ഞായന്തി, തസ്മിം ആപത്തിയേവ. അമജ്ജം അരിട്ഠന്തി യോ അരിട്ഠോ മജ്ജം ന ഹോതി, തസ്മിം അനാപത്തി. ആമലകാദീനംയേവ കിര രസേന അരിട്ഠം കരൊന്തി, സോ മജ്ജവണ്ണഗന്ധരസോയേവ ഹോതി, ന ച മജ്ജം; തം സന്ധായേതം വുത്തം. യോ പന സമ്ഭാരപക്ഖിത്തോ, സോ മജ്ജം ഹോതി, ബീജതോ പട്ഠായ ന വട്ടതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ. ഏളകലോമസമുട്ഠാനം – കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം അകുസലചിത്തം, തിവേദനന്തി. വത്ഥുഅജാനനതായ ചെത്ഥ അചിത്തകതാ വേദിതബ്ബാ, അകുസലേനേവ പാതബ്ബതായ ലോകവജ്ജതാതി.
സുരാപാനസിക്ഖാപദം പഠമം.
൨. അങ്ഗുലിപതോദകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൩൦. ദുതിയേ അങ്ഗുലിപതോദകേനാതി അങ്ഗുലീഹി ഉപകച്ഛകാദിഘട്ടനം വുച്ചതി. ഉത്തസന്തോതി അതിഹാസേന കിലമന്തോ. അനസ്സാസകോതി ഉപച്ഛിന്നഅസ്സാസപസ്സാസസഞ്ചാരോ ഹുത്വാ. അനുപസമ്പന്നം കായേന കായന്തി എത്ഥ ഭിക്ഖുനീപി അനുപസമ്പന്നട്ഠാനേ ഠിതാ, തമ്പി ഖിഡ്ഡാധിപ്പായേന ഫുസന്തസ്സ ദുക്കടം. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം – കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദ്വിവേദനന്തി.
അങ്ഗുലിപതോദകസിക്ഖാപദം ദുതിയം.
൩. ഹസധമ്മസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൩൫. തതിയേ അപ്പകതഞ്ഞുനോതി യം ഭഗവതാ പകതം പഞ്ഞത്തം, തം ന ജാനന്തീതി അത്ഥോ.
൩൩൬. ഉദകേ ഹസധമ്മേതി ഉദകകീളികാ ഉപരിഗൊപ്ഫകേതി ഗൊപ്ഫകാനം ഉപരിഭാഗപ്പമാണേ. ഹസാധിപ്പായോതി കീളാധിപ്പായോ. നിമുജ്ജതി വാതിആദീസു നിമുജ്ജനത്ഥായ ഓരോഹന്തസ്സ പദവാരേ പദവാരേ ദുക്കടം. നിമുജ്ജനുമ്മുജ്ജനേസു പയോഗേ പയോഗേ പാചിത്തിയം. നിമുജ്ജിത്വാ അന്തോഉദകേയേവ ഗച്ഛന്തസ്സ ഹത്ഥവാരപദവാരേസു സബ്ബത്ഥ പാചിത്തിയം. പലവതീതി തരതി. ഹത്ഥേഹി തരന്തസ്സ ഹത്ഥവാരേ ഹത്ഥവാരേ പാചിത്തിയം. പാദേസുപി ഏസേവ നയോ. യേന യേന അങ്ഗേന തരതി, തസ്സ തസ്സ പയോഗേ പയോഗേ പാചിത്തിയം. തീരതോ വാ രുക്ഖതോ വാ ഉദകേ പതതി, പാചിത്തിയമേവ. നാവായ കീളതീതി ഫിയാരിത്താദീഹി നാവം പാജെന്തോ വാ തീരേ ഉസ്സാരെന്തോ വാ നാവായ കീളതി, ദുക്കടം.
ഹത്ഥേന വാതിആദീസുപി പയോഗേ പയോഗേ ദുക്കടം. കേചി ഹത്ഥേന ഉദകേ ഖിത്തായ കഥലായ പതനുപ്പതനവാരേസു ദുക്കടം വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. തത്ഥ ഹി ഏകപയോഗത്താ ഏകമേവ ദുക്കടം, അപിച ഉപരിഗൊപ്ഫകേ വുത്താനി ഉമ്മുജ്ജനാദീനി ഠപെത്വാ അഞ്ഞേന യേന കേനചി ആകാരേന ഉദകം ഓതരിത്വാ വാ അനോതരിത്വാ വാ യത്ഥ കത്ഥചി ഠിതം ഉദകം
പഠമപാരാജികസമുട്ഠാനം – കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, അകുസലചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ഹസധമ്മസിക്ഖാപദം തതിയം.
൪. അനാദരിയസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൪൨. ചതുത്ഥേ – കഥായം നസ്സെയ്യാതി കഥം അയം ധമ്മോ തന്തി പവേണീ നസ്സെയ്യ. തം വാ ന സിക്ഖിതുകാമോതി യേന പഞ്ഞത്തേന വുച്ചതി, തം പഞ്ഞത്തം ന സിക്ഖിതുകാമോ. അപഞ്ഞത്തേനാതി സുത്തേ വാ അഭിധമ്മേ വാ ആഗതേന.
൩൪൪. ഏവം അമ്ഹാകം ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോതി എത്ഥ ഗാരയ്ഹോ ആചരിയുഗ്ഗഹോ ന ഗഹേതബ്ബോ; പവേണിയാ ആഗതോ ആചരിയുഗ്ഗഹോവ ഗഹേതബ്ബോ. കുരുന്ദിയം പന ‘‘ലോകവജ്ജേ ആചരിയുഗ്ഗഹോ ന വട്ടതി, പണ്ണത്തിവജ്ജേ പന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. മഹാപച്ചരിയം ‘‘സുത്തം സുത്താനുലോമഞ്ച ഉഗ്ഗഹിതകാനംയേവ ആചരിയാനം ഉഗ്ഗഹോ പമാണം, അജാനന്താനം കഥാ അപ്പമാണന്തി വുത്തം. തം സബ്ബം പവേണിയാ ആഗതേസമോധാനം ഗച്ഛതി. സേസം ഉത്താനമേവാതി.
തിസമുട്ഠാനം
അനാദരിയസിക്ഖാപദം ചതുത്ഥം.
൫. ഭിംസാപനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൪൫. പഞ്ചമേ – രൂപൂപഹാരാദയോ മനുസ്സവിഗ്ഗഹേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. സേസം ഉത്താനമേവ. സമുട്ഠാനാദീനി അനാദരിയസദിസാനേവാതി.
ഭിംസാപനസിക്ഖാപദം പഞ്ചമം.
൬. ജോതിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൫൦. ഛട്ഠേ ഭഗ്ഗാതി ജനപദസ്സ നാമം. സംസുമാരഗിരന്തി നഗരസ്സ. ഭേസകളാവനന്തി തന്നിസ്സിതവനസ്സ. തം പന മിഗാനം ഫാസുവിഹാരത്ഥായ ദിന്നത്താ മിഗദായോതി വുച്ചതി. സമാദഹിത്വാതി ജാലെത്വാ. പരിപാതേസീതി അനുബന്ധി.
൩൫൨. പദീപേപീതി പദീപുജ്ജലനേപി. ജോതികേപീതി പത്തപചനസേദകമ്മാദീസു ജോതികരണേ. തഥാരൂപപച്ചയാതി പദീപാദിപച്ചയാ.
൩൫൪-൫. സയം സമാദഹതീതി എത്ഥ ജോതിം സമാദഹിതുകാമതായ അരണിസണ്ഠപനതോ പട്ഠായ യാവ ജാലാ ന ഉട്ഠഹതി, താവ സബ്ബപയോഗേസു ദുക്കടം. പടിലാതം ഉക്ഖിപതീതി ദയ്ഹമാനം അലാതം
൩൫൬. തഥാരൂപപച്ചയാതി ഠപെത്വാ പദീപാദീനി അഞ്ഞേനപി തഥാരൂപേന പച്ചയേന സമാദഹന്തസ്സ അനാപത്തി. ആപദാസൂതി ദുട്ഠവാളമിഗഅമനുസ്സേഹി ഉപദ്ദവോ ഹോതി, തത്ഥ സമാദഹന്തസ്സാപി അനാപത്തി. സേസം ഉത്താനമേവാതി. ഛസമുട്ഠാനം – കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ജോതിസിക്ഖാപദം ഛട്ഠം.
൭. നഹാനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൬൪. സത്തമേ – ചുണ്ണേന വാ മത്തികായ വാതി എത്ഥ ചുണ്ണമത്തികാനം അഭിസങ്ഖരണകാലതോ പട്ഠായ സബ്ബപയോഗേസു ദുക്കടം.
൩൬൬. പാരം ഗച്ഛന്തോ ന്ഹായതീതി എത്ഥ സുക്ഖായ നദിയാ വാലികം ഉക്കിരിത്വാ കതആവാടകേസുപി ന്ഹായിതും വട്ടതി. ആപദാസൂതി ഭമരാദീഹി
നഹാനസിക്ഖാപദം സത്തമം.
൮. ദുബ്ബണ്ണകരണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൬൮-൯. അട്ഠമേ നവം പന ഭിക്ഖുനാ ചീവരലാഭേനാതി എത്ഥ അലഭീതി ലഭോ; ലഭോയേവ ലാഭോ. കിം അലഭി? ചീവരം. കീദിസം? നവം. ഇതി ‘‘നവചീവരലാഭേനാ’’തി വത്തബ്ബേ അനുനാസികലോപം അകത്വാ ‘‘നവചീവരലാഭേനാ’’തി വുത്തം; പടിലദ്ധനവചീവരേനാതി അത്ഥോ. മജ്ഝേ ഠിതപദദ്വയേ പനാതി നിപാതോ. ഭിക്ഖുനാതി യേന ലദ്ധം തസ്സ നിദസ്സനം. പദഭാജനേ പന ബ്യഞ്ജനം അനാദിയിത്വാ യം ലദ്ധം തം ദസ്സേതും ‘‘ചീവരം നാമ ഛന്നം ചീവരാന’’ന്തിആദി വുത്തം. ചീവരന്തി എത്ഥ യം നിവാസേതും വാ പാരുപിതും വാ സക്കാ ഹോതി, തദേവ വേദിതബ്ബം. തേനേവ ‘‘വികപ്പനുപഗപച്ഛിമ’’ന്തി കംസനീലന്തി ചമ്മകാരനീലം. മഹാപച്ചരിയം പന ‘‘അയോമലം ലോഹമലം ഏതം കംസനീലം നാമാ’’തി വുത്തം. പലാസനീലന്തി യോ കോചി നീലവണ്ണോ പണ്ണരസോ. ദുബ്ബണ്ണകരണം ആദാതബ്ബന്തി ഏതം കപ്പബിന്ദും സന്ധായ വുത്തം; ന നീലാദീഹി സകലചീവരസ്സ ദുബ്ബണ്ണകരണം. തഞ്ച പന കപ്പം ആദിയന്തേന ചീവരം രജിത്വാ ചതൂസു വാ കോണേസു തീസു വാ ദ്വീസു വാ ഏകസ്മിം വാ കോണേ മോരസ്സ അക്ഖിമണ്ഡലമത്തം വാ മങ്കുലപിട്ഠിമത്തം വാ ആദാതബ്ബം. മഹാപച്ചരിയം ‘‘പത്തേ വാ ഗണ്ഠിയം വാ ന വട്ടതീ’’തി വുത്തം. മഹാഅട്ഠകഥായം പന ‘‘വട്ടതിയേവാ’’തി വുത്തം. പാളികപ്പകണ്ണികകപ്പാദയോ പന സബ്ബത്ഥ പടിസിദ്ധാ, തസ്മാ ഠപെത്വാ ഏകം വട്ടബിന്ദും അഞ്ഞേന കേനചിപി വികാരേന കപ്പോ ന കാതബ്ബോ.
൩൭൧. അഗ്ഗളേതിആദീസു ഏതാനി അഗ്ഗളാദീനി കപ്പകതചീവരേ പച്ഛാ ആരോപെത്വാ കപ്പകരണകിച്ചം നത്ഥി. സേസം ഉത്താനമേവ. ഏളകലോമസമുട്ഠാനം – കിരിയാകിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം; കായകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ദുബ്ബണ്ണകരണസിക്ഖാപദം അട്ഠമം.
൯. വികപ്പനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൭൪. നവമേ തസ്സ വാ അദിന്നന്തി ചീവരസാമികസ്സ ‘‘പരിഭുഞ്ജ വാ വിസ്സജ്ജേഹി വാ യഥാപച്ചയം വാ കരോഹീ’’തി ഏവം വത്വാ അദിന്നം. തസ്സ വാ അവിസ്സസന്തോതി യേന വിനയകമ്മം കതം, തസ്സ അവിസ്സാസേന വാ. തേന
വികപ്പനസിക്ഖാപദം നവമം.
൧൦. ചീവരാപനിധാനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൭൭-൮൧. ദസമേ – അപനിധെന്തീതി അപനെത്വാ നിധെന്തി. ഹസാപെക്ഖോതി ഹസാധിപ്പായോ. അഞ്ഞം പരിക്ഖാരന്തി പാളിയാ അനാഗതം പത്തത്ഥവികാദിം. ധമ്മിം കഥം കത്വാതി ‘‘സമണേന നാമ അനിഹിതപരിക്ഖാരേന
ചീവരാപനിധാനസിക്ഖാപദം ദസമം.
സമത്തോ വണ്ണനാക്കമേന സുരാപാനവഗ്ഗോ ഛട്ഠോ.
൭. സപ്പാണകവഗ്ഗോ
൧. സഞ്ചിച്ചപാണസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൮൨. സപ്പാണകവഗ്ഗസ്സ പഠമസിക്ഖാപദേ – ഇസ്സാസോ ഹോതീതി ഗിഹികാലേ ധനുഗ്ഗഹാചരിയോ ഹോതി. ജീവിതാ വോരോപിതാതി ജീവിതാ വിയോജിതാ.
സിക്ഖാപദേപി വോരോപെയ്യാതി വിയോജെയ്യ. യസ്മാ പന വോഹാരമത്തമേവേതം; ന ഹെത്ഥ കിഞ്ചി വിയോജിതേ സീസാലങ്കാരേ സീസം വിയ ജീവിതാ വോരോപിതേ പാണേപി ജീവിതം നാമ വിസും തിട്ഠതി, അഞ്ഞദത്ഥു അന്തരധാനമേവ പാണേ പാണസഞ്ഞീതി അന്തമസോ മഞ്ചപീഠം സോധെന്തോ മങ്ഗുലബീജകേപി പാണസഞ്ഞീ നിക്കാരുണികതായ
സഞ്ചിച്ചപാണസിക്ഖാപദം പഠമം.
൨. സപ്പാണകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൮൭. ദുതിയേ സപ്പാണകന്തി യേ പാണകാ പരിഭോഗേന മരന്തി, തേഹി പാണകേഹി സപ്പാണകം, താദിസഞ്ഹി ജാനം പരിഭുഞ്ജതോ പയോഗേ പയോഗേ പാചിത്തിയം. പത്തപൂരമ്പി അവിച്ഛിന്ദിത്വാ ഏകപയോഗേന പിവതോ ഏകാ ആപത്തി. താദിസേന ഉദകേന സാമിസം പത്തം ആവിഞ്ഛിത്വാ ധോവതോപി താദിസേ ഉദകേ ഉണ്ഹയാഗുപത്തം നിബ്ബാപയതോപി തം ഉദകം ഹത്ഥേന വാ ഉളുങ്കേന വാ ഗഹെത്വാ ന്ഹായതോപി പയോഗേ പയോഗേ പാചിത്തിയം. ഉദകസൊണ്ഡിം വാ പൊക്ഖരണിം വാ പവിസിത്വാ ബഹിനിക്ഖമനത്ഥായ വീചിം ഉട്ഠാപയതോപി. സൊണ്ഡിം വാ പൊക്ഖരണിം വാ സോധെന്തേഹി തതോ ഗഹിതഉദകം ഉദകേയേവ ആസിഞ്ചിതബ്ബം. സമീപമ്ഹി ഉദകേ അസതി കപ്പിയഉദകസ്സ അട്ഠ വാ ദസ വാ ഘടേ ഉദകസണ്ഠാനകപ്പദേസേ ആസിഞ്ചിത്വാ തത്ഥ ആസിഞ്ചിതബ്ബം. ‘‘പവട്ടിത്വാ ഉദകേ പതിസ്സതീ’’തി ഉണ്ഹപാസാണേ ഉദകം നാസിഞ്ചിതബ്ബം. കപ്പിയഉദകേന പന പാസാണം നിബ്ബാപെത്വാ ആസിഞ്ചിതും വട്ടതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
തിസമുട്ഠാനം – കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം,
വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി. എത്ഥ ച പടങ്ഗപാണകാനം പതനം ഞത്വാപി സുദ്ധചിത്തതായ ദീപജാലനേ വിയ സപ്പാണകഭാവം ഞത്വാപി ഉദകസഞ്ഞായ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതോ പണ്ണത്തിവജ്ജതാ വേദിതബ്ബാതി.
സപ്പാണകസിക്ഖാപദം ദുതിയം.
൩. ഉക്കോടനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൯൨. തതിയസിക്ഖാപദേ ഉക്കോടെന്തീതി തസ്സ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘അകതം കമ്മ’’ന്തിആദീനി വദന്താ ഉച്ചാലെന്തി; യഥാപതിട്ഠിതഭാവേന പതിട്ഠാതും ന ദെന്തി.
൩൯൩. യഥാധമ്മന്തി യോ യസ്സ അധികരണസ്സ വൂപസമനായ ധമ്മോ വുത്തോ, തേനേവ ധമ്മേനാതി അത്ഥോ. നിഹതാധികരണന്തി നിഹതം അധികരണം; സത്ഥാരാ വുത്തധമ്മേനേവ വൂപസമിതം അധികരണന്തി അത്ഥോ.
൩൯൫. ധമ്മകമ്മേ ധമ്മകമ്മസഞ്ഞീതി യേന കമ്മേന തം
ഉക്കോടനസിക്ഖാപദം തതിയം.
൪. ദുട്ഠുല്ലസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൩൯൯. ചതുത്ഥേ – ദുട്ഠുല്ലാ നാമ ആപത്തീതി എത്ഥ ചത്താരി പാരാജികാനി അത്ഥുദ്ധാരവസേന ദസ്സിതാനി, സങ്ഘാദിസേസാപത്തി പന അധിപ്പേതാ, തം ഛാദെന്തസ്സ പാചിത്തിയം. ധുരം നിക്ഖിത്തമത്തേതി ധുരേ നിക്ഖിത്തമത്തേ. സചേപി ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ പച്ഛാ ആരോചേതി, ന രക്ഖതി; ധുരം നിക്ഖിത്തമത്തേയേവ പാചിത്തിയന്തി വുത്തം ഹോതി. സചേ പന ഏവം ധുരം നിക്ഖിപിത്വാ പടിച്ഛാദനത്ഥമേവ അഞ്ഞസ്സ ആരോചേതി, സോപി അഞ്ഞസ്സാതി ഏതേനുപായേന സമണസതമ്പി സമണസഹസ്സമ്പി ആപത്തിം ആപജ്ജതിയേവ താവ, യാവ കോടി ന ഛിജ്ജതി. കദാ പന കോടി ഛിജ്ജതീതി? മഹാസുമത്ഥേരോ താവ വദതി – ‘‘ആപത്തിം ആപന്നോ ഏകസ്സ
൪൦൦. അദുട്ഠുല്ലം ആപത്തിന്തി അവസേസേ പഞ്ചാപത്തിക്ഖന്ധേ. അനുപസമ്പന്നസ്സ ദുട്ഠുല്ലം വാ അദുട്ഠുല്ലം വാ അജ്ഝാചാരന്തി എത്ഥ അനുപസമ്പന്നസ്സ സുക്കവിസ്സട്ഠി ച കായസംസഗ്ഗോ ചാതി അയം ദുട്ഠുല്ലഅജ്ഝാചാരോ നാമ. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവാതി. ധുരനിക്ഖേപസമുട്ഠാനം – കായവാചാചിത്തതോ സമുട്ഠാതി, അകിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം
ദുട്ഠുല്ലസിക്ഖാപദം ചതുത്ഥം.
൫. ഊനവീസതിവസ്സസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൦൨. പഞ്ചമസിക്ഖാപദേ – അങ്ഗുലിയോ ദുക്ഖാ ഭവിസ്സന്തീതി അക്ഖരാനി ലിഖന്തസ്സ അങ്ഗുലിയോ ദുക്ഖാ ഭവിസ്സന്തീതി ചിന്തേസും. ഉരസ്സ ദുക്ഖോതി ഗണനം സിക്ഖന്തേന ബഹും ചിന്തേതബ്ബം ഹോതി, തേനസ്സ ഉരോ ദുക്ഖോ ഭവിസ്സതീതി മഞ്ഞിംസു. അക്ഖീനി ദുക്ഖാ ഭവിസ്സന്തീതി രൂപസുത്തം സിക്ഖന്തേന കഹാപണാ പരിവത്തെത്വാ പരിവത്തെത്വാ പസ്സിതബ്ബാ ഹൊന്തി, തേനസ്സ അക്ഖീനി ദുക്ഖാനി ഭവിസ്സന്തീതി മഞ്ഞിംസു. ഡംസാദീസു ഡംസാതി പിങ്ഗലമക്ഖികായോ. ദുക്ഖാനന്തി ദുക്ഖമാനം. തിബ്ബാനന്തി ബഹലാനം. ഖരാനന്തി തിഖിണാനം. കടുകാനന്തി ഫരുസാനം; അമനാപതായ വാ കടുകരസസദിസാനം. അസാതാനന്തി അമധുരാനം. പാണഹരാനന്തി ജീവിതഹരാനം.
൪൦൪. സീമം സമ്മന്നതീതി നവം സീമം ബന്ധതി. കുരുന്ദിയം പന ഉദകുക്ഖേപപരിച്ഛിന്ദനേപി ദുക്കടം വുത്തം. പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സോതി പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സോ; ഗബ്ഭവീസോപി ഹി പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സൊത്വേവ സങ്ഖ്യേ ഗച്ഛതി. യഥാഹ –
‘‘തേന
തത്ഥ യോ ദ്വാദസമാസേ മാതുകുച്ഛിസ്മിം വസിത്വാ മഹാപവാരണായ ജാതോ, സോ തതോ പട്ഠായ യാവ ഏകൂനവീസതിമേ വസ്സേ മഹാപവാരണാ, തം അതിക്കമിത്വാ പാടിപദേ ഉപസമ്പാദേതബ്ബോ. ഏതേനുപായേന ഹായനവഡ്ഢനം വേദിതബ്ബം.
പോരാണകത്ഥേരാ പന ഏകൂനവീസതിവസ്സം സാമണേരം നിക്ഖമനീയപുണ്ണമാസിം അതിക്കമ്മ പാടിപദദിവസേ ഉപസമ്പാദെന്തി, തം കസ്മാതി? വുച്ചതേ – ഏകസ്മിം
൪൦൬. അനാപത്തി ഊനവീസതിവസ്സം പരിപുണ്ണവീസതിവസ്സസഞ്ഞീതി എത്ഥ കിഞ്ചാപി ഉപസമ്പാദെന്തസ്സ അനാപത്തി, പുഗ്ഗലോ പന അനുപസമ്പന്നോവ ഹോതി. സചേ പന സോ ദസവസ്സച്ചയേന അഞ്ഞം ഉപസമ്പാദേതി, തഞ്ചേ മുഞ്ചിത്വാ ഗണോ പൂരതി, സൂപസമ്പന്നോ. സോപി ച യാവ ന ജാനാതി, താവസ്സ നേവ സഗ്ഗന്തരായോ
തിസമുട്ഠാനം – കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം,
വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ഊനവീസതിവസ്സസിക്ഖാപദം പഞ്ചമം.
൬. ഥെയ്യസത്ഥസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൦൭. ഛട്ഠേ – പടിയാലോകന്തി സൂരിയാലോകസ്സ പടിമുഖം; പച്ഛിമദിസന്തി അത്ഥോ. കമ്മിയാതി സുങ്കട്ഠാനേ കമ്മികാ.
൪൦൯. രാജാനം വാ ഥെയ്യം ഗച്ഛന്തീതി രാജാനം വാ ഥേനെത്വാ വഞ്ചെത്വാ രഞ്ഞോ സന്തകം കിഞ്ചി ഗഹെത്വാ ഇദാനി ന തസ്സ ദസ്സാമാതി ഗച്ഛന്തി.
൪൧൧. വിസങ്കേതേനാതി കാലവിസങ്കേതേന ദിവസവിസങ്കേതേന ച ഗച്ഛതോ അനാപത്തി. മഗ്ഗവിസങ്കേതേന പന അടവിവിസങ്കേതേന വാ ആപത്തിയേവ. സേസമെത്ഥ ഭിക്ഖുനിവഗ്ഗേ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവ. ഥെയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
ഥെയ്യസത്ഥസിക്ഖാപദം ഛട്ഠം.
൭. സംവിധാനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൧൨. സത്തമേ പധൂപെന്തോ നിസീദീതി പജ്ഝായന്തോ അത്താനംയേവ പരിഭാസന്തോ നിസീദി. നായ്യോ സോ ഭിക്ഖു മം നിപ്പാതേസീതി അയ്യോ അയം ഭിക്ഖു മം ന നിക്ഖാമേസി; ന മം ഗഹെത്വാ അഗമാസീതി അത്ഥോ. സേസമെത്ഥ ഭിക്ഖുനിയാ സദ്ധിം സംവിധാനസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം സദ്ധിം സമുട്ഠാനാദീഹീതി.
സംവിധാനസിക്ഖാപദം സത്തമം.
൮. അരിട്ഠസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൧൭. അട്ഠമേ ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ, തസ്സ ഗദ്ധബാധിപുബ്ബസ്സ ഗിജ്ഝഘാതകകുലപ്പസുതസ്സാതി അത്ഥോ.
സഗ്ഗമൊക്ഖാനം അന്തരായം കരൊന്തീതി അന്തരായികാ. തേ കമ്മകിലേസവിപാകഉപവാദആണാവീതിക്കമവസേന പഞ്ചവിധാ. തത്ഥ പഞ്ചാനന്തരിയകമ്മാ കമ്മന്തരായികാ നാമ. തഥാ ഭിക്ഖുനീദൂസകകമ്മം, തം പന മൊക്ഖസ്സേവ അന്തരായം കരോതി, ന സഗ്ഗസ്സ. നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിധമ്മാ കിലേസന്തരായികാ നാമ. പണ്ഡകതിരച്ഛാനഗതഉഭതൊബ്യഞ്ജനകാനം പടിസന്ധിധമ്മാ വിപാകന്തരായികാ നാമ. അരിയൂപവാദാ ഉപവാദന്തരായികാ നാമ, തേ പന യാവ അരിയേ ന ഖമാപെന്തി താവദേവ, ന തതോ പരം. സഞ്ചിച്ച ആപന്നാ ആപത്തിയോ ആണാവീതിക്കമന്തരായികാ നാമ, താപി യാവ ഭിക്ഖുഭാവം വാ പടിജാനാതി, ന വുട്ഠാതി വാ ന ദേസേതി വാ താവദേവ, ന തതോ പരം.
തത്രായം ഭിക്ഖു ബഹുസ്സുതോ ധമ്മകഥികോ സേസന്തരായികേ ജാനാതി, വിനയേ പന അകോവിദത്താ പണ്ണത്തിവീതിക്കമന്തരായികേ ന ജാനാതി, തസ്മാ രഹോഗതോ ഏവം ചിന്തേസി – ‘‘ഇമേ ആഗാരികാ പഞ്ച കാമഗുണേ പരിഭുഞ്ജന്താ സോതാപന്നാപി സകദാഗാമിനോപി അനാഗാമിനോപി ഹൊന്തി, ഭിക്ഖൂപി മനാപികാനി ചക്ഖുവിഞ്ഞെയ്യാനി രൂപാനി പസ്സന്തി…പേ॰… കായവിഞ്ഞെയ്യേ ഫൊട്ഠബ്ബേ ഫുസന്തി, മുദുകാനി അത്ഥരണപാവുരണാദീനി പരിഭുഞ്ജന്തി, ഏതം സബ്ബം വട്ടതി. കസ്മാ ഇത്ഥിരൂപാ…പേ॰… ഇത്ഥിഫൊട്ഠബ്ബാ ഏവ ന വട്ടന്തി, ഏതേപി വട്ടന്തീ’’തി. ഏവം രസേന രസം സംസന്ദിത്വാ സച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗഞ്ച നിച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗഞ്ച ഏകം കത്വാ ഥൂലവാകേഹി സദ്ധിം അതിസുഖുമസുത്തം
അട്ഠികങ്കലൂപമാതിആദിമ്ഹി അട്ഠികങ്കലൂപമാ അപ്പസ്സാദട്ഠേന. മംസപേസൂപമാ ബഹുസാധാരണട്ഠേന. തിണുക്കൂപമാ അനുദഹനട്ഠേന. അങ്ഗാരകാസൂപമാ മഹാഭിതാപനട്ഠേന. സുപിനകൂപമാ ഇത്തരപച്ചുപട്ഠാനട്ഠേന. യാചിതകൂപമാ താവകാലികട്ഠേന. രുക്ഖഫലൂപമാ സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗപലിഭഞ്ജനട്ഠേന. അസിസൂനൂപമാ അധികുട്ടനട്ഠേന. സത്തിസൂലൂപമാ വിനിവിജ്ഝനട്ഠേന. സപ്പസിരൂപമാ സാസങ്കസപ്പടിഭയട്ഠേനാതി അയമെത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന പപഞ്ചസൂദനിയം മജ്ഝിമട്ഠകഥായം (മ॰ നി॰ ൧.൨൩൪ ആദയോ; ൨.൪൨ ആദയോ) ഗഹേതബ്ബോ. ഏവം ബ്യാഖോതി ഏവം വിയ ഖോ. സേസമെത്ഥ പുബ്ബേ വുത്തനയത്താ ഉത്താനമേവ.
സമനുഭാസനസമുട്ഠാനം – കായവാചാചിത്തതോ സമുട്ഠാതി, അകിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.
അരിട്ഠസിക്ഖാപദം അട്ഠമം.
൯. ഉക്ഖിത്തസമ്ഭോഗസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൨൪-൫. നവമേ – അകടാനുധമ്മേനാതി അനുധമ്മോ വുച്ചതി ആപത്തിയാ അദസ്സനേ വാ അപ്പടികമ്മേ വാ പാപികായ ദിട്ഠിയാ അപ്പടിനിസ്സഗ്ഗേ വാ ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന ഉക്ഖിത്തകസ്സ അനുലോമവത്തം ദിസ്വാ കതാ ഓസാരണാ; സോ ഓസാരണസങ്ഖാതോ അനുധമ്മോ യസ്സ ന കതോ, അയം അകടാനുധമ്മോ നാമ, താദിസേന സദ്ധിന്തി അത്ഥോ. തേനേവസ്സ പദഭാജനേ ‘‘അകടാനുധമ്മോ നാമ ഉക്ഖിത്തോ അനോസാരിതോ’’തി വുത്തം.
ദേതി വാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതി വാതി ഏകപയോഗേന ബഹുമ്പി ദദതോ വാ ഗണ്ഹതോ വാ ഏകം പാചിത്തിയം. വിച്ഛിന്ദിത്വാ വിച്ഛിന്ദിത്വാ ദെന്തസ്സ ച ഗണ്ഹന്തസ്സ ച പയോഗഗണനായ പാചിത്തിയാനി
ഉക്ഖിത്തസമ്ഭോഗസിക്ഖാപദം നവമം.
൧൦. കണ്ടകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൨൮. ദസമേ ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നന്തി അരിട്ഠസ്സ വിയ ഏതസ്സാപി അയോനിസോ ഉമ്മുജ്ജന്തസ്സ ഉപ്പന്നം. നാസേതൂതി എത്ഥ തിവിധാ നാസനാ – സംവാസനാസനാ, ലിങ്ഗനാസനാ, ദണ്ഡകമ്മനാസനാതി. തത്ഥ ആപത്തിയാ അദസ്സനാദീസു ഉക്ഖേപനാ സംവാസനാസനാ ചരാതി ഗച്ഛ. പിരേതി പര അമാമക. വിനസ്സാതി നസ്സ; യത്ഥ തേ ന പസ്സാമ, തത്ഥ ഗച്ഛാതി.
൪൨൯. ഉപലാപെയ്യാതി സങ്ഗണ്ഹെയ്യ. ഉപട്ഠാപെയ്യാതി തേന അത്തനോ ഉപട്ഠാനം കാരാപെയ്യ. സേസം അരിട്ഠസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം സദ്ധിം സമുട്ഠാനാദീഹീതി.
കണ്ടകസിക്ഖാപദം ദസമം.
സമത്തോ വണ്ണനാക്കമേന സപ്പാണകവഗ്ഗോ സത്തമോ.
൮. സഹധമ്മികവഗ്ഗോ
൧. സഹധമ്മികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൩൪. സഹധമ്മികവഗ്ഗസ്സ ഏതസ്മിം സിക്ഖാപദേതി ഏതസ്മിം സിക്ഖാപദേ യം വുത്തം, തം ന താവ സിക്ഖിസ്സാമി. ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി എത്ഥ പന വാചായ വാചായ ആപത്തി വേദിതബ്ബാ. സിക്ഖമാനേന ഭിക്ഖവേ ഭിക്ഖുനാതി ഓവാദം സിരസാ സമ്പടിച്ഛിത്വാ സിക്ഖിതുകാമേനേവ ഹുത്വാ ആജാനിതബ്ബഞ്ചേവ പുച്ഛിതബ്ബഞ്ച ഉപപരിക്ഖിതബ്ബഞ്ച. സേസമെത്ഥ ദുബ്ബചസിക്ഖാപദേ വുത്തനയേനേവ പദത്ഥതോ വേദിതബ്ബം. വിനിച്ഛയതോ ഉത്താനമേവ.
തിസമുട്ഠാനം – കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.
സഹധമ്മികസിക്ഖാപദം പഠമം.
൨. വിലേഖനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൩൮. ദുതിയേ വിനയകഥം കഥേതീതി വിനയകഥാ നാമ കപ്പിയാകപ്പിയആപത്താനാപത്തിസംവരപഹാനപടിസംയുത്തകഥാ, തം കഥേതി. വിനയസ്സ വണ്ണം ഭാസതീതി വിനയസ്സ വണ്ണോ നാമ പഞ്ചന്നമ്പി സത്തന്നമ്പി ആപത്തിക്ഖന്ധാനം വസേന മാതികം നിക്ഖിപിത്വാ പദഭാജനേന വണ്ണനാ, തം ഭാസതി. വിനയപരിയത്തിയാ വണ്ണം ഭാസതീതി വിനയം പരിയാപുണന്താനം വിനയപരിയത്തിമൂലകം വണ്ണം ഗുണം ആനിസംസം ഭാസതി. വിനയധരോ ഹി വിനയപരിയത്തിമൂലകേ പഞ്ചാനിസംസേ ഛാനിസംസേ സത്താനിസംസേ അട്ഠാനിസംസേ നവാനിസംസേ ദസാനിസംസേ ഏകാദസാനിസംസേ ച ലഭതി തേ സബ്ബേ ഭാസതീതി അത്ഥോ. കതമേ പഞ്ചാനിസംസേ ലഭതീതി? അത്തനോ സീലക്ഖന്ധസുഗുത്തിആദികേ
‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, ആനിസംസാ വിനയധരേ പുഗ്ഗലേ – അത്തനോ സീലക്ഖന്ധോ സുഗുത്തോ ഹോതി സുരക്ഖിതോ, കുക്കുച്ചപകതാനം പടിസരണം ഹോതി, വിസാരദോ സങ്ഘമജ്ഝേ വോഹരതി, പച്ചത്ഥികേ
കഥമസ്സ അത്തനോ സീലക്ഖന്ധോ സുഗുത്തോ ഹോതി സുരക്ഖിതോ? ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു ആപത്തിം ആപജ്ജന്തോ ഛഹാകാരേഹി ആപജ്ജതി – അലജ്ജിതാ, അഞ്ഞാണതാ, കുക്കുച്ചപകതതാ, അകപ്പിയേ കപ്പിയസഞ്ഞിതാ, കപ്പിയേ അകപ്പിയസഞ്ഞിതാ, സതിസമ്മോസാതി.
കഥം അലജ്ജിതായ ആപത്തിം ആപജ്ജതി? അകപ്പിയഭാവം ജാനന്തോയേവ മദ്ദിത്വാ വീതിക്കമം കരോതി. വുത്തമ്പി ചേതം –
‘‘സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ആപജ്ജതി, ആപത്തിം പരിഗൂഹതി;
അഗതിഗമനഞ്ച ഗച്ഛതി, ഏദിസോ വുച്ചതി അലജ്ജിപുഗ്ഗലോ’’തി. (പരി॰ ൩൫൯);
കഥം അഞ്ഞാണതായ ആപജ്ജതി? അഞ്ഞാണപുഗ്ഗലോ ഹി മന്ദോ മോമൂഹോ കത്തബ്ബാകത്തബ്ബം അജാനന്തോ അകത്തബ്ബം കരോതി, കത്തബ്ബം വിരാധേതി; ഏവം അഞ്ഞാണതായ ആപജ്ജതി.
കഥം കുക്കുച്ചപകതതായ ആപജ്ജതി? കപ്പിയാകപ്പിയം നിസ്സായ കുക്കുച്ചേ ഉപ്പന്നേ വിനയധരം പുച്ഛിത്വാ കപ്പിയഞ്ചേ കത്തബ്ബം സിയാ, അകപ്പിയഞ്ചേ ന കത്തബ്ബം, അയം പന ‘‘വട്ടതീ’’തി മദ്ദിത്വാ വീതിക്കമതിയേവ; ഏവം കുക്കുച്ചപകതതായ ആപജ്ജതി.
കഥം അകപ്പിയേ കപ്പിയസഞ്ഞിതായ ആപജ്ജതി? അച്ഛമംസം സൂകരമംസന്തി ഖാദതി, ദീപിമംസം മിഗമംസന്തി ഖാദതി, അകപ്പിയഭോജനം കപ്പിയഭോജനന്തി ഭുഞ്ജതി, വികാലേ കാലസഞ്ഞായ ഭുഞ്ജതി, അകപ്പിയപാനകം കപ്പിയപാനകന്തി പിവതി; ഏവം അകപ്പിയേ കപ്പിയസഞ്ഞിതായ ആപജ്ജതി.
കഥം കപ്പിയേ അകപ്പിയസഞ്ഞിതായ ആപജ്ജതി? സൂകരമംസം അച്ഛമംസന്തി ഖാദതി, മിഗമംസം ദീപിമംസന്തി ഖാദതി, കപ്പിയഭോജനം അകപ്പിയഭോജനന്തി ഭുഞ്ജതി, കാലേ വികാലസഞ്ഞായ ഭുഞ്ജതി, കപ്പിയപാനകം അകപ്പിയപാനകന്തി പിവതി; ഏവം കപ്പിയേ അകപ്പിയസഞ്ഞിതായ ആപജ്ജതി.
കഥം സതിസമ്മോസായ ആപജ്ജതി? സഹസെയ്യചീവരവിപ്പവാസഭേസജ്ജചീവരകാലാതിക്കമനപച്ചയാ ആപത്തിഞ്ച സതിസമ്മോസായ ആപജ്ജതി; ഏവമിധേകച്ചോ ഛഹാകാരേഹി ആപത്തിം ആപജ്ജതി.
വിനയധരോ പന ഇമേഹി ഛഹാകാരേഹി ആപത്തിം നാപജ്ജതി. കഥം ലജ്ജിതായ നാപജ്ജതി? സോ ഹി ‘‘പസ്സഥ ഭോ, അയം കപ്പിയാകപ്പിയം ജാനന്തോയേവ പണ്ണത്തിവീതിക്കമം കരോതീ’’തി ഇമം പരൂപവാദം രക്ഖന്തോപി നാപജ്ജതി; ഏവം ലജ്ജിതായ നാപജ്ജതി. സഹസാ ആപന്നമ്പി ദേസനാഗാമിനിം ദേസെത്വാ വുട്ഠാനഗാമിനിയാ വുട്ഠഹിത്വാ സുദ്ധന്തേ പതിട്ഠാതി. തതോ –
‘‘സഞ്ചിച്ച ആപത്തിം ന ആപജ്ജതി, ആപത്തിം ന പരിഗൂഹതി;
അഗതിഗമനഞ്ച ന ഗച്ഛതി, ഏദിസോ വുച്ചതി ലജ്ജിപുഗ്ഗലോ’’തി. (പരി॰ ൩൫൯)
ഇമസ്മിം ലജ്ജിഭാവേ പതിട്ഠിതോവ ഹോതി.
കഥം ഞാണതായ നാപജ്ജതി? സോ ഹി കപ്പിയാകപ്പിയം ജാനാതി, തസ്മാ കപ്പിയമേവ കരോതി, അകപ്പിയം ന കരോതി; ഏവം ഞാണതായ നാപജ്ജതി.
കഥം അകുക്കുച്ചപകതതായ നാപജ്ജതി? സോ ഹി കപ്പിയാകപ്പിയം നിസ്സായ കുക്കുച്ചേ ഉപ്പന്നേ വത്ഥും ഓലോകെത്വാ മാതികം പദഭാജനം അന്തരാപത്തിം
കഥം അകപ്പിയാദിസഞ്ഞിതായ നാപജ്ജതി? സോ ഹി കപ്പിയാകപ്പിയം ജാനാതി, തസ്മാ അകപ്പിയേ കപ്പിയസഞ്ഞീ ന ഹോതി, കപ്പിയേ അകപ്പിയസഞ്ഞീ ന ഹോതി; സുപ്പതിട്ഠിതാ ചസ്സ സതി ഹോതി, അധിട്ഠാതബ്ബം അധിട്ഠേതി, വികപ്പേതബ്ബം വികപ്പേതി. ഇതി ഇമേഹി ഛഹാകാരേഹി ആപത്തിം നാപജ്ജതി. ആപത്തിം അനാപജ്ജന്തോ അഖണ്ഡസീലോ ഹോതി പരിസുദ്ധസീലോ; ഏവമസ്സ അത്തനോ സീലക്ഖന്ധോ സുഗുത്തോ ഹോതി സുരക്ഖിതോ.
കഥം കുക്കുച്ചപകതാനം പടിസരണം ഹോതി? തിരോരട്ഠേസു തിരോജനപദേസു ച ഉപ്പന്നകുക്കുച്ചാ ഭിക്ഖൂ ‘‘അസുകസ്മിം കിര വിഹാരേ വിനയധരോ വസതീ’’തി ദൂരതോപി തസ്സ സന്തികം ആഗന്ത്വാ കുക്കുച്ചം
വിസാരദോ സങ്ഘമജ്ഝേ വോഹരതീതി അവിനയധരസ്സ ഹി സങ്ഘമജ്ഝേ
പച്ചത്ഥികേ സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗണ്ഹാതീതി എത്ഥ ദ്വിധാ പച്ചത്ഥികാ നാമ – അത്തപച്ചത്ഥികാ ച സാസനപച്ചത്ഥികാ ച. തത്ഥ മെത്തിയഭുമ്മജകാ ച ഭിക്ഖൂ വഡ്ഢോ ച ലിച്ഛവീ അമൂലകേന അന്തിമവത്ഥുനാ ചോദേസും, ഇമേ അത്തപച്ചത്ഥികാ നാമ. യേ വാ പനഞ്ഞേപി ദുസ്സീലാ പാപധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അത്തപച്ചത്ഥികാ. വിപരീതദസ്സനാ പന അരിട്ഠഭിക്ഖുകണ്ടകസാമണേരവേസാലികവജ്ജിപുത്തകാ പരൂപഹാരഅഞ്ഞാണകങ്ഖാപരവിതരണാദിവാദാ മഹാസങ്ഘികാദയോ ച അബുദ്ധസാസനം ‘‘ബുദ്ധസാസന’’ന്തി വത്വാ കതപഗ്ഗഹാ സാസനപച്ചത്ഥികാ നാമ. തേ സബ്ബേപി സഹധമ്മേന സകാരണേന വചനേന യഥാ തം അസദ്ധമ്മം പതിട്ഠാപേതും ന സക്കൊന്തി, ഏവം സുനിഗ്ഗഹിതം കത്വാ നിഗ്ഗണ്ഹാതി.
സദ്ധമ്മട്ഠിതിയാ പടിപന്നോ ഹോതീതി എത്ഥ പന തിവിധോ സദ്ധമ്മോ പരിയത്തിപടിപത്തിഅധിഗമവസേന. തത്ഥ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം പരിയത്തിസദ്ധമ്മോ നാമ. തേരസ ധുതങ്ഗഗുണാ ചുദ്ദസ ഖന്ധകവത്താനി ദ്വേഅസീതി മഹാവത്താനീതി അയം പടിപത്തിസദ്ധമ്മോ നാമ. ചത്താരോ മഗ്ഗാ ച ഫലാനി ചാതി അയം അധിഗമസദ്ധമ്മോ നാമ.
തത്ഥ കേചി ഥേരാ ‘‘യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ, സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൧൬) ഇമിനാ സുത്തേന ‘‘സാസനസ്സ പരിയത്തി മൂല’’ന്തി വദന്തി. കേചി ഥേരാ ‘‘ഇമേ ച സുഭദ്ദ ഭിക്ഖൂ സമ്മാ വിഹരെയ്യും, അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാ’’തി (ദീ॰ നി॰ ൨.൨൧൪) ഇമിനാ സുത്തേന ‘‘സാസനസ്സ പടിപത്തിമൂല’’ന്തി വത്വാ ‘‘യാവ പഞ്ച ഭിക്ഖൂ സമ്മാ പടിപന്നാ സംവിജ്ജന്തി, താവ സാസനം ഠിതം ഹോതീ’’തി ആഹംസു. ഇതരേ പന ഥേരാ പരിയത്തിയാ അന്തരഹിതായ സുപ്പടിപന്നസ്സപി ധമ്മാഭിസമയോ നത്ഥീ’’തി ആഹംസു. സചേ പഞ്ച ഭിക്ഖൂ ചത്താരി പാരാജികാനി രക്ഖണകാ ഹൊന്തി, തേ സദ്ധേ കുലപുത്തേ പബ്ബാജെത്വാ പച്ചന്തിമേ ജനപദേ ഉപസമ്പാദെത്വാ ദസവഗ്ഗം ഗണം പൂരെത്വാ മജ്ഝിമേ ജനപദേപി ഉപസമ്പദം
കതമേ ഛ ആനിസംസേ ലഭതീതി? തസ്സാധെയ്യോ ഉപോസഥോ, പവാരണാ, സങ്ഘകമ്മം, പബ്ബജ്ജാ, ഉപസമ്പദാ, നിസ്സയം ദേതി സാമണേരം ഉപട്ഠാപേതി.
യേ ഇമേ ചാതുദ്ദസികോ, പന്നരസികോ, സാമഗ്ഗിഉപോസഥോ, സങ്ഘേ ഉപോസഥോ, ഗണേ പുഗ്ഗലേ ഉപോസഥോ, സുത്തുദ്ദേസോ, പാരിസുദ്ധി, അധിട്ഠാനഉപോസഥോതി നവ ഉപോസഥാ, സബ്ബേ തേ വിനയധരായത്താ.
യാപി ച ഇമാ ചാതുദ്ദസികാ പന്നരസികാ, സാമഗ്ഗിപവാരണാ, സങ്ഘേ പവാരണാ ഗണേ പുഗ്ഗലേ പവാരണാ, തേവാചികാ, ദ്വേവാചികാ, സമാനവസ്സികാ പവാരണാതി നവ പവാരണായോ, താപി വിനയധരായത്താ ഏവ, തസ്സ സന്തകാ, സോ താസം സാമീ.
യാനിപി
യാപി ചായം ഉപജ്ഝായേന ഹുത്വാ കുലപുത്താനം പബ്ബജ്ജാ ച ഉപസമ്പദാ ച കാതബ്ബാ, അയമ്പി വിനയധരായത്താവ. ന ഹി അഞ്ഞോ ദ്വിപിടകധരോപി ഏതം കാതും ലഭതി. സോ ഏവ നിസ്സയം ദേതി, സാമണേരം ഉപട്ഠാപേതി. അഞ്ഞോ നേവ നിസ്സയം ദാതും ലഭതി, ന സാമണേരം ഉപട്ഠാപേതും. സാമണേരൂപട്ഠാനം പച്ചാസീസന്തോ പന വിനയധരസ്സ സന്തികേ ഉപജ്ഝം ഗാഹാപെത്വാ വത്തപടിപത്തിം സാദിതും ലഭതി. എത്ഥ ച നിസ്സയദാനഞ്ചേവ സാമണേരൂപട്ഠാനഞ്ച ഏകമങ്ഗം.
ഇതി ഇമേസു ഛസു ആനിസംസേസു ഏകേന സദ്ധിം പുരിമാ പഞ്ച ഛ ഹൊന്തി, ദ്വീഹി സദ്ധിം സത്ത, തീഹി സദ്ധിം അട്ഠ, ചതൂഹി സദ്ധിം നവ, പഞ്ചഹി സദ്ധിം ദസ, സബ്ബേഹി പേതേഹി സദ്ധിം ഏകാദസാതി ഏവം വിനയധരോ പുഗ്ഗലോ പഞ്ച ഛ സത്ത അട്ഠ നവ ദസ ഏകാദസ ച ആനിസംസേ ലഭതീതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം ഭഗവാ ഇമേ ആനിസംസേ ദസ്സെന്തോ വിനയപരിയത്തിയാ വണ്ണം ഭാസതീതി വേദിതബ്ബോ.
ആദിസ്സ ആദിസ്സാതി പുനപ്പുനം വവത്ഥപെത്വാ വിസും വിസും കത്വാ. ആയസ്മതോ ഉപാലിസ്സ വണ്ണം ഭാസതീതി വിനയപരിയത്തിം നിസ്സായ
തേധ ബഹൂ ഭിക്ഖൂതി തേ ഇമം ഭഗവതോ വണ്ണനം സുത്വാ ‘‘ഇമേ കിരാനിസംസേ നേവ സുത്തന്തികാ ന ആഭിധമ്മികാ ലഭന്തീ’’തി യഥാപരികിത്തിതാനിസംസാധിഗമേ ഉസ്സാഹജാതാ ബഹൂ ഭിക്ഖൂ ഥേരാ ച നവാ ച മജ്ഝിമാ ച ആയസ്മതോ ഉപാലിസ്സ സന്തികേ വിനയം പരിയാപുണന്തീതി അയമെത്ഥ അത്ഥോ. ഇധാതി നിപാതമത്തമേവ.
൪൩൯-൪൦. ഉദ്ദിസ്സമാനേതി ആചരിയേന അന്തേവാസികസ്സ ഉദ്ദിസ്സമാനേ, സോ പന യസ്മാ ആചരിയേ അത്തനോ രുചിയാ ഉദ്ദിസന്തേ വാ ആചരിയം യാചിത്വാ ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകേഹീതി ഖുദ്ദകേഹി ച അനുഖുദ്ദകേഹി ച. യാവദേവാതി തേസം സംവത്തനമരിയാദപരിച്ഛേദവചനം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഏതാനി ഹി യേ ഉദ്ദിസന്തി, ഉദ്ദിസാപെന്തി സജ്ഝായന്തി വാ, തേസം താവ സംവത്തന്തി യാവ ‘‘കപ്പതി നു ഖോ, ന കപ്പതി നു ഖോ’’തി കുക്കുച്ചസങ്ഖാതോ വിപ്പടിസാരോ വിഹേസാ വിചികിച്ഛാസങ്ഖാതോ മനോവിലേഖോ ച ഉപ്പജ്ജതിയേവ. അഥ വാ യാവദേവാതി അതിസയവവത്ഥാപനം; തസ്സ സംവത്തന്തീതി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ, കുക്കുച്ചായ വിഹേസായ വിലേഖായ അതിവിയ സംവത്തന്തിയേവാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപസമ്പന്നസ്സ വിനയം വിവണ്ണേതീതി ഉപസമ്പന്നസ്സ സന്തികേ തസ്സ തസ്മിം വിമതിം ഉപ്പാദേതുകാമോ വിനയം വിവണ്ണേതി നിന്ദതി ഗരഹതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
തിസമുട്ഠാനം – കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.
വിലേഖനസിക്ഖാപദം ദുതിയം.
൩. മോഹനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൪൪. തതിയേ അന്വദ്ധമാസന്തി അനുപടിപാടിയാ അദ്ധമാസേ അദ്ധമാസേ; യസ്മാ പന സോ ഉപോസഥദിവസേ ഉദ്ദിസിയതി, തസ്മാ ‘‘അനുപോസഥിക’’ന്തി പദഭാജനേ വുത്തം. ഉദ്ദിസ്സമാനേതി ഉദ്ദിസിയമാനേ യഞ്ച തത്ഥ ആപത്തിം ആപന്നോതി തസ്മിം അനാചാരേ ചിണ്ണേ യം ആപത്തിം ആപന്നോ. യഥാധമ്മോ കാരേതബ്ബോതി അഞ്ഞാണേന ആപന്നത്താ തസ്സാ ആപത്തിയാ മൊക്ഖോ നത്ഥി, യഥാ പന ധമ്മോ ച വിനയോ ച ഠിതോ, തഥാ കാരേതബ്ബോ. ദേസനാഗാമിനിഞ്ചേ ആപന്നോ ഹോതി, ദേസാപേതബ്ബോ, വുട്ഠാനഗാമിനിഞ്ചേ, വുട്ഠാപേതബ്ബോതി അത്ഥോ. സാധുകന്തി സുട്ഠു. അട്ഠിംകത്വാതി അത്ഥികഭാവം കത്വാ; അത്ഥികോ ഹുത്വാതി വുത്തം ഹോതി.
൪൪൭. ധമ്മകമ്മേതിആദീസു
മോഹനസിക്ഖാപദം തതിയം.
൪. പഹാരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൪൯. ചതുത്ഥേ – പഹാരം ദെന്തീതി ‘‘ആവുസോ പീഠകം പഞ്ഞപേഥ, പാദധോവനം ആഹരഥാ’’തിആദീനി വത്വാ തഥാ അകരൊന്താനം പഹാരം ദെന്തി.
൪൫൧. പഹാരം ദേതി ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി എത്ഥ പഹരിതുകാമതായ പഹാരേ ദിന്നേ സചേപി മരതി പാചിത്തിയമേവ. പഹാരേന ഹത്ഥോ വാ പാദോ വാ ഭിജ്ജതി, സീസം വാ ഭിന്നം ഹോതി, പാചിത്തിയമേവ. ‘‘യഥായം സങ്ഘമജ്ഝേ ന വിരോചതി, തഥാ നം കരോമീ’’തി ഏവം വിരൂപകരണാധിപ്പായേന കണ്ണം വാ നാസം വാ ഛിന്ദതി, ദുക്കടം.
൪൫൨. അനുപസമ്പന്നസ്സാതി ഗഹട്ഠസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ ഇത്ഥിയാ വാ പുരിസസ്സ വാ അന്തമസോ തിരച്ഛാനഗതസ്സാപി പഹാരം ദേതി, ദുക്കടം. സചേ പന രത്തചിത്തോ ഇത്ഥിം പഹരതി, സങ്ഘാദിസേസോ.
൪൫൩. കേനചി വിഹേഠിയമാനോതി മനുസ്സേന വാ തിരച്ഛാനഗതേന വാ വിഹേഠിയമാനോ. മൊക്ഖാധിപ്പായോതി തതോ അത്തനോ മൊക്ഖം പത്ഥയമാനോ. പഹാരം ദേതീതി കായകായപടിബദ്ധനിസ്സഗ്ഗിയാനം അഞ്ഞതരേന പഹാരം ദേതി, അനാപത്തി. സചേപി അന്തരാമഗ്ഗേ ചോരം വാ പച്ചത്ഥികം വാ വിഹേഠേതുകാമം ദിസ്വാ ‘‘ഉപാസക, എത്ഥേവ തിട്ഠ, മാ ആഗമീ’’തി വത്വാ വചനം അനാദിയിത്വാ ആഗച്ഛന്തം ‘‘ഗച്ഛ രേ’’തി മുഗ്ഗരേന വാ സത്ഥകേന വാ പഹരിത്വാ യാതി, സോ ചേ തേന പഹാരേന മരതി, അനാപത്തിയേവ. വാളമിഗേസുപി ഏസേവ നയോ. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ. സമുട്ഠാനാദീനി പനസ്സ
പഹാരസിക്ഖാപദം ചതുത്ഥം.
൫. തലസത്തികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൫൪. പഞ്ചമേ തലസത്തികം ഉഗ്ഗിരന്തീതി പഹാരദാനാകാരം ദസ്സെത്വാ കായമ്പി കായപടിബദ്ധമ്പി ഉച്ചാരെന്തി. തേ പഹാരസമുച്ചിതാ രോദന്തീതി തേ പഹാരപരിചിതാ പുബ്ബേപി ലദ്ധപഹാരത്താ ഇദാനി ച പഹാരം ദസ്സന്തീതി മഞ്ഞമാനാ രോദന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘പഹാരസ്സ മുച്ചിതാ’’തിപി സജ്ഝായന്തി, തത്ഥ ‘‘പഹാരസ്സ ഭീതാ’’തി അത്ഥോ.
൪൫൭. ഉഗ്ഗിരതി ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി എത്ഥ സചേ ഉഗ്ഗിരിത്വാ വിരദ്ധോ പഹാരം ദേതി, അവസ്സം ധാരേതും അസക്കൊന്തസ്സ പഹാരോ സഹസാ പതതി, ന പഹരിതുകാമതായ ദിന്നത്താ ദുക്കടം. തേന പഹാരേന ഹത്ഥാദീസു യംകിഞ്ചി ഭിജ്ജതി, ദുക്കടമേവ.
൪൫൮. മൊക്ഖാധിപ്പായോ തലസത്തികം ഉഗ്ഗിരതീതി എത്ഥ പുബ്ബേ വുത്തേസു വത്ഥൂസു പുരിമനയേനേവ തലസത്തികം ഉഗ്ഗിരന്തസ്സ അനാപത്തി. സചേപി വിരജ്ഝിത്വാ പഹാരം ദേതി, അനാപത്തിയേവ. സേസം പുരിമസദിസമേവ സദ്ധിം സമുട്ഠാനാദീഹീതി.
തലസത്തികസിക്ഖാപദം പഞ്ചമം.
൬. അമൂലകസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൫൯. ഛട്ഠേ – അനുദ്ധംസെന്തീതി തേ കിര സയം ആകിണ്ണദോസത്താ ‘‘ഏവം ഭിക്ഖൂ അമ്ഹേ നേവ
തിസമുട്ഠാനം – കിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, അകുസലചിത്തം, ദുക്ഖവേദനന്തി.
അമൂലകസിക്ഖാപദം ഛട്ഠം.
൭. സഞ്ചിച്ചസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൬൪. സത്തമേ – ഉപദഹന്തീതി ഉപ്പാദെന്തി. കുക്കുച്ചം ഉപദഹതി ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി വാചായ വാചായ ആപത്തി. അനുപസമ്പന്നസ്സാതി സാമണേരസ്സ
സഞ്ചിച്ചസിക്ഖാപദം സത്തമം.
൮. ഉപസ്സുതിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൭൧. അട്ഠമേ – അധികരണജാതാനന്തി ഏതേഹി ഭണ്ഡനാദീഹി ഉപ്പന്നവിവാദാധികരണാനം. ഉപസ്സുതിന്തി സുതിസമീപം; യത്ഥ ഠത്വാ സക്കാ ഹോതി തേസം വചനം സോതും, തത്ഥാതി അത്ഥോ. ഗച്ഛതി ആപത്തി ദുക്കടസ്സാതി എത്ഥ പദവാരേ പദവാരേ ദുക്കടം. മന്തെന്തന്തി അഞ്ഞേന സദ്ധിം അഞ്ഞസ്മിം മന്തയമാനേ; ‘‘മന്തെന്തേ’’തി വാ പാഠോ, അയമേവത്ഥോ.
൪൭൩. വൂപസമിസ്സാമീതി ഉപസമം ഗമിസ്സാമി, കലഹം ന കരിസ്സാമി. അത്താനം പരിമോചെസ്സാമീതി മമ അകാരകഭാവം കഥെത്വാ അത്താനം മോചെസ്സാമി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
ഥെയ്യസത്ഥസമുട്ഠാനം – കായചിത്തതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, സിയാ കിരിയം സോതുകാമതായ ഗമനവസേന, സിയാ അകിരിയം ഠിതട്ഠാനം ആഗന്ത്വാ മന്തയമാനാനം അജാനാപനവസേന,
ഉപസ്സുതിസിക്ഖാപദം അട്ഠമം.
൯. കമ്മപടിബാഹനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൭൪. നവമേ – സചേ ച മയം ജാനെയ്യാമാതി സചേ മയം ജാനെയ്യാമ; ചകാരോ പന നിപാതമത്തമേവ. ധമ്മികാനന്തി ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന കതത്താ ധമ്മാ ഏതേസു അത്ഥീതി ധമ്മികാനി; തേസം ധമ്മികാനം ചതുന്നം സങ്ഘകമ്മാനം. ഖിയ്യതി ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി എത്ഥ വാചായ വാചായ പാചിത്തിയം
കമ്മപടിബാഹനസിക്ഖാപദം നവമം.
൧൦. ഛന്ദംഅദത്വാഗമനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൮൧. ദസമേ – വത്ഥു വാ ആരോചിതന്തി ചോദകേന ച ചുദിതകേന ച അത്തനോ കഥാ കഥിതാ, അനുവിജ്ജകോ സമ്മതോ, എത്താവതാപി വത്ഥുമേവ ആരോചിതം ഹോതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
ധുരനിക്ഖേപസമുട്ഠാനം – കായവാചാചിത്തതോ സമുട്ഠാതി, കിരിയാകിരിയം, സഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, സചിത്തകം, ലോകവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം
ഛന്ദം അദത്വാ ഗമനസിക്ഖാപദം ദസമം.
൧൧. ദുബ്ബലസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൮൪. ഏകാദസമേ – യഥാമിത്തതാതി യഥാമിത്തതായ; യോ യോ മിത്തോ, തസ്സ തസ്സ ദേതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏസ നയോ സബ്ബപദേസു. സേസം ഉജ്ഝാപനകാദീസു വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവ.
തിസമുട്ഠാനം
ദുബ്ബലസിക്ഖാപദം ഏകാദസമം.
൧൨. പരിണാമനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൮൯. ദ്വാദസമേ – യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം സബ്ബം തിംസകേ പരിണാമനസിക്ഖാപദേ വുത്തനയമേവ. അയമേവ ഹി വിസേസോ – തത്ഥ അത്തനോ പരിണാമിതത്താ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം, ഇധ പുഗ്ഗലസ്സ പരിണാമിതത്താ സുദ്ധികപാചിത്തിയന്തി.
തിസമുട്ഠാനം
പരിണാമനസിക്ഖാപദം ദ്വാദസമം.
സമത്തോ വണ്ണനാക്കമേന സഹധമ്മികവഗ്ഗോ അട്ഠമോ.
൯. രതനവഗ്ഗോ
൧. അന്തേപുരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൪൯൪. രാജവഗ്ഗസ്സ പഠമസിക്ഖാപദേ – ഓരകോതി പരിത്തകോ. ഉപരിപാസാദവരഗതോതി പാസാദവരസ്സ ഉപരിഗതോ. അയ്യാനം വാഹസാതി അയ്യാനം കാരണാ; തേഹി ജാനാപിതത്താ ജാനാമീതി വുത്തം ഹോതി.
൪൯൭. പിതരം പത്ഥേതീതി അന്തരം പസ്സിത്വാ ഘാതേതും ഇച്ഛതി. രാജന്തേപുരം ഹത്ഥിസമ്മദ്ദന്തിആദീസു ഹത്ഥീഹി സമ്മദ്ദോ എത്ഥാതി ഹത്ഥിസമ്മദ്ദം; ഹത്ഥിസമ്ബാധന്തി അത്ഥോ. അസ്സരഥസമ്മദ്ദപദേപി രജനീയാനീതി തസ്മിം അന്തേപുരേ ഏദിസാനി രൂപാദീനി.
൪൯൮. മുദ്ധാവസിത്തസ്സാതി മുദ്ധനി അവസിത്തസ്സ. അനിക്ഖന്തോ രാജാ ഇതോതി അനിക്ഖന്തരാജകം, തസ്മിം അനിക്ഖന്തരാജകേ; സയനിഘരേതി അത്ഥോ. രതനം അനിഗ്ഗതരതനകേ; സയനിഘരേതി അത്ഥോ. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
കഥിനസമുട്ഠാനം – കായവാചതോ കായവാചാചിത്തതോ ച സമുട്ഠാതി, കിരിയാകിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
അന്തേപുരസിക്ഖാപദം പഠമം.
൨. രതനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൫൦൨-൩. ദുതിയേ വിസ്സരിത്വാതി പമുസ്സിത്വാ. പുണ്ണപത്തം നാമ സതതോ പഞ്ച കഹാപണാ. ക്യാഹം കരിസ്സാമീതി കിം അഹം കരിസ്സാമി. ആഭരണം ഓമുഞ്ചിത്വാതി മഹാലതം നാമ നവകോടിഅഗ്ഘനകം അലങ്കാരം അപനെത്വാ.
൫൦൪. അന്തേവാസീതി പരിചാരകോ.
൫൦൬. അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഉപചാരോതി എത്ഥ ഉപചാരോ നാമ ആരാമസ്സ ദ്വേ ലെഡ്ഡുപാതാ – ‘‘ആവസഥസ്സ പന സുപ്പപാതോ വാ മുസലപാതോ വാ’’തി മഹാപച്ചരിയം വുത്തം. ഉഗ്ഗണ്ഹാതി ആപത്തി പാചിത്തിയസ്സാതി എത്ഥ ജാതരൂപരജതം അത്തനോ അത്ഥായ ഉഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ വാ ഉഗ്ഗണ്ഹാപെന്തസ്സ വാ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം, സങ്ഘഗണപുഗ്ഗലചേതിയനവകമ്മാനം അത്ഥായ ദുക്കടം, അവസേസം മുത്താദിരതനം അത്തനോ വാ സങ്ഘാദീനം വാ അത്ഥായ ഉഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ വാ ഉഗ്ഗണ്ഹാപെന്തസ്സ വാ ദുക്കടം. കപ്പിയവത്ഥു വാ അകപ്പിയവത്ഥു വാ ഹോതു, അന്തമസോ മാതു കണ്ണപിളന്ധനതാളപണ്ണമ്പി ഗിഹിസന്തകം ഭണ്ഡാഗാരികസീസേന പടിസാമെന്തസ്സ പാചിത്തിയമേവ.
സചേ
അജ്ഝാരാമേ വാ അജ്ഝാവസഥേ വാതി എത്ഥ സചേ മഹാവിഹാരസദിസോ മഹാരാമോ ഹോതി, തത്ഥ പാകാരപരിക്ഖിത്തേ പരിവേണേ യത്ഥ ഭിക്ഖൂഹി
രൂപേന വാ നിമിത്തേന വാ സഞ്ഞാണം കത്വാതി എത്ഥ രൂപം നാമ അന്തോഭണ്ഡികായ ഭണ്ഡം; തസ്മാ ഭണ്ഡികം മുഞ്ചിത്വാ ഗണെത്വാ എത്തകാ കഹാപണാ വാ ജാതരൂപരജതം വാതി സല്ലക്ഖേതബ്ബം. നിമിത്തന്തി ലഞ്ഛനാദി; തസ്മാ ലഞ്ഛിതായ ഭണ്ഡികായ മത്തികാലഞ്ഛനന്തി വാ ലാഖാലഞ്ഛനന്തി വാ നീലപിലോതികായ ഭണ്ഡികാ കതാതി വാ സേതപിലോതികായ കതാതി വാ ഏവമാദി സബ്ബം സല്ലക്ഖേതബ്ബം.
ഭിക്ഖൂ പതിരൂപാതി ലജ്ജിനോ കുക്കുച്ചകാ. ലോലജാതികാനഞ്ഹി ഹത്ഥേ ഠപേതും ന ലഭതി. യോ പന നേവ തമ്ഹാ ആവാസാ പക്കമതി, ന സാമികേ പസ്സതി, തേനാപി അത്തനോ ചീവരാദിമൂലം ന കാതബ്ബം; ഥാവരം പന സേനാസനം വാ ചേതിയം വാ പൊക്ഖരണീ വാ കാരേതബ്ബാ. സചേ ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ അച്ചയേന സാമികോ ആഗച്ഛതി, ‘‘ഉപാസക തവ സന്തകേന ഇദം നാമ കതം, അനുമോദാഹീ’’തി വത്തബ്ബോ. സചേ അനുമോദതി, ഇച്ചേതം കുസലം; നോ ചേ അനുമോദതി, ‘‘മമ ധനം ദേഥാ’’തി ചോദേതിയേവ, അഞ്ഞം സമാദപെത്വാ ദാതബ്ബം.
൫൦൭. രതനസമ്മതം വിസ്സാസം ഗണ്ഹാതീതിആദീസു ആമാസമേവ സന്ധായ വുത്തം. അനാമാസം ന വട്ടതിയേവ. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ. ഛസമുട്ഠാനം – കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
രതനസിക്ഖാപദം ദുതിയം.
൩. വികാലഗാമപ്പവിസനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൫൦൮. തതിയേ – തിരച്ഛാനകഥന്തി അരിയമഗ്ഗസ്സ തിരച്ഛാനഭൂതം കഥം. രാജകഥന്തി രാജപടിസംയുത്ത കഥം. ചോരകഥാദീസുപി ഏസേവ നയോ.
൫൧൨. സന്തം ഭിക്ഖുന്തി എത്ഥ യം വത്തബ്ബം
കുലഘരേ വാ ആസനസാലായ വാ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ തേലഭിക്ഖായ വാ സപ്പിഭിക്ഖായ വാ ചരിതുകാമോ ഹോതി, സചേ പസ്സേ ഭിക്ഖു അത്ഥി, ആപുച്ഛിത്വാ ഗന്തബ്ബം. അസന്തേ നത്ഥീതി ഗന്തബ്ബം. വീഥിം ഓതരിത്വാ ഭിക്ഖും പസ്സതി, ആപുച്ഛനകിച്ചം നത്ഥി, അനാപുച്ഛിത്വാപി ചരിതബ്ബമേവ. ഗാമമജ്ഝേന മഗ്ഗോ ഹോതി, തേന ഗച്ഛന്തസ്സ തേലാദിഭിക്ഖായ ചരിസ്സാമീതി ചിത്തേ ഉപ്പന്നേ സചേ പസ്സേ ഭിക്ഖു അത്ഥി, ആപുച്ഛിത്വാ ചരിതബ്ബം. മഗ്ഗാ അനൊക്കമ്മ ഭിക്ഖായ ചരന്തസ്സ പന ആപുച്ഛനകിച്ചം നത്ഥി, അപരിക്ഖിത്തസ്സ ഗാമസ്സ ഉപചാരോ അദിന്നാദാനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.
൫൧൫. അന്തരാരാമന്തിആദീസു ന കേവലം അനാപുച്ഛാ കായബന്ധനം അബന്ധിത്വാ സങ്ഘാടിം അപാരുപിത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സപി അനാപത്തി. ആപദാസൂതി സീഹോ വാ ബ്യഗ്ഘോ വാ ആഗച്ഛതി, മേഘോ വാ ഉട്ഠേതി, അഞ്ഞോ വാ കോചി ഉപദ്ദവോ ഉപ്പജ്ജതി, അനാപത്തി. ഏവരൂപാസു ആപദാസു ബഹിഗാമതോ അന്തോഗാമം പവിസിതും വട്ടതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ.
കഥിനസമുട്ഠാനം
വികാലഗാമപ്പവിസനസിക്ഖാപദം തതിയം.
൪. സൂചിഘരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൫൧൭-൨൦. ചതുത്ഥേ – ഭേദനമേവ ഭേദനകം; തം അസ്സ അത്ഥീതി ഭേദനകമേവ. അരണികേതി അരണിധനുകേ. വിധേതി വേധകേ. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ. ഛസമുട്ഠാനം – കിരിയം, നോസഞ്ഞാവിമൊക്ഖം, അചിത്തകം, പണ്ണത്തിവജ്ജം, കായകമ്മം, വചീകമ്മം, തിചിത്തം, തിവേദനന്തി.
സൂചിഘരസിക്ഖാപദം ചതുത്ഥം.
൫. മഞ്ചസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൫൨൨. പഞ്ചമേ ഛേദനകം വുത്തനയമേവ.
൫൨൫. ഛിന്ദിത്വാ പരിഭുഞ്ജതീതി എത്ഥ സചേ ന ഛിന്ദിതുകാമോ ഹോതി, ഭൂമിയം നിഖണിത്വാ
മഞ്ചസിക്ഖാപദം പഞ്ചമം.
൬. തൂലോനദ്ധസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൫൨൬. ഛട്ഠേ – തൂലം ഓനദ്ധമെത്ഥാതി തൂലോനദ്ധം; തൂലം പക്ഖിപിത്വാ ഉപരി ചിമിലികായ ഓനദ്ധന്തി വുത്തം ഹോതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ. ഛസമുട്ഠാനം.
തൂലോനദ്ധസിക്ഖാപദം ഛട്ഠം.
൭. നിസീദനസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൫൩൧-൪. സത്തമേ നിസീദനം അനുഞ്ഞാതം ഹോതീതി കത്ഥ അനുഞ്ഞാതം? ചീവരക്ഖന്ധകേ പണീതഭോജനവത്ഥുസ്മിം. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, കായഗുത്തിയാ ചീവരഗുത്തിയാ സേനാസനഗുത്തിയാ നിസീദന’’ന്തി (മഹാവ॰ ൩൫൩). സെയ്യഥാപി പുരാണാസികൊട്ഠോതി യഥാ നാമ പുരാണചമ്മകാരോതി അത്ഥോ. യഥാ ഹി ചമ്മകാരോ ചമ്മം വിത്ഥതം കരിസ്സാമീതി ഇതോ ചിതോ ച സമഞ്ഛതി, കഡ്ഢതി; ഏവം സോപി തം നിസീദനം. തേന തം ഭഗവാ ഏവമാഹ – ‘‘നിസീദനം നാമ സദസം വുച്ചതീ’’തി സന്ഥതസദിസം സന്ഥരിത്വാ ഏകസ്മിം അന്തേ സുഗതവിദത്ഥിയാ വിദത്ഥിമത്തേ പദേസേ ദ്വീസു ഠാനേസു ഫാലെത്വാ തിസ്സോ ദസാ കരിയന്തി, താഹി ദസാഹി സദസം നാമ വുച്ചതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ. ഛസമുട്ഠാനം.
നിസീദനസിക്ഖാപദം സത്തമം.
൮. കണ്ഡുപടിച്ഛാദിസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൫൩൭. അട്ഠമേ കണ്ഡുപടിച്ഛാദി അനുഞ്ഞാതാ ഹോതീതി കത്ഥ അനുഞ്ഞാതാ? ചീവരക്ഖന്ധകേ ബേലട്ഠസീസവത്ഥുസ്മിം. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ – ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, യസ്സ കണ്ഡു വാ പിളകാ വാ അസ്സാവോ വാ ഥുല്ലകച്ഛു വാ ആബാധോ തസ്സ കണ്ഡുപടിച്ഛാദി’’ന്തി (മഹാവ॰ ൩൫൪).
൫൩൯. യസ്സ അധോനാഭി ഉബ്ഭജാണുമണ്ഡലന്തി യസ്സ ഭിക്ഖുനോ നാഭിയാ ഹെട്ഠാ ജാണുമണ്ഡലാനം ഉപരി. കണ്ഡൂതി കച്ഛു. പിളകാതി ലോഹിതതുണ്ഡികാ സുഖുമപിളകാ. അസ്സാവോതി അരിസഭഗന്ദരമധുമേഹാദീനം വസേന അസുചിപഗ്ഘരണകം. ഥുല്ലകച്ഛു വാ ആബാധോതി മഹാപിളകാബാധോ വുച്ചതി. സേസമെത്ഥ ഉത്താനമേവ. ഛസമുട്ഠാനം.
കണ്ഡുപടിച്ഛാദിസിക്ഖാപദം അട്ഠമം.
൯. വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൫൪൨. നവമേ വസ്സികസാടികാ അനുഞ്ഞാതാ ഹോതീതി കത്ഥ അനുഞ്ഞാതാ? ചീവരക്ഖന്ധകേ
വസ്സികസാടികസിക്ഖാപദം നവമം.
൧൦. നന്ദത്ഥേരസിക്ഖാപദവണ്ണനാ
൫൪൭. ദസമേ – ചതുരങ്ഗുലോമകോതി ചതൂഹി അങ്ഗുലേഹി ഊനകപ്പമാണോ. സേസം ഉത്താനമേവ. ഛസമുട്ഠാനം.
നന്ദത്ഥേരസിക്ഖാപദം ദസമം.
സമത്തോ വണ്ണനാക്കമേന രതനവഗ്ഗോ നവമോ.
ഉദ്ദിട്ഠാ ഖോതിആദി വുത്തനയമേവാതി.
സമന്തപാസാദികായ വിനയസംവണ്ണനായ
ഖുദ്ദകവണ്ണനാ സമത്താ.
പാചിത്തിയകണ്ഡം നിട്ഠിതം.