౨. సీహనాదవగ్గో
౧. చూళసీహనాదసుత్తవణ్ణనా
౧౩౯. ఏవం మే సుతన్తి చూళసీహనాదసుత్తం. యస్మా పనస్స అత్థుప్పత్తికో నిక్ఖేపో, తస్మా తం దస్సేత్వా చస్స అనుపుబ్బపదవణ్ణనం కరిస్సామ. కతరాయ పనిదం అత్థుప్పత్తియా నిక్ఖిత్తన్తి? లాభసక్కారపచ్చయా తిత్థియపరిదేవితే. భగవతో కిర ధమ్మదాయాదసుత్తే వుత్తనయేన మహాలాభసక్కారో ఉప్పజ్జి. చతుప్పమాణికో హి అయం లోకసన్నివాసో, రూపప్పమాణో రూపప్పసన్నో, ఘోసప్పమాణో ఘోసప్పసన్నో, లూఖప్పమాణో లూఖప్పసన్నో, ధమ్మప్పమాణో ధమ్మప్పసన్నోతి ఇమేసం పుగ్గలానం వసేన చతుధా ఠితో.
తేసం ఇదం నానాకరణం – కతమో చ పుగ్గలో రూపప్పమాణో రూపప్పసన్నో? ఇధేకచ్చో పుగ్గలో ఆరోహం వా పస్సిత్వా పరిణాహం వా పస్సిత్వా సణ్ఠానం వా పస్సిత్వా పారిపూరిం వా పస్సిత్వా తత్థ పమాణం గహేత్వా పసాదం జనేతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో రూపప్పమాణో రూపప్పసన్నో.
కతమో చ పుగ్గలో ఘోసప్పమాణో ఘోసప్పసన్నో? ఇధేకచ్చో పుగ్గలో పరవణ్ణనాయ పరథోమనాయ పరపసంసనాయ పరవణ్ణహారికాయ, తత్థ పమాణం గహేత్వా పసాదం జనేతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో ఘోసప్పమాణో ఘోసప్పసన్నో.
కతమో చ పుగ్గలో లూఖప్పమాణో లూఖప్పసన్నో? ఇధేకచ్చో పుగ్గలో చీవరలూఖం వా పస్సిత్వా పత్తలూఖం వా పస్సిత్వా, సేనాసనలూఖం వా పస్సిత్వా వివిధం వా దుక్కరకారికం పస్సిత్వా
కతమో చ పుగ్గలో ధమ్మప్పమాణో ధమ్మప్పసన్నో? ఇధేకచ్చో పుగ్గలో సీలం వా పస్సిత్వా సమాధిం వా పస్సిత్వా పఞ్ఞం వా పస్సిత్వా తత్థ పమాణం గహేత్వా పసాదం జనేతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో ధమ్మప్పమాణో ధమ్మప్పసన్నోతి.
ఇమేసు
ఘోసప్పమాణోపి, భగవతా కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని దస పారమియో దస ఉపపారమియో దస పరమత్థపారమియో పూరితా అఙ్గపరిచ్చాగో పుత్తదారపరిచ్చాగో, రజ్జపరిచ్చాగో అత్తపరిచ్చాగో నయనపరిచ్చాగో చ కతోతిఆదినా నయేన పవత్తం ఘోసం సుత్వా సమ్మాసమ్బుద్ధేయేవ పసీదతి.
లూఖప్పమాణోపి భగవతో చీవరలూఖం దిస్వా ‘‘సచే భగవా అగారం అజ్ఝావసిస్స, కాసికవత్థమేవ అధారయిస్స. పబ్బజిత్వా పనానేన సాణపంసుకూలచీవరేన సన్తుస్సమానేన భారియం కత’’న్తి సమ్మాసమ్బుద్ధేయేవ పసీదతి. పత్తలూఖమ్పి దిస్వా – ‘‘ఇమినా అగారం అజ్ఝావసన్తేన రత్తవరసువణ్ణభాజనేసు చక్కవత్తిభోజనారహం సుగన్ధసాలిభోజనం పరిభుత్తం, పబ్బజిత్వా పన పాసాణమయం పత్తం ఆదాయ ఉచ్చనీచకులద్వారేసు సపదానం పిణ్డాయ చరిత్వా లద్ధపిణ్డియాలోపేన సన్తుస్సమానో భారియం కరోతీ’’తి సమ్మాసమ్బుద్ధేయేవ పసీదతి. సేనాసనలూఖం దిస్వాపి – ‘‘అయం అగారం అజ్ఝావసన్తో తిణ్ణం ఉతూనం అనుచ్ఛవికేసు తీసు పాసాదేసు తివిధనాటకపరివారో దిబ్బసమ్పత్తిం వియ రజ్జసిరిం అనుభవిత్వా ఇదాని పబ్బజ్జూపగతో రుక్ఖమూలసేనాసనాదీసు దారుఫలకసిలాపట్టపీఠమఞ్చకాదీహి సన్తుస్సమానో భారియం కరోతీ’’తి సమ్మాసమ్బుద్ధేయేవ
ధమ్మప్పమాణోపి బావేరుజాతకే కాకస్స వియ లాభసక్కారో పరిహాయిత్థ. యథాహ –
‘‘అదస్సనేన మోరస్స, సిఖినో మఞ్జుభాణినో;
కాకం తత్థ అపూజేసుం, మంసేన చ ఫలేన చ.
యదా చ సరసమ్పన్నో, మోరో బావేరుమాగమా;
అథ లాభో చ సక్కారో, వాయసస్స అహాయథ.
యావ నుప్పజ్జతి బుద్ధో, ధమ్మరాజా పభఙ్కరో;
తావ అఞ్ఞే అపూజేసుం, పుథూ సమణబ్రాహ్మణే.
యదా చ సరసమ్పన్నో, బుద్ధో ధమ్మమదేసయి;
అథ లాభో చ సక్కారో, తిత్థియానం అహాయథా’’తి. (జా॰ ౧.౪.౧౫౩-౧౫౬);
తే ఏవం పహీనలాభసక్కారా రత్తిం ఏకద్వఙ్గులమత్తం ఓభాసేత్వాపి సూరియుగ్గమనే ఖజ్జోపనకా వియ హతప్పభా అహేసుం.
యథా
నిదస్సయన్తి ఓభాసం, ఏతేసం విసయో హి సో.
యదా చ రస్మిసమ్పన్నో, అబ్భుదేతి పభఙ్కరో;
అథ ఖజ్జుపసఙ్ఘానం, పభా అన్తరధాయతి.
ఏవం ఖజ్జుపసదిసా, తిత్థియాపి పుథూ ఇధ;
కాళపక్ఖూపమే లోకే, దీపయన్తి సకం గుణం.
యదా చ బుద్ధో లోకస్మిం, ఉదేతి అమితప్పభో;
నిప్పభా తిత్థియా హోన్తి, సూరియే ఖజ్జుపకా యథాతి.
తే ఏవం నిప్పభా హుత్వా కచ్ఛుపిళకాదీహి కిణ్ణసరీరా పరమపారిజుఞ్ఞపత్తా యేన బుద్ధో యేన ధమ్మో యేన సఙ్ఘో యేన చ మహాజనస్స సన్నిపాతో, తేన
‘‘కిం భో సమణోయేవ గోతమో సమణో, మయం అస్సమణా; సమణస్సేవ గోతమస్స సావకా సమణా, అమ్హాకం సావకా అస్సమణా? సమణస్సేవ గోతమస్స సావకానఞ్చస్స దిన్నం మహప్ఫలం, న అమ్హాకం, సావకానఞ్చ నో దిన్నం మహప్ఫలం? నను సమణోపి గోతమో సమణో, మయమ్పి సమణా. సమణస్సపి గోతమస్స సావకా సమణా, అమ్హాకమ్పి సావకా సమణా. సమణస్సపి గోతమస్స సావకానఞ్చస్స దిన్నం మహప్ఫలం, అమ్హాకమ్పి సావకానఞ్చ నో దిన్నం మహప్ఫలఞ్చేవ? సమణస్సపి గోతమస్స సావకానఞ్చస్స దేథ కరోథ, అమ్హాకమ్పి సావకానఞ్చ నో దేథ సక్కరోథ? నను సమణో గోతమో పురిమాని దివసాని ఉప్పన్నో, మయం పన లోకే ఉప్పజ్జమానేయేవ ఉప్పన్నా’’తి.
ఏవం నానప్పకారం విరవన్తి. అథ భిక్ఖూ భిక్ఖునియో ఉపాసకా ఉపాసికాయోతి చతస్సో పరిసా తేసం సద్దం సుత్వా భగవతో ఆరోచేసుం ‘‘తిత్థియా భన్తే ఇదఞ్చిదఞ్చ కథేన్తీ’’తి ఇధేవ, భిక్ఖవే, సమణోతి ఇదం సుత్తం అభాసి.
తత్థ ఇధేవాతి ఇమస్మింయేవ సాసనే. అయం పన నియమో సేసపదేసుపి వేదితబ్బో. దుతియాదయోపి హి సమణా ఇధేవ, న అఞ్ఞత్థ. సమణోతి సోతాపన్నో. తేనేవాహ – ‘‘కతమో చ, భిక్ఖవే, పఠమో సమణో? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు తిణ్ణం సంయోజనానం పరిక్ఖయా సోతాపన్నో హోతి అవినిపాతధమ్మో నియతో సమ్బోధిపరాయణో, అయం, భిక్ఖవే, పఠమో సమణో’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౨౪౧).
దుతియోతి సకదాగామీ. తేనేవాహ – ‘‘కతమో చ? భిక్ఖవే, దుతియో సమణో. ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు తిణ్ణం సంయోజనానం పరిక్ఖయా రాగదోసమోహానం
తతియోతి అనాగామీ. తేనేవాహ – ‘‘కతమో చ, భిక్ఖవే, తతియో సమణో? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పఞ్చన్నం ఓరమ్భాగియానం సంయోజనానం పరిక్ఖయా ఓపపాతికో హోతి తత్థ పరినిబ్బాయీ అనావత్తిధమ్మో తస్మా
చతుత్థోతి అరహా. తేనేవాహ – ‘‘కతమో చ, భిక్ఖవే, చతుత్థో సమణో? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. అయం, భిక్ఖవే, చతుత్థో సమణో’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౨౪౧). ఇతి ఇమస్మిం ఠానే చత్తారో ఫలట్ఠకసమణావ అధిప్పేతా.
సుఞ్ఞాతి రిత్తా తుచ్ఛా. పరప్పవాదాతి చత్తారో సస్సతవాదా, చత్తారో ఏకచ్చసస్సతికా, చత్తారో అన్తానన్తికా, చత్తారో అమరావిక్ఖేపికా, ద్వే అధిచ్చసముప్పన్నికా, సోళస సఞ్ఞీవాదా, అట్ఠ అసఞ్ఞీవాదా, అట్ఠ నేవసఞ్ఞీనాసఞ్ఞీవాదా, సత్త ఉచ్ఛేదవాదా, పఞ్చ దిట్ఠధమ్మనిబ్బానవాదాతి ఇమే సబ్బేపి బ్రహ్మజాలే ఆగతా ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో. ఇతో బాహిరానం పరేసం పరప్పవాదా నామ. తే సబ్బేపి ఇమేహి చతూహి ఫలట్ఠకసమణేహి సుఞ్ఞా, న హి తే ఏత్థ సన్తి. న కేవలఞ్చ ఏతేహేవ సుఞ్ఞా, చతూహి పన మగ్గట్ఠకసమణేహిపి చతున్నం మగ్గానం అత్థాయ ఆరద్ధవిపస్సకేహిపీతి ద్వాదసహిపి సమణేహి సుఞ్ఞా ఏవ. ఇమమేవ అత్థం సన్ధాయ భగవతా మహాపరినిబ్బానే వుత్తం –
‘‘ఏకూనతింసో వయసా సుభద్ద,
యం పబ్బజిం కిం కుసలానుఏసీ;
వస్సాని పఞ్ఞాస సమాధికాని,
యతో అహం పబ్బజితో సుభద్ద;
ఞాయస్స ధమ్మస్స పదేసవత్తీ,
ఇతో బహిద్ధా సమణోపి నత్థి.
‘‘దుతియోపి సమణో నత్థి, తతియోపి సమణో నత్థి, చతుత్థోపి సమణో నత్థి. సుఞ్ఞా పరప్పవాదా సమణేభి అఞ్ఞేహీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౨౧౪).
ఏత్థ
కస్మా పనేతే అఞ్ఞత్థ నత్థీతి? అఖేత్తతాయ. యథా హి న ఆరగ్గే సాసపో తిట్ఠతి, న ఉదకపిట్ఠే అగ్గి జలతి, న పిట్ఠిపాసాణే బీజాని రుహన్తి, ఏవమేవ బాహిరేసు తిత్థాయతనేసు
‘‘యస్మిం ఖో, సుభద్ద, ధమ్మవినయే అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో న ఉపలబ్భతి, సమణోపి తత్థ
ఏవం యస్మా తిత్థాయతనం అఖేత్తం, సాసనం ఖేత్తం, తస్మా యథా సురత్తహత్థపాదో సూరకేసరకో సీహో మిగరాజా న సుసానే వా సఙ్కారకూటే వా పటివసతి, తియోజనసహస్సవిత్థతం పన హిమవన్తం అజ్ఝోగాహేత్వా మణిగుహాయంయేవ పటివసతి. యథా చ ఛద్దన్తో నాగరాజా న గోచరియహత్థికులాదీసు నవసు నాగకులేసు ఉప్పజ్జతి, ఛద్దన్తకులేయేవ ఉప్పజ్జతి. యథా చ వలాహకో అస్సరాజా న గద్రభకులే వా ఘోటకకులే వా ఉప్పజ్జతి, సిన్ధుయా తీరే పన సిన్ధవకులేయేవ ఉప్పజ్జతి. యథా చ సబ్బకామదదం మనోహరం మణిరతనం న సఙ్కారకూటే
సమ్మా సీహనాదం నదథాతి ఏత్థ సమ్మాతి హేతునా నయేన కారణేన. సీహనాదన్తి సేట్ఠనాదం అభీతనాదం అప్పటినాదం. ఇమేసఞ్హి చతున్నం సమణానం ఇధేవ అత్థితాయ అయం నాదో సేట్ఠనాదో నామ హోతి ఉత్తమనాదో. ‘‘ఇమే సమణా ఇధేవ అత్థీ’’తి వదన్తస్స అఞ్ఞతో భయం వా ఆసఙ్కా
౧౪౦. ఠానం ఖో పనేతం విజ్జతీతి ఇదం ఖో పన కారణం విజ్జతి. యం అఞ్ఞతిత్థియాతి యేన కారణేన అఞ్ఞతిత్థియా. ఏత్థ చ తిత్థం జానితబ్బం, తిత్థకరో జానితబ్బో తిత్థియా జానితబ్బా, తిత్థియసావకా జానితబ్బా. తిత్థంనామ ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో. ఏత్థ హి సత్తా తరన్తి ఉప్పలవన్తి ఉమ్ముజ్జనిముజ్జం కరోన్తి, తస్మా తిత్థన్తి వుచ్చన్తి. తాసం దిట్ఠీనం ఉప్పాదేతా తిత్థకరో నామ. తస్స లద్ధిం గహేత్వా పబ్బజితా తిత్థియా నామ. తేసం పచ్చయదాయకా తిత్థియసావకాతి వేదితబ్బా. పరిబ్బాజకాతి గిహిబన్ధనం పహాయ పబ్బజ్జూపగతా. అస్సాసోతి అవస్సయో పతిట్ఠా ఉపత్థమ్భో. బలన్తి థామో. యేన తుమ్హేతి యేన అస్సాసేన వా బలేన వా ఏవం వదేథ.
అత్థి ఖో నో, ఆవుసో, తేన భగవతా జానతా పస్సతా అరహతా సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి ఏత్థ అయం సఙ్ఖేపత్థో – యో సో భగవా సమతింస పారమియో పూరేత్వా సబ్బకిలేసే భఞ్జిత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో, తేన భగవతా తేసం తేసం సత్తానం ఆసయానుసయం జానతా, హత్థతలే ఠపితం ఆమలకం వియ సబ్బం ఞేయ్యధమ్మం పస్సతా. అపిచ పుబ్బేనివాసాదీహి జానతా, దిబ్బేన చక్ఖునా పస్సతా. తీహి విజ్జాహి అరహతా, సమ్మా సామఞ్చ సచ్చానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధేన. అన్తరాయికధమ్మే వా జానతా, నియ్యానికధమ్మే పస్సతా. కిలేసారీనం హతత్తా అరహతా, సమ్మా సామం సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి, ఏవం చతువేసారజ్జవసేన చతూహి ఆకారేహి థోమితేన చత్తారో ధమ్మా అక్ఖాతా, యే మయం అత్తని సమ్పస్సమానా ఏవం వదేమ, న రాజరాజమహామత్తాదీనం ఉపత్థమ్భం కాయబలన్తి.
సత్థరి పసాదోతి ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదినా నయేన బుద్ధగుణే అనుస్సరన్తానం ఉప్పన్నప్పసాదో. ధమ్మే పసాదోతి ‘‘స్వాక్ఖాతో భగవతా ధమ్మో’’తిఆదినా నయేన ధమ్మగుణే అనుస్సరన్తానం ఉప్పన్నప్పసాదో. సీలేసు పరిపూరకారితాతి అరియకన్తేసు సీలేసు పరిపూరకారితా. అరియకన్తసీలాని నామ పఞ్చసీలాని. తాని హి భవన్తరగతోపి అరియసావకో అత్తనో అరియసావకభావం అజానన్తోపి న వీతిక్కమతి. సచేపి హి నం కోచి వదేయ్య – ‘‘ఇమం సకలం చక్కవత్తిరజ్జం సమ్పటిచ్ఛిత్వా ఖుద్దకమక్ఖికం జీవితా వోరోపేహీ’’తి, అట్ఠానమేతం, యం సో తస్స వచనం కరేయ్య. ఏవం అరియానం సీలాని కన్తాని పియాని మనాపాని. తాని సన్ధాయ వుత్తం ‘‘సీలేసు పరిపూరకారితా’’తి.
సహధమ్మికా ఖో పనాతి భిక్ఖు భిక్ఖునీ సిక్ఖమానా సామణేరో సామణేరీ ఉపాసకో ఉపాసికాతి ఏతే సత్త సహధమ్మచారినో. ఏతేసు హి భిక్ఖు భిక్ఖూహి సద్ధిం సహధమ్మం చరతి సమానసిక్ఖతాయ. తథా సహధమ్మికాతి వుచ్చన్తి. అపిచేత్థ అరియసావకాయేవ అధిప్పేతా. తేసఞ్హి
ఇమే ఖో నో, ఆవుసోతి, ఆవుసో, ఇమే చత్తారో ధమ్మా తేన భగవతా అమ్హాకం అస్సాసో చేవ బలఞ్చాతి అక్ఖాతా, యే మయం అత్తని సమ్పస్సమానా ఏవం వదేమ.
౧౪౧. యో అమ్హాకం సత్థాతి ఇమినా పూరణకస్సపాదికే ఛ సత్థారో అపదిస్సన్తి. యథా పన ఇదాని సాసనే ఆచరియుపజ్ఝాయాదీసు ‘‘అమ్హాకం ఆచరియో, అమ్హాకం ఉపజ్ఝాయో’’తి గేహసితపేమం హోతి. ఏవరూపం పేమం సన్ధాయ ‘‘సత్థరి పసాదో’’తి వదన్తి. థేరో పనాహ – ‘‘యస్మా సత్థా నామ న ఏకస్స, న ద్విన్నం హోతి, సదేవకస్స లోకస్స ఏకోవ సత్థా, తస్మా తిత్థియా ‘అమ్హాకం సత్థా’ తి ఏకపదేనేవ సత్థారం విసుం కత్వా ఇమినావ పదేన విరుద్ధా పరాజితా’’తి. ధమ్మే పసాదోతి ఇదం పన యథా ఇదాని సాసనే ‘‘అమ్హాకం దీఘనికాయో అమ్హాకం మజ్ఝిమనికాయో’’తి మమాయన్తి, ఏవం అత్తనో అత్తనో పరియత్తిధమ్మే గేహసితపేమం సన్ధాయ వదన్తి. సీలేసూతి అజసీలగోసీలమేణ్డకసీలకుక్కురసీలాదీసు. ఇధ నో ఆవుసోతి ఏత్థ ఇధాతి పసాదం సన్ధాయ వదన్తి. కో అధిప్పయాసోతి కో అధికప్పయోగో. యదిదన్తి యమిదం తుమ్హాకఞ్చేవ అమ్హాకఞ్చ నానాకరణం వదేయ్యాథ. తం కిం నామ? తుమ్హాకమ్పి హి చతూసు ఠానేసు పసాదో, అమ్హాకమ్పి. నను ఏతస్మిం పసాదే తుమ్హే చ అమ్హే చ ద్వేధా భిన్నసువణ్ణం వియ ఏకసదిసాతి వాచాయ సమధురా హుత్వా అట్ఠంసు.
అథ నేసం తం సమధురతం భిన్దన్తో భగవా ఏవం వాదినోతిఆదిమాహ. తత్థ ఏకా నిట్ఠాతి యా తస్స పసాదస్స పరియోసానభూతా సమ్మా బ్యాకరమానాతిఆదిమాహ.
ఇదాని భిక్ఖూనమ్పి ఏకా నిట్ఠా, తిత్థియానమ్పి ఏకా నిట్ఠాతి ద్వీసు అట్టకారకేసు వియ ఠితేసు భగవా అనుయోగవత్తం దస్సేన్తో సా పనావుసో, నిట్ఠా సరాగస్స, ఉదాహు వీతరాగస్సాతిఆదిమాహ. తత్థ యస్మా రాగరత్తాదీనం నిట్ఠా నామ నత్థి. యది సియా, సోణసిఙ్గాలాదీనమ్పి సియాతి ఇమం దోసం పస్సన్తానం తిత్థియానం ‘‘వీతరాగస్స ఆవుసో సా నిట్ఠా’’తిఆదినా నయేన బ్యాకరణం దస్సితం.
తత్థ విద్దసునోతి పణ్డితస్స. అనురుద్ధపటివిరుద్ధస్సాతి రాగేన అనురుద్ధస్స కోధేన పటివిరుద్ధస్స. పపఞ్చారామస్స పపఞ్చరతినోతి ఏత్థ ఆరమన్తి ఏత్థాతి ఆరామో. పపఞ్చో ఆరామో అస్సాతి పపఞ్చారామో. పపఞ్చే రతి అస్సాతి పపఞ్చరతి. పపఞ్చోతి చ మత్తపమత్తాకారభావేన పవత్తానం తణ్హాదిట్ఠిమానానమేతం అధివచనం. ఇధ పన తణ్హాదిట్ఠియోవ అధిప్పేతా. సరాగస్సాతిఆదీసు పఞ్చసు ఠానేసు ఏకోవ కిలేసో ఆగతో. తస్స ఆకారతో నానత్తం సరాగస్సాతి హి వుత్తట్ఠానే పఞ్చకామగుణికరాగవసేన గహితో. సతణ్హస్సాతి భవతణ్హావసేన. సఉపాదానస్సాతి గహణవసేన. అనురుద్ధపటివిరుద్ధస్సాతి యుగళవసేన. పపఞ్చారామస్సాతి పపఞ్చుప్పత్తిదస్సనవసేన. సరాగస్సాతి వా ఏత్థ అకుసలమూలవసేన గహితో. సతణ్హస్సాతి ఏత్థ తణ్హాపచ్చయా ఉపాదానదస్సనవసేన. సేసం పురిమసదిసమేవ. థేరో పనాహ ‘‘కస్మా ఏవం విద్ధంసేథ? ఏకోయేవ హి అయం లోభో రజ్జనవసేన రాగోతి వుత్తో. తణ్హాకరణవసేన తణ్హా. గహణట్ఠేన ఉపాదానం. యుగళవసేన అనురోధపటివిరోధో. పపఞ్చుప్పత్తిదస్సనట్ఠేన పపఞ్చో’’తి.
౧౪౨. ఇదాని ద్వేమా, భిక్ఖవే, దిట్ఠియోతిఆదిమాహ.
తత్థ భవదిట్ఠీతి సస్సతదిట్ఠి. విభవదిట్ఠీతి ఉచ్ఛేదదిట్ఠి. భవదిట్ఠిం అల్లీనాతి తణ్హాదిట్ఠివసేన సస్సతదిట్ఠిం అల్లీనా. ఉపగతాతి అజ్ఝోసితాతి తణ్హాదిట్ఠివసేనేవ అనుపవిట్ఠా. విభవదిట్ఠియా తే పటివిరుద్ధాతి తే సబ్బే ఉచ్ఛేదవాదీహి సద్ధిం – ‘‘తుమ్హే అన్ధబాలా న జానాథ, సస్సతో అయం లోకో, నాయం లోకో ఉచ్ఛిజ్జతీ’’తి పటివిరుద్ధా నిచ్చం కలహభణ్డనపసుతా విహరన్తి. దుతియవారేపి ఏసేవ నయో.
సముదయఞ్చాతిఆదీసు ద్వే దిట్ఠీనం సముదయా ఖణికసముదయో పచ్చయసముదయో చ. ఖణికసముదయో దిట్ఠీనం నిబ్బత్తి. పచ్చయసముదయో అట్ఠ ఠానాని. సేయ్యథిదం, ఖన్ధాపి దిట్ఠిట్ఠానం, అవిజ్జాపి, ఫస్సోపి, సఞ్ఞాపి, వితక్కోపి, అయోనిసోమనసికారోపి, పాపమిత్తోపి, పరతోఘోసోపి దిట్ఠిట్ఠానం. ‘‘ఖన్ధా హేతు ఖన్ధా పచ్చయో దిట్ఠీనం ఉపాదాయ సముట్ఠానట్ఠేన. ఏవం ఖన్ధాపి దిట్ఠిట్ఠానం. అవిజ్జా… ఫస్సో… సఞ్ఞా… వితక్కో… అయోనిసోమనసికారో… పాపమిత్తో… పరతోఘోసో హేతు, పరతోఘోసో పచ్చయో దిట్ఠీనం ఉపాదాయ సముట్ఠానట్ఠేన. ఏవం పరతోఘోసోపి దిట్ఠిట్ఠానం’’ (పటి॰ మ॰ ౧.౧౨౪). అత్థఙ్గమాపి ద్వేయేవ ఖణికత్థఙ్గమో పచ్చయత్థఙ్గమో చ. ఖణికత్థఙ్గమో నామ ఖయో వయో భేదో పరిభేదో అనిచ్చతా అన్తరధానం. పచ్చయత్థఙ్గమో నామ సోతాపత్తిమగ్గో. సోతాపత్తిమగ్గో హి దిట్ఠిట్ఠానసముగ్ఘాతోతి వుత్తో.
అస్సాదన్తి ఆదీనవన్తి దిట్ఠిగ్గహణమూలకం ఉపద్దవం. సో వగ్గులివతం ఉక్కుటికప్పధానం కణ్టకాపస్సయతా పఞ్చాతపతప్పనం సానుపపాతపతనం కేసమస్సులుఞ్చనం అప్పోణకం ఝానన్తిఆదీనం వసేనం వేదితబ్బో. నిస్సరణన్తి దిట్ఠీనం నిస్సరణం నామ నిబ్బానం. యథాభూతం నప్పజానన్తీతి యే ఏతం సబ్బం యథాసభావం న జానన్తి. న పరిముచ్చన్తి దుక్ఖస్మాతి సకలవట్టదుక్ఖతో పరిముచ్చన్తి దుక్ఖస్మాతి సకలవట్టదుక్ఖతో పరిముచ్చన్తి. ఇమినా ఏతేసం నిట్ఠా నామ అత్థీతి ద్విన్నం అట్టకారకానం అట్టం ఛిన్దన్తో వియ సాసనస్మింయేవ నిట్ఠాయ అత్థితం పతిట్ఠపేతి.
౧౪౩. ఇదాని దిట్ఠిచ్ఛేదనం దస్సేన్తో చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, ఉపాదానానీతిఆదిమాహ. తేసం విత్థారకథా విసుద్ధిమగ్గే వుత్తాయేవ.
సబ్బుపాదానపరిఞ్ఞావాదా పటిజానమానాతి మయం సబ్బేసం ఉపాదానానం పరిఞ్ఞం సమతిక్కమం వదామాతి ఏవం పటిజానమానా. న సమ్మా సబ్బుపాదానపరిఞ్ఞన్తి సబ్బేసం ఉపాదానానం సమతిక్కమం సమ్మా న పఞ్ఞపేన్తి. కేచి కాముపాదానమత్తస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తి. కేచి దిట్ఠుపాదానమత్తస్స పఞ్ఞపేన్తి, కేచి సీలబ్బతుపాదానస్సాపి. అత్తవాదుపాదానస్స పన పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తో నామ నత్థి. తేసం పన భేదం దస్సేన్తో కాముపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తీతిఆదిమాహ. తత్థ సబ్బేపి కాముపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తియేవ, ఛన్నవుతి పాసణ్డాపి హి ‘‘కామా ఖో పబ్బజితేన న సేవితబ్బా’’తి వత్థుపటిసేవనం కామం కప్పతీతి న పఞ్ఞపేన్తి, అకప్పియమేవ కత్వా పఞ్ఞపేన్తి. యే పన సేవన్తి, తే థేయ్యేన సేవన్తి. తేన వుత్తం ‘‘కాముపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తీ’’తి.
యస్మా ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆదీని గహేత్వా చరన్తి. ‘‘సీలేన సుద్ధి వతేన సుద్ధి, భావనాయ సుద్ధీ’’తి గణ్హన్తి, అత్తుపలద్ధిం న పజహన్తి, తస్మా న దిట్ఠుపాదానస్స, న సీలబ్బతుపాదానస్స తం కిస్స హేతూతి తం అపఞ్ఞాపనం ఏతేసం కిస్స హేతు, కిం కారణా? ఇమాని హి తే భోన్తోతి యస్మా తే భోన్తో ఇమాని తీణి కారణాని యథాసభావతో న జానన్తీతి అత్థో. యే పనేత్థ ద్విన్నం పరిఞ్ఞానం పఞ్ఞాపనకారణం దిట్ఠిఞ్చేవ సీలబ్బతఞ్చ ‘‘ఏతం పహాతబ్బ’’న్తి యథాసభావతో జానన్తి. తే సన్ధాయ పరతో ద్వే వారా వుత్తా. తత్థ యే ‘‘అత్థి దిన్న’’న్తిఆదీని గణ్హన్తి, తే దిట్ఠుపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తి. యే పన ‘‘న సీలేన సుద్ధి, న వతేన సుద్ధి, న
తత్థాయం అత్థసల్లాపికా ఉపమా – పథవీ కిర ససకం ఆహ – ‘‘భో ససకా’’తి. ససకో ఆహ – ‘‘కో ఏసో’’తి. ‘‘కస్మా మమేవ ఉపరి సబ్బఇరియాపథే కప్పేన్తో ఉచ్చారపస్సావం కరోన్తో మం న జానాసీ’’తి. ‘‘సుట్ఠు తయా అహం దిట్ఠో, మయా అక్కన్తట్ఠానమ్పి అఙ్గులగ్గేహి ఫుట్ఠట్ఠానం వియ హోతి, విస్సట్ఠఉదకం అప్పమత్తకం, కరీసం కతకఫలమత్తం. హత్థిఅస్సాదీహి పన అక్కన్తట్ఠానమ్పి మహన్తం, పస్సావోపి నేసం ఘటమత్తో హోతి, ఉచ్చారోపి పచ్ఛిమత్తో హోతి, అలం మయ్హం తయా’’తి ఉప్పతిత్వా అఞ్ఞస్మిం ఠానే పతితో. తతో నం పథవీ ఆహ – ‘‘అరే దూరం గతోపి నను మయ్హం ఉపరియేవ పతితోసీ’’తి. సో పున తం జిగుచ్ఛన్తో ఉప్పతిత్వా అఞ్ఞత్థ పతితో, ఏవం వస్ససహస్సమ్పి ఉప్పతిత్వా పతమానో ససకో పథవిం ముఞ్చితుం న సక్కోతి. ఏవమేవం తిత్థియా సబ్బూపాదానపరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేన్తోపి కాముపాదానాదీనం తిణ్ణంయేవ సమతిక్కమం పఞ్ఞపేన్తి. అత్తవాదం పన ముఞ్చితుం న సక్కోన్తి, అసక్కోన్తా పునప్పునం వట్టస్మింయేవ పతన్తీతి.
ఏవం యం తిత్థియా సమతిక్కమితుం న సక్కోన్తి, తస్స వసేన దిట్ఠిచ్ఛేదవాదం వత్వా ఇదాని పసాదపచ్ఛేదవాదం దస్సేన్తో ఏవరూపే ఖో, భిక్ఖవే, ధమ్మవినయేతిఆదిమాహ. తత్థ ధమ్మవినయేతి ధమ్మే చేవ వినయే చ, ఉభయేనపి అనియ్యానికసాసనం దస్సేతి. ‘‘యో సత్థరి పసాదో
యో ధమ్మే పసాదోతి అనియ్యానికసాసనస్మిఞ్హి ధమ్మే పసాదో నామ, ఉగ్గహితపరియాపుట – ధారితవాచిత్తమత్తకే తన్తిధమ్మే పసాదో హోతి, వట్టమోక్ఖో పనేత్థ నత్థి. తస్మా యో ఏత్థ పసాదో, సో పునప్పునం వట్టమేవ గమ్భీరం కరోతీతి సాసనస్మిం అసమ్మగ్గతో అసభావతో అక్ఖాయతి.
యా సీలేసు పరిపూరకారితాతి యాపి చ అనియ్యానికసాసనే అజసీలాదీనం వసేన పరిపూరకారితా, సాపి యస్మా వట్టమోక్ఖం భవనిస్సరణం న సమ్పాపేతి, సమ్పజ్జమానా పన తిరచ్ఛానయోనిం ఆవహతి, విపచ్చమానా నిరయం, తస్మా సా న సమ్మగ్గతా అక్ఖాయతి. యా సహధమ్మికేసూతి అనియ్యానికసాసనస్మిఞ్హి యే సహధమ్మికా, తేసు యస్మా ఏకచ్చే కాలం కత్వా సీహాదయోపి హోన్తి, ఏకచ్చే మిగాదయో, తత్థ సీహాదిభూతా ‘‘ఇమే అమ్హాకం సహధమ్మికా అహేసు’’న్తి మిగాదిభూతేసు ఖన్తిఆదీని అకత్వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ నేసం మహాదుక్ఖం ఉప్పాదేన్తి. తస్మా ఏత్థ సహధమ్మికేసు పియమనాపతాపి అసమ్మగ్గతా అక్ఖాయతి.
ఇదం పన సబ్బమ్పి కారణభేదం ఏకతో కత్వా దస్సేన్తో భగవా తం కిస్స హేతు? ఏవఞ్హేతం భిక్ఖవే, హోతీతిఆదిమాహ. తత్రాయం సంఖేపత్థో – ఏవఞ్హేతం, భిక్ఖవే, హోతి, యం మయా వుత్తం ‘‘యో సత్థరి పసాదో సో న సమ్మగ్గతో అక్ఖాయతీ’’తిఆది, తం ఏవమేవ హోతి. కస్మా? యస్మా తే పసాదాదయో దురక్ఖాతే ధమ్మవినయే యథా తన్తి కారణత్థే నిపాతో. తత్థ దురక్ఖాతేతి దుక్కథితే, దుక్ఖథితత్తాయేవ దుప్పవేదితే. సో పనేస యస్మా మగ్గఫలత్థాయ న నియ్యాతి, తస్మా అనియ్యానికో. రాగాదీనం ఉపసమాయ అసంవత్తనతో అనుపసమసంవత్తనికో. న సమ్మాసమ్బుద్ధేన సబ్బఞ్ఞునా అసమ్మాసమ్బుద్ధప్పవేదితో. తస్మిం అనియ్యానికే అనుపసమసంవత్తనికే అసమ్మాసమ్బుద్ధప్పవేదితే. ఏత్తావతా భగవా తిత్థియేసు పసాదో సురాపీతసిఙ్గాలే పసాదో వియ నిరత్థకోతి దస్సేతి.
ఏకో కిర కాళసిఙ్గాలో రత్తిం నగరం పవిట్ఠో సురాజల్లికం ఖాదిత్వా పున్నాగవనే నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తో సూరియుగ్గమనే పబుజ్ఝిత్వా చిన్తేసి ‘‘ఇమస్మిం కాలే న సక్కా గన్తుం, బహూ అమ్హాకం వేరినో, ఏకం వఞ్చేతుం వట్టతీ’’తి. సో ఏకం బ్రాహ్మణం గచ్ఛన్తం దిస్వా ఇమం వఞ్చేస్సామీతి ‘‘అయ్య బ్రాహ్మణా’’తి ఆహ. కో ఏసో బ్రాహ్మణం పక్కోసతీతి. ‘‘అహం, సామీ, ఇతో తావ ఏహీతి. కిం భోతి? మం బహిగామం నేహి, అహం తే ద్వే కహాపణసతాని దస్సామీతి. సోపి నయిస్సామీతి తం పాదేసు గణ్హి. అరే బాల బ్రాహ్మణ, న మయ్హం కహాపణా ఛడ్డితకా అత్థి, దుల్లభా కహాపణా, సాధుకం మం గణ్హాహీతి. కథం భో గణ్హామీతి? ఉత్తరాసఙ్గేన గణ్ఠికం కత్వా అంసే లగ్గేత్వా గణ్హాహీతి. బ్రాహ్మణో తం తథా గహేత్వా దక్ఖిణద్వారసమీపట్ఠానం గన్త్వా ఏత్థ ఓతారేమీతి పుచ్ఛి. కతరట్ఠానం నామ ఏతన్తి? మహాద్వారం ఏతన్తి. అరే బాల, బ్రాహ్మణ, కిం తవ ఞాతకా అన్తరద్వారే కహాపణం ఠపేన్తి, పరతో మం హరా’’తి. సో పునప్పునం థోకం థోకం గన్త్వా ‘‘ఏత్థ ఓతారేమి ఏత్థ ఓతారేమీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తేన తజ్జితో ఖేమట్ఠానం గన్త్వా తత్థ ఓతారేహీతి వుత్తో ఓతారేత్వా సాటకం గణ్హి. కాళసిఙ్గాలో ఆహ ‘‘అహం తే ద్వే కహాపణసతాని దస్సామీతి అవోచం. మయ్హం పన కహాపణా బహూ, న ద్వే కహాపణసతానేవ, యావ అహం కహాపణే ఆహరామి, తావ త్వం సూరియం ఓలోకేన్తో తిట్ఠా’’తి వత్వా థోకం గన్త్వా నివత్తేత్వా పున బ్రాహ్మణం ఆహ ‘‘అయ్య బ్రాహ్మణ మా ఇతో ఓలోకేహి, సూరియమేవ ఓలోకేన్తో తిట్ఠా’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా కేతకవనం పవిసిత్వా యథారుచిం పక్కన్తో. బ్రాహ్మణస్సపి సూరియం
‘‘సద్దహాసి
సిప్పికానం సతం నత్థి, కుతో కంససతా దువే’’తి. (జా॰ ౧.౧.౧౧౩);
ఏవం యథా కాళసిఙ్గాలే పసాదో నిరత్థకో, ఏవం తిత్థియేసుపీతి.
౧౪౪. అనియ్యానికసాసనే తథాగతో చ ఖో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ కాముపాదానస్స పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేతీతి అరహత్తమగ్గేన కాముపాదానస్స పహానపరిఞ్ఞం సమతిక్కమం పఞ్ఞపేతి, ఇతరేసం తిణ్ణం ఉపాదానానం సోతాపత్తిమగ్గేన పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేతి. ఏవరూపే ఖో, భిక్ఖవే, ధమ్మవినయేతి, భిక్ఖవే, ఏవరూపే ధమ్మే చ వినయే చ. ఉభయేనపి నియ్యానికసాసనం దస్సేతి. సత్థరి పసాదోతి ఏవరూపే సాసనే యో సత్థరి పసాదో, సో సమ్మగ్గతో అక్ఖాయతి, భవదుక్ఖనిస్సరణాయ సంవత్తతి.
తత్రిమాని వత్థూని – భగవా కిర వేదియకపబ్బతే ఇన్దసాలగుహాయం పటివసతి. అథేకో ఉలూకసకుణో భగవతి గామం పిణ్డాయ పవిసన్తే ఉపడ్ఢమగ్గం అనుగచ్ఛతి, నిక్ఖమన్తే ఉపడ్ఢమగ్గం పచ్చుగ్గమనం కరోతి. సో ఏకదివసం సమ్మాసమ్బుద్ధం సాయన్హసమయే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతం నిసిన్నం పబ్బతా ఓరుయ్హ వన్దిత్వా పక్ఖే పణామేత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సీసం హేట్ఠా కత్వా దసబలం నమస్సమానో అట్ఠాసి. భగవా తం ఓలోకేత్వా సితం పాత్వాకాసి. ఆనన్దత్థేరో ‘‘కో ను ఖో, భన్తే, హేతు కో పచ్చయో సితస్స పాతుకమ్మాయా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పస్సానన్ద, ఇమం ఉలూకసకుణం, అయం మయి చ భిక్ఖుసఙ్ఘే చ చిత్తం పసాదేత్వా సతసహస్సకప్పే దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరిత్వా సోమనస్సో నామ పచ్చేకబుద్ధో భవిస్సతీ’’తి ఆహ –
ఉలూకమణ్డలక్ఖిక, వేదియకే చిరదీఘవాసిక;
సుఖితోసి త్వం అయ్య కోసియ, కాలుట్ఠితం పస్ససి బుద్ధవరం.
మయి
కప్పానం సతసహస్సాని, దుగ్గతేసో న గచ్ఛతి.
దేవలోకా చవిత్వాన, కుసలమూలేన చోదితో;
భవిస్సతి అనన్తఞాణో, సోమనస్సోతి విస్సుతోతి.
అఞ్ఞానిపి చేత్థ రాజగహనగరే సుమనమాలాకారవత్థు మహాభేరివాదకవత్థు మోరజికవత్థు వీణావాదకవత్థు సఙ్ఖధమకవత్థూతి ఏవమాదీని వత్థూని
ధమ్మే పసాదోతి నియ్యానికసాసనమ్హి ధమ్మే పసాదో సమ్మగ్గతో హోతి. సరమత్తే నిమిత్తం గహేత్వా సుణన్తానం తిరచ్ఛానగతానమ్పి సమ్పత్తిదాయకో హోతి, పరమత్థే కిం పన వత్తబ్బం. అయమత్థో మణ్డూకదేవపుత్తాదీనం వత్థువసేన వేదితబ్బో.
సీలేసు పరిపూరకారితాతి నియ్యానికసాసనమ్హి సీలేసు పరిపూరకారితాపి సమ్మగ్గతా హోతి, సగ్గమోక్ఖసమ్పత్తిం ఆవహతి. తత్థ ఛత్తమాణవకవత్థుసామణేరవత్థుఆదీని దీపేతబ్బాని.
సహధమ్మికేసూతి నియ్యానికసాసనే సహధమ్మికేసు పియమనాపతాపి సమ్మగ్గతా హోతి, మహాసమ్పత్తిం ఆవహతి. అయమత్థో విమానపేతవత్థూహి దీపేతబ్బో. వుత్తఞ్హేతం –
‘‘ఖీరోదనమహమదాసిం, భిక్ఖునో పిణ్డాయ చరన్తస్స…పే॰…
ఫాణితం…పే॰… ఉచ్ఛుఖణ్డికం… తిమ్బరుసకం… కక్కారికం…
ఏళాలుకం… వల్లిపక్కం… ఫారుసకం… హత్థపతాకం…
సాకముట్ఠిం
అమ్బికఞ్జికం… దోణినిమ్మజ్జనిం… కాయబన్ధనం…
అంసబద్ధకం… ఆయోగపట్టం… విధూపనం… తాలవణ్టం…
మోరహత్థం… ఛత్తం… ఉపాహనం… పూవం మోదకం…
సక్ఖలికం
తస్సా మే పస్స విమానం, అచ్ఛరా కామవణ్ణినీహమస్మీ’’తి (వి॰ వ॰ ౪౦౬).
తం కిస్స హేతూతిఆది వుత్తనయానుసారేనేవ యోజేత్వా వేదితబ్బం.
౧౪౫. ఇదాని ఇమే చ, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ కింనిదానాతిఆదీసు నిదానాదీని సబ్బానేవ కారణవేవచనాని. కారణఞ్హి యస్మా ఫలం నిదేతి హన్ద, నం గణ్హథాతి అప్పేతి వియ, తస్మా నిదానన్తి వుచ్చతి. యస్మా తం తతో జాయతి సముదేతి పభవతి, తస్మా సముదయో, జాతి, పభవోతి వుచ్చతి. అయం పనేత్థ పదత్థో – కిం నిదానం ఏతేసన్తి కింనిదానా. కో సముదయో ఏతేసన్తి కింసముదయా. కా జాతి ఏతేసన్తి కింజాతికా. కో పభవో ఏతేసన్తి కింపభవా. యస్మా పన తేసం తణ్హా యథావుత్తేన అత్థేన నిదానఞ్చేవ సముదయో చ జాతి చ పభవో చ, తస్మా ‘‘తణ్హానిదానా’’తిఆదిమాహ. ఏవం సబ్బపదేసు అత్థో వేదితబ్బో. యస్మా పన భగవా న కేవలం ఉపాదానస్సేవ పచ్చయం జానాతి, ఉపాదానస్స పచ్చయభూతాయ తణ్హాయపి, తణ్హాదిపచ్చయానం వేదనాదీనమ్పి పచ్చయం జానాతియేవ, తస్మా తణ్హా చాయం, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ.
యతో చ ఖోతి యస్మిం కాలే. అవిజ్జా పహీనా హోతీతి వట్టమూలికా అవిజ్జా అనుప్పాదనిరోధేన పహీనా హోతి. విజ్జా ఉప్పన్నాతి అరహత్తమగ్గవిజ్జా ఉప్పన్నా. సో అవిజ్జావిరాగా విజ్జుప్పాదాతి. సో భిక్ఖు అవిజ్జాయ చ పహీనత్తా విజ్జాయ చ ఉప్పన్నత్తా. నేవ కాముపాదానం ఉపాదియతీతి నేవ కాముపాదానం గణ్హాతి న ఉపేతి, న సేసాని ఉపాదానాని. అనుపాదియం న పరితస్సతీతి ఏవం కిఞ్చి ఉపాదానం అగ్గణ్హన్తో తణ్హాపరితస్సనాయ న పరితస్సతి. అపరితస్సన్తి అపరితస్సన్తో తణ్హం అనుప్పాదేన్తో. పచ్చత్తంయేవ పరినిబ్బాయతీతి సయమేవ కిలేసపరినిబ్బానేన పరినిబ్బాయతి. ఏవమస్స ఆసవక్ఖయం దస్సేత్వా ఇదాని ఖీణాసవస్స భిక్ఖునో పచ్చవేక్ఖణం దస్సేన్తో ఖీణా జాతీతిఆదిమాహ. తం వుత్తత్థమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
చూళసీహనాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౨. మహాసీహనాదసుత్తవణ్ణనా
వేసాలినగరవణ్ణనా
౧౪౬. ఏవం మే సుతన్తి మహాసీహనాదసుత్తం. తత్థ వేసాలియన్తి ఏవంనామకే నగరే. తం కిర అపరాపరం విసాలీభూతతాయ ‘‘వేసాలీ’’తి సఙ్ఖం గతం. తత్రాయం అనుపుబ్బకథా – బారాణసిరఞ్ఞో కిర అగ్గమహేసియా కుచ్ఛిమ్హి గబ్భో సణ్ఠాసి. సా ఞత్వా రఞ్ఞో నివేదేసి. రాజా గబ్భపరిహారం అదాసి. సా సమ్మా పరిహరీయమానా గబ్భపరిపాకకాలే విజాయనఘరం పావిసి. పుఞ్ఞవన్తీనం పచ్చూససమయే గబ్భవుట్ఠానం హోతి, సా చ తాసం అఞ్ఞతరా, తేన పచ్చూససమయే అలత్తకపటలబన్ధుజీవకపుప్ఫసదిసం మంసపేసిం విజాయి. తతో ‘‘అఞ్ఞా దేవియో సువణ్ణబిమ్బసదిసే పుత్తే విజాయన్తి, అగ్గమహేసీ మంసపేసిన్తి రఞ్ఞో పురతో మమ అవణ్ణో ఉప్పజ్జేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా తేన అవణ్ణభయేన తం మంసపేసిం ఏకస్మిం భాజనే పక్ఖిపిత్వా పటికుజ్జిత్వా రాజముద్దికాయ లఞ్ఛేత్వా గఙ్గాయ సోతే పక్ఖిపాపేసి. మనుస్సేహి ఛడ్డితమత్తే దేవతా ఆరక్ఖం సంవిదహింసు. సువణ్ణపట్టకఞ్చేత్థ జాతిహిఙ్గులకేన ‘‘బారాణసిరఞ్ఞో అగ్గమహేసియా పజా’’తి లిఖిత్వా బన్ధింసు. తతో తం భాజనం ఊమిభయాదీహి అనుపద్దుతం గఙ్గాసోతేన పాయాసి.
తేన చ సమయేన అఞ్ఞతరో తాపసో గోపాలకకులం నిస్సాయ గఙ్గాతీరే విహరతి. సో పాతోవ గఙ్గం ఓతిణ్ణో తం భాజనం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా పంసుకూలసఞ్ఞాయ అగ్గహేసి. అథేత్థ తం అక్ఖరపట్టికం రాజముద్దికాలఞ్ఛనం చ దిస్వా ముఞ్చిత్వా తం మంసపేసిం అద్దస, దిస్వానస్స ఏతదహోసి ‘‘సియా గబ్భో, తథా హిస్స దుగ్గన్ధపూతికభావో నత్థీ’’తి. అస్సమం నేత్వా సుద్ధే ఓకాసే ఠపేసి. అథ అడ్ఢమాసచ్చయేన ద్వే మంసపేసియో అహేసుం. తాపసో దిస్వా సాధుతరం ఠపేసి. తతో పున అడ్ఢమాసచ్చయేన ఏకమేకిస్సా మంసపేసియా హత్థపాదసీసానమత్థాయ పఞ్చ పఞ్చ పిళకా ఉట్ఠహింసు. అథ తతో అడ్ఢమాసచ్చయేన ఏకా మంసపేసి సువణ్ణబిమ్బసదిసో దారకో, ఏకా దారికా అహోసి.
తేసు లిచ్ఛవీతి పఞ్ఞాయింసు.
తాపసో దారకే పోసేన్తో ఉస్సూరే గామం సిక్ఖాయ పవిసతి, అతిదివా పటిక్కమతి. తస్స తం బ్యాపారం ఞత్వా గోపాలకా ఆహంసు – ‘‘భన్తే, పబ్బజితానం దారకపోసనం పలిబోధో, అమ్హాకం దారకే దేథ, మయం పోసేస్సామ, తుమ్హే అత్తనో కమ్మం కరోథా’’తి. తాపసో సాధూతి పటిస్సుణి. గోపాలకా దుతియదివసే మగ్గం సమం కత్వా పుప్ఫేహి ఓకిరిత్వా ధజపటాకా ఉస్సాపేత్వా తూరియేహి వజ్జమానేహి అస్సమం ఆగతా. తాపసో – ‘‘మహాపుఞ్ఞా దారకా అప్పమాదేన వడ్ఢేథ, వడ్ఢేత్వా చ అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆవాహవివాహం కరోథ, పఞ్చగోరసేన రాజానం తోసేత్వా భూమిభాగం గహేత్వా నగరం మాపేథ, తత్థ కుమారం అభిసిఞ్చథా’’తి వత్వా దారకే అదాసి. తే సాధూతి పటిస్సుణిత్వా దారకే నేత్వా పోసేసుం.
దారకా వుద్ధిమన్వాయ కీళన్తా వివాదట్ఠానేసు అఞ్ఞే గోపాలకదారకే హత్థేనపి పాదేనపి పహరన్తి. తే రోదన్తి. ‘‘కిస్స రోదథా’’తి చ మాతాపితూహి వుత్తా ‘‘ఇమే నిమ్మాతాపితికా తాపసపోసితా అమ్హే అతిపహరన్తీ’’తి వదన్తి. తతో తేసం మాతాపితరో ‘‘ఇమే దారకా అఞ్ఞే దారకే వినాసేన్తి దుక్ఖాపేన్తి, న ఇమే సఙ్గహేతబ్బా, వజ్జేతబ్బా ఇమే’’తి ఆహంసు. తతో పభుతి కిర సో పదేసో వజ్జీతి వుచ్చతి యోజనసతికో పరిమాణేన. అథ తం పదేసం గోపాలకా రాజానం తోసేత్వా అగ్గహేసుం. తత్థ చ నగరం మాపేత్వా సోళసవస్సుద్దేసికం కుమారం అభిసిఞ్చిత్వా రాజానం అకంసు. తాయ చస్స దారికాయ సద్ధిం వివాహం కత్వా కతికం అకంసు ‘‘బాహిరకదారికా న ఆనేతబ్బా, ఇతో దారికా న కస్సచి దాతబ్బా’’తి. తేసం పఠమసంవాసేన ద్వే దారకా జాతా ధీతా చ పుత్తో చ. ఏవం సోళసక్ఖత్తుం ద్వే ద్వే జాతా. తతో తేసం దారకానం యథాక్కమం వడ్ఢన్తానం ఆరాముయ్యాననివాసట్ఠానపరివారసమ్పత్తిం గహేతుం అప్పహోన్తా నగరం తిక్ఖత్తుం గావుతన్తరేన గావుతన్తరేన
౦౧ బహినగరేతి అపరపురేతి పురస్స అపరే, పచ్ఛిమదిసాయన్తి అత్థో. వనసణ్డేతి సో కిర వనసణ్డో నగరస్స పచ్ఛిమదిసాయం గావుతమత్తే ఠానే. తత్థ మనుస్సా భగవతో గన్ధకుటిం కత్వా తం పరివారేత్వా భిక్ఖూనం రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానచఙ్కమలేణకుటిమణ్డపాదీని పతిట్ఠపేసుం, భగవా తత్థ విహరతి. తేన వుత్తం ‘‘అపరపురే వనసణ్డే’’తి. సునక్ఖత్తోతి తస్స నామం. లిచ్ఛవీనం పన పుత్తత్తా లిచ్ఛవిపుత్తోతి వుత్తో. అచిరపక్కన్తోతి విబ్భమిత్వా గిహిభావూపగమనేన అధునాపక్కన్తో. పరిసతీతి పరిసమజ్ఝే. ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాతి ఏత్థ మనుస్సధమ్మా నామ దసకుసలకమ్మపథా. తే పటిసేధేతుం న సక్కోతి. కస్మా? ఉపారమ్భభయా. వేసాలియఞ్హి బహూ మనుస్సా రతనత్తయే పసన్నా బుద్ధమామకా ధమ్మమామకా సఙ్ఘమామకా. తే దసకుసలకమ్మపథమత్తమ్పి నత్థి సమణస్స గోతమస్సాతి వుత్తే త్వం కత్థ భగవన్తం పాణం హనన్తం అద్దస, కత్థ అదిన్నం ఆదియన్తన్తిఆదీని వత్వా అత్తనో పమాణం న జానాసి? కిం దన్తా మే అత్థీతి పాసాణసక్ఖరా ఖాదసి, అహినఙ్గుట్ఠే గణ్హితుం వాయమసి, కకచదన్తేసు పుప్ఫావళికం కీళితుం ఇచ్ఛసి? ముఖతో తే దన్తే పాతేస్సామాతి వదేయ్యుం. సో తేసం ఉపారమ్భభయా ఏవం వత్తుం న సక్కోతి.
వేసాలినగరవణ్ణనా నిట్ఠితా.
ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాదివణ్ణనా
తతో ఉత్తరిం పన విసేసాధిగమం పటిసేధేన్తో ఉత్తరి మనుస్సధమ్మా అలమరియఞాణదస్సనవిసేసోతి ఆహ.
తత్థ అలమరియం ఞాతున్తి అలమరియో, అరియభావాయ సమత్థోతి వుత్తం హోతి. ఞాణదస్సనమేవ ఞాణదస్సనవిసేసో. అలమరియో చ సో ఞాణదస్సనవిసేసో చాతి అలమరియఞాణదస్సనవిసేసో. ఞాణదస్సనన్తి దిబ్బచక్ఖుపి విపస్సనాపి మగ్గోపి ఫలమ్పి పచ్చవేక్ఖణఞాణమ్పి
తక్కపరియాహతన్తి ఇమినా ఆచరియం పటిబాహతి. ఏవం కిరస్స అహోసి – సమణేన గోతమేన ఆచరియే ఉపసఙ్కమిత్వా సుఖుమం ధమ్మన్తరం గహితం నామ నత్థి, తక్కపరియాహతం పన తక్కేత్వా ఏవం భవిస్సతి ఏవం భవిస్సతీతి తక్కపరియాహతం ధమ్మం దేసేతీతి. వీమంసానుచరితన్తి ఇమినా చస్స లోకియపఞ్ఞం అనుజానాతి. సమణో గోతమో పఞ్ఞవా, సో తం పఞ్ఞాసఙ్ఖాతం ఇన్దవజిరూపమం వీమంసం ఏవం వట్టిస్సతి, ఏవం వట్టిస్సతీతి ఇతో చితో చ అనుచరాపేత్వా వీమంసాయ అనుచరితం ధమ్మం దేసేతి. సయంపటిభానన్తి ఇమినాస్స ధమ్మేసు పచ్చక్ఖభావం పటిబాహతి. ఏవం హిస్స అహోసి – సమణస్స గోతమస్స సుఖుమం ధమ్మన్తరం విపస్సనా వా మగ్గో వా ఫలం వా పచ్చవేక్ఖణా వా నత్థి, అయం పన లద్ధపరిసో, రాజానం చక్కవత్తిం వియ నం చత్తారో వణ్ణా పరివారేన్తి, సుఫుసితం పనస్స దన్తావరణం, ముదుకా జివ్హా, మధురో సరో, అనేలగళా వాచా, సో యం యదేవస్స ఉపట్ఠాతి, తం తం గహేత్వా సయంపటిభానం కథేన్తో మహాజనం రఞ్జేతీతి.
యస్స చ ఖ్వాస్స అత్థాయ ధమ్మో దేసితోతి యస్స చ ఖో అత్థాయ అస్స ధమ్మో దేసితో. సేయ్యథిదం, రాగపటిఘాతత్థాయ అసుభకమ్మట్ఠానం, దోసప్పటిఘాతత్థాయ మేత్తాభావనా, మోహపటిఘాతత్థాయ పఞ్చ ధమ్మా, వితక్కూపచ్ఛేదాయ
సో నియ్యాతి తక్కరస్స సమ్మా దుక్ఖక్ఖయాయాతి సో ధమ్మో యో తం యథాదేసితం కరోతి, తస్స తక్కరస్స సమ్మా హేతునా నయేన కారణేన వట్టదుక్ఖక్ఖయాయ నియ్యాతి గచ్ఛతి తమత్థం సాధేతీతి
అస్సోసి ఖోతి వేసాలియం బ్రాహ్మణకులసేట్ఠికులాదీసు తత్థ తత్థ పరిసమజ్ఝే ఏవం భాసమానస్స తం వచనం సుణి, న పన పటిసేధేసి. కస్మా? కారుఞ్ఞతాయ. ఏవం కిరస్స అహోసి అయం కుద్ధో ఝాయమానం వేళువనం వియ పక్ఖిత్తలోణం ఉద్ధనం వియ చ కోధవసేన పటపటాయతి, మయా పటిబాహితో పన మయిపి ఆఘాతం బన్ధిస్సతి, ఏవమస్స తథాగతే చ మయి చాతి ద్వీసు జనేసు ఆఘాతో అతిభారియో భవిస్సతీతి కారుఞ్ఞతాయ న పటిసేధేసి. అపి చస్స ఏవం అహోసి, బుద్ధానం అవణ్ణకథనం నామ పుణ్ణచన్దే దోసారోపనసదిసం, కో ఇమస్స కథం గణ్హిస్సతి? సయమేవ ఖేళే పచ్ఛిన్నే ముఖే సుక్ఖే ఓరమిస్సతీతి ఇమినా కారణేన న పటిసేధేసి. పిణ్డపాతపటిక్కన్తోతి పిణ్డపాతపరియేసనతో అపగతో.
౧౪౭. కోధనోతి చణ్డో ఫరుసో. మోఘపురిసోతి తుచ్ఛపురిసో. యస్స హి తస్మిం అత్తభావే మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో నత్థి, తం బుద్ధా ‘‘మోఘపురిసో’’తి వదన్తి. ఉపనిస్సయే సతిపి తస్మిం ఖణే మగ్గే వా ఫలే వా అసతి ‘‘మోఘపురిసో’’తి వదన్తియేవ. ఇమస్స పన తస్మిం అత్తభావే మగ్గఫలానం కోధా చ పనస్స ఏసా వాచా భాసితాతి ఏసా చ పనస్స వాచా కోధేన భాసితా.
కస్మా
వణ్ణో హేసో, సారిపుత్తాతి, సారిపుత్త, తథాగతేన సతసహస్సకప్పాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పారమియో పూరేన్తేన ఏతదత్థమేవ వాయామో కతో ‘‘దేసనాధమ్మో మే నియ్యానికో భవిస్సతీ’’తి. తస్మా యో ఏవం వదేయ్య, సో వణ్ణంయేవ తథాగతస్స భాసతి. వణ్ణో హేసో, సారిపుత్త, తథాగతస్స గుణో ఏసో తథాగతస్స, న అగుణోతి దస్సేతి.
అయమ్పి హి నామ సారిపుత్తాతిఆదినా కిం దస్సేతి? సునక్ఖత్తేన పటిసిద్ధస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మస్స అత్తని అత్థితం దస్సేతి. భగవా కిర అయం, సారిపుత్త, సునక్ఖత్తో మోఘపురిసో నత్థి తథాగతస్స ఉత్తరిమనుస్సధమ్మోతి వదతి. మయ్హఞ్చ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం నామ అత్థి, ఇద్ధివిధఞాణం నామ అత్థి, దిబ్బసోతధాతుఞాణం నామ అత్థి, చేతోపరియఞాణం నామ అత్థి, దసబలఞాణం అయమ్పి హి నామ సారిపుత్తాతిఆదినా నయేన ఇమం దేసనం ఆరభి. తత్థ అన్వేతీతి అన్వయో, జానాతి ధమ్మన్వయో, తం తం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణాదిధమ్మం జాననపఞ్ఞాయేతం అధివచనం. ‘‘ఇతిపి సో భగవా’’తిఆదీహి ఏవరూపమ్పి నామ మయ్హం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణసఙ్ఖాతం ఉత్తరిమనుస్సధమ్మం విజ్జమానమేవ అత్థీతి జానితుం తస్స మోఘపురిసస్స ధమ్మన్వయోపి న భవిస్సతీతి దస్సేతి. ఇద్ధివిధఞాణాదీసుపి ఏవం యోజనా వేదితబ్బా.
ఉత్తరిమనుస్సధమ్మాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.
దసబలఞాణాదివణ్ణనా
౧౪౮. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి చేతోపరియఞాణానన్తరం తిస్సో విజ్జా వత్తబ్బా సియుం, యస్మా పన తాసు వుత్తాసు ఉపరి దసబలఞాణం న పరిపూరతి, తస్మా తా అవత్వా తథాగతస్స దసబలఞాణం పరిపూరం కత్వా దస్సేన్తో దస ఖో పనిమాని సారిపుత్తాతిఆదిమాహ. తత్థ తథాగతబలానీతి అఞ్ఞేహి అసాధారణాని తథాగతస్సేవ బలాని. యథా వా పుబ్బబుద్ధానం బలాని పుఞ్ఞుస్సయసమ్పత్తియా ఆగతాని, తథా ఆగతబలానీతిపి అత్థో. తత్థ దువిధం తథాగతబలం కాయబలఞ్చ ఞాణబలఞ్చ. తేసు కాయబలం హత్థికులానుసారేన వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం పోరాణేహి –
‘‘కాలావకఞ్చ గఙ్గేయ్యం, పణ్డరం తమ్బపిఙ్గలం;
గన్ధమఙ్గలహేమఞ్చ, ఉపోసథఛద్దన్తిమే దసా’’తి.
ఇమాని కాయబలం.
ఞాణబలం పన పాళియం తావ ఆగతమేవ. దసబలఞాణం, చతువేసారజ్జఞాణం, అట్ఠసు పరిసాసు అకమ్పనఞాణం, చతుయోనిపరిచ్ఛేదకఞాణం, పఞ్చగతిపరిచ్ఛేదకఞాణం. సంయుత్తకే (సం॰ ని॰ ౨.౩౪) ఆగతాని తేసత్తతి ఞాణాని సత్తసత్తతి ఞాణానీతి ఏవం అఞ్ఞానిపి అనేకాని ఞాణసహస్సాని, ఏతం ఞాణబలం నామ. ఇధాపి ఞాణబలమేవ అధిప్పేతం. ఞాణఞ్హి అకమ్పియట్ఠేన ఉపత్థమ్భనట్ఠేన చ బలన్తి వుత్తం.
యేహి బలేహి సమన్నాగతోతి యేహి దసహి ఞాణబలేహి ఉపేతో సముపేతో. ఆసభం ఠానన్తి సేట్ఠట్ఠానం ఉత్తమట్ఠానం. ఆసభా వా పుబ్బబుద్ధా, తేసం ఠానన్తి అత్థో. అపిచ గవసతజేట్ఠకో ఉసభో, గవసహస్సజేట్ఠకో వసభో. వజసతజేట్ఠకో వా ఉసభో, వజసహస్సజేట్ఠకో వసభో. సబ్బగవసేట్ఠో సబ్బపరిస్సయసహో సేతో పాసాదికో మహాభారవహో అసనిసతసద్దేహిపి అకమ్పనియో నిసభో, సో ఇధ ఉసభోతి అధిప్పేతో. ఇదమ్పి హి తస్స పరియాయవచనం. ఉసభస్స ఇదన్తి ఆసభం. ఠానన్తి చతూహి పాదేహి పథవిం ఉప్పీళేత్వా అచలట్ఠానం. ఇదం పన ఆసభం వియాతి ఆసభం. యథేవ హి నిసభసఙ్ఖాతో ఉసభో ఉసభబలేన సమన్నాగతో చతూహి పాదేహి పథవిం ఉప్పీళేత్వా
పరిసాసూతి అట్ఠసు పరిసాసు. సీహనాదం నదతీతి సేట్ఠనాదం అభీతనాదం నదతి, సీహనాదసదిసం వా నాదం నదతి. అయమత్థో సీహనాదసుత్తేన బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతీతి ఏత్థ బ్రహ్మన్తి సేట్ఠం ఉత్తమం విసిట్ఠం. చక్క-సద్దో పనాయం –
సమ్పత్తియం లక్ఖణే చ, రథఙ్గే ఇరియాపథే;
దానే రతనధమ్మూర-చక్కాదీసు చ దిస్సతి;
ధమ్మచక్కే ఇధ మతో, తఞ్చ ద్వేధా విభావయే.
‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, చక్కాని, యేహి సమన్నాగతానం దేవమనుస్సాన’’న్తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౪.౩౧) హి అయం సమ్పత్తియం దిస్సతి. ‘‘పాదతలేసు చక్కాని జాతానీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౩౫) ఏత్థ లక్ఖణే. ‘‘చక్కంవ వహతో పద’’న్తి (ధ॰ ప॰ ౧) ఏత్థ రథఙ్గే. ‘‘చతుచక్కం నవద్వార’’న్తి (సం॰ ని॰ ౧.౨౯) ఏత్థ ఇరియాపథే. ‘‘దదం భుఞ్జ మా చ పమాదో, చక్కం పవత్తయ సబ్బపాణిన’’న్తి (జా॰ ౧.౭.౧౪౯) ఏత్థ దానే. ‘‘దిబ్బం చక్కరతనం పాతురహోసీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౨౪౩) ఏత్థ రతనచక్కే. ‘‘మయా పవత్తితం చక్క’’న్తి (సు॰ ని॰ ౫౬౨) ఏత్థ ధమ్మచక్కే. ‘‘ఇచ్ఛాహతస్స పోసస్స, చక్కం భమతి మత్థకే’’తి (జా॰ ౧.౧.౧౦౪; ౧.౫.౧౦౩) ఏత్థ ఉరచక్కే. ‘‘ఖురపరియన్తేన చేపి చక్కేనా’’తి (దీ॰ ని॰ ౧.౧౬౬) ఏత్థ
తం పన ధమ్మచక్కం దువిధం హోతి పటివేధఞాణఞ్చేవ దేసనాఞాణఞ్చ. తత్థ పఞ్ఞాపభావితం అత్తనో అరియబలావహం పటివేధఞాణం. కరుణాపభావితం సావకానం అరియబలావహం దేసనాఞాణం. తత్థ పటివేధఞాణం ఉప్పజ్జమానం ఉప్పన్నన్తి దువిధం. తఞ్హి అభినిక్ఖమనతో యావ అరహత్తమగ్గా ఉప్పజ్జమానం, ఫలక్ఖణే ఉప్పన్నం నామ. తుసితభవనతో వా యావ మహాబోధిపల్లఙ్కే
ఇదాని యేహి బలేహి సమన్నాగతో తథాగతో ఆసభం ఠానం పటిజానాతి, యాని ఆదితోవ ‘‘దస ఖో పనిమాని, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలానీ’’తి నిక్ఖిత్తాని, తాని విత్థారతో దస్సేతుం కతమాని దస? ఇధ, సారిపుత్త, తథాగతో ఠానఞ్చ ఠానతోతిఆదిమాహ. తత్థ ఠానఞ్చ ఠానతోతి కారణఞ్చ కారణతో. కారణఞ్హి యస్మా తత్థ ఫలం తిట్ఠతి తదాయత్తవుత్తియాయ ఉప్పజ్జతి చేవ పవత్తతి చ, తస్మా ఠానన్తి వుచ్చతి. తం భగవా ‘‘యే యే ధమ్మా యేసం యేసం ధమ్మానం హేతూ పచ్చయా ఉప్పాదాయ, తం తం ఠానం. యే యే ధమ్మా యేసం యేసం ధమ్మానం న హేతూ న పచ్చయా ఉప్పాదాయ, తం తం అట్ఠాన’’న్తి పజానన్తో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతి. అభిధమ్మే పనేతం, ‘‘తత్థ కతమం తథాగతస్స ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం ఞాణ’’న్తిఆదినా (విభ॰ ౮౦౯) నయేన విత్థారితమేవ. యమ్పీతి యేన ఞాణేన. ఇదమ్పి, సారిపుత్త, తథాగతస్సాతి ఇదమ్పి ఠానాట్ఠానఞాణం తథాగతస్స తథాగతబలం నామ హోతీతి అత్థో. ఏవం సబ్బపదేసు యోజనా వేదితబ్బా.
కమ్మసమాదానానన్తి ఠానసో హేతుసోతి పచ్చయతో చేవ హేతుతో చ. తత్థ గతిఉపధికాలపయోగా విపాకస్స ఠానం. కమ్మం హేతు. ఇమస్స పన ఞాణస్స విత్థారకథా ‘‘అత్థేకచ్చాని పాపకాని కమ్మసమాదానాని గతిసమ్పత్తిపటిబాళ్హాని న విపచ్చన్తీ’’తిఆదినా (విభ॰ ౮౧౦) నయేన అభిధమ్మే ఆగతాయేవ.
సబ్బత్థగామినిన్తి సబ్బగతిగామినిం అగతిగామినిఞ్చ. పటిపదన్తి మగ్గం. యథాభూతం పజానాతీతి బహూసుపి మనుస్సేసు ఏకమేవ పాణం ఘాతేన్తేసు ఇమస్స అభిధమ్మే ఆగతాయేవ.
అనేకధాతున్తి చక్ఖుధాతుఆదీహి కామధాతుఆదీహి వా ధాతూహి బహుధాతుం. నానాధాతున్తి తాసంయేవ ధాతూనం విలక్ఖణతాయ నానప్పకారధాతుం. లోకన్తి ఖన్ధాయతనధాతులోకం. యథాభూతం పజానాతీతి తాసం తాసం ధాతూనం అవిపరీతతో సభావం పటివిజ్ఝతి. ఇదమ్పి ఞాణం ‘‘తత్థ కతమం తథాగతస్స అనేకధాతునానాధాతులోకం యథాభూతం ఞాణం, ఇధ తథాగతో ఖన్ధనానత్తం పజానాతీ’’తిఆదినా నయేన అభిధమ్మే విత్థారితమేవ.
నానాధిముత్తికతన్తి హీనాదీహి అధిముత్తీహి నానాధిముత్తికభావం. ఇదమ్పి ఞాణం, ‘‘తత్థ కతమం తథాగతస్స సత్తానం నానాధిముత్తికతం యథాభూతం ఞాణం, ఇధ తథాగతో పజానాతి సన్తి సత్తా హీనాధిముత్తికా’’తి ఆదినా నయేన అభిధమ్మే విత్థారితమేవ.
పరసత్తానన్తి పధానసత్తానం. పరపుగ్గలానన్తి తతో పరేసం హీనసత్తానం. ఏకత్థమేవ వా ఏతం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తన్తి సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం పరభావం అపరభావఞ్చ, వుద్ధిఞ్చ హానిఞ్చాతి అత్థో. ఇమస్సపి ఞాణస్స విత్థారకథా – ‘‘తత్థ కతమం తథాగతస్స పరసత్తానం పరపుగ్గలానం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తం యథాభూతం ఞాణం, ఇధ తథాగతో సత్తానం ఆసయం పజానాతి అనుసయం పజానాతీ’’తిఆదినా (విభ॰ ౮౧౪) నయేన అభిధమ్మే ఆగతాయేవ.
ఝానవిమోక్ఖసమాధిసమాపత్తీనన్తి పఠమాదీనం చతున్నం ఝానానం రూపీ రూపాని పస్సతీతిఆదీనం అట్ఠన్నం విమోక్ఖానం సవితక్కసవిచారాదీనం తిణ్ణం సమాధీనం పఠమజ్ఝానసమాపత్తిఆదీనఞ్చ నవన్నం అనుపుబ్బసమాపత్తీనం. సంకిలేసన్తి హానభాగియధమ్మం. వోదానన్తి విసేసభాగియధమ్మం. వుట్ఠానన్తి ‘‘వోదానమ్పి వుట్ఠానం. తమ్హా అభిధమ్మే విత్థారితం. సత్తన్నం ఞాణానం విత్థారకథావినిచ్ఛయో సమ్మోహవినోదనియం విభఙ్గట్ఠకథాయం వుత్తో. పుబ్బేనివాసానుస్సతిదిబ్బచక్ఖుఞాణకథా విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితా. ఆసవక్ఖయకథా భయభేరవే.
౧౪౯. ఇమాని ఖో సారిపుత్తాతి యాని పుబ్బే ‘‘దస ఖో పనిమాని, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలానీ’’తి అవోచం, ఇమాని తానీతి అప్పనం కరోతి. తత్థ దసబలఞాణం నామ పాటియేక్కం నత్థి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్సేవాయం పభేదోతి. తం న తథా దట్ఠబ్బం. అఞ్ఞమేవ హి దసబలఞాణం, అఞ్ఞం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. దసబలఞాణఞ్హి సకసకకిచ్చమేవ జానాతి. సబ్బఞ్ఞుతఞాణం తమ్పి తతో అవసేసమ్పి పజానాతి. దసబలఞాణేసు హి పఠమం కారణాకారణమేవ జానాతి. దుతియం కమ్మన్తరవిపాకన్తరమేవ. తతియం కమ్మపరిచ్ఛేదమేవ. చతుత్థం ధాతునానత్తకారణమేవ. పఞ్చమం సత్తానం అజ్ఝాసయాధిముత్తిమేవ. ఛట్ఠం ఇన్ద్రియానం తిక్ఖముదుభావమేవ. సత్తమం ఝానాదీహి సద్ధిం తేసం సంకిలేసాదిమేవ. అట్ఠమం పుబ్బేనివుత్థఖన్ధసన్తతిమేవ. నవమం సత్తానం చుతిపటిసన్ధిమేవ. దసమం సచ్చపరిచ్ఛేదమేవ. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పన ఏతేహి జానితబ్బఞ్చ తతో ఉత్తరిఞ్చ పజానాతి. ఏతేసం పన కిచ్చం న సబ్బం కరోతి. తఞ్హి ఝానం హుత్వా అప్పేతుం న సక్కోతి, ఇద్ధి హుత్వా వికుబ్బితుం న సక్కోతి, మగ్గో హుత్వా కిలేసే ఖేపేతుం న సక్కోతి. అపిచ పరవాదీ ఏవం పుచ్ఛితబ్బో – ‘‘దసబలఞాణం నామ ఏతం సవితక్కసవిచారం అవితక్కవిచారమత్తం అవితక్కఅవిచారం కామావచరం రూపావచరం అరూపావచరం లోకియం లోకుత్తర’’న్తి? జానన్తో పటిపాటియా సత్త ఞాణాని సవితక్కసవిచారానీతి వక్ఖతి. తతో పరాని ద్వే
ఏవమేత్థ
తం, సారిపుత్త, వాచం అప్పహాయాతిఆదీసు పున ఏవరూపిం వాచం న వక్ఖామీతి వదన్తో తం వాచం పజహతి నామ. పున ఏవరూపం చిత్తం న ఉప్పాదేస్సామీతి చిన్తేన్తో చిత్తం పజహతి నామ. పున ఏవరూపం దిట్ఠిం న గణ్హిస్సామీతి పజహన్తో దిట్ఠిం పటినిస్సజ్జతి నామ, తథా అకరోన్తో నేవ పజహతి, న పటినిస్సజ్జతి. సో యథాభతం నిక్ఖిత్తో ఏవం నిరయేతి యథా నిరయపాలేహి ఆహరిత్వా నిరయే ఠపితో, ఏవం నిరయే ఠపితోయేవాతి వేదితబ్బో.
ఇదానిస్స సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ. తత్థ సీలసమ్పన్నోతిఆదీసు లోకియలోకుత్తరా సీలసమాధిపఞ్ఞా వేదితబ్బా. లోకుత్తరవసేనేవ వినివత్తేతుమ్పి వట్టతి. అయఞ్హి సమ్మావాచాకమ్మన్తాజీవేహి సీలసమ్పన్నో, సమ్మావాయామసతిసమాధీహి సమాధిసమ్పన్నో, సమ్మాదిట్ఠిసఙ్కప్పేహి పఞ్ఞాసమ్పన్నో, సో ఏవం సీలాదిసమ్పన్నో భిక్ఖు యథా దిట్ఠేవ ధమ్మే ఇమస్మింయేవ అత్తభావే అఞ్ఞం ఆరాధేతి అరహత్తం పాపుణాతి, ఏవంసమ్పదమిదం, సారిపుత్త, వదామి ఇమమ్పి
౧౫౦. వేసారజ్జానీతి ఏత్థ సారజ్జపటిపక్ఖో వేసారజ్జం, చతూసు ఠానేసు సారజ్జాభావం పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పన్నసోమనస్సమయఞాణస్సేతం నామం. సమ్మాసమ్బుద్ధస్స తే పటిజానతోతి అహం సమ్మాసమ్బుద్ధో, సబ్బే ధమ్మా మయా అభిసమ్బుద్ధాతి ఏవం పటిజానతో తవ. అనభిసమ్బుద్ధాతి ఇమే నామ ధమ్మా తయా అనభిసమ్బుద్ధా. తత్ర వతాతి తేసు వత అనభిసమ్బుద్ధాతి ఏవం దస్సితధమ్మేసు. సహధమ్మేనాతి సహేతునా సకారణేన వచనేన సునక్ఖత్తో వియ విప్పలపన్తో అప్పమాణం. నిమిత్తమేతన్తి ఏత్థ పుగ్గలోపి ధమ్మోపి నిమిత్తన్తి అధిప్పేతో. తం పుగ్గలం న పస్సామి, యో మం పటిచోదేస్సతి, తం ధమ్మం న పస్సామి, యం దస్సేత్వా అయం నామ ధమ్మో తయా అనభిసమ్బుద్ధోతి మం పటిచోదేస్సతీతి అయమేత్థ అత్థో. ఖేమప్పత్తోతి ఖేమం పత్తో, సేసపదద్వయం ఇమస్సేవ వేవచనం. సబ్బఞ్హేతం వేసారజ్జఞాణమేవ సన్ధాయ వుత్తం. దసబలస్స హి అయం నామ ధమ్మో తయా అనభిసమ్బుద్ధోతి చోదకం పుగ్గలం వా చోదనాకారణం అనభిసమ్బుద్ధధమ్మం వా అపస్సతో సభావబుద్ధోయేవ వా సమానో అహం బుద్ధోస్మీతి వదామీతి పచ్చవేక్ఖన్తస్స బలవతరం సోమనస్సం ఉప్పజ్జతి. తేన సమ్పయుత్తం ఞాణం వేసారజ్జం నామ. తం సన్ధాయ ‘‘ఖేమప్పత్తో’’తిఆదిమాహ. ఏవం సబ్బత్థ అత్థో వేదితబ్బో.
అన్తరాయికా ధమ్మాతి ఏత్థ పన అన్తరాయం కరోన్తీతి అన్తరాయికా, తే అత్థతో సఞ్చిచ్చ వీతిక్కన్తా సత్త ఆపత్తిక్ఖన్ధా. సఞ్చిచ్చ వీతిక్కన్తఞ్హి అన్తమసో దుక్కట-దుబ్భాసితమ్పి మగ్గఫలానం అన్తరాయం కరోతి. ఇధ పన మేథునధమ్మో యస్స ఖో పన తేసు అత్థాయాతి రాగక్ఖయాదీసు యస్స అత్థాయ. ధమ్మో దేసితోతి అసుభభావనాదిధమ్మో కథితో తత్ర వత మన్తి తస్మిం అనియ్యానికధమ్మే మం. సేసం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.
దసబలఞాణాదివణ్ణనా నిట్ఠితా.
అట్ఠపరిసవణ్ణనా
౧౫౧. ‘‘అట్ఠ అట్ఠ ఖో ఇమా సారిపుత్తాతిఆదిమాహ.
తత్థ ఖత్తియపరిసాతి ఖత్తియానం సన్నిపతిత్వా నిసిన్నట్ఠానం, ఏస నయో సబ్బత్థ. మారకాయికానం పన సన్నిపతిత్వా నిసిన్నట్ఠానం మారపరిసా వేదితబ్బా, న మారానం. సబ్బాపి చేతా పరిసా ఉగ్గట్ఠానదస్సనవసేన గహితా. మనుస్సా హి ‘‘ఏత్థ రాజా నిసిన్నో’’తి పకతివచనమ్పి వత్తుం న సక్కోన్తి, కచ్ఛేహి సేదా ముచ్చన్తి. ఏవం ఉగ్గా ఖత్తియపరిసా. బ్రాహ్మణా తీసు వేదేసు కుసలా హోన్తి, గహపతయో నానావోహారేసు చేవ అక్ఖరచిన్తాయ చ. సమణా సకవాదపరవాదేసు కుసలా హోన్తి. తేసం మజ్ఝే ధమ్మకథాకథనం నామ అతివియ భారో. అమనుస్సాపి ఉగ్గా హోన్తి. అమనుస్సోతి హి వుత్తమత్తేపి మనుస్సానం సకలసరీరం సఙ్కమ్పతి, తేసం రూపం వా దిస్వా సద్దం వా సుత్వా సత్తా విసఞ్ఞినో హోన్తి. ఏవం అమనుస్సపరిసా ఉగ్గా. తాసుపి ధమ్మకథాకథనం నామ అతివియ భారో. ఇతి ఉగ్గట్ఠానదస్సనవసేన తా గహితాతి వేదితబ్బా.
అజ్ఝోగాహతీతి అనుపవిసతి. అనేకసతం ఖత్తియపరిసన్తి బిమ్బిసారసమాగమ ఞాతిసమాగమ లిచ్ఛవీసమాగమసదిసం. అఞ్ఞేసుపి చక్కవాళేసు లబ్భతియేవ. కిం పన భగవా అఞ్ఞాని చక్కవాళానిపి గచ్ఛతీతి? ఆమ గచ్ఛతి. కీదిసో హుత్వా? యాదిసా తే, తాదిసోయేవ. తేనేవాహ ‘‘అభిజానామి
ఖత్తియా కేయూరఙ్గదమాలాగన్ధాదివిభూసితా నానావిరాగవసనా ఆముక్కమణికుణ్డలా మోళిధరా హోన్తి. కిం భగవాపి ఏవం అత్తానం మణ్డేతి? తే చ ఓదాతాపి హోన్తి కాళాపి మంగులచ్ఛవీపి. కిం సత్థాపి ఏవరూపో హోతీతి? సత్థా అత్తనో పబ్బజితవసేనేవ గచ్ఛతి, తేసం పన తాదిసో హుత్వా ఉపట్ఠాతి, గన్త్వా రాజాసనే నిసిన్నం అత్తానం దస్సేతి, తేసం ‘‘అజ్జ అమ్హాకం రాజా అతివియ విరోచతీ’’తి హోతి. తే చ భిన్నస్సరాపి హోన్తి గగ్గస్సరాపి కాకస్సరాపి. సత్థా బ్రహ్మస్సరేనేవ ధమ్మం కథేతి. తాదిసకో మయ్హం సరో హోతీతి ఇదం పన భాసన్తరం సన్ధాయ కథితం. మనుస్సానం పన తం సుత్వా ‘‘అజ్జ రాజా మధురేన సరేన కథేతీ’’తి హోతి. కథేత్వా పక్కన్తే చ భగవతి పున రాజానం ఆగతం దిస్వా ‘‘కో ను ఖో అయ’’న్తి వీమంసా ఉప్పజ్జతి.
ఇదం వుత్తం హోతి – కో ను ఖో అయం ఇమస్మిం ఠానే ఇదానేవ మాగధభాసాయ సీహళభాసాయ మధురేన సరేన కథేన్తో అన్తరహితో, కిం దేవో, ఉదాహు మనుస్సోతి? కిమత్థం పనేవం అజానన్తానం ధమ్మం దేసేతీతి? వాసనత్థాయ. ఏవం సుతోపి హి ధమ్మో అనాగతే పచ్చయో హోతియేవాతి అనాగతం పటిచ్చ దేసేతీతి.
సన్నిసిన్నపుబ్బన్తి సఙ్గమ్మ నిసిన్నపుబ్బం. సల్లపితపుబ్బన్తి ఆలాపసల్లాపో కతపుబ్బో. సాకచ్ఛాతి ధమ్మసాకచ్ఛాపి సమాపజ్జితపుబ్బా. అనేకసతం బ్రాహ్మణపరిసన్తిఆదీనమ్పి సోణదణ్డసమాగమాదివసేన చేవ అఞ్ఞచక్కవాళవసేన చ సమ్భవో వేదితబ్బో.
అట్ఠపరిసవణ్ణనా నిట్ఠితా.
చతుయోనివణ్ణనా
౧౫౨. చతస్సో ఖో ఇమా, సారిపుత్త, యోనియోతి ఏత్థ యోనీతి ఖన్ధకోట్ఠాసస్సపి కారణస్సపి పస్సావమగ్గస్సపి నామం. ‘‘చతస్సో నాగయోనియో చతస్సో సుపణ్ణయోనియో’’తి (సం॰ ని॰ ౩.౩౪౨, ౩౯౨) ఏత్థ అణ్డజా. జలాబుమ్హి జాతా జలాబుజా. సంసేదే జాతా సంసేదజా. వినా ఏతేహి కారణేహి ఉప్పతిత్వా వియ నిబ్బత్తా అభినిబ్బత్తాతి ఓపపాతికా. అభినిబ్భిజ్జ జాయన్తీతి భిన్దిత్వా నిక్ఖమనవసేన జాయన్తి. పూతికుణపే వాతిఆదీహి అనిట్ఠట్ఠానానేవ దస్సితాని. ఇట్ఠేసుపి సప్పితేలమధుఫాణితాదీసు సత్తా జాయన్తి ఏవ. దేవాతిఆదీసు చాతుమహారాజికతో పట్ఠాయ ఉపరిదేవా ఓపపాతికావ హోన్తి. భూమదేవా పన చతుయోనికా. ఏకచ్చే చ మనుస్సాతి మనుస్సేసు కేచి దేవా వియ ఓపపాతికా చ హోన్తి. యేభుయ్యేన పనేతే జలాబుజావ, అణ్డజాపి ఏత్థ కోన్తపుత్తా ద్వేభాతియత్థేరా వియ, సంసేదజాపి పదుమగబ్భే నిబ్బత్తపోక్ఖరసాతిబ్రాహ్మణపదుమవతిదేవీఆదయో వియ, ఏవం వినిపాతికేసు నిజ్ఝామతణ్హికపేతా నేరయికా వియ ఓపపాతికాయేవ, అవసేసా చతుయోనికాపి హోన్తి. యథా తే ఏవం యక్ఖాపి సబ్బచతుప్పదపక్ఖిజాతిదీఘజాతిఆదయోపి సబ్బే చతుయోనికాయేవ.
చతుయోనివణ్ణనా నిట్ఠితా.
పఞ్చగతివణ్ణనా
౧౫౩. పఞ్చ ఖో ఇమా, సారిపుత్త, గతియోతి ఏత్థ సుకతదుక్కటకమ్మవసేన గన్తబ్బాతి గతియో. అపిచ గతిగతి నిబ్బత్తిగతి అజ్ఝాసయగతి విభవగతి నిప్ఫత్తిగతీతి బహువిధా గతి నామ. తత్థ ‘‘తం గతిం పేచ్చ గచ్ఛామీ’’తి (అ॰ ని॰ ౪.౧౮౪) చ, ‘‘యస్స గతిం న జానన్తి, దేవా గన్ధబ్బమానుసా’’తి (ధ॰ ప॰ ౪౨౦) చ అయం గతిగతి నామ. ‘‘ఇమేసం ఖో అహం భిక్ఖూనం సీలవన్తానం నేవ జానామి గతిం వా అగతిం వా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౫౦౮) అయం నిబ్బత్తిగతి నామ. ‘‘ఏవమ్పి ఖో తే అహం బ్రహ్మే అజ్ఝాసయగతి నామ. ‘‘విభవో గతి ధమ్మానం, నిబ్బానం అరహతో గతీ’’తి (పరి॰ ౩౩౯) అయం విభవగతి నామ. ‘‘ద్వేయేవ గతియో భవన్తి నిప్ఫత్తిగతి నామ. తాసు ఇధ గతిగతి అధిప్పేతా.
నిరయోతిఆదీసు నిరయో. తిరియం అఞ్ఛితాతి తిరచ్ఛానా. తేసం యోని తిరచ్ఛానయోని. పేచ్చభావం పత్తానం విసయోతి పేత్తివిసయో. మనసో ఉస్సన్నత్తా మనుస్సా. పఞ్చహి కామగుణేహి అత్తనో అత్తనో ఆనుభావేహి చ దిబ్బన్తీతి దేవా. నిరయఞ్చాహం, సారిపుత్తాతిఆదీసు నిరయోతి సద్ధిం ఓకాసేన ఖన్ధా. తిరచ్ఛానయోనిం చాతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. మగ్గం పటిపదన్తి ఉభయేనాపి వుత్తగతిసంవత్తనిక కమ్మమేవ దస్సేతి. యథా చ పటిపన్నోతి యేన మగ్గేన యాయ పటిపదాయ పటిపన్నోతి ఉభయమ్పి ఏకతో కత్వా నిద్దిసతి. అపాయన్తిఆదీసు వడ్ఢిసఙ్ఖాతా సుఖసఙ్ఖాతా వా అయా అపేతత్తా అపాయో. దుక్ఖస్స గతి పటిసరణన్తి దుగ్గతి. దుక్కటకారినో ఏత్థ వినిపతన్తీతి వినిపాతో. నిబ్బానఞ్చాహన్తి ఇదం పన న కేవలం గతిగతిమేవ, గతినిస్సరణం నిబ్బానమ్పి జానామీతి దస్సనత్థమాహ. ఇధ మగ్గో పటిపదాతి ఉభయేనాపి అరియమగ్గోవ వుత్తో.
పఞ్చగతివణ్ణనా నిట్ఠితా.
ఞాణప్పవత్తాకారవణ్ణనా
౧౫౪. ఇదాని యథావుత్తేసు సత్తసు ఠానేసు అట్ఠసు ఠానేసు అత్తనో ఞాణప్పవత్తాకారం దస్సేన్తో ఇధాహం, సారిపుత్తాతిఆదిమాహ.
తత్థ ఏకన్తదుక్ఖాతి నిచ్చదుక్ఖా నిరన్తరదుక్ఖా. తిబ్బాతి బహలా. కటుకాతి ఖరా. సేయ్యథాపీతిఆదీని ఓపమ్మదస్సనత్థం వుత్తాని. తత్థ కాసూతి ఆవాటోపి వుచ్చతి రాసిపి.
‘‘కిన్ను సన్తరమానోవ, కాసుం ఖణసి సారథి;
పుట్ఠో మే సమ్మ అక్ఖాహి, కిం కాసుయా కరిస్ససీ’’తి. (జా॰ ౨.౨౨.౩) –
ఏత్థ
‘‘అఙ్గారకాసుం
ఏత్థ రాసి. ఇధ పన ఆవాటో అధిప్పేతో. తేనేవాహ ‘‘సాధికపోరిసా’’తి. తత్థ సాధికం పోరిసం పమాణం అస్సాతి సాధికపోరిసా, అతిరేకపఞ్చరతనాతి అత్థో. వీతచ్చికానం వీతధూమానన్తి ఏతం పరిళాహస్స బలవభావదీపనత్థం వుత్తం, అచ్చియా వా సతి ధూమే వా సతి, వాతో సముట్ఠాతి, తేన పరిళాహో న బలవా హోతి. ఘమ్మపరేతోతి ఘమ్మానుగతో తసితోతి జాతతణ్హో. పిపాసితోతి ఉదకం పాతుకామో. ఏకాయనేన మగ్గేనాతి ఏకపథేనేవ మగ్గేన, అనుక్కమనియేన ఉభోసు పస్సేసు నిరన్తరకణ్టకరుక్ఖగహనేన. పణిధాయాతి అఙ్గారకాసుయం పత్థనా నామ నత్థి, అఙ్గారకాసుం ఆరబ్భ పన ఇరియాపథస్స ఠపితత్తా ఏవం వుత్తం.
ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – అఙ్గారకాసు వియ హి నిరయో దట్ఠబ్బో. అఙ్గారకాసుమగ్గో వియ నిరయూపగం కమ్మం. మగ్గారుళ్హో వియ కమ్మసమఙ్గీ పుగ్గలో. చక్ఖుమా పురిసో వియ దిబ్బచక్ఖుకో భగవా. యథా సో పురిసో మగ్గారుళ్హం దిస్వా విజానాతి ‘‘అయం ఇమినా మగ్గేన గన్త్వా అఙ్గారకాసుయం పతిస్సతీ’’తి, ఏవమేవం భగవా పాణాతిపాతాదీసు యంకిఞ్చి కమ్మం ఆయూహన్తం ఏవం జానాతి ‘‘అయం ఇమం కమ్మం కత్వా నిరయే నిబ్బత్తిస్సత్తీ’’తి. యథా సో పురిసో అపరభాగే తం అఙ్గారకాసుయా పతితం పస్సతి, ఏవమేవ భగవా అపరభాగే ‘‘సో పురిసో తం కమ్మం కత్వా కుహిం నిబ్బత్తో’’తి ఆలోకం వడ్ఢేత్వా దిబ్బచక్ఖునా ఓలోకేన్తో నిరయే నిబ్బత్తం పస్సతి పఞ్చవిధబన్ధనాదిమహాదుక్ఖం అనుభవన్తం. తత్థ కిఞ్చాపి తస్స కమ్మాయూహనకాలే అఞ్ఞో వణ్ణో, నిరయే నిబ్బత్తస్స అఞ్ఞో. అథాపి ‘‘సో సత్తో తం కమ్మం కత్వా కత్థ నిబ్బత్తో’’తి ఓలోకేన్తస్స అనేకసహస్సానం సత్తానం మజ్ఝే ఠితోపి ‘‘అయం సో’’తి సోయేవ సత్తో ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, ‘‘దిబ్బచక్ఖుబలం నామ ఏత’’న్తి వదన్తి.
దుతియఉపమాయం యస్మా అఙ్గారకాసుయం వియ గూథకూపే పరిళాహో నత్థి, తస్మా ‘‘ఏకన్తదుక్ఖా’’తి అవత్వా ‘‘దుక్ఖా’’తిఆదిమాహ. ఏత్థాపి పురిమనయేనేవ ఓపమ్మసంసన్దనం వేదితబ్బం
తతియఉపమాయం తనుపత్తపలాసోతి న అబ్భపటలం వియ తనుపణ్ణో, విరళపణ్ణత్తం పనస్స సన్ధాయ ఇదం వుత్తం. కబరచ్ఛాయోతి విరళచ్ఛాయో. దుక్ఖబహులాతి పేత్తివిసయస్మిఞ్హి
చతుత్థఉపమాయం బహలపత్తపలాసోతి నిరన్తరపణ్ణో పత్తసఞ్ఛన్నో. సన్తచ్ఛాయోతి పాసాణచ్ఛత్తం వియ ఘనచ్ఛాయో. సుఖబహులా వేదనాతి మనుస్సలోకే ఖత్తియకులాదీసు సుఖబహులా వేదనా వేదయితబ్బా హోతి, తా వేదయమానం నిపన్నం వా నిసిన్నం వా పస్సామీతి దస్సేతి. ఇధాపి ఓపమ్మసంసన్దనం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం.
పఞ్చమఉపమాయం పాసాదోతి దీఘపాసాదో. ఉల్లిత్తావలిత్తన్తి అన్తో చేవ ఉల్లిత్తం బహి చ అవలిత్తం. ఫుసితగ్గళన్తి ద్వారబాహాహి సద్ధిం సుపిహితకవాటం. గోనకత్థతోతి చతురఙ్గులాధికలోమేన కాళకోజవేన అత్థతో. పటికత్థతోతి ఉణ్ణామయేన సేతఅత్థరణేన అత్థతో. పటలికత్థతోతి ఘనపుప్ఫకేన ఉణ్ణామయఅత్థరణేన అత్థతో. కదలిమిగపవరపచ్చత్థరణోతి కదలిమిగచమ్మమయేన ఉత్తమపచ్చత్థరణేన అత్థతో. తం కిర పచ్చత్థరణం సేతవత్థస్స ఉపరి కదలిమిగచమ్మం అత్థరిత్వా సిబ్బేత్వా కరోన్తి. సఉత్తరచ్ఛదోతి సహ ఉత్తరచ్ఛదేన, ఉత్తరిబద్ధేన రత్తవితానేన సద్ధిన్తి అత్థో. ఉభతోలోహితకూపధానోతి సీసూపధానఞ్చ పాదూపధానఞ్చాతి పల్లఙ్కస్స ఉభతో ఠపితలోహితకూపధానో. ఇధాపి ఉపమాసంసన్దనం పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం.
అయం పనేత్థ అపరభాగయోజనా, యథా సో పురిసో మగ్గారుళ్హమేవ జానాతి ‘‘అయం ఏతేన మగ్గేన గన్త్వా పాసాదం ఆరుయ్హ కూటాగారం పవిసిత్వా పల్లఙ్కే నిసీదిస్సతి వా నిపజ్జిస్సతి వా’’తి, ఏవమేవం భగవా దానాదీసు పుఞ్ఞకిరియవత్థూసు యంకిఞ్చి కుసలకమ్మం ఆయూహన్తంయేవ పుగ్గలం దిస్వా ‘‘అయం ఇమం కత్వా దేవలోకే నిబ్బత్తిస్సతీ’’తి జానాతి. యథా సో పురిసో అపరభాగే
ఞాణప్పవత్తాకారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
ఆసవక్ఖయవారవణ్ణనా
ఆసవక్ఖయవారే ‘‘దిబ్బేన చక్ఖునా’’తి అవత్వా ‘‘తమేనం పస్సామీ’’తి వుత్తం. తం కస్మాతి చే? నియమాభావా. ఇమఞ్హి పుగ్గలం దిబ్బచక్ఖునాపి పస్సిస్సతి, చేతోపరియఞాణేనాపి జానిస్సతి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేనపి జానిస్సతియేవ. ఏకన్తసుఖా వేదనాతి ఇదం కిఞ్చాపి దేవలోకసుఖేన సద్ధిం బ్యఞ్జనతో ఏకం, అత్థతో పన నానా హోతి. దేవలోకసుఖఞ్హి రాగపరిళాహాదీనం అత్థితాయ న ఏకన్తేనేవ సుఖం. నిబ్బానసుఖం పన సబ్బపరిళాహానం వూపసమాయ సబ్బాకారేన ఏకన్తసుఖం. ఉపమాయమ్పి ‘‘యథా పాసాదే ఏకన్తసుఖా’’తి వుత్తం. తం మగ్గపరిళాహస్స అవూపసన్తతాయ ఛాతజ్ఝత్తతాయ పిపాసాభిభూతతాయ చ న ఏకన్తమేవ సుఖం. వనసణ్డే పన పోక్ఖరణియం ఓరుయ్హ రజోజల్లస్స పవాహితత్తా మగ్గదరథస్స వూపసన్తతాయ భిసమూలఖాదనేన చేవ మధురోదకపానేన చ ఖుప్పిపాసానం వినీతతాయ ఉదకసాటకం పరివత్తేత్వా మట్ఠదుకూలం నివాసేత్వా తణ్డులత్థవికం ఉస్సీసకే కత్వా ఉదకసాటకం పీళేత్వా హదయే ఠపేత్వా మన్దమన్దేన చ వాతేన బీజయమానస్స నిపన్నత్తా సబ్బాకారేన ఏకన్తసుఖం హోతి.
ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – పోక్ఖరణీ వియ హి అరియమగ్గో దట్ఠబ్బో. పోక్ఖరణిమగ్గో వియ పుబ్బభాగపటిపదా. మగ్గారుళ్హో వియ పటిపదాసమఙ్గీపుగ్గలో. చక్ఖుమా పురిసో వియ దిబ్బచక్ఖు భగవా. వనసణ్డో వియ నిబ్బానం. యథా సో పురిసో మగ్గారుళ్హం దిస్వావ జానాతి ‘‘అయం ఇమినా మగ్గేన గన్త్వా పోక్ఖరణియం న్హత్వా రమణీయే వనసణ్డే రుక్ఖమూలే నిసీదిస్సతి వా నిపజ్జిస్సతి వా’’తి, ఏవమేవం భగవా పటిపదం పూరేన్తమేవ నామరూపం
ఆసవక్ఖయవారవణ్ణనా నిట్ఠితా.
దుక్కరకారికాదిసుద్ధివణ్ణనా
౧౫౫. ‘‘అభిజానామి ఖో పనాహం, సారిపుత్త, చతురఙ్గసమన్నాగత’’న్తి ఇదం కస్మా ఆరద్ధం? పాటియేక్కం అనుసన్ధివసేన ఆరద్ధం. అయం కిర సునక్ఖత్తో దుక్కరకారికాయ సుద్ధి హోతీతి ఏవం లద్ధికో. అథస్స భగవా మయా ఏకస్మిం అత్తభావే ఠత్వా చతురఙ్గసమన్నాగతం దుక్కరం కతం, దుక్కరకారకో నామ మయా సదిసో నత్థి. దుక్కరకారేన సుద్ధియా సతి అహమేవ సుద్ధో భవేయ్యన్తి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి. అపిచ అయం సునక్ఖత్తో దుక్కరకారికాయ పసన్నో, సో చస్స పసన్నభావో, ‘‘అద్దసా ఖో, భగ్గవ, సునక్ఖత్తో లిచ్ఛవిపుత్తో అచేలం కోరక్ఖత్తియం చతుక్కుణ్డికం ఛమానికిణ్ణం భక్ఖసం ముఖేన ఖాదన్తం ముఖేన భుఞ్జన్తం. దిస్వానస్స ఏతదహోసి ‘సాధు రూపో వత, భో, అయం సమణో చతుక్కుణ్డికో ఛమానికిణ్ణం భక్ఖసం ముఖేనేవ ఖాదతి, ముఖేనేవ భుఞ్జతీ’’’తి ఏవమాదినా పాథికసుత్తే (దీ॰ ని॰ ౩.౭) ఆగతనయేన వేదితబ్బో.
అథ భగవా అయం దుక్కరకారికాయ పసన్నో, మయా చ ఏతస్మిం అత్తభావే ఠత్వా చతురఙ్గసమన్నాగతం దుక్కరం కతం, దుక్కరకారే పసీదన్తేనాపి అనేన మయి పసీదితబ్బం సియా, సోపిస్స పసాదో మయి నత్థీతి దస్సేన్తో ఇమం దేసనం ఆరభి.
తత్ర బ్రహ్మచరియన్తి దానమ్పి వేయ్యావచ్చమ్పి సిక్ఖాపదమ్పి బ్రహ్మవిహారాపి ధమ్మదేసనాపి మేథునవిరతిపి సదారసన్తోసోపి ఉపోసథోపి అరియమగ్గోపి సకలసాసనమ్పి అజ్ఝాసయోపి వీరియమ్పి వుచ్చతి.
‘‘కిం
కిస్స సుచిణ్ణస్స అయం విపాకో;
ఇద్ధీ జుతీ బలవీరియూపపత్తి,
ఇదఞ్చ తే నాగ మహావిమానం.
అహఞ్చ
సద్ధా ఉభో దానపతీ అహుమ్హా;
ఓపానభూతం మే ఘరం తదాసి,
సన్తప్పితా సమణబ్రాహ్మణా చ.
తం మే వతం తం పన బ్రహ్మచరియం,
తస్స సుచిణ్ణస్స అయం విపాకో;
ఇద్ధీ జుతీ బలవీరియూపపత్తి,
ఇదఞ్చ మే ధీర మహావిమాన’’న్తి. (జా॰ ౨.౨౨.౧౫౯౨, ౧౫౯౩, ౧౫౯౫) –
ఇమస్మిఞ్హి పుణ్ణకజాతకే దానం బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తం.
‘‘కేన పాణి కామదదో, కేన పాణి మధుస్సవో;
కేన తే బ్రహ్మచరియేన, పుఞ్ఞం పాణిమ్హి ఇజ్ఝతి.
తేన పాణి కామదదో, తేన పాణి మధుస్సవో;
తేన మే బ్రహ్మచరియేన, పుఞ్ఞం పాణిమ్హి ఇజ్ఝతీ’’తి. (పే॰ వ॰ ౨౭౫) –
ఇమస్మిం మహాగోవిన్దసుత్తే బ్రహ్మవిహారా బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తం. ‘‘ఏకస్మిం బ్రహ్మచరియస్మిం, సహస్సం మచ్చుహాయిన’’న్తి (సం॰ ని॰ ౧.౧౮౪) ఏత్థ ధమ్మదేసనా బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తా. ‘‘పరే అబ్రహ్మచారీ భవిస్సన్తి, మయమేత్థ బ్రహ్మచారీ భవిస్సామా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౮౩) సల్లేఖసుత్తే మేథునవిరతి బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తా.
‘‘మయఞ్చ
అమ్హే చ భరియా నాతిక్కమన్తి;
అఞ్ఞత్ర తాహి బ్రహ్మచరియం చరామ,
తస్మా హి అమ్హం దహరా న మీయరే’’తి. (జా॰ ౧.౧౦.౯౭) –
మహాధమ్మపాలజాతకే సదారసన్తోసో బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తో.
‘‘హీనేన బ్రహ్మచరియేన, ఖత్తియే ఉపపజ్జతి;
మజ్ఝిమేన చ దేవత్తం, ఉత్తమేన విసుజ్ఝతీ’’తి. (జా॰ ౧.౮.౭౫) –
ఏవం మహాగోవిన్దసుత్తస్మిఞ్ఞేవ అరియమగ్గో బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తో. ‘‘తయిదం బ్రహ్మచరియం ఇద్ధఞ్చేవ ఫీతఞ్చ విత్థారికం బాహుజఞ్ఞం పుథుభూతం యావ దేవమనుస్సేహి సుప్పకాసిత’’న్తి (దీ॰ ని॰ ౩.౧౭౪) పాసాదికసుత్తే సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సాసనం బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తం.
‘‘అపి
విపక్కబ్రహ్మచరియోస్మి, ఏవం జానాహి గామణీ’’తి. (జా॰ ౧.౧.౮) –
ఏత్థ అజ్ఝాసయో బ్రహ్మచరియన్తి వుత్తో. ఇధ పన వీరియం బ్రహ్మచరియన్తి అధిప్పేతం. వీరియబ్రహ్మచరియస్స హి ఇదమేవ సుత్తం. తదేతం ఏకస్మిం అత్తభావే చతుబ్బిధస్స దుక్కరస్స కతత్తా చతురఙ్గసమన్నాగతన్తి వుత్తం.
తపస్సీ సుదం హోమీతి సుదన్తి నిపాతమత్తం, తపనిస్సితకో హోమీతి అత్థో. పరమతపస్సీతి పరమో తపస్సీ, తపనిస్సితకానం ఉత్తమో. లూఖో సుదం హోమీతి లూఖో హోమి. జేగుచ్ఛీతి పాపజేగుచ్ఛికో. పవివిత్తో సుదం హోమీతి పవివిత్తో అహం హోమి. తత్రాస్సు మే ఇదం, సారిపుత్తాతి తత్ర చతురఙ్గే బ్రహ్మచరియే ఇదం మమ తపస్సితాయ హోతి, తపనిస్సితకభావే మయ్హం ఇదం అచేలకాదితపస్సితకత్తం హోతీతి దస్సేతి.
తత్థ అచేలకోతి నిచ్చేలో నగ్గో. ముత్తాచారోతి విసట్ఠాచారో, ఉచ్చారకమ్మాదీసు లోకియకులపుత్తాచారేన విరహితో, ఠితకోవ ఉచ్చారం కరోమి, పస్సావం కరోమి, ఖాదామి భుఞ్జామి చ. హత్థాపలేఖనోతి హత్థే పిణ్డమ్హి ఠితే జివ్హాయ హత్థం అపలిఖామి, ఉచ్చారం వా కత్వా హత్థస్మిఞ్ఞేవ దణ్డకసఞ్ఞీ హుత్వా హత్థేన అపలిఖామీతి దస్సేతి. తే కిర దణ్డకం సత్తోతి పఞ్ఞపేన్తి, తస్మా తేసం పటిపదం పూరేన్తో ఏవమకాసి. భిక్ఖాగహణత్థం ఏహి భద్దన్తేతి వుత్తో న ఏతీతి న ఏహిభద్దన్తికో. తేన హి తిట్ఠ భద్దన్తేతి వుత్తోపి న తిట్ఠతీతి న తిట్ఠభద్దన్తికో. తదుభయమ్పి అభిహటన్తి పురేతరం గహేత్వా ఆహటం భిక్ఖం. ఉద్దిస్సకతన్తి ఇదం తుమ్హే ఉద్దిస్స కతన్తి ఏవం ఆరోచితభిక్ఖం. న నిమన్తనన్తి అసుకం నామ కులం వా వీథిం వా గామం వా పవిసేయ్యాథాతి ఏవం నిమన్తితభిక్ఖమ్పి న సాదియామి న గణ్హామి.
న కుమ్భిముఖాతి కుమ్భితో ఉద్ధరిత్వా దియ్యమానం భిక్ఖం న గణ్హామి. న కళోపిముఖాతి కళోపీతి ఉక్ఖలి వా పచ్ఛి వా. తతోపి న గణ్హామి. కస్మా? కుమ్భికళోపియో న ఏళకమన్తరన్తి ఉమ్మారం అన్తరం కత్వా దియ్యమానం న గణ్హామి. కస్మా? అయం మం నిస్సాయ అన్తరకరణం లభతీతి. దణ్డముసలేసుపి ఏసేవ నయో. న ద్విన్నన్తి ద్వీసు భుఞ్జమానేసు ఏకస్మిం ఉట్ఠాయ దేన్తే న గణ్హామి. కస్మా? కబళన్తరాయో హోతీతి. న గబ్భినియాతిఆదీసు పన గబ్భినియా కుచ్ఛియం దారకో కిలమతి, పాయన్తియా దారకస్స ఖీరన్తరాయో హోతి, పురిసన్తరగతాయ రతిఅన్తరాయో హోతీతి న గణ్హామి. న సంకిత్తీసూతి సంకిత్తేత్వా కతభత్తేసు. దుబ్భిక్ఖసమయే కిర అచేలకసావకా అచేలకానం అత్థాయ తతో తతో తణ్డులాదీని సమాదపేత్వా భత్తం పచన్తి. ఉక్కట్ఠాచేలకో తతోపి న పటిగ్గణ్హాతి.
న యత్థ సాతి యత్థ సునఖో పిణ్డం లభిస్సామీతి ఉపట్ఠితో హోతి, తత్థ తస్స అదత్వా ఆహటం న గణ్హామి. కస్మా? ఏతస్స పిణ్డన్తరాయో హోతీతి. సణ్డసణ్డచారినీతి సమూహసమూహచారినీ, సచే హి అచేలకం దిస్వా ఇమస్స భిక్ఖం దస్సామాతి మానుసకా భత్తగేహం పవిసన్తి. తేసు చ పవిసన్తేసు కళోపిముఖాదీసు నిలీనా మక్ఖికా ఉప్పతిత్వా సణ్డసణ్డా చరన్తి. తతో న థుసోదకన్తి సబ్బసస్ససమ్భారేహి కతం లోణసోవీరకం. ఏత్థ చ సురాపానమేవ సావజ్జం, అయం పన సబ్బేసుపి సావజ్జసఞ్ఞీ.
ఏకాగారికోతి యో ఏకస్మిఞ్ఞేవ గేహే భిక్ఖం లభిత్వా నివత్తతి. ఏకాలోపికోతి యో ఏకేనేవ ఆలోపేన యాపేతి. ద్వాగారికాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏకిస్సాపి దత్తియాతి ఏకాయ దత్తి నామ ఏకా ఖుద్దకపాతి హోతి, యత్థ అగ్గభిక్ఖం పక్ఖిపిత్వా ఠపేన్తి. ఏకాహికన్తి ఏకదివసన్తరికం. అద్ధమాసికన్తి అద్ధమాసన్తరికం. పరియాయభత్తభోజనన్తి వారభత్తభోజనం. ఏకాహవారేన ద్వీహవారేన సత్తాహవారేన అడ్ఢమాసవారేనాతి ఏవం దివసవారేన ఆభతం భత్తభోజనం.
సాకభక్ఖోతి అల్లసాకభక్ఖో. సామాకభక్ఖోతి సామాకతణ్డులభక్ఖో. నీవారాదీసు నీవారా నామ తావ అరఞ్ఞే సయంజాతవీహిజాతి. దద్దులన్తి చమ్మకారేహి చమ్మం లిఖిత్వా ఛడ్డితకసటం. హటం వుచ్చతి సిలేసోపి సేవాలోపి కణికారాదిరుక్ఖనియ్యాసోపి. కణన్తి కుణ్డకం ఆచామోతి భత్తఉక్ఖలికాయ లగ్గో ఝామఓదనో, తం ఛడ్డితట్ఠానే గహేత్వా ఖాదతి. ‘‘ఓదనకఞ్జియ’’న్తిపి వదన్తి. పిఞ్ఞాకాదయో పాకటా ఏవ. పవత్తఫలభోజీతి పతితఫలభోజీ.
సాణానీతి సాణవాకచోళాని. మసాణానీతి మిస్సకచోళాని. ఛవదుస్సానీతి మతసరీరతో ఛడ్డితవత్థాని. ఏరకతిణాదీని వా గన్థేత్వా కతనివాసనాని. పంసుకూలానీతి పథవియం ఛడ్డితనన్తకాని. తిరితానీతి రుక్ఖత్తచవత్థాని. అజినన్తి అజినమిగచమ్మం. అజినక్ఖిపన్తి తదేవ మజ్ఝే ఫాలితం. సఖురకన్తిపి వదన్తి. కుసచీరన్తి కుసతిణం గన్థేత్వా కతచీరం. వాకచీరఫలకచీరేసుపి ఏసేవ నయో. కేసకమ్బలన్తి మనుస్సకేసేహి కతకమ్బలం. యం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘యాని కానిచి, భిక్ఖవే, తన్తావుతానం వత్థానం, కేసకమ్బలో తేసం పటికుట్ఠో అక్ఖాయతి. కేసకమ్బలో, భిక్ఖవే, సీతే సీతో, ఉణ్హే ఉణ్హో, దుబ్బణ్ణో దుగ్గన్ధో దుక్ఖసమ్ఫసో’’తి (అ॰ ని॰ ౩.౧౩౮). వాలకమ్బలన్తి అస్సవాలాదీహి కతకమ్బలం. ఉలూకపక్ఖకన్తి ఉలూకపత్తాని గన్థేత్వా కతనివాసనం. ఉబ్భట్ఠకోతి ఉద్ధం ఠితకో. ఉక్కుటికప్పధానమనుయుత్తోతి ఉక్కుటికవీరియం అనుయుత్తో, గచ్ఛన్తోపి ఉక్కుటికోవ హుత్వా ఉప్పతిత్వా కణ్టకాపస్సయికోతి సేయ్యన్తి సయన్తోపి తత్థేవ సేయ్యం కప్పేమి. సాయం తతియమస్సాతి సాయతతియకం. పాతో మజ్ఝన్హికే సాయన్తి దివసస్స తిక్ఖత్తుం పాపం పవాహేస్సామీతి ఉదకోరోహనానుయోగం అనుయుత్తో విహరామీతి దస్సేతి.
౧౫౬. నేకవస్సగణికన్తి నేకవస్సగణసఞ్జాతం. రజోజల్లన్తి రజమలం, ఇదం అత్తనో రజోజల్లకవతసమాదానకాలం సన్ధాయ వదతి. జేగుచ్ఛిస్మిన్తి పాపజిగుచ్ఛనభావే. యావ ఉదకబిన్దుమ్హిపీతి యావ ఉదకథేవకేపి మమ దయా పచ్చుపట్ఠితా హోతి, కో పన వాదో అఞ్ఞేసు సక్ఖరకఠలదణ్డకవాలికాదీసు. తే కిర ఉదకబిన్దుం చ ఏతే చ సక్ఖరకఠలాదయో ఖుద్దకపాణాతి పఞ్ఞపేన్తి. తేనాహ ‘‘యావ ఉదకబిన్దుమ్హిపి మే దయా పచ్చుపట్ఠితా హోతీ’’తి. ఉదకబిన్దుమ్పి న హనామి న వినాసేమి, కిం కారణా. మాహం ఖుద్దకే పాణే విసమగతే సఙ్ఘాతం ఆపాదేసిన్తి. నిన్నథలతిణగ్గరుక్ఖసాఖాదీసు విసమట్ఠానే గతే ఉదకబిన్దుసఙ్ఖాతే ఖుద్దకపాణే సఙ్ఘాతం
వనకమ్మికన్తి కన్దమూలఫలాఫలాదీనం అత్థాయ వనే విచరన్తం. వనేన వనన్తి వనతో వనం, ఏస నయో సబ్బత్థ. సంపతామీతి గచ్ఛామి. ఆరఞ్ఞకోతి అరఞ్ఞే జాతవుద్ధో, ఇదం అత్తనో ఆజీవకకాలం సన్ధాయ వదతి. బోధిసత్తో కిర పాసణ్డపరిగ్గణ్హణత్థాయ తం పబ్బజ్జం పబ్బజి, నిరత్థకభావం పన ఞత్వాపి న ఉప్పబ్బజ్జితో, బోధిసత్తా హి యం యం ఠానం ఉపేన్తి, తతో అనివత్తితధమ్మా హోన్తి, పబ్బజిత్వా పన మా మం కోచి అద్దసాతి తతోవ అరఞ్ఞం పవిట్ఠో. తేనేవాహ ‘‘మా మం తే అద్దసంసు అహఞ్చ మా తే అద్దస’’న్తి.
గోట్ఠాతి పట్ఠితగావోతి నిక్ఖన్తగావో. తత్థ చతుక్కుణ్డికోతి వనన్తేయేవ ఠితో గోపాలకానం గావీహి సద్ధిం అపగతభావం దిస్వా తాని సుదం ఆహారేమీతి మహల్లకవచ్ఛకానం గోమయాని కసటాని నిరోజాని హోన్తి, తస్మా తాని వజ్జేత్వా యాని తరుణవచ్ఛకానం ఖీరపానేనేవ వడ్ఢన్తానం సఓజాని గోమయాని తాని కుచ్ఛిపూరం ఖాదిత్వా పున వనసణ్డమేవ పవిసతి. తం సన్ధాయాహ ‘‘తాని సుదం ఆహారేమీ’’తి. యావకీవఞ్చ మేతి యత్తకం కాలం మమ సకం ముత్తకరీసం అపరిక్ఖీణం హోతి. యావ మే ద్వారవళఞ్జో పవత్తిత్థ, తావ తదేవ ఆహారేమీతి అత్థో. కాలే పన గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే పరిక్ఖీణమంసలోహితో ఉపచ్ఛిన్నద్వారవళఞ్జో వచ్ఛకానం గోమయాని ఆహారేమి. మహావికటభోజనస్మిన్తి మహన్తే వికటభోజనే, అపకతిభోజనేతి అత్థో.
౧౫౭. తత్రాస్సుదం, సారిపుత్త, భింసనకస్స వనసణ్డస్స భింసనకతస్మిం హోతీతి. తత్రాతి పురిమవచనాపేక్ఖనం. సుదన్తి పదపూరణమత్తే నిపాతో. సారిపుత్తాతి ఆలపనం. అయం పనేత్థ అత్థయోజనా – తత్రాతి యం వుత్తం అఞ్ఞతరం భింసనకం వనసణ్డన్తి, తత్ర యో సో భింసనకో వనసణ్డో
అథ వా తత్రాతి సామిఅత్థే భుమ్మం. సు ఇతి నిపాతో. కిం సు నామ తే భోన్తో సమణబ్రాహ్మణాతిఆదీసు వియ. ఇదన్తి అధిప్పేతమత్థం పచ్చక్ఖం వియ కత్వా దస్సనవచనం. సుదన్తి సు ఇదం, సన్ధివసేన ఇకారలోపో వేదితబ్బో. చక్ఖున్ద్రియం ఇత్థిన్ద్రియం అనఞ్ఞాతఞ్ఞస్సామీతిన్ద్రియం కిం సూధవిత్తన్తిఆదీసు వియ. అయం పనేత్థ అత్థయోజనా, తస్స, సారిపుత్త, భింసనకస్స వనసణ్డస్స భింసనకతస్మిం ఇదంసు హోతీతి. భింసనకతస్మిన్తి భింసనకభావేతి అత్థో. ఏకస్స తకారస్స లోపో దట్ఠబ్బో. ‘‘భింసనకత్తస్మి’’న్తియేవ వా పాఠో
అన్తరట్ఠకాతి మాఘమాసస్స అవసానే చతస్సో, ఫగ్గుణమాసస్స ఆదిమ్హి చతస్సోతి ఏవం ఉభిన్నం అన్తరే అట్ఠరత్తి. అబ్భోకాసేతి మహాసత్తో హిమపాతసమయే రత్తిం అబ్భోకాసే విహరతి, అథస్స లోమకూపేసు ఆవుతముత్తా వియ హిమబిన్దూని తిట్ఠన్తి, సరీరం సేతదుకూలపారుతం వియ హోతి. దివా వనసణ్డేతి దివా హిమబిన్దూసు సూరియాతపసమ్ఫస్సేన విగతేసు అస్సాసోపి భవేయ్య, అయం పన సూరియే ఉగ్గచ్ఛన్తేయేవ వనసణ్డం పవిసతి, తత్రాపిస్స సూరియాతపేన పగ్ఘరన్తం హిమం సరీరేయేవ పతతి. దివా అబ్భోకాసే విహరామి రత్తిం వనసణ్డేతి గిమ్హకాలే కిరేస దివా అబ్భోకాసే విహాసి, తేనస్స కచ్ఛేహి సేదధారా ముచ్చింసు, రత్తిం అస్సాసో భవేయ్య, అయం పన సూరియే అత్థం గచ్ఛన్తేయేవ వనసణ్డం పవిసతి. అథస్స దివా గహితఉస్మే వనసణ్డే అఙ్గారకాసుయం పక్ఖిత్తో వియ అత్తభావో పరిదయ్హిత్థ. అనచ్ఛరియాతి అనుఅచ్ఛరియా. పటిభాసీతి ఉపట్ఠాసి.
సోతత్తోతి సోసిన్నోతి రత్తిం హిమేన దివా హిమోదకేన సుట్ఠు తిన్తో. భింసనకేతి భయజనకే. నగ్గోతి నిచ్చేలో. నివాసనపారుపనే హి సతి సీతం వా ఉణ్హం వా న అతిబాధేయ్య, తమ్పి మే నత్థీతి దస్సేతి. న చగ్గిమాసినోతి అగ్గిమ్పి న ఉపగతో. ఏసనాపసుతోతి సుద్ధిఏసనత్థాయ పసుతో, పయుత్తో. మునీతి, తదా అత్తానం మునీతి కత్వా కథేతి.
ఛవట్ఠికానీతి ఉపడ్ఢదడ్ఢాని అట్ఠీని. ఉపధాయాతి యథా సీసూపధానఞ్చ పాదూపధానఞ్చ పఞ్ఞాయతి, ఏవం సన్థరిత్వా తత్థ సేయ్యం కప్పేమీతి దస్సేతి. గామణ్డలాతి ఓట్ఠుభన్తి సరీరే ఖేళం పాతేన్తి. బోధిసత్తో ఓముత్తేన్తి పస్సావమస్స ఉపరి విస్సజ్జేన్తి. బోధిసత్తో ఏవమ్పి న కథేతియేవ. తతో నం కథేహి కథేహీతి పంసుకేన ఓకిరన్తి. బోధిసత్తో ఏవమ్పి న కథేతియేవ. అథస్స న కథేసీతి దణ్డకసలాకా గహేత్వా కణ్ణసోతేసు పవేసేన్తి. బోధిసత్తో దుక్ఖా తిబ్బా కటుకా వేదనా అధివాసేన్తో కస్సచి కిఞ్చి న కరిస్సామీతి మతకో వియ అచ్ఛతి. తేనాహ ‘‘న ఖో పనాహం, సారిపుత్త, అభిజానామి తేసు పాపకం చిత్తం ఉప్పాదేతా’’తి. న మయా తేసు పాపకం చిత్తమ్పి ఉప్పాదితన్తి అత్థో. ఉపేక్ఖావిహారస్మిం హోతీతి ఉపేక్ఖావిహారో హోతి. విహారో ఏవ హి విహారస్మిన్తి వుత్తో. తేనేవ చ ‘‘ఇదంసు మే’’తి ఏత్థాపి అయంసు మేతి ఏవం అత్థో వేదితబ్బో. ఇమినా నయేన అఞ్ఞానిపి ఏవరూపాని పదాని వేదితబ్బాని. ఇమినా ఇతో ఏకనవుతికప్పే పూరితం ఉపేక్ఖావిహారం దస్సేతి. యం సన్ధాయాహ –
‘‘సుఖపత్తో న రజ్జామి, దుక్ఖే న హోమి దుమ్మనో;
సబ్బత్థ తులితో హోమి, ఏసా మే ఉపేక్ఖాపారమీ’’తి.
దుక్కరకారికాదిసుద్ధివణ్ణనా నిట్ఠితా.
ఆహారసుద్ధివణ్ణనా
౧౫౮. ఆహారేన సుద్ధీతి కోలాదినా ఏకచ్చేన పరిత్తకఆహారేన సక్కా సుజ్ఝితున్తి ఏవందిట్ఠినో హోన్తి. ఏవమాహంసూతి ఏవం వదన్తి. కోలేహీతి పదరేహి. కోలోదకన్తి కోలాని మద్దిత్వా కతపానకం. కోలవికతిన్తి కోలసాళవకోలపూవకోలగుళాదికోలవికారం. ఏతపరమోతి ఏతం పమాణం పరమం అస్సాతి ఏతపరమో. తదా ఏకనవుతికప్పమత్థకే పన న బేలువపక్కతాలపక్కపమాణో కోలో హోతి, యం ఏతరహి కోలస్స పమాణం, ఏత్తకోవ హోతీతి అత్థో.
౧౫౯. అధిమత్తకసిమానన్తి అతివియ కిసభావం. ఆసీతికపబ్బాని వా కాళపబ్బాని వాతి యథా ఆసీతికవల్లియా వా కాళవల్లియా వా సన్ధిట్ఠానేసు మిలాయిత్వా మజ్ఝే ఉన్నతున్నతాని హోన్తి, ఏవం మయ్హం అఙ్గపచ్చఙ్గాని హోన్తీతి దస్సేతి. ఓట్ఠపదన్తి వట్టనావళీతి యథా రజ్జుయా ఆవునిత్వా కతా వట్టనావళీ వట్టనానం అన్తరన్తరా నిన్నా హోతి, వట్టనట్ఠానేసు ఉన్నతా, ఏవం పిట్ఠికణ్టకో ఉన్నతావనతో హోతి, జరసాలాయ గోపానసియోతి జిణ్ణసాలాయ గోపానసియో, తా వంసతో ముచ్చిత్వా మణ్డలే పతిట్ఠహన్తి, మణ్డలతో ముచ్చిత్వా భూమియన్తి; ఏవం ఏకా ఉపరి హోతి, ఏకా హేట్ఠాతి ఓలుగ్గవిలుగ్గా భవన్తి. బోధిసత్తస్స పన న ఏవం ఫాసుళియో, తస్స హి లోహితే ఛిన్నే మంసే మిలాతే ఫాసుళన్తరేహి చమ్మాని హేట్ఠా ఓతిణ్ణాని, తం సన్ధాయేతం వుత్తం.
ఓక్ఖాయికాతి హేట్ఠా అనుపవిట్ఠా. తస్స కిర లోహితే ఛిన్నే మంసే మిలాతే అక్ఖిఆవాటకా మత్థలుఙ్గం ఆహచ్చ అట్ఠంసు, తేనస్స ఏవరూపా అక్ఖితారకా అహేసుం. ఆమకచ్ఛిన్నోతి అతితరుణకాలే ఛిన్నో, సో హి వాతాతపేన సంఫుసతి చేవ మిలాయతి చ. యావస్సు మే, సారిపుత్తాతి, సారిపుత్త, మయ్హం ఉదరచ్ఛవి యావ పిట్ఠికణ్టకం అల్లీనా హోతి. అథ వా యావస్సు మే, సారిపుత్త, భారియభారియా అహోసి దుక్కరకారికా, మయ్హం ఉదరచ్ఛవి యావ పిట్ఠికణ్టకం అల్లీనా అహోసీతి ఏవమేత్థ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. పిట్ఠికణ్టకంయేవ పరిగ్గణ్హామీతి ఉదరచ్ఛవింయేవ పరిగ్గణ్హామీతి సహపిట్ఠికణ్టకం గణ్హామి. అవకుజ్జో పపతామీతి తస్స హి ఉచ్చారపస్సావత్థాయ నిసిన్నస్స పస్సావో నేవ నిక్ఖమతి, వచ్చం పన ఏకం ద్వే కటకట్ఠిమత్తం నిక్ఖమతి. బలవదుక్ఖం ఉప్పాదేతి. సరీరతో సేదా ముచ్చన్తి, తత్థేవ అవకుజ్జో భూమియం పతతి. తేనాహ ‘‘అవకుజ్జో పపతామీ’’తి. తమేవ కాయన్తి తం ఏకనవుతికప్పమత్థకే కాయం. మహాసచ్చకసుత్తే పన పచ్ఛిమభవికకాయం సన్ధాయ ఇమమేవ కాయన్తి ఆహ. పూతిమూలానీతి మంసే వా లోహితే వా సతి తిట్ఠన్తి. తస్స పన అభావే చమ్మఖణ్డే లోమాని వియ హత్థేయేవ లగ్గన్తి, తం సన్ధాయాహ ‘‘పూతిమూలాని లోమాని కాయస్మా పతన్తీ’’తి.
అలమరియఞాణదస్సనవిసేసన్తి ఇమిస్సాయేవ అరియాయ పఞ్ఞాయాతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ అనధిగమా. యాయం అరియాతి యా అయం మగ్గపఞ్ఞా అధిగతా. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా ఏతరహి విపస్సనాపఞ్ఞాయ అధిగతత్తా మగ్గపఞ్ఞా అధిగతా, ఏవం ఏకనవుతికప్పమత్థకే
ఆహారసుద్ధివణ్ణనా నిట్ఠితా.
సంసారసుద్ధిఆదివణ్ణనా
౧౬౦. సంసారేన సుద్ధీతి బహుకం సంసరిత్వా సుజ్ఝన్తీతి వదన్తి. ఉపపత్తియా సుద్ధీతి బహుకం ఉపపజ్జిత్వా సుజ్ఝన్తీతి వదన్తి. ఆవాసేన సుద్ధీతి బహూసు ఠానేసు వసిత్వా సుజ్ఝన్తీతి వదన్తి. తీసుపి ఠానేసు సంసరణకవసేన సంసారో. ఉపపజ్జనకవసేన ఉపపత్తి. వసనకవసేన ఆవాసోతి ఖన్ధాయేవ వుత్తా. యఞ్ఞేనాతి బహుయాగే యజిత్వా సుజ్ఝన్తీతి వదన్తి. ముద్ధావసిత్తేనాతి అగ్గిపారిచరియాయాతి బహుఅగ్గిపరిచరణేన సుజ్ఝన్తీతి వదన్తి.
౧౬౧. దహరోతి తరుణో. యువాతి యోబ్బనేన సమన్నాగతో. సుసుకాళకేసోతి సుట్ఠు కాళకేసో. భద్రేన యోబ్బనేన సమన్నాగతోతి ఇమినాస్స యేన యోబ్బనేన సమన్నాగతో యువా, తం యోబ్బనం భద్దం లద్ధకన్తి దస్సేతి. పఠమేన వయసాతి పఠమవయో నామ తేత్తింస వస్సాని, తేన సమన్నాగతోతి అత్థో, పఞ్ఞావేయ్యత్తియేనాతి పఞ్ఞావేయ్యత్తిభావేన. జిణ్ణోతి జరాజిణ్ణో. వుద్ధోతి వడ్ఢిత్వా ఠితఅఙ్గపచ్చఙ్గో. మహల్లకోతి జాతిమహల్లకో. అద్ధగతోతి బహుఅద్ధానం గతో చిరకాలాతిక్కన్తో. వయో అనుప్పత్తోతి వస్ససతస్స తతియకోట్ఠాసం పచ్ఛిమవయం అనుప్పత్తో. ఆసీతికో మే వయో వత్తతీతి ఇమం కిర సుత్తం భగవా పరినిబ్బానసంవచ్ఛరే కథేసి. తస్మా ఏవమాహ. పరమాయాతి ఉత్తమాయ. సతియాతిఆదీసు పదసతమ్పి పదసహస్సమ్పి వదన్తస్సేవ గహణసమత్థతా సతి నామ. తదేవ ఆధారణఉపనిబన్ధనసమత్థతా గతి నామ. ఏవం గహితం ధారితం సజ్ఝాయం కాతుం ధితి నామ. తస్స అత్థఞ్చ కారణఞ్చ దస్సనసమత్థతా పఞ్ఞావేయ్యత్తియం నామ.
దళ్హధమ్మా ధనుగ్గహోతి దళ్హం ధనుం గహేత్వా ఠితో ఇస్సాసో. దళ్హధను నామ ద్విసహస్సథామం వుచ్చతి, ద్విసహస్సథామం నామ యస్స ఆరోపితస్స జియాబద్ధో లోహసీసాదీనం భారో దణ్డే గహేత్వా యావ కణ్డప్పమాణా ఉక్ఖిత్తస్స పథవితో ముచ్చతి. సిక్ఖితోతి దస ద్వాదస వస్సాని ఆచరియకులే ఉగ్గహితసిప్పో. కతహత్థోతి కోచి సిప్పమేవ ఉగ్గణ్హాతి. కతహత్థో న హోతి, అయం పన కతహత్థో చిణ్ణవసీభావో. కతూపాసనోతి రాజకులాదీసు దస్సితసిప్పో. లహుకేన అసనేనాతి అన్తో సుసిరం కత్వా తూలాదీని పూరేత్వా కతలాఖాపరికమ్మేన సల్లహుకకణ్డేన. ఏవం కతఞ్హి ఏకఉసభగామీ ద్వే ఉసభాని గచ్ఛతి, అట్ఠఉసభగామీ సోళసఉసభాని గచ్ఛతి. అప్పకసిరేనాతి నిదుక్ఖేన. అతిపాతేయ్యాతి అతిక్కమేయ్య. ఏవం అధిమత్తసతిమన్తోతి యథా సో ధనుగ్గహో తం విదత్థిచతురఙ్గులఛాయం సీఘం ఏవ అతిక్కమేతి, ఏవం పదసతమ్పి పదసహస్సమ్పి ఉగ్గహేతుం ఉపధారేతుం సజ్ఝాయితుం అత్థకారణాని చ ఉపపరిక్ఖితుం సమత్థాతి అత్థో. అఞ్ఞత్ర అసితపీతఖాయితసాయితాతి అసితపీతాదీని హి భగవతాపి కాతబ్బాని హోన్తి, భిక్ఖూహిపి. తస్మా తేసం కరణమత్తకాలం ఠపేత్వాతి దస్సేతి.
అపరియాదిన్నాయేవాతి
తత్థ ధమ్మదసేనాతి తన్తిఠపనా. ధమ్మపదబ్యఞ్జనన్తి పాళియా పదబ్యఞ్జనం, తస్స తస్స అత్థస్స బ్యఞ్జనకం అక్ఖరం. పఞ్హపటిభానన్తి పఞ్హబ్యాకరణం. ఇమినా కిం దస్సేతి? తథాగతో పుబ్బే దహరకాలే అక్ఖరాని సమ్పిణ్డేత్వా పదం వత్తుం సక్కోతి, పదాని సమ్పిణ్డేత్వా గాథం వత్తుం సక్కోతి, చతుఅక్ఖరేహి వా అట్ఠఅక్ఖరేహి వా సోళసఅక్ఖరేహి వా పదేహి యుత్తాయ గాథాయ అత్థం వత్తుం సక్కోతి. ఇదాని పన మహల్లకకాలే అక్ఖరాని సమ్పిణ్డేత్వా పదం వా, పదాని సమ్పిణ్డేత్వా గాథం వా, గాథాయ అత్థం వా వత్తుం న సక్కోతీతి ఏవం నత్థి. దహరకాలే చ మహల్లకకాలే చ సబ్బమేతం తథాగతస్స అపరియాదిన్నమేవాతి ఇమం దస్సేతి. మఞ్చకేన చేపి మన్తి ఇదం బుద్ధబలదీపనత్థమేవ పరికప్పేత్వా ఆహ. దసబలం పన మఞ్చకే ఆరోపేత్వా గామనిగమరాజధానియో పరిహరణకాలో నామ నత్థి. తథాగతా హి పఞ్చమే ఆయుకోట్ఠాసే ఖణ్డిచ్చాదీహి అనభిభూతా సువణ్ణవణ్ణసరీరస్స వేవణ్ణియే అననుప్పత్తే దేవమనుస్సానం పియమనాపకాలేయేవ పరినిబ్బాయన్తి.
౧౬౨. నాగసమాలోతి తస్స థేరస్స నామం. పఠమబోధియఞ్హి వీసతివస్సబ్భన్తరే ఉపవాననాగితమేఘియత్థేరా బీజయమానోతి మన్దమన్దేన తాలవణ్టవాతేన భగవతో ఉతుసుఖం సముట్ఠాపయమానో. ఏతదవోచాతి సకలసుత్తన్తం సుత్వా భగవతో పుబ్బచరితం దుక్కరకారకం ఆగమ్మ పసన్నో ఏతం ‘‘అచ్ఛరియం భన్తే’’తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ అచ్ఛరం పహరితుం యుత్తన్తి అచ్ఛరియం. అభూతపుబ్బం భూతన్తి అబ్భుతం. ఉభయేనపి అత్తనో విమ్హయమేవ కో నామో అయం భన్తేతి ఇదం భద్దకో వతాయం ధమ్మపరియాయో, హన్దస్స భగవన్తం ఆయాచిత్వా నామం గణ్హాపేమీతి అధిప్పాయేన ఆహ. అథస్స భగవా నామం గణ్హన్తో తస్మా తిహ త్వన్తిఆదిమాహ. తస్సత్థో, యస్మా ఇదం సుత్తం సుత్వా తవ లోమాని హట్ఠాని, తస్మా తిహ త్వం
సంసారసుద్ధిఆదివణ్ణనా నిట్ఠితా.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
మహాసీహనాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౩. మహాదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తవణ్ణనా
౧౬౩. ఏవం మే సుతన్తి మహాదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తం. తత్థ వినయపరియాయేన తయో జనా సమ్బహులాతి వుచ్చన్తి, తతో పరం సఙ్ఘో. సుత్తన్తపరియాయేన తయో తయో ఏవ, తతో ఉద్ధం సమ్బహులాతి వుచ్చన్తి. ఇధ సుత్తన్తపరియాయేన సమ్బహులాతి వేదితబ్బా. పిణ్డాయ పావిసింసూతి పవిట్ఠా, తే పన న తావ పవిట్ఠా, పవిసిస్సామాతి నిక్ఖన్తత్తా పన పవిసింసూతి వుత్తా. యథా గామం గమిస్సామీతి నిక్ఖన్తపురిసో తం గామం అప్పత్తోపి ‘‘కుహిం ఇత్థన్నామో’’తి వుత్తే ‘‘గామం గతో’’తి వుచ్చతి, ఏవం. పరిబ్బాజకానం ఆరామోతి జేతవనతో అవిదూరే అఞ్ఞతిత్థియానం పరిబ్బాజకానం ఆరామో అత్థి, తం సన్ధాయ ఏవమాహంసు. సమణో, ఆవుసోతి, ఆవుసో, తుమ్హాకం సత్థా సమణో గోతమో. కామానం పరిఞ్ఞన్తి కామానం పహానం సమతిక్కమం పఞ్ఞపేతి. రూపవేదనాసుపి ఏసేవ నయో.
తత్థ తిత్థియా సకసమయం జానన్తా కామానం పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేయ్యుం పఠమజ్ఝానం వదమానా, రూపానం పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేయ్యుం అరూపభవం వదమానా, వేదనానం పరిఞ్ఞం పఞ్ఞపేయ్యుం అసఞ్ఞభవం వదమానా. తే పన ‘‘ఇదం నామ పఠమజ్ఝానం అయం రూపభవో అయం అరూపభవో’’తిపి న జానన్తి. తే పఞ్ఞపేతుం అసక్కోన్తాపి కేవలం ‘‘పఞ్ఞపేమ పఞ్ఞపేమా’’తి వదన్తి. తథాగతో కామానం పరిఞ్ఞం అనాగామిమగ్గేన పఞ్ఞపేతి, రూపవేదనానం అరహత్తమగ్గేన ఇధ నో, ఆవుసో, కో వివేసోతిఆదిమాహంసు.
తత్థ ఇధాతి ఇమస్మిం పఞ్ఞాపనే. ధమ్మదేసనాయ వా ధమ్మదేసనన్తి యదిదం సమణస్స వా గోతమస్స ధమ్మదేసనాయ సద్ధిం అమ్హాకం ధమ్మదేసనం, అమ్హాకం వా ధమ్మదేసనాయ సద్ధిం సమణస్స గోతమస్స ధమ్మదేసనం ఆరబ్భ నానాకరణం వుచ్చేథ, తం కిన్నామాతి వదన్తి. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో నేవ అభినన్దింసూతి ఏవమేతన్తి న సమ్పటిచ్ఛింసు. నప్పటిక్కోసింసూతి నయిదం ఏవన్తి నప్పటిసేధేసుం. కస్మా? తే కిర తిత్థియా నామ అన్ధసదిసా, జానిత్వా వా అజానిత్వా వా కథేయ్యున్తి
౧౬౫. న చేవ సమ్పాయిస్సన్తీతి సమ్పాదేత్వా కథేతుం న సక్ఖిస్సన్తి. ఉత్తరిఞ్చ విఘాతన్తి అసమ్పాయనతో ఉత్తరిమ్పి దుక్ఖం ఆపజ్జిస్సన్తి. సమ్పాదేత్వా కథేతుం అసక్కోన్తానం నామ హి దుక్ఖం ఉప్పజ్జతి. యథా తం, భిక్ఖవే, అవిసయస్మిన్తి ఏత్థ యథాతి కారణవచనం, తన్తి నిపాతమత్తం. యస్మా అవిసయే పఞ్హో పుచ్ఛితో హోతీతి అత్థో. సదేవకేతి సహ దేవేహి సదేవకే. సమారకాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏవం తీణి ఠానాని లోకే పక్ఖిపిత్వా ద్వే పజాయాతి పఞ్చహిపి సత్తలోకమేవ పరియాదియిత్వా ఏతస్మిం సదేవకాదిభేదే లోకే తం దేవం వా మనుస్సం వా న పస్సామీతి దీపేతి. ఇతో వా పన సుత్వాతి ఇతో వా పన మమ సాసనతో సుత్వా అతథాగతోపి అతథాగతసావకోపి ఆరాధేయ్య పరితోసేయ్య. అఞ్ఞథా ఆరాధనం నామ నత్థీతి దస్సేతి.
౧౬౬. ఇదాని అత్తనో తేసం పఞ్హానం వేయ్యాకరణేన చిత్తారాధనం దస్సేన్తో కో చ, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. కామగుణాతి కామయితబ్బట్ఠేన కామా. బన్ధనట్ఠేన గుణా. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, అహతానం వత్థానం ద్విగుణం సఙ్ఘాటి’’న్తి (మహావ॰ ౩౪౮) ఏత్థ హి పటలట్ఠో గుణట్ఠో. ‘‘అచ్చేన్తి చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యాతి సోతవిఞ్ఞేయ్యాదీసుపి అత్థో వేదితబ్బో. ఇట్ఠాతి పరియిట్ఠా వా హోన్తు మా వా, ఇట్ఠారమ్మణభూతాతి అత్థో. కన్తాతి కమనీయా. మనాపాతి మనవడ్ఢనకా. పియరూపాతి పియజాతికా. కామూపసంహితాతి ఆరమ్మణం కత్వా ఉప్పజ్జమానేన కామేన ఉపసంహితా. రజనీయాతి రజ్జనియా, రాగుప్పత్తికారణభూతాతి అత్థో.
౧౬౭. యది ముద్దాయాతిఆదీసు ముద్దాతి అఙ్గులిపబ్బేసు సఞ్ఞం ఠపేత్వా హత్థముద్దా. గణనాతి అచ్ఛిద్దగణనా. సఙ్ఖానన్తి పిణ్డగణనా. యాయ ఖేత్తం ఓలోకేత్వా ఇధ ఏత్తకా వీహీ భవిస్సన్తి
కసీతి కసికమ్మం. వణిజ్జాతి జఙ్ఘవణిజ్జథలవణిజ్జాదివణిప్పథో. గోరక్ఖన్తి అత్తనో వా పరేసం వా గావో రక్ఖిత్వా పఞ్చగోరసవిక్కయేన జీవనకమ్మం. ఇస్సత్థో వుచ్చతి ఆవుధం గహేత్వా ఉపట్ఠానకమ్మం. రాజపోరిసన్తి ఆవుధేన రాజకమ్మం కత్వా ఉపట్ఠానం. సిప్పఞ్ఞతరన్తి గహితావసేసం హత్థిఅస్ససిప్పాది. సీతస్స పురక్ఖతోతి లక్ఖం వియ సరస్స సీతస్స పురతో, సీతేన బాధీయమానోతి అత్థో. ఉణ్హేపి ఏసేవ నయో. డంసాదీసు డంసాతి పిఙ్గలమక్ఖికా. మకసాతి సబ్బమక్ఖికా, సరీసపాతి యే కేచి సరిత్వా గచ్ఛన్తి. రిస్సమానోతి రుప్పమానో, ఘట్టియమానో. మీయమానోతి మరమానో. అయం, భిక్ఖవేతి, భిక్ఖవే, అయం ముద్దాదీహి జీవికకప్పనం ఆగమ్మ సీతాదిపచ్చయో ఆబాధో. కామానం ఆదీనవోతి కామేసు ఉపద్దవో, ఉపస్సగ్గోతి అత్థో. సన్దిట్ఠికోతి పచ్చక్ఖో దుక్ఖక్ఖన్ధోతి దుక్ఖరాసి. కామహేతూతిఆదీసు పచ్చయట్ఠేన కామా అస్స హేతూతి కామహేతు. మూలట్ఠేన కామా నిదానమస్సాతి కామనిదానో. లిఙ్గవిపల్లాసేన పన కామనిదానన్తి వుత్తో. కారణట్ఠేన కామా అధికరణం అస్సాతి కామాధికరణో. లిఙ్గవిపల్లాసేనేవ పన కామాధికరణన్తి వుత్తో. కామానమేవ హేతూతి ఇదం నియమవచనం, కామపచ్చయా ఉప్పజ్జతియేవాతి అత్థో.
ఉట్ఠహతోతి ఘటతోతి తం వీరియం పుబ్బేనాపరం ఘటేన్తస్స. వాయమతోతి వాయామం పరక్కమం పయోగం కరోన్తస్స. నాభినిప్ఫజ్జన్తీతి న నిప్ఫజ్జన్తి, హత్థం నాభిరుహన్తి. సోచతీతి చిత్తే ఉప్పన్నబలవసోకేన సోచతి. కిలమతీతి కాయే ఉప్పన్నదుక్ఖేన కిలమతి. పరిదేవతీతి వాచాయ పరిదేవతి. ఉరత్తాళిన్తి ఉరం తాళేత్వా. కన్దతీతి రోదతి. సమ్మోహం ఆపజ్జతీతి విసఞ్ఞీ వియ సమ్మూళ్హో హోతి. మోఘన్తి తుచ్ఛం. అఫలోతి నిప్ఫలో. ఆరక్ఖాధికరణన్తి ఆరక్ఖకారణా. కిన్తీతి కేన ను ఖో ఉపాయేన. యమ్పి మేతి యమ్పి మయ్హం కసికమ్మాదీని కత్వా ఉప్పాదితం ధనం అహోసి. తమ్పి నో నత్థీతి తమ్పి అమ్హాకం ఇదాని నత్థి.
౧౬౮. పున చపరం, భిక్ఖవే, కామహేతూతిఆదినాపి కారణం దస్సేత్వావ ఆదీనవం దీపేతి. తత్థ కామహేతూతి కామపచ్చయా రాజానోపి రాజూహి వివదన్తి. కామనిదానన్తి భావనపుంసకం, కామే నిదానం కత్వా వివదన్తీతి అత్థో. కామాధికరణన్తిపి భావనపుంసకమేవ, కామే అధికరణం కత్వా వివదన్తీతి అత్థో. కామానమేవ హేతూతి గామనిగమనగరసేనాపతిపురోహితట్ఠానన్తరాదీనం కామానమేవ హేతు వివదన్తీతి అత్థో. ఉపక్కమన్తీతి పహరన్తి. అసిచమ్మన్తి అసిఞ్చేవ ఖేటకఫలకాదీని చ. ధనుకలాపం సన్నయ్హిత్వాతి ధనుం గహేత్వా సరకలాపం సన్నయ్హిత్వా. ఉభతోబ్యూళన్తి ఉభతో రాసిభూతం. పక్ఖన్దన్తీతి పవిసన్తి. ఉసూసూతి కణ్డేసు. విజ్జోతలన్తేసూతి విపరివత్తన్తేసు. తే తత్థాతి తే తస్మిం సఙ్గామే.
అద్దావలేపనా ఉపకారియోతి చేత్థ మనుస్సా పాకారపాదం అస్సఖురసణ్ఠానేన ఇట్ఠకాహి చినిత్వా ఉపరి సుధాయ లిమ్పన్తి. ఏవం కతా పాకారపాదా ఉపకారియోతి వుచ్చన్తి. తా తిన్తేన కలలేన సిత్తా అద్దావలేపనా నామ హోన్తి. పక్ఖన్దన్తీతి తాసం హేట్ఠా తిఖిణఅయసూలాదీహి విజ్ఝీయమానాపి పాకారస్స పిచ్ఛిలభావేన ఆరోహితుం అసక్కోన్తాపి ఉపధావన్తియేవ. ఛకణకాయాతి కుథితగోమయేన. అభివగ్గేనాతి సతదన్తేన. తం అట్ఠదన్తాకారేన కత్వా ‘‘నగరద్వారం భిన్దిత్వా
౧౬౯. సన్ధిమ్పి ఛిన్దన్తీతి ఘరసన్ధిమ్పి ఛిన్దన్తి. నిల్లోపన్తి గామే పహరిత్వా మహావిలోపం కరోన్తి. ఏకాగారికన్తి పణ్ణాసమత్తాపి సట్ఠిమత్తాపి పరివారేత్వా జీవగ్గాహం గహేత్వా ఆహరాపేన్తి. పరిపన్థేపి తిట్ఠన్తీతి పన్థదూహనకమ్మం కరోన్తి. అడ్ఢదణ్డకేహీతి ముగ్గరేహి పహారసాధనత్థం వా చతుహత్థదణ్డం ద్వేధా ఛేత్వా గహితదణ్డకేహి. బిలఙ్గథాలికన్తి కఞ్జియఉక్ఖలికమ్మకారణం, తం కరోన్తా సీసకపాలం ఉప్పాటేత్వా తత్తం అయోగుళం సణ్డాసేన గహేత్వా తత్థ పక్ఖిపన్తి, తేన మత్థలుఙ్గం పక్కుథిత్వా ఉపరి ఉత్తరతి. సఙ్ఖముణ్డికన్తి సఙ్ఖముణ్డకమ్మకారణం, తం కరోన్తా ఉత్తరోట్ఠఉభతోకణ్ణచూళికగళవాటపరిచ్ఛేదేన చమ్మం ఛిన్దిత్వా సబ్బకేసే ఏకతో గణ్ఠిం కత్వా దణ్డకేన వల్లిత్వా ఉప్పాటేన్తి, సహ కేసేహి చమ్మం ఉట్ఠహతి. తతో సీసకటాహం థూలసక్ఖరాహి ఘంసిత్వా ధోవన్తా సఙ్ఖవణ్ణం కరోన్తి.
రాహుముఖన్తి రాహుముఖకమ్మకారణం, తం కరోన్తా సఙ్కునా ముఖం వివరిత్వా అన్తోముఖే దీపం జాలేన్తి జోతిమాలికన్తి సకలసరీరం తేలపిలోతికాయ వేఠేత్వా ఆలిమ్పన్తి. హత్థపజ్జోతికన్తి హత్థే తేలపిలోతికాయ వేఠేత్వా దీపం వియ జాలేన్తి. ఏరకవత్తికన్తి ఏరకవత్తకమ్మకారణం, తం కరోన్తా గీవతో పట్ఠాయ చమ్మబద్ధే కన్తిత్వా గోప్ఫకే ఠపేన్తి. అథ నం యోత్తేహి బన్ధిత్వా కడ్ఢన్తి. సో అత్తనో చమ్మబద్ధే అక్కమిత్వా అక్కమిత్వా పతతి. చీరకవాసికన్తి చీరకవాసికకమ్మకారణం, తం కరోన్తా తథేవ చమ్మబద్ధే కన్తిత్వా కటియం ఠపేన్తి. కటితో పట్ఠాయ కన్తిత్వా గోప్ఫకేసు ఠపేన్తి. ఉపరిమేహి హేట్ఠిమసరీరం చీరకనివాసననివత్థం వియ హోతి. ఏణేయ్యకన్తి ఏణేయ్యకకమ్మకారణం. తం కరోన్తా ఉభోసు కప్పరేసు చ జాణూసు చ అయవలయాని దత్వా అయసూలాని కోట్టేన్తి. సో చతూహి అయసూలేహి భూమియం పతిట్ఠహతి. అథ నం పరివారేత్వా అగ్గిం కరోన్తి. ‘‘ఏణేయ్యకో జోతిపరిగ్గహో యథా’’తి
బళిసమంసికన్తి ఉభతోముఖేహి బళిసేహి పహరిత్వా చమ్మమంసన్హారూని ఉప్పాటేన్తి. కహాపణికన్తి సకలసరీరం తిణ్హాహి వాసీహి కోటితో పట్ఠాయ కహాపణమత్తం కహాపణమత్తం పాతేన్తా కోట్టేన్తి. ఖారాపతచ్ఛికన్తి సరీరం తత్థ తత్థ ఆవుధేహి పహరిత్వా కోచ్ఛేహి ఖారం ఘంసన్తి. చమ్మసంసన్హారూని పగ్ఘరిత్వా సవన్తి. అట్ఠికసఙ్ఖలికావ తిట్ఠతి. పలిఘపరివత్తికన్తి ఏకేన పస్సేన నిపజ్జాపేత్వా కణ్ణచ్ఛిద్దే అయసూలం కోట్టేత్వా పథవియా ఏకాబద్ధం కరోన్తి. అథ నం పాదే గహేత్వా ఆవిజ్ఝన్తి. పలాలపీఠకన్తి ఛేకో కారణికో ఛవిచమ్మం అచ్ఛిన్దిత్వా నిసదపోతేహి అట్ఠీని భిన్దిత్వా కేసేసు గహేత్వా ఉక్ఖిపన్తి. మంసరాసియేవ హోతి, అథ నం కేసేహేవ పరియోనన్ధిత్వా గణ్హన్తి. పలాలవట్టిం వియ కత్వా పన వేఠేన్తి. సునఖేహిపీతి సమ్పరాయికోతి సమ్పరాయే దుతియత్తభావే విపాకోతి అత్థో.
౧౭౦. ఛన్దరాగవినయో ఛన్దరాగప్పహానన్తి నిబ్బానం. నిబ్బానఞ్హి ఆగమ్మ కామేసు ఛన్దరాగో వినీయతి చేవ పహీయతి చ, తస్మా నిబ్బానం ఛన్దరాగవినయో ఛన్దరాగప్పహానన్తి చ వుత్తం. సామం వా కామే పరిజానిస్సన్తీతి సయం వా తే కామే తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానిస్సన్తి. తథత్తాయాతి తథభావాయ. యథాపటిపన్నోతి యాయ పటిపదాయ పటిపన్నో.
౧౭౧. ఖత్తియకఞ్ఞా వాతిఆది అపరిత్తేన విపులేన కుసలేన గహితపటిసన్ధికం వత్థాలఙ్కారాదీని లభనట్ఠానే నిబ్బత్తం దస్సేతుం వుత్తం. పన్నరసవస్సుద్దేసికాతి పన్నరసవస్సవయా. దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. వయపదేసం కస్మా గణ్హాతి? వణ్ణసమ్పత్తిదస్సనత్థం. మాతుగామస్స హి దుగ్గతకులే నిబ్బత్తస్సాపి ఏతస్మిం కాలే థోకం థోకం వణ్ణాయతనం పసీదతి. పురిసానం పన వీసతివస్సకాలే పఞ్చవీసతివస్సకాలే పసన్నం హోతి. నాతిదీఘాతిఆదీహి ఛదోసవిరహితం సరీరసమ్పత్తిం దీపేతి. వణ్ణనిభాతి వణ్ణోయేవ.
జిణ్ణన్తి గోపానసివఙ్కన్తి గోపానసీ వియ వఙ్కం. భోగ్గన్తి భగ్గం, ఇమినాపిస్స వఙ్కభావమేవ దీపేతి. దణ్డపరాయణన్తి దణ్డపటిసరణం దణ్డదుతియం. పవేధమానన్తి కమ్పమానం. ఆతురన్తి జరాతురం. ఖణ్డదన్తన్తి జిణ్ణభావేన ఖణ్డితదన్తం. పలితకేసన్తి పణ్డరకేసం. విలూనన్తి లుఞ్చిత్వా గహితకేసం వియ ఖల్లాటం. ఖలితసిరన్తి మహాఖల్లాటసీసం. వలినన్తి సఞ్జాతవలిం. తిలకాహతగత్తన్తి సేతకాళతిలకేహి వికిణ్ణసరీరం. ఆబాధికన్తి బ్యాధికం. దుక్ఖితన్తి దుక్ఖపత్తం.
బాళ్హగిలానన్తి అధిమత్తగిలానం. సివథికాయ ఛడ్డితన్తి ఆమకసుసానే పాతితం. సేసమేత్థ సతిపట్ఠానే వుత్తమేవ. ఇధాపి నిబ్బానంయేవ ఛన్దరాగవినయో.
౧౭౩. నేవ తస్మిం సమయే అత్తబ్యాబాధాయాతి తస్మిం సమయే అత్తనోపి దుక్ఖత్థాయ న చేతేతి. అబ్యాబజ్ఝంయేవాతి నిద్దుక్ఖమేవ
౧౭౪. యం, భిక్ఖవే, వేదనా అనిచ్చాతి, భిక్ఖవే, యస్మా వేదనా అనిచ్చా, తస్మా అయం అనిచ్చాదిఆకారోవ వేదనాయ ఆదీనవోతి అత్థో, నిస్సరణం వుత్తప్పకారమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
మహాదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౪. చూళదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తవణ్ణనా
౧౭౫. ఏవం మే సుతన్తి చూళదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తం. తత్థ సక్కేసూతి ఏవంనామకే జనపదే. సో హి జనపదో సక్యానం రాజకుమారానం వసనట్ఠానత్తా సక్యాత్వేవ సఙ్ఖ్యం గతో. సక్యానం పన ఉప్పత్తి అమ్బట్ఠసుత్తే ఆగతావ. కపిలవత్థుస్మిన్తి ఏవంనామకే నగరే. తఞ్హి కపిలస్స ఇసినో నివాసట్ఠానే కతత్తా కపిలవత్థూతి వుత్తం, తం గోచరగామం కత్వా. నిగ్రోధారామేతి నిగ్రోధో నామ సక్కో, సో ఞాతిసమాగమకాలే కపిలవత్థుం ఆగతే భగవతి అత్తనో ఆరామే విహారం కారేత్వా భగవతో నియ్యాతేసి, తస్మిం విహరతీతి అత్థో. మహానామోతి అనురుద్ధత్థేరస్స భాతా భగవతో చుళపితుపుత్తో. సుద్ధోదనో అమితా నామ దేవీ తేసం భగినీ. తిస్సత్థేరో తస్సా పుత్తో. తథాగతో చ నన్దత్థేరో చ సుద్ధోదనస్స పుత్తా, మహానామో చ అనురుద్ధత్థేరో చ సుక్కోదనస్స. ఆనన్దత్థేరో అమితోదనస్స, సో భగవతో కనిట్ఠో. మహానామో మహల్లకతరో సకదాగామీ అరియసావకో.
దీఘరత్తన్తి మయ్హం సకదాగామిఫలుప్పత్తితో పట్ఠాయ చిరరత్తం జానామీతి దస్సేతి. లోభధమ్మాతి లోభసఙ్ఖాతా ధమ్మా, నానప్పకారకం లోభంయేవ సన్ధాయ వదతి. ఇతరేసుపి ద్వీసు ఏసేవ నయో. పరియాదాయ తిట్ఠన్తీతి ఖేపేత్వా తిట్ఠన్తి. ఇదఞ్హి పరియాదానం నామ ‘‘సబ్బం హత్థికాయం పరియాదియిత్వా సబ్బం అస్సకాయం సబ్బం రథకాయం సబ్బం పత్తికాయం పరియాదియిత్వా జీవన్తంయేవ నం ఓసజ్జేయ్య’’న్తి (సం॰ ని॰ ౧.౧౨౬) ఏత్థ గహణే ఆగతం. ‘‘అనిచ్చసఞ్ఞా, భిక్ఖవే, భావితా బహులీకతా సబ్బం
యేన మే ఏకదా లోభధమ్మాపీతి యేన మయ్హం ఏకేకస్మిం కాలే లోభధమ్మాపి చిత్తం పరియాదాయ తిట్ఠన్తీతి పుచ్ఛతి. అయం కిర రాజా ‘‘సకదాగామిమగ్గేన లోభదోసమోహా నిరవసేసా పహీయన్తీ’’తి సఞ్ఞీ అహోసి, అయం ‘‘అప్పహీనం మే అత్థీ’’తిపి జానాతి, అప్పహీనకం
౧౭౬. సో ఏవ ఖో తేతి సోయేవ లోభో దోసో మోహో చ తవ సన్తానే అప్పహీనో, త్వం పన పహీనసఞ్ఞీ అహోసీతి దస్సేతి. సో చ హి తేతి సో తుయ్హం లోభదోసమోహధమ్మో. కామేతి దువిధే కామే. న పరిభుఞ్జేయ్యాసీతి మయం వియ పబ్బజేయ్యాసీతి దస్సేతి.
౧౭౭. అప్పస్సాదాతి పరిత్తసుఖా. బహుదుక్ఖాతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికదుక్ఖమేవేత్థ బహుకం. బహుపాయాసాతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికో ఉపాయాసకిలేసోయేవేత్థ బహు. ఆదీనవోతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికో ఉపద్దవో. ఏత్థ భియ్యోతి ఏతేసు కామేసు అయం ఆదీనవోయేవ బహు. అస్సాదో పన హిమవన్తం ఉపనిధాయ సాసపో వియ అప్పో, పరిత్తకో. ఇతి చేపి మహానామాతి మహానామ ఏవం చేపి అరియసావకస్స. యథాభూతన్తి యథాసభావం. సమ్మా నయేన కారణేన పఞ్ఞాయ సుట్ఠు దిట్ఠం హోతీతి దస్సేతి. తత్థ పఞ్ఞాయాతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ, హేట్ఠామగ్గద్వయఞాణేనాతి అత్థో. సో చాతి సో ఏవ మగ్గద్వయేన దిట్ఠకామాదీనవో అరియసావకో. పీతిసుఖన్తి ఇమినా సప్పీతికాని ద్వే ఝానాని దస్సేతి. అఞ్ఞం వా తతో సన్తతరన్తి తతో ఝానద్వయతో సన్తతరం అఞ్ఞం ఉపరిఝానద్వయఞ్చేవ మగ్గద్వయఞ్చ. నేవ తావ అనావట్టీ కామేసు హోతీతి అథ ఖో సో ద్వే మగ్గే పటివిజ్ఝిత్వా ఠితోపి అరియసావకో ఉపరి ఝానానం వా మగ్గానం వా అనధిగతత్తా నేవ తావ కామేసు అనావట్టీ హోతి, అనావట్టినో అనాభోగో న హోతి. ఆవట్టినో సాభోగోయేవ హోతి. కస్మా? చతూహి ఝానేహి విక్ఖమ్భనప్పహానస్స, ద్వీహి మగ్గేహి సముచ్ఛేదప్పహానస్స అభావా.
మయ్హమ్పి ఖోతి న కేవలం తుయ్హేవ, అథ ఖో మయ్హమ్పి. పుబ్బేవ సమ్బోధాతి మగ్గసమ్బోధితో పఠమతరమేవ. పఞ్ఞాయ సుదిట్ఠం హోతీతి ఏత్థ ఓరోధనాటకా పజహనపఞ్ఞా అధిప్పేతా. పీతిసుఖం నాజ్ఝగమన్తి సప్పీతికాని ద్వే ఝానాని న పటిలభిం. అఞ్ఞం వా తతో సన్తతరన్తి ఇధ ఉపరి ఝానద్వయం చేవ చత్తారో చ మగ్గా అధిప్పేతా. పచ్చఞ్ఞాసిన్తి పటిఅఞ్ఞాసిం.
౧౭౯. ఏకమిదాహం మహానామ సమయన్తి కస్మా ఆరద్ధం? అయం పాటియేక్కో అనుసన్ధి. హేట్ఠా కామానం అస్సాదోపి ఆదీనవోపి కథితో
గిజ్ఝకూటే పబ్బతేతి తస్స పబ్బతస్స గిజ్ఝసదిసం కూటం అత్థి, తస్మా గిజ్ఝకూటోతి వుచ్చతి. గిజ్ఝా వా తస్స కూటేసు నివసన్తీతిపి గిజ్ఝకూటోతి వుచ్చతి. ఇసిగిలిపస్సేతి ఇసిగిలిపబ్బతస్స పస్సే. కాళసిలాయన్తి కాళవణ్ణే పిట్ఠిపాసాణే. ఉబ్భట్ఠకా హోన్తీతి ఉద్ధంయేవ ఠితకా హోన్తి అనిసిన్నా. ఓపక్కమికాతి ఉబ్భట్ఠకాదినా అత్తనో ఉపక్కమేన నిబ్బత్తితా. నిగణ్ఠో, ఆవుసోతి అఞ్ఞం కారణం వత్తుం అసక్కోన్తా నిగణ్ఠస్స ఉపరి పక్ఖిపింసు. సబ్బఞ్ఞూ సబ్బదస్సావీతి అపరిసేసం ఞాణదస్సనం పటిజానాతీతి సో అమ్హాకం సత్థా అపరిసేసం ధమ్మం జానన్తో అపరిసేససఙ్ఖాతం ఞాణదస్సనం పటిజానాతి, పటిజానన్తో చ ఏవం పటిజానాతి ‘‘చరతో చ మే తిట్ఠతో చ…పే॰… పచ్చుపట్ఠిత’’న్తి. తత్థ సతతన్తి నిచ్చం. సమితన్తి తస్సేవ వేవచనం.
౧౮౦. కిం పన తుమ్హే, ఆవుసో, నిగణ్ఠా జానాథ ఏత్తకం వా దుక్ఖం నిజ్జిణ్ణన్తి ఇదం భగవా పురిసో నామ యం కరోతి, తం జానాతి. వీసతికహాపణే ఇణం గహేత్వా దస దత్వా ‘‘దస మే దిన్నా దస అవసిట్ఠా’’తి జానాతి, తేపి దత్వా ‘‘సబ్బం దిన్న’’న్తి జానాతి. ఖేత్తస్స తతియభాగం లాయిత్వా ‘‘ఏకో భాగో లాయితో, ద్వే అవసిట్ఠా’’తి జానాతి. పున ఏకం లాయిత్వా అకుసలానం ధమ్మానం పహానన్తి ఇమినా అకుసలం పహాయ కుసలం భావేత్వా సుద్ధన్తం పత్తో నిగణ్ఠో నామ తుమ్హాకం సాసనే అత్థీతి పుచ్ఛతి.
ఏవం సన్తేతి తుమ్హాకం ఏవం అజాననభావే సతి. లుద్దాతి లుద్దాచారా. లోహితపాణినోతి పాణే జీవితా వోరోపేన్తా లోహితేన మక్ఖితపాణినో. పాణం హి హనన్తస్సపి యస్స లోహితేన పాణి న మక్ఖియతి కురూరకమ్మన్తాతి దారుణకమ్మా. మాతరి పితరి ధమ్మికసమణబ్రాహ్మణాదీసు చ కతాపరాధా. మాగవికాదయో వా కక్ఖళకమ్మా.
న ఖో, ఆవుసో, గోతమాతి ఇదం నిగణ్ఠా ‘‘అయం అమ్హాకం వాదే దోసం దేతి, మయమ్పిస్స దోసం ఆరోపేమా’’తి మఞ్ఞమానా ఆరభింసు. తస్సత్థో, ‘‘ఆవుసో, గోతమ యథా తుమ్హే పణీతచీవరాని ధారేన్తా సాలిమంసోదనం భుఞ్జన్తా దేవవిమానవణ్ణాయ గన్ధకుటియా వసమానా సుఖేన సుఖం అధిగచ్ఛథ, న ఏవం సుఖేన సుఖం అధిగన్తబ్బం. యథా పన మయం ఉక్కుటికప్పధానాదీహి నానప్పకారణం దుక్ఖం అనుభవామ, ఏవం దుక్ఖేన సుఖం అధిగన్తబ్బ’’న్తి. సుఖేన చ హావుసోతి ఇదం సచే సుఖేన చ సుఖం అధిగన్తబ్బం సియా. రాజా అధిగచ్ఛేయ్యాతి దస్సనత్థం వుత్తం మాగధోతి మగధరట్ఠస్స ఇస్సరో. సేనియోతి తస్స నామం. బిమ్బీతి అత్తభావస్స నామం. సో తస్స సారభూతో దస్సనీయో పాసాదికో అత్తభావసమిద్ధియా బిమ్బిసారోతి వుచ్చతి. సుఖవిహారితరోతి ఇదం తే నిగణ్ఠా రఞ్ఞో తీసు పాసాదేసు తివిధవయేహి నాటకేహి సద్ధిం సమ్పత్తిఅనుభవనం సన్ధాయ వదన్తి. అద్ధాతి ఏకంసేన. సహసా అప్పటిసఙ్ఖాతి సాహసం కత్వా, అప్పచ్చవేక్ఖిత్వావ యథా రత్తో రాగవసేన దుట్ఠో దోసవసేన మూళ్హో మోహవసేన భాసతి, ఏవమేవం వాచా భాసితాతి దస్సేతి.
తత్థ పటిపుచ్ఛిస్సామీతి తస్మిం అత్థే పుచ్ఛిస్సామి. యథా వో ఖమేయ్యాతి యథా తుమ్హాకం రుచ్చేయ్య. పహోతీతి సక్కోతి.
అనిఞ్జమానోతి అచలమానో. ఏకన్తసుఖం పటిసంవేదీతి నిరన్తరసుఖం పటిసంవేదీ. ‘‘అహం ఖో
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
చూళదుక్ఖక్ఖన్ధసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౫. అనుమానసుత్తవణ్ణనా
౧౮౧. ఏవం మే సుతన్తి అనుమానసుత్తం. తత్థ భగ్గేసూతి ఏవంనామకే జనపదే, వచనత్థో పనేత్థ వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బో. సుసుమారగిరేతి ఏవంనామకే నగరే. తస్స కిర నగరస్స వత్థుపరిగ్గహదివసే అవిదూరే ఉదకరహదే సుంసుమారో సద్దమకాసి, గిరం నిచ్ఛారేసి. అథ నగరే నిట్ఠితే సుంసుమారగిరం త్వేవస్స నామం అకంసు. భేసకళావనేతి భేసకళానామకే వనే. ‘‘భేసగళావనే’’తిపి పాఠో. మిగదాయేతి తం వనం మిగపక్ఖీనం అభయదిన్నట్ఠానే జాతం, తస్మా మిగదాయోతి వుచ్చతి.
పవారేతీతి వదన్తూతి ఓవాదానుసాసనివసేన వదన్తు, అనుసాసన్తూతి అత్థో. వచనీయోమ్హీతి అహం తుమ్హేహి వత్తబ్బో, అనుసాసితబ్బో ఓవదితబ్బోతి అత్థో. సో చ హోతి దుబ్బచోతి సో చ దుక్ఖేన వత్తబ్బో హోతి, వుత్తో న సహతి. దోవచస్సకరణేహీతి దుబ్బచభావకారకేహి ఉపరి ఆగతేహి సోళసహి ధమ్మేహి. అప్పదక్ఖిణగ్గాహీ అనుసాసనిన్తి యో హి వుచ్చమానో తుమ్హే మం కస్మా వదథ, అహం అత్తనో కప్పియాకప్పియం సావజ్జానవజ్జం అత్థానత్థం జానామీతి వదతి. అయం అనుసాసనిం పదక్ఖిణతో న గణ్హాతి, వామతో గణ్హాతి, తస్మా అప్పదక్ఖిణగ్గాహీతి వుచ్చతి.
పాపికానం ఇచ్ఛానన్తి లామకానం అసన్తసమ్భవనపత్థనానం. పటిప్ఫరతీతి పటివిరుద్ధో, పచ్చనీకో హుత్వా తిట్ఠతి, అపసాదేతీతి కిం ను ఖో తుయ్హం బాలస్స అబ్యత్తస్స భణితేన, త్వమ్పి నామ భణితబ్బం మఞ్ఞిస్ససీతి ఏవం ఘట్టేతి. పచ్చారోపేతీతి, త్వమ్పి ఖోసి ఇత్థన్నామం ఆపత్తిం ఆపన్నో, తం తావ పటికరోహీతి ఏవం పటిఆరోపేతి.
అఞ్ఞేనఞ్ఞం పటిచరతీతి అఞ్ఞేన కారణేన వచనేన వా అఞ్ఞం కారణం వచనం వా పటిచ్ఛాదేతి. ‘‘ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి వుత్తే ‘‘కో ఆపన్నో, కిం ఆపన్నో, కిస్మిం ఆపన్నో, కం భణథ, కిం భణథా’’తి వా వదతి. ‘‘ఏవరూపం కిఞ్చి తయా దిట్ఠ’’న్తి వుత్తే ‘‘న సుణామీ’’తి బహిద్ధా కథం అపనామేతీతి ‘‘ఇత్థన్నామం ఆపత్తిం ఆపన్నోసీ’’తి పుట్ఠో ‘‘పాటలిపుత్తం గతోమ్హీ’’తి వత్వా పున ‘‘న తవ పాటలిపుత్తగమనం పుచ్ఛామ, ఆపత్తిం
అపదానేతి అత్తనో చరియాయ. న సమ్పాయతీతి, ఆవుసో, త్వం కుహిం వససి, కం నిస్సాయ వససీతి వా, యం త్వం వదేసి ‘‘మయా ఏస ఆపత్తిం ఆపజ్జన్నో దిట్ఠో’’తి. త్వం తస్మిం సమయే కిం కరోసి, అయం కిం కరోతి, కత్థ వా త్వం అచ్ఛసి కత్థ వా అయన్తిఆదినా నయేన చరియం పుట్ఠో సమ్పాదేత్వా కథేతుం న సక్కోతి.
౧౮౩. తత్రావుసోతి అత్తనావ అత్తానం ఏవం అనుమినితబ్బన్తి ఏవం అత్తనావ అత్తా అనుమేతబ్బో తులేతబ్బో తీరేతబ్బో.
౧౮౪. పచ్చవేక్ఖితబ్బన్తి పచ్చవేక్ఖితబ్బో. అహోరత్తానుసిక్ఖినాతి దివాపి రత్తిమ్పి సిక్ఖన్తేన, రతిఞ్చ దివా చ కుసలేసు ధమ్మేసు సిక్ఖన్తేన పీతిపామోజ్జమేవ ఉప్పాదేతబ్బన్తి అత్థో.
అచ్ఛే వా ఉదకపత్తేతి పసన్నే వా ఉదకభాజనే. ముఖనిమిత్తన్తి ముఖపటిబిమ్బం. రజన్తి ఆగన్తుకరజం. అఙ్గణన్తి తత్థ జాతకం తిలకం వా పిళకం వా. సబ్బేపిమే పాపకే అకుసలే ధమ్మే పహీనేతి ఇమినా సబ్బప్పహానం కథేసి. కథం? ఏత్తకా అకుసలా ధమ్మా పబ్బజితస్స నానుచ్ఛవికాతి పటిసఙ్ఖానం ఉప్పాదయతో హి పటిసఙ్ఖానప్పహానంకథితం హోతి. సీలం పదట్ఠానం కత్వా కసిణపరికమ్మం ఆరభిత్వా అట్ఠ సమాపత్తియో నిబ్బత్తేన్తస్స విక్ఖమ్భనప్పహానం కథితం. సమాపత్తిం పదట్ఠానం కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేన్తస్స తదఙ్గప్పహానం కథితం. విపస్సనం వడ్ఢేత్వా మగ్గం భావేన్తస్స సముచ్ఛేదప్పహానం కథితం. ఫలే ఆగతే పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం, నిబ్బానే ఆగతే నిస్సరణప్పహానన్తి ఏవం ఇమస్మిం సుత్తే సబ్బప్పహానం కథితంవ హోతి.
ఇదఞ్హి భిక్ఖుపాతిమోక్ఖం నామాతి పోరాణా వదన్తి. ఇదం దివసస్స తిక్ఖత్తుం పచ్చవేక్ఖితబ్బం. పాతో ఏవ వసనట్ఠానం పవిసిత్వా నిసిన్నేన ‘‘ఇమే ఏత్తకా కిలేసా అత్థి ను ఖో మయ్హం నత్థీ’’తి పచ్చవేక్ఖితబ్బా. సచే అత్థీతి పస్సతి, తేసం పహానాయ వాయమితబ్బం. నో చే పస్సతి, సుపబ్బజితోస్మీతి
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
అనుమానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౬. చేతోఖిలసుత్తవణ్ణనా
౧౮౫. ఏవం మే సుతన్తి చేతోఖిలసుత్తం. తత్థ చేతోఖిలాతి చిత్తస్స థద్ధభావా కచవరభావా ఖాణుకభావా. చేతసో వినిబన్ధాతి చిత్తం బన్ధిత్వా ముట్ఠియం కత్వా వియ గణ్హన్తీతి చేతసో వినిబన్ధా. వుద్ధిన్తిఆదీసు సీలేన వుద్ధిం, మగ్గేన విరుళ్హిం, నిబ్బానేన వేపుల్లం. సీలసమాధీహి వా వుద్ధిం, విపస్సనామగ్గేహి విరుళ్హిం, ఫలనిబ్బానేహి వేపుల్లం. సత్థరి కఙ్ఖతీతి సత్థు సరీరే వా గుణే వా కఙ్ఖతి. సరీరే కఙ్ఖమానో ద్వత్తింసవరలక్ఖణప్పటిమణ్డితం నామ సరీరం అత్థి ను ఖో నత్థీతి కఙ్ఖతి, గుణే కఙ్ఖమానో అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నజాననసమత్థం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం అత్థి ను ఖో నత్థీతి కఙ్ఖతి. విచికిచ్ఛతీతి విచినన్తో కిచ్ఛతి, దుక్ఖం ఆపజ్జతి, వినిచ్ఛేతుం న సక్కోతి. నాధిముచ్చతీతి ఏవమేతన్తి అధిమోక్ఖం న పటిలభతి. న సమ్పసీదతీతి గుణేసు ఓతరిత్వా నిబ్బిచికిచ్ఛభావేన పసీదితుం, అనావిలో భవితుం న సక్కోతి. ఆతప్పాయాతి కిలేససన్తాపకవీరియకరణత్థాయ. అనుయోగాయాతి పునప్పునం యోగాయ. సాతచ్చాయాతి సతతకిరియాయ పధానాయాతి పదహనత్థాయ. అయం పఠమో చేతోఖిలోతి అయం సత్థరి విచికిచ్ఛాసఙ్ఖాతో పఠమో చిత్తస్స థద్ధభావో, ఏవమేతస్స భిక్ఖునో అప్పహీనో హోతి. ధమ్మేతి పరియత్తిధమ్మే చ పటివేధధమ్మే చ. పరియత్తిధమ్మే కఙ్ఖమానో, తేపిటకం బుద్ధవచనం చతురాసీతి ధమ్మక్ఖన్ధసహస్సానీతి వదన్తి, అత్థి ను ఖో ఏతం నత్థీతి కఙ్ఖతి. పటివేధధమ్మే కఙ్ఖమానో విపస్సనానిస్సన్దో మగ్గో నామ, మగ్గనిస్సన్దో ఫలం నామ, సబ్బసఙ్ఖారపటినిస్సగ్గో నిబ్బానం నామాతి వదన్తి. తం అత్థి ను ఖో నత్థీతి కఙ్ఖతి. సఙ్ఘే కఙ్ఖతీతి సుప్పటిపన్నోతిఆదీనం పదానం వసేన ఏవరూపం పటిపదం పటిపన్నా సఙ్ఘో నామ, సో అత్థి ను ఖో నత్థీతి కఙ్ఖతి. సిక్ఖాయ కఙ్ఖమానో అధిసీలసిక్ఖా నామ అధిచిత్తసిక్ఖా నామ అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా అయం పఞ్చమోతి అయం సబ్రహ్మచారీసు కోపసఙ్ఖాతో పఞ్చమో చిత్తస్స థద్ధభావో కచవరభావో ఖాణుకభావో.
౧౮౬. వినిబన్ధేసు కామేతి వత్థుకామేపి కిలేసకామేపి. కాయేతి అత్తనో కాయే. రూపేతి బహిద్ధా రూపే. యావదత్థన్తి యత్తకం ఇచ్ఛతి, తత్తకం. ఉదరావదేహకన్తి ఉదరపూరం. తఞ్హి ఉదరం అవదేహనతో ఉదరావదేహకన్తి వుచ్చతి. సేయ్యసుఖన్తి మఞ్చపీఠసుఖం, ఉతుసుఖం వా. పస్ససుఖన్తి యథా సమ్పరివత్తకం సయన్తస్స దక్ఖిణపస్సవామపస్సానం సుఖం హోతి, ఏవం ఉప్పన్నసుఖం. మిద్ధసుఖన్తి నిద్దాసుఖం. అనుయుత్తోతి యుత్తపయుత్తో విహరతి.
పణిధాయాతి పత్థయిత్వా. సీలేనాతిఆదీసు సీలన్తి చతుపారిసుద్ధిసీలం. వతన్తి వతసమాదానం. తపోతి తపచరణం. బ్రహ్మచరియన్తి మేథునవిరతి. దేవో వా భవిస్సామీతి మహేసక్ఖదేవో వా భవిస్సామి. దేవఞ్ఞతరో వాపి అప్పేసక్ఖదేవేసు వా అఞ్ఞతరో.
౧౮౯. ఇద్ధిపాదేసు ఛన్దం నిస్సాయ పవత్తో సమాధి ఛన్దసమాధి. పధానభూతా సఙ్ఖారా పధానసఙ్ఖారా. సమన్నాగతన్తి తేహి ధమ్మేహి ఉపేతం. ఇద్ధియా పాదం, ఇద్ధిభూతం వా పాదన్తి ఇద్ధిపాదం. సేసేసుపి ఏసేవ నయో, అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారో పన ఇద్ధిపాదవిభఙ్గే ఆగతో యేవ. విసుద్ధిమగ్గేపిస్స అత్థో దీపితో. ఇతి ఇమేహి చతూహి ఇద్ధిపాదేహి విక్ఖమ్భనప్పహానం కథితం. ఉస్సోళ్హీయేవ పఞ్చమీతి ఏత్థ ఉస్సోళ్హీతి సబ్బత్థ కత్తబ్బవీరియం దస్సేతి. ఉస్సోళ్హీపన్నరసఙ్గసమన్నాగతోతి పఞ్చ చేతోఖిలప్పహానాని పఞ్చ వినిబన్ధప్పహానాని చత్తారో ఇద్ధిపాదా ఉస్సోళ్హీతి ఏవం ఉస్సోళ్హియా సద్ధిం పన్నరసహి అఙ్గేహి సమన్నాగతో. భబ్బోతి అనురూపో, అనుచ్ఛవికో. అభినిబ్భిదాయాతి ఞాణేన కిలేసభేదాయ. సమ్బోధాయాతి చతుమగ్గసమ్బోధాయ. అనుత్తరస్సాతి సేట్ఠస్స. యోగక్ఖేమస్సాతి చతూహి యోగేహి ఖేమస్స అరహత్తస్స. అధిగమాయాతి పటిలాభాయ. సేయ్యథాతి ఓపమ్మత్థే నిపాతో. పీతి సమ్భావనత్థే. ఉభయేనపి సేయ్యథాపి నామ, భిక్ఖవేతి దస్సేతి
కుక్కుటియా అణ్డాని అట్ఠ వా దస వా ద్వాదస వాతి ఏత్థ పన కిఞ్చాపి కుక్కుటియా వుత్తప్పకారతో ఊనాధికానిపి అణ్డాని హోన్తి, వచనసిలిట్ఠతాయ పన ఏవం వుత్తం. ఏవఞ్హి లోకే సిలిట్ఠం వచనం హోతి. తానస్సూతి తాని అస్సు, భవేయ్యున్తి అత్థో. కుక్కుటియా సమ్మా అధిసయితానీతి తాయ జనేత్తియా కుక్కుటియా పక్ఖే పసారేత్వా తేసం ఉపరి సయన్తియా సమ్మా అధిసయితాని. సమ్మా పరిసేదితానీతి కాలేన కాలం ఉతుం గాహాపేన్తియా సుట్ఠు సమన్తతో సేదితాని సమ్మా పరిభావితానీతి కాలేన కాలం సుట్ఠు సమన్తతో భావితాని, కుక్కుటగన్ధం గాహాపితానీతి అత్థో. కిఞ్చాపి తస్సా కుక్కుటియాతి తస్సా కుక్కుటియా ఇమం తివిధకిరియాకరణేన అప్పమాదం కత్వా కిఞ్చాపి న ఏవం ఇచ్ఛా ఉప్పజ్జేయ్య. అథ ఖో భబ్బావ తేతి అథ ఖో తే కుక్కుటపోతకా వుత్తనయేన సోత్థినా అభినిబ్భిజ్జితుం భబ్బావ. తే హి యస్మా తాయ కుక్కుటియా ఏవం తీహాకారేహి తాని అణ్డాని పరిపాలీయమానాని న పూతీని హోన్తి. యోపి నేసం అల్లసినేహో, సోపి పరియాదానం గచ్ఛతి, కపాలం తనుకం హోతి, పాదనఖసిఖా చ ముఖతుణ్డకఞ్చ ఖరం హోతి, సయం పరిపాకం గచ్ఛతి, కపాలస్స తనుత్తా బహి ఆలోకో అన్తో పఞ్ఞాయతి, తస్మా ‘‘చిరం వత మయం సఙ్కుటితహత్థపాదా సమ్బాధే సయిమ్హా, అయఞ్చ బహి ఆలోకో దిస్సతి, ఏత్థ దాని నో సుఖవిహారో భవిస్సతీ’’తి నిక్ఖమితుకామా హుత్వా కపాలం పాదేన పహరన్తి, గీవం పసారేన్తి, తతో తం కపాలం ద్వేధా భిజ్జతి. అథ తే పక్ఖే విధునన్తా తఙ్ఖణానురూపం విరవన్తా నిక్ఖమన్తియేవ, నిక్ఖమిత్వా చ గామక్ఖేత్తం ఉపసోభయమానా విచరన్తి.
ఏవమేవ ఖోతి ఇదం ఓపమ్మసమ్పటిపాదనం. తం ఏవం అత్థేన సంసన్దేత్వా వేదితబ్బం – తస్సా కుక్కుటియా అణ్డేసు తివిధకిరియాకరణం వియ హి ఇమస్స భిక్ఖునో ఉస్సోళ్హీపన్నరసేహి అఙ్గేహి సమన్నాగతభావో. కుక్కుటియా తివిధకిరియాసమ్పాదనేన అణ్డానం అపూతిభావో వియ పన్నరసఙ్గసమన్నాగతస్స భిక్ఖునో తివిధానుపస్సనాసమ్పాదనేన విపస్సనాఞాణస్స అపరిహాని. తస్సా తివిధకిరియాకరణేన అణ్డానం అల్లసినేహపరియాదానం వియ తస్స భిక్ఖునో తివిధానుపస్సనాసమ్పాదనేన భవత్తయానుగతనికన్తిసినేహపరియాదానం
‘‘ఉచ్ఛిన్ద సినేహమత్తనో, కుముదం సారదికంవ పాణినా;
సన్తిమగ్గమేవ బ్రూహయ, నిబ్బానం సుగతేన దేసిత’’న్తి. (ధ॰ ప॰ ౨౮౫) –
ఆదినా నయేన ఓభాసం ఫరిత్వా గాథాయ అవిజ్జణ్డకోసం పహరతి, సో గాథాపరియోసానే అవిజ్జాణ్డకోసం భిన్దిత్వా అరహత్తం పాపుణాతి. తతో పట్ఠాయ యథా తే కుక్కుటపోతకా గామక్ఖేత్తం ఉపసోభయమానా తత్థ తత్థ విచరన్తి, ఏవం అయమ్పి మహాఖీణాసవో నిబ్బానరమ్మణం ఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా సఙ్ఘారామం ఉపసోభయమానో విచరతి.
ఇతి ఇమస్మిం సుత్తే చత్తారి పహానాని కథితాని. కథం? చేతోఖిలానఞ్హి చేతోవినిబన్ధానం పహానేన పటిసఙ్ఖానప్పపహానం కథితం, ఇద్ధిపాదేహి విక్ఖమ్భనప్పహానం కథిత, మగ్గే ఆగతే సముచ్ఛేదప్పహానం కథితం, ఫలే ఆగతే పటిప్పస్సద్ధిప్పహానం కథితం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
చేతోఖిలసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౭. వనపత్థపరియాయసుత్తవణ్ణనా
౧౯౦. ఏవం మే సుతన్తి వనపత్థపరియాయం. తత్థ వనపత్థపరియాయన్తి వనపత్థకారణం, వనపత్థదేసనం వా.
౧౯౧. వనపత్థం ఉపనిస్సాయ విహరతీతి మనుస్సూపచారాతిక్కన్తం వనసణ్డసేనాసనం నిస్సాయ సమణధమ్మం కరోన్తో విహరతి. అనుపట్ఠితాతిఆదీసు పుబ్బే అనుపట్ఠితా సతి తం ఉపనిస్సాయ విహరతోపి న ఉపట్ఠాతి, పుబ్బే అసమాహితం చిత్తం న సమాధియతి, పుబ్బే అపరిక్ఖీణా ఆసవా న పరిక్ఖయం గచ్ఛన్తి, పుబ్బే అననుప్పత్తం అనుత్తరం యోగక్ఖేమసఙ్ఖాతం అరహత్తఞ్చ న పాపుణాతీతి అత్థో. జీవితపరిక్ఖారాతి జీవితసమ్భారా. సముదానేతబ్బాతి సమాహరితబ్బా. కసిరేన సముదాగచ్ఛన్తీతి దుక్ఖేన ఉప్పజ్జన్తి. రత్తిభాగం వా దివసభాగం వాతి రత్తికోట్ఠాసే వా దివసకోట్ఠాసే వా. ఏత్థ చ రత్తిభాగే పటిసఞ్చిక్ఖమానేన ఞత్వా రత్తింయేవ పక్కమితబ్బం, రత్తిం చణ్డవాళాదీనం పరిబన్ధే సతి అరుణుగ్గమనం ఆగమేతబ్బం. దివసభాగే ఞత్వా దివావ పక్కమితబ్బం, దివా పరిబన్ధే సతి సూరియత్థఙ్గమనం ఆగమేతబ్బం.
౧౯౨. సఙ్ఖాపీతి ఏవం సమణధమ్మస్స అనిప్ఫజ్జనభావం జానిత్వా. అనన్తరవారే పన సఙ్ఖాపీతి ఏవం సమణధమ్మస్స నిప్ఫజ్జనభావం జానిత్వా.
౧౯౪. యావజీవన్తి యావ జీవితం పవత్తతి, తావ వత్థబ్బమేవ.
౧౯౫. సో పుగ్గలోతి పదస్స నానుబన్ధితబ్బోతి ఇమినా సమ్బన్ధో. అనాపుచ్ఛాతి ఇధ పన తం పుగ్గలం అనాపుచ్ఛా పక్కమితబ్బన్తి అత్థో.
౧౯౭. సఙ్ఖాపీతి ఏవం సమణధమ్మస్స అనిప్ఫజ్జనభావం ఞత్వా సో పుగ్గలో నానుబన్ధితబ్బో, తం ఆపుచ్ఛా పక్కమితబ్బం.
౧౯౮. అపి పనుజ్జమానేనాపీతి అపి నిక్కడ్ఢీయమానేనాపి. ఏవరూపో హి పుగ్గలో సచేపి దారుకలాపసతం వా ఉదకఘటసతం వా వాలికమ్బణసతం వా దణ్డం ఆహరాపేతి, మా ఇధ వసీతి నిక్కడ్ఢాపేతి వా, తం తం ఖమాపేత్వా యావజీవం వత్థబ్బమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
వనపత్థపరియాయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౮. మధుపిణ్డికసుత్తవణ్ణనా
౧౯౯. ఏవం మే సుతన్తి మధుపిణ్డికసుత్తం. తత్థ మహావనన్తి హిమవన్తేన సద్ధిం ఏకాబద్ధం అరోపిమం జాతివనం, న యథా వేసాలియం రోపితారోపితమిస్సకం. దివావిహారాయాతి దివా పటిసల్లానత్థాయ. బేలువలట్ఠికాయాతి తరుణబేలువరుక్ఖస్స. దణ్డపాణీతి న జరాదుబ్బలతాయ దణ్డహత్థో. అయఞ్హి తరుణో పఠమవయే ఠితో, దణ్డచిత్తతాయ పన సువణ్ణదణ్డం గహేత్వా విచరతి, తస్మా దణ్డపాణీతి వుత్తో. జఙ్ఘావిహారన్తి జఙ్ఘాకిలమథవినోదనత్థం జఙ్ఘాచారం. అనుచఙ్కమమానో అనువిచరమానోతి ఆరామదస్సన-వనదస్సన-పబ్బతదస్సనాదీనం అత్థాయ ఇతో చితో చ విచరమానో. అధిచ్చనిక్ఖమనో కిరేస కదాచి దేవ నిక్ఖమిత్వా ఏవం విచరతి. దణ్డమోలుబ్భాతి దణ్డం ఓలుమ్భిత్వా గోపాలకదారకో వియ దణ్డం పురతో ఠపేత్వా దణ్డమత్థకే ద్వే హత్థే పతిట్ఠాపేత్వా పిట్ఠిపాణిం హనుకేన ఉప్పీళేత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి.
౨౦౦. కింవాదీతి కిందిట్ఠికో. కిమక్ఖాయీతి కిం కథేతి. అయం రాజా భగవన్తం అవన్దిత్వా పటిసన్థారమత్తకమేవ కత్వా పఞ్హం పుచ్ఛతి. తమ్పి న అఞ్ఞాతుకామతాయ, అచిత్తీకారేన పుచ్ఛతి. కస్మా? దేవదత్తస్స పక్ఖికో కిరేస. దేవదత్తో అత్తనో సన్తికం ఆగచ్ఛమానే తథాగతే భిన్దతి. సో కిర ఏవం వదేతి ‘‘సమణో గోతమో అమ్హాకం కులేన సద్ధిం వేరీ, న నో కులస్స వుద్ధిం ఇచ్ఛతి. భగినీపి మే చక్కవత్తిపరిభోగా, తం పహాయ ‘నస్సతేసా’తి నిక్ఖమిత్వా పబ్బజి. భాగినేయ్యోపి మే చక్కవత్తిబీజన్తి ఞత్వా అమ్హాకం కులస్స వడ్ఢియా అతుస్సన్తో ‘నస్సతేత’న్తి తమ్పి దహరకాలేయేవ పబ్బాజేసి. అహం పన తేన వినా వత్తితుం అసక్కోన్తో అనుపబ్బజితో. ఏవం పబ్బజితమ్పి మం పబ్బజితదివసతో పట్ఠాయ న ఉజుకేహి అక్ఖీహి ఓలోకేతి. పరిసమజ్ఝే భాసన్తోపి మహాఫరసునా పహరన్తో వియ ఆపాయికో దేవదత్తోతిఆదీని భాసతీ’’తి. ఏవం అయమ్పి రాజా దేవదత్తేన భిన్నో, తస్మా ఏవమకాసి.
అథ యథావాదీ ఖోతిఆదిమాహ.
తత్థ న కేనచి లోకే విగ్గయ్హ తిట్ఠతీతి లోకే కేనచి సద్ధిం విగ్గాహికకథం న కరోతి న వివదతి. తథాగతో హి లోకేన సద్ధిం న వివదతి; లోకో పన తథాగతేన సద్ధిం అనిచ్చన్తి వుత్తే నిచ్చన్తి వదమానో, దుక్ఖం, అనత్తా, అసుభన్తి వుత్తే సుభన్తి వదమానో వివదతి. తేనేవాహ ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, లోకేన వివదామి, లోకోవ ఖో, భిక్ఖవే, మయా వివదతి, తథా న, భిక్ఖవే, ధమ్మవాదీ కేనచి లోకస్మిం వివదతి, అధమ్మవాదీవ ఖో, భిక్ఖవే, వివదతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౩.౯౪). యథాతి యేన కారణేన. కామేహీతి వత్థుకామేహిపి కిలేసకామేహిపి. తం బ్రాహ్మణన్తి తం ఖీణాసవం బ్రాహ్మణం. అకథంకథిన్తి నిబ్బిచికిచ్ఛం. ఛిన్నకుక్కుచ్చన్తి విప్పటిసారకుక్కుచ్చస్స చేవ హత్థపాదకుక్కుచ్చస్స చ ఛిన్నత్తా ఛిన్నకుక్కుచ్చం. భవాభవేతి పునప్పునబ్భవే, హీనపణీతే వా భవే, పణీతో హి భవో వుద్ధిప్పత్తో అభవోతి వుచ్చతి. సఞ్ఞాతి కిలేససఞ్ఞా. కిలేసాయేవ వా ఇధ సఞ్ఞానామేన వుత్తా, తస్మా యేన కారణేన కామేహి విసంయుత్తం విహరన్తం తం లోకే నిన్నావాదిం ఖీణాసవబ్రాహ్మణం కిలేససఞ్ఞా నానుసేన్తి, తఞ్చ కారణం అహం వదామీతి అయమేత్థ అత్థో. ఇతి భగవా అత్తనో ఖీణాసవభావం దీపేతి. నిల్లాళేత్వాతి నీహరిత్వా కీళాపేత్వా. తివిసాఖన్తి తిసాఖం. నలాటికన్తి వలిభఙ్గం నలాటే తిస్సో రాజియో దస్సేన్తో వలిభఙ్గం వుట్ఠాపేత్వాతి అత్థో. దణ్డమోలుబ్భాతి దణ్డం ఉప్పీళేత్వా. ‘‘దణ్డమాలుబ్భా’’తిపి పాఠో, గహేత్వా పక్కామీతి అత్థో.
౨౦౧. అఞ్ఞతరోతి నామేన అపాకటో ఏకో భిక్ఖు. సో కిర అనుసన్ధికుసలో, భగవతా యథా దణ్డపాణీ న జానాతి, తథా మయా కథితన్తి వుత్తే కిన్తి ను ఖో భగవతా అవిఞ్ఞేయ్యం కత్వా పఞ్హో కథితోతి అనుసన్ధిం గహేత్వా దసబలం యాచిత్వా ఇమం పఞ్హం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పాకటం కరిస్సామీతి ఉట్ఠాయాసనా ఏకంసం ఉత్తరాసఙ్గం కరిత్వా దసనఖసముజ్జలం కింవాదీ పన, భన్తే భగవాతిఆదిమాహ.
యతోనిదానన్తి పపఞ్చసఞ్ఞాసఙ్ఖాతి ఏత్థ సఙ్ఖాతి కోట్ఠాసో. పపఞ్చసఞ్ఞాతి తణ్హామానదిట్ఠిపపఞ్చసమ్పయుత్తా సఞ్ఞా సముదాచరన్తీతి పవత్తన్తి. ఏత్థ చే నత్థి అభినన్దితబ్బన్తి యస్మిం ద్వాదసాయతనసఙ్ఖాతే కారణే సతి పపఞ్చసఞ్ఞాసఙ్ఖా సముదాచరన్తి, ఏత్థ ఏకాయతనమ్పి చే అభినన్దితబ్బం అభివదితబ్బం అజ్ఝోసితబ్బం నత్థీతి అత్థో. తత్థ అభినిన్దితబ్బన్తి అహం మమన్తి అభినన్దితబ్బం. అభివదితబ్బన్తి అహం మమాతి వత్తబ్బం. అజ్ఝోసితబ్బన్తి అజ్ఝోసిత్వా గిలిత్వా పరినిట్ఠపేత్వా గహేతబ్బయుత్తం. ఏతేనేత్థ తణ్హాదీనంయేవ అప్పవత్తిం కథేతి. ఏసేవన్తోతి అయం అభినన్దనాదీనం నత్థిభావోవ రాగానుసయాదీనం అన్తో. ఏసేవ నయో సబ్బత్థ.
దణ్డాదానాదీసు పన యాయ చేతనాయ దణ్డం ఆదియతి, సా దణ్డాదానం. యాయ సత్థం ఆదియతి పరామసతి, సా సత్థాదానం. మత్థకప్పత్తం కలహం. నానాగాహమత్తం విగ్గహం. నానావాదమత్తం వివాదం. తువం తువన్తి ఏవం పవత్తం తువం తువం. పియసుఞ్ఞకరణం పేసుఞ్ఞం. అయథాసభావం ముసావాదం కరోతి, సా ముసావాదోతి వేదితబ్బా. ఏత్థేతేతి ఏత్థ ద్వాదససు ఆయతనేసు ఏతే కిలేసా. కిలేసా హి ఉప్పజ్జమానాపి ద్వాదసాయతనాని నిస్సాయ ఉప్పజ్జన్తి, నిరుజ్ఝమానాపి ద్వాదససు ఆయతనేసుయేవ నిరుజ్ఝన్తి. ఏవం యత్థుప్పన్నా, తత్థేవ నిరుద్ధా హోన్తి. స్వాయమత్థో సముదయసచ్చపఞ్హేన దీపేతబ్బో –
‘‘సా ఖో పనేసా తణ్హా కత్థ ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతి, కత్థ నివిసమానా నివిసతీ’’తి వత్వా – ‘‘యం లోకే పియరూపం సాతరూపం, ఏత్థేసా తణ్హా ఉప్పజ్జమానా ఉప్పజ్జతి, ఏత్థ నివిసమానా నివిసతి. కిఞ్చ లోకే పియరూపం సాతరూపం? చక్ఖు లోకే పియరూపం సాతరూప’’న్తిఆదినా (విభ॰ ౨౦౩) నయేన ద్వాదససుయేవ ఆయతనేసు తస్సా ఉప్పత్తి చ నిరోధో చ వుత్తో. యథేవ చ తణ్హా ద్వాదససు ఆయతనేసు ఉప్పజ్జిత్వా
౨౦౨. సత్థు చేవ సంవణ్ణితోతి సత్థారా చ పసంసితో. విఞ్ఞూనన్తి ఇదమ్పి కరణత్థే సామివచనం, పణ్డితేహి సబ్రహ్మచారీహి చ సమ్భావితోతి అత్థో. పహోతీతి సక్కోతి.
౨౦౩. అతిక్కమ్మేవ మూలం అతిక్కమ్మ ఖన్ధన్తి సారో నామ మూలే వా ఖన్ధే వా భవేయ్య, తమ్పి అతిక్కమిత్వాతి అత్థో. ఏవంసమ్పదన్తి ఏవంసమ్పత్తికం, ఈదిసన్తి అత్థో. అతిసిత్వాతి అతిక్కమిత్వా. జానం జానాతీతి జానితబ్బమేవ జానాతి. పస్సం పస్సతీతి పస్సితబ్బమేవ పస్సతి. యథా వా ఏకచ్చో విపరీతం గణ్హన్తో జానన్తోపి న జానాతి, పస్సన్తోపి న పస్సతి, న ఏవం భగవా. భగవా పన జానన్తో జానాతియేవ, పస్సన్తో పస్సతియేవ. స్వాయం దస్సనపరిణాయకట్ఠేన చక్ఖుభూతో. విదితకరణట్ఠేన ఞాణభూతో. అవిపరీతసభావట్ఠేన పరియత్తిధమ్మప్పవత్తనతో వా హదయేన చిన్తేత్వా వాచాయ నిచ్ఛారితధమ్మమయోతి ధమ్మభూతో. సేట్ఠట్ఠేన బ్రహ్మభూతో. అథ వా చక్ఖు వియ భూతోతి చక్ఖుభూతోతి ఏవమేతేసు పదేసు అత్థో వేదితబ్బో. స్వాయం ధమ్మస్స వత్తనతో వత్తా. పవత్తాపనతో పవత్తా. అత్థం నీహరిత్వా దస్సనసమత్థతాయ అత్థస్స నిన్నేతా. అమతాధిగమాయ పటిపత్తిం దదాతీతి అమతస్స దాతా. అగరుం కత్వాతి పునప్పునం ఆయాచాపేన్తోపి హి గరుం కరోతి నామ, అత్తనో సావకపారమీఞాణే ఠత్వా సినేరూపాదతో వాలుకం ఉద్ధరమానో వియ దుబ్బిఞ్ఞేయ్యం కత్వా కథేన్తోపి గరుం కరోతియేవ నామ. ఏవం అకత్వా అమ్హే పునప్పునం అయాచాపేత్వా సువిఞ్ఞేయ్యమ్పి నో కత్వా కథేహీతి వుత్తం హోతి.
౨౦౪. యం ఖో నో ఆవుసోతి ఏత్థ కిఞ్చాపి ‘‘యం ఖో వో’’తి వత్తబ్బం సియా, తే పన భిక్ఖూ అత్తనా సద్ధిం సఙ్గణ్హన్తో ‘‘యం ఖో నో’’తి ఆహ. యస్మా వా ఉద్దేసోవ తేసం ఉద్దిట్ఠోవ. భగవా పన థేరస్సాపి తేసమ్పి
చక్ఖుఞ్చావుసోతిఆదీసు అయమత్థో, ఆవుసో, నిస్సయభావేన చక్ఖుపసాదఞ్చ ఆరమ్మణభావేన తిణ్ణం సఙ్గతి ఫస్సోతి తేసం తిణ్ణం సఙ్గతియా ఫస్సో నామ ఉప్పజ్జతి. తం ఫస్సం పటిచ్చ సహజాతాదివసేన ఫస్సపచ్చయా వేదనా ఉప్పజ్జతి. తాయ వేదనాయ యం ఆరమ్మణం వేదేతి, తదేవ సఞ్ఞా సఞ్జానాతి, యం సఞ్ఞా సఞ్జానాతి, తదేవ ఆరమ్మణం వితక్కో వితక్కేతి. యం వితక్కో వితక్కేతి, తదేవారమ్మణం పపఞ్చో పపఞ్చేతి. తతోనిదానన్తి ఏతేహి చక్ఖురూపాదీహి కారణేహి. పురిసం పపఞ్చసఞ్ఞాసఙ్ఖా సముదాచరన్తీతి తం అపరిఞ్ఞాతకారణం పురిసం పపఞ్చకోట్ఠాసా అభిభవన్తి, తస్స పవత్తన్తీతి అత్థో. తత్థ ఫస్సవేదనాసఞ్ఞా చక్ఖువిఞ్ఞాణేన సహజాతా హోన్తి. వితక్కో చక్ఖువిఞ్ఞాణానన్తరాదీసు సవితక్కచిత్తేసు దట్ఠబ్బో. పపఞ్చసఙ్ఖా జవనేన సహజాతా హోన్తి. యది ఏవం కస్మా అతీతానాగతగ్గహణం కతన్తి? తథా ఉప్పజ్జనతో. యథేవ హి ఏతరహి చక్ఖుద్వారికో పపఞ్చో చక్ఖుఞ్చ రూపే చ ఫస్సవేదనాసఞ్ఞావితక్కే చ పటిచ్చ ఉప్పన్నో, ఏవమేవం అతీతానాగతేసుపి చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యేసు రూపేసు తస్సుప్పత్తిం దస్సేన్తో ఏవమాహ.
సోతఞ్చావుసోతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ఛట్ఠద్వారే పన మనన్తి భవఙ్గచిత్తం. ధమ్మేతి తేభూమకధమ్మారమ్మణం. మనోవిఞ్ఞాణన్తి ఆవజ్జనం వా జవనం వా. ఆవజ్జనే గహితే ఫస్సవేదనాసఞ్ఞావితక్కా ఆవజ్జనసహజాతా హోన్తి. పపఞ్చో జవనసహజాతో. జవనే గహితే సహావజ్జనకం భవఙ్గ మనో నామ హోతి, తతో ఫస్సాదయో సబ్బేపి జవనేన సహజాతావ. మనోద్వారే పన యస్మా అతీతాదిభేదం సబ్బమ్పి ఆరమ్మణం హోతి, తస్మా అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నేసూతి ఇదం యుత్తమేవ.
ఇదాని సో వతావుసోతి దేసనం ఆరభి. ఫస్సపఞ్ఞత్తిం పఞ్ఞపేస్సతీతి ఫస్సో నామ ఏకో ధమ్మో ఉప్పజ్జతీతి ఏవం ఫస్సపఞ్ఞత్తిం పఞ్ఞపేస్సతి, దస్సేస్సతీతి అత్థో. ఏస నయో సబ్బత్థ. ఏవం ఇమస్మిం సతి ఇదం హోతీతి ద్వాదసాయతనవసేన సకలం వట్టం దస్సేత్వా ఇదాని ద్వాదసాయతనపటిక్ఖేపవసేన వివట్టం దస్సేన్తో సో వతావుసో చక్ఖుస్మిం అసతీతి దేసనం ఆరభి. తత్థ వుత్తనయేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.
ఏవం పఞ్హం విస్సజ్జేత్వా ఇదాని సావకేన పఞ్హో కథితోతి మా నిక్కఙ్ఖా అహువత్థ, అయం ఆకఙ్ఖమానా చ పనాతిఆదిమాహ.
౨౦౫. ఇమేహి ఆకారేహీతి ఇమేహి కారణేహి పపఞ్చుప్పత్తియా పాటియేక్కకారణేహి చేవ వట్టవివట్టకారణేహి చ. ఇమేహి పదేహీతి ఇమేహి అక్ఖరసమ్పిణ్డనేహి. బ్యఞ్జనేహీతి పాటియేక్కఅక్ఖరేహి. పణ్డితోతి పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతో. చతూహి వా కారణేహి పణ్డితో ధాతుకుసలో ఆయతనకుసలో పచ్చయాకారకుసలో కారణాకారణకుసలోతి. మహాపఞ్ఞోతి మహన్తే అత్థే మహన్తే ధమ్మే మహన్తా నిరుత్తియో మహన్తాని పటిభానాని పరిగ్గహణసమత్థాయ మహాపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో. యథా తం మహాకచ్చానేనాతి యథా మహాకచ్చానేన బ్యాకతం, తం సన్ధాయ తన్తి వుత్తం. యథా మహాకచ్చానేన బ్యాకతం, అహమ్పి తం ఏవమేవం బ్యాకరేయ్యేన్తి అత్థో.
మధుపిణ్డికన్తి మహన్తం గుళపూవం బద్ధసత్తుగుళకం వా. అసేచనకన్తి అసేచితబ్బకం. సప్పిఫాణితమధుసక్కరాదీసు ఇదం నామేత్థ మన్దం ఇదం బహుకన్తి న వత్తబ్బం సమయోజితరసం. చేతసోతి చిన్తకజాతికో. దబ్బజాతికోతి పణ్డితసభావో. కో నామో అయన్తి ఇదం థేరో అతిభద్దకో అయం ధమ్మపరియాయో, దసబలస్స సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేనేవస్స నామం గణ్హాపేస్సామీతి చిన్తేత్వా ఆహ. తస్మాతి యస్మా మధుపిణ్డికో వియ మధురో, తస్మా మధుపిణ్డికపరియాయోత్వేవ నం ధారేహీతి వదతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానత్థమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
మధుపిణ్డికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౯. ద్వేధావితక్కసుత్తవణ్ణనా
౨౦౬. మే సుతన్తి ద్వేధావితక్కసుత్తం. తత్థ ద్విధా కత్వా ద్విధా కత్వాతి ద్వే ద్వే భాగే కత్వా. కామవితక్కోతి కామపటిసంయుత్తో వితక్కో. బ్యాపాదవితక్కోతి బ్యాపాదపటిసంయుత్తో వితక్కో. విహింసావితక్కోతి విహింసాపటిసంయుత్తో వితక్కో. ఏకం భాగన్తి అజ్ఝత్తం వా బహిద్ధా వా ఓళారికో వా సుఖుమో వా సబ్బో పాయం వితక్కో అకుసలపక్ఖికోయేవాతి తయోపి కామబ్యాపాదవిహింసావితక్కే ఏకం కోట్ఠాసమకాసిం. కామేహి నిస్సటో నేక్ఖమ్మపటిసంయుత్తో వితక్కో నేక్ఖమ్మవితక్కో నామ, సో యావ పఠమజ్ఝానా వట్టతి. అబ్యాపాదపటిసంయుత్తో వితక్కో అబ్యాపాదవితక్కో, సో మేత్తాపుబ్బభాగతో పట్ఠాయ యావ పఠమజ్ఝానా వట్టతి. అవిహింసాపటిసంయుత్తో వితక్కో అవిహింసావితక్కో, సో కరుణాపుబ్బభాగతో పట్ఠాయ యావ పఠమజ్ఝానా వట్టతి. దుతియం భాగన్తి సబ్బోపాయం కుసలపక్ఖికోయేవాతి దుతియం కోట్ఠాసమకాసిం. ఇమినా బోధిసత్తస్స వితక్కనిగ్గహణకాలో కథితో.
బోధిసత్తస్స హి ఛబ్బస్సాని పధానం పదహన్తస్స నేక్ఖమ్మవితక్కాదయో పుఞ్జపుఞ్జా మహానదియం ఓఘా వియ పవత్తింసు. సతిసమ్మోసేన పన సహసా కామవితక్కాదయో ఉప్పజ్జిత్వా కుసలవారం పచ్ఛిన్దిత్వా సయం అకుసలజవనవారా హుత్వా తిట్ఠన్తి. తతో బోధిసత్తో చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం ఇమే కామవితక్కాదయో కుసలవారం పచ్ఛిన్దిత్వా తిట్ఠన్తి, హన్దాహం ఇమే వితక్కే ద్వే భాగే కత్వా విహరామీ’’తి కామవితక్కాదయో అకుసలపక్ఖికాతి ఏకం భాగం కరోతి నేక్ఖమ్మవితక్కాదయో కుసలపక్ఖికాతి ఏకం. అథ పున చిన్తేసి – ‘‘అకుసలపక్ఖతో ఆగతం వితక్కం మన్తేన కణ్హసప్పం ఉప్పీళేత్వా గణ్హన్తో వియ అమిత్తం గీవాయ అక్కమన్తో వియ చ నిగ్గహేస్సామి, నాస్స వడ్ఢితుం దస్సామి. కుసలపక్ఖతో ఆగతం వితక్కం మేఘసమయే మేఘం వియ సుఖేత్తే సాలకల్యాణిపోతకం వియ చ సీఘం వడ్ఢేస్సామీ’’తి. సో తథా కత్వా అకుసలవితక్కే నిగ్గణ్హి, కుసలవితక్కే వడ్ఢేసి. ఏవం ఇమినా బోధిసత్తస్స వితక్కనిగ్గహణనకాలో కథితోతి వేదితబ్బో.
౨౦౭. ఇదాని తస్స మయ్హం, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ అప్పమత్తస్సాతి సతియా ఆతాపినోతి ఆతాపవీరియవన్తస్స. పహితత్తస్సాతి పేసితచిత్తస్స. ఉప్పజ్జతి కామవితక్కోతి బోధిసత్తస్స ఛబ్బస్సాని పధానం పదహతో రజ్జసుఖం వా ఆరబ్భ, పాసాదే వా నాటకాని వా ఓరోధే వా కిఞ్చిదేవ వా సమ్పత్తిం ఆరబ్భ కామవితక్కో నామ న ఉప్పన్నపుబ్బో. దుక్కరకారికాయ పనస్స ఆహారూపచ్ఛేదేన అధిమత్తకసిమానం పత్తస్స ఏతదహోసి – ‘‘న సక్కా ఆహారూపచ్ఛేదేన విసేసం నిబ్బత్తేతుం, యంనూనాహం ఓళారికం ఆహారం ఆహారేయ్య’’న్తి. సో ఉరువేలం పిణ్డాయ పావిసి. మనుస్సా – ‘‘మహాపురిసో పుబ్బే ఆహరిత్వా దిన్నమ్పి న గణ్హి, అద్ధాస్స ఇదాని మనోరథో మత్థకం పత్తో, తస్మా సయమేవ ఆగతో’’తి పణీతపణీతం ఆహారం ఉపహరింసు. బోధిసత్తస్స అత్తభావో నచిరస్సేవ పాకతికో అహోసి. జరాజిణ్ణత్తభావో హి సప్పాయభోజనం లభిత్వాపి పాకతికో న హోతి. బోధిసత్తో పన దహరో. తేనస్స సప్పాయభోజనం భుఞ్జతో అత్తభావో న చిరస్సేవ పాకతికో జాతో, విప్పసన్నాని ఇన్ద్రియాని, పరిసుద్ధో ఛవివణ్ణో, సముగ్గతతారాగణం వియ నభం పరిపుణ్ణద్వత్తింసమహాపురిసలక్ఖణప్పటిమణ్డితసరీరం అహోసి. సో తం ఓలోకేత్వా ‘‘తావ కిలన్తో నామ అత్తభావో ఏవం పటిపాకతికో జాతో’’తి చిన్తేత్వా అత్తనో పఞ్ఞామహన్తతాయ ఏవం పరిత్తకమ్పి వితక్కం గహేత్వా కామవితక్కోతి అకాసి.
పణ్ణసాలాయ పురతో నిసిన్నో చమరపసదగవయరోహితమిగాదికే మగగణే మనుఞ్ఞసద్దరవనే మోరవనకుక్కుటాదికే పక్ఖిగణే నీలుప్పలకుముదకమలాదిసఞ్ఛన్నాని పల్లలాని నానాకుసుమసఞ్ఛన్నవిటపా వనరాజియో మణిక్ఖన్ధనిమ్మలజలపవాహఞ్చ నదిం నేరఞ్జరం పస్సతి. తస్స ఏవం హోతి ‘‘సోభనా వతిమే మిగజాతా పక్ఖిగణా పల్లలాని వనరాజియో నదీ నేరఞ్జరా’’తి. సో తమ్పి ఏవం పరిత్తకం వితక్కం గహేత్వా కామవితక్కమకాసి, తేనాహ ‘‘ఉప్పజ్జతి కామవితక్కో’’తి.
అత్తబ్యాబాధాయపీతి పఞ్ఞానిరోధికోతి పఞ్ఞానిరోధికో. విఘాతపక్ఖికోతి దుక్ఖకోట్ఠాసికో. అసఙ్ఖతం నిబ్బానం నామ, తం పచ్చక్ఖం కాతుం న దేతీతి అనిబ్బానసంవత్తనికో. అబ్భత్థం గచ్ఛతీతి ఖయం నత్థిభావం గచ్ఛతి. ఉదకపుప్ఫుళకో వియ నిరుజ్ఝతి. పజహమేవాతి పజహిమేవ. వినోదమేవాతి నీహరిమేవ. బ్యన్తమేవ నం అకాసిన్తి విగతన్తం నిస్సేసం పరివటుమం పరిచ్ఛిన్నమేవ నం అకాసిం.
౨౦౮. బ్యాపాదవితక్కోతి న బోధిసత్తస్స పరూపఘాతప్పటిసంయుత్తో నామ వితక్కో చిత్తే ఉప్పజ్జతి, అథస్స అతివస్సఅచ్చుణ్హఅతిసీతాదీని పన పటిచ్చ చిత్తవిపరిణామభావో హోతి, తం సన్ధాయ ‘‘బ్యాపాదవితక్కో’’తి ఆహ. విహింసావితక్కోతి న మహాసత్తస్స పరేసం దుక్ఖుప్పాదనప్పటిసంయుత్తో వితక్కో ఉప్పజ్జతి, చిత్తే పన ఉద్ధతాకారో అనేకగ్గతాకారో హోతి, తం గహేత్వా విహింసావితక్కమకాసి. పణ్ణసాలాద్వారే నిసిన్నో హి సీహబ్యగ్ఘాదికే వాళమిగే సూకరాదయో ఖుద్దమిగే విహింసన్తే పస్సతి. అథ బోధిసత్తో ఇమస్మిమ్పి నామ అకుతోభయే అరఞ్ఞే ఇమేసం తిరచ్ఛానగతానం పచ్చత్థికా ఉప్పజ్జన్తి, బలవన్తో దుబ్బలే ఖాదన్తి, బలవన్తఖాదితా వత్తన్తీతి కారుఞ్ఞం ఉప్పాదేతి. అఞ్ఞేపి బిళారాదయో కుక్కుటమూసికాదీని ఖాదన్తే పస్సతి, గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠో మనుస్సే రాజకమ్మికేహి ఉపద్దుతే వధబన్ధాదీని అనుభవన్తే అత్తనో కసివణిజ్జాదీని కమ్మాని కత్వా జీవితుం న లభన్తీతి కారుఞ్ఞం ఉప్పాదేతి, తం సన్ధాయ ‘‘ఉప్పజ్జతి విహింసావితక్కో’’తి ఆహ. తథా తథాతి తేన తేన ఆకారేన. ఇదం వుత్తం హోతి – కామవితక్కాదీసు యం యం వితక్కేతి, యం యం వితక్కం పవత్తేతి, తేన తేనే చస్సాకారేన కామవితక్కాదిభావో చేతసో పహాసి నేక్ఖమ్మవితక్కన్తి నేక్ఖమ్మవితక్కం పజహతి. బహులమకాసీతి బహులం కరోతి. తస్స తం కామవితక్కాయ చిత్తన్తి తస్స తం చిత్తం కామవితక్కత్థాయ. యథా కామవితక్కసమ్పయుత్తం
ఇదాని అత్థదీపికం ఉపమం దస్సేన్తో సేయ్యథాపీ తిఆదిమాహ. తత్థ కిట్ఠసమ్బాధేతి సస్ససమ్బాధే. ఆకోటేయ్యాతి ఉజుకం పిట్ఠియం పహరేయ్య. పటికోటేయ్యాతి తిరియం ఫాసుకాసు పహరేయ్య. సన్నిరున్ధేయ్యాతి ఆవరిత్వా తిట్ఠేయ్య. సన్నివారేయ్యాతి ఇతో చితో చ గన్తుం న దదేయ్య తతోనిదానన్తి తేన కారణేన, ఏవం అరక్ఖితానం గున్నం పరేసం సస్సఖాదనకారణేనాతి అత్థో. బాలో హి గోపాలోకో ఏవం గావో అరక్ఖమానో ‘‘అయం అమ్హాకం భత్తవేతనం ఖాదతి, ఉజుం గావో రక్ఖితుమ్పి న సక్కోతి, కులేహి సద్ధిం వేరం గణ్హాపేతీ’’తి గోసామికానమ్పి సన్తికా వధాదీని పాపుణాతి, కిట్ఠసామికానమ్పి. పణ్డితో పన ఇమాని చత్తారి భయాని సమ్పస్సన్తో గావో సాధుకం రక్ఖతి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. ఆదీనవన్తి ఉపద్దవం. ఓకారన్తి లామకం, ఖన్ధేసు వా ఓతారం. సంకిలేసన్తి కిలిట్ఠభావం. నేక్ఖమ్మేతి నేక్ఖమ్మమ్హి. ఆనిసంసన్తి విసుద్ధిపక్ఖం. వోదానపక్ఖన్తి ఇదం తస్సేవ వేవచనం, కుసలానం ధమ్మానం నేక్ఖమ్మమ్హి విసుద్ధిపక్ఖం అద్దసన్తి అత్థో.
౨౦౯. నేక్ఖమ్మన్తి చ కామేహి నిస్సటం సబ్బకుసలం, ఏకధమ్మే సఙ్గయ్హమానే నిబ్బానమేవ. తత్రిదం ఓపమ్మసంసన్దనం – కిట్ఠసమ్బాధం వియ హి రూపాదిఆరమ్మణం, కూటగావో వియ కూటచిత్తం, పణ్డితగోపాలకో వియ బోధిసత్తో, చతుబ్బిధభయం వియ అత్తపరూభయబ్యాబాధాయ సంవత్తనవితక్కో, పణ్డితగోపాలకస్స చతుబ్బిధం భయం దిస్వా కిట్ఠసమ్బాధే అప్పమాదేన గోరక్ఖణం వియ బోధిసత్తస్స ఛబ్బస్సాని పధానం పదహతో అత్తబ్యాబాధాదిభయం దిస్వా రూపాదీసు ఆరమ్మణేసు యథా కామవితక్కాదయో న ఉప్పజ్జన్తి, ఏవం చిత్తరక్ఖణం. పఞ్ఞావుద్ధికోతిఆదీసు అనుప్పన్నాయ లోకియలోకుత్తరపఞ్ఞాయ ఉప్పాదాయ, ఉప్పన్నాయ చ వుద్ధియా సంవత్తతీతి పఞ్ఞావుద్ధికో. న దుక్ఖకోట్ఠాసాయ సంవత్తతీతి అవిఘాతపక్ఖికో. నిబ్బానధాతుసచ్ఛికిరియాయ సంవత్తతీతి నిబ్బానసంవత్తనికో. రత్తిం చేపి నం, భిక్ఖవే, అనువితక్కేయ్యన్తి సకలరత్తిం చేపి తం వితక్కం పవత్తేయ్యం. తతోనిదానన్తి తంమూలకం. ఓహఞ్ఞేయ్యాతి ఉగ్ఘాతీయేయ్య, ఉద్ధచ్చాయ సంవత్తేయ్యాతి ఆరాతి దూరే. సమాధిమ్హాతి ఉపచారసమాధితోపి అప్పనాసమాధితోపి. సో ఖో అహం, భిక్ఖవే, అజ్ఝత్తమేవ చిత్తన్తి సో అహం, భిక్ఖవే, మా మే చిత్తం సమాధిమ్హా దూరే హోతూతి అజ్ఝత్తమేవ చిత్తం సణ్ఠపేమి, గోచరజ్ఝత్తే ఠపేమీతి అత్థో. సన్నిసాదేమీతి తత్థేవ చ నం సన్నిసీదాపేమి. ఏకోదిం కరోమీతి ఏకగ్గం కరోమి. సమాదహామీతి సమ్మా ఆదహామి, సుట్ఠు ఆరోపేమీతి అత్థో. మా మే చిత్తం ఊహఞ్ఞీతి మా మయ్హం చిత్తం ఉగ్ఘాతీయిత్థ, మా ఉద్ధచ్చాయ సంవత్తతూతి అత్థో.
౨౧౦. ఉప్పజ్జతి అబ్యాపాదవితక్కో…పే॰… అవిహింసావితక్కోతి ఏత్థ యో సో ఇమాయ హేట్ఠా నేక్ఖమ్మవితక్కోతి వుత్తో. సోయేవ బ్యాపాదపచ్చనీకట్ఠేన అబ్యాపాదవితక్కోతి చ విహింసాపచ్చనీకట్ఠేన అవిహింసావితక్కోతి చ వుత్తో.
ఏత్తావతా బోధిసత్తస్స సమాపత్తిం నిస్సాయ విపస్సనాపట్ఠపనకాలో కథితో. యస్స హి సమాధిపి తరుణో, విపస్సనాపి. తస్స విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అతిచిరం నిసిన్నస్స కాయో కిలమతి, అన్తో అగ్గి వియ ఉట్ఠహతి, కచ్ఛేహి సేదా ముచ్చన్తి, మత్థకతో ఉసుమవట్టి వియ ఉట్ఠహతి, చిత్తం హఞ్ఞతి విహఞ్ఞతి విప్ఫన్దతి. సో పున సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తం పరిదమేత్వా ముదుకం కత్వా సమస్సాసేత్వా పున విపస్సనం పట్ఠపేతి. తస్స పున అతిచిరం నిసిన్నస్స తథేవ హోతి. సో పున సమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తథేవ కరోతి. విపస్సనాయ హి బహూపకారా సమాపత్తి.
యథా యోధస్స ఫలకకోట్ఠకో నామ బహూపకారో హోతి, సో తం నిస్సాయ సఙ్గామం పవిసతి, తత్థ హత్థీహిపి అస్సేహిపి యోధేహిపి సద్ధిం కమ్మం కత్వా ఆవుధేసు వా ఖీణేసు భుఞ్జితుకామతాదిభావే
సమాపత్తియా పన సఙ్గామనిత్థరణకయోధస్స ఫలకకోట్ఠకతోపి విపస్సనా బహూపకారతరా. కిఞ్చాపి హి సమాపత్తిం నిస్సాయ విపస్సనం పట్ఠపేతి, విపస్సనా పన థామజాతా సమాపత్తిమ్పి రక్ఖతి. థామజాతం కరోతి.
యథా హి థలే నావమ్పి నావాయ భణ్డమ్పి సకటభారం కరోన్తి. ఉదకం పత్వా పన సకటమ్పి సకటభణ్డమ్పి యుత్తగోణేపి నావాభారం కరోన్తి. నావా తిరియం సోతం ఛిన్దిత్వా సోత్థినా సుపట్టనం గచ్ఛతి, ఏవమేవం కిఞ్చాపి సమాపత్తిం నిస్సాయ విపస్సనం పట్ఠపేతి, విపస్సనా
యఞ్ఞదేవాతిఆది కణ్హపక్ఖే వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బం, ఇధాపి అత్థదీపికం ఉపమం దస్సేతుం సేయ్యథాపీతిఆదిమాహ. తత్థ గామన్తసమ్భతేసూతి గామన్తం ఆహటేసు. సతికరణీయమేవ హోతీతి ఏతా గావోతి సతిఉప్పాదనమత్తమేవ కాతబ్బం హోతి. ఇతో చితో చ గన్త్వా ఆకోటనాదికిచ్చం నత్థి. ఏతే ధమ్మాతి ఏతే సమథవిపస్సనా ధమ్మాతి సతుప్పాదనమత్తమేవ కాతబ్బం హోతి. ఇమినా బోధిసత్తస్స సమథవిపస్సనానం థామజాతకాలో కథితో. తదా కిరస్స సమాపత్తిం అప్పనత్థాయ నిసిన్నస్స అట్ఠ సమాపత్తియో ఏకావజ్జనేన ఆపాథం ఆగచ్ఛన్తి, విపస్సనం పట్ఠపేత్వా నిసిన్నో సత్త అనుపస్సనా ఏకప్పహారేనేవ ఆరుళ్హో హోతి.
౨౧౫. సేయ్యథాపీతి ఇధ కిం దస్సేతి? అయం పాటియేక్కో అనుసన్ధి, సత్తానఞ్హి హితూపచారం అత్తనో సత్థుభావసమ్పదఞ్చ అరఞ్ఞేతి అటవియం. పవనేతి వనసణ్డే. అత్థతో హి ఇదం ద్వయం ఏకమేవ, పఠమస్స పన దుతియం వేవచనం. అయోగక్ఖేమకామోతి చతూహి యోగేహి ఖేమం నిబ్భయట్ఠానం అనిచ్ఛన్తో భయమేవ ఇచ్ఛన్తో సోవత్థికోతి సువత్థిభావావహో. పీతిగమనీయోతి తుట్ఠిం గమనీయో. ‘‘పీతగమనీయో’’తి వా పాఠో. పిదహేయ్యాతి సాఖాదీహి థకేయ్య. వివరేయ్యాతి విసదముఖం కత్వా వివటం కరేయ్య. కుమ్మగ్గన్తి ఉదకవనపబ్బతాదీహి సన్నిరుద్ధం అమగ్గం. ఓదహేయ్య ఓకచరన్తి తేసం ఓకే చరమానం వియ ఏకం దీపకమిగం ఏకస్మిం ఠానే ఠపేయ్య. ఓకచారికన్తి దీఘరజ్జుయా బన్ధితంయేవ మిగిం.
మిగలుద్దకో హి అరఞ్ఞం మిగానం వసనట్ఠానం గన్త్వా ‘‘ఇధ వసన్తి, ఇమినా మగ్గేన నిక్ఖమన్తి, ఏత్థ చరన్తి, ఏత్థ పివన్తి, ఇమినా మగ్గేన పవిసన్తీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా మగ్గం పిధాయ కుమ్మగ్గం వివరిత్వా ఓకచరఞ్చ ఓకచారికఞ్చ ఠపేత్వా సయం పటిచ్ఛన్నట్ఠానే సత్తిం గహేత్వా తిట్ఠతి. అథ సాయన్హసమయే మిగా అకుతోభయే అరఞ్ఞే చరిత్వా పానీయం పివిత్వా మిగపోతకేహి సద్ధిం కీళమానా వసనట్ఠానసన్తికం ఆగన్త్వా ఓకచరఞ్చ ఓకచారికఞ్చ దిస్వా ఏవఞ్హి సో, భిక్ఖవే, మహామిగసఙ్ఘో అపరేన సమయేన అనయబ్యసనం ఆపజ్జేయ్యాతి వుత్తం.
‘‘నన్దీరాగస్సేతం అధివచనం, అవిజ్జాయేతం అధివచన’’న్తి ఏత్థ యస్మా ఇమే సత్తా అవిజ్జాయ అఞ్ఞాణా హుత్వా నన్దీరాగేన ఆబన్ధిత్వా రూపారమ్మణాదీని ఉపనీతా వట్టదుక్ఖసత్తియా
మిగలుద్దకో హి ఏకదాపి తేసం సాఖాభఙ్గేన సరీరం పుఞ్ఛిత్వా మనుస్సగన్ధం అపనేత్వా ఓకచరం ఏకస్మిం ఠానే ఠపేత్వా ఓకచారికం సహ రజ్జుయా విస్సజ్జేత్వా అత్తానం పటిచ్ఛాదేత్వా సత్తిం ఆదాయ ఓకచరస్స సన్తికే తిట్ఠతి, ఓకచారికా మిగగణస్స చరణట్ఠానాభిముఖీ గచ్ఛతి
సత్తానఞ్హి నవనవమేవ పియం హోతి. ఓకచారికా ఆరఞ్ఞికస్స మిగస్స అచ్చాసన్నభావం అదత్వా తదభిముఖీవ పచ్ఛతో పటిక్కమిత్వా ఓకచరస్స సన్తికం గచ్ఛతి, యత్థ యత్థస్సా రజ్జు లగ్గతి, తత్థ తత్థ ఖురేన పహరిత్వా మోచేతి, ఆరఞ్ఞికో మిగో ఓకచరం దిస్వా ఓకచారికాయ సమ్మత్తో హుత్వా ఓకచరే ఉసూయం కత్వా పిట్ఠిం నామేత్వా సీసం కమ్పేన్తో తిట్ఠతి, తస్మిం ఖణే సత్తిం జివ్హాయ లేహన్తోపి ‘‘కిం ఏత’’న్తి న జానాతి, ఓకచరోపి
ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, వివటో మయా ఖేమో మగ్గోతి ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, మయా ఇమేసం సత్తానం హితచరణేన సమ్మాసమ్బోధిం పత్వా అహం బుద్ధోస్మీతి తుణ్హీభూతేన అనిసీదిత్వా ధమ్మచక్కప్పవత్తనతో పట్ఠాయ ధమ్మం దేసేన్తేన వివటో ఖేమో అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, పిహితో కుమ్మగ్గో
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
ద్వేధావితక్కసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౦. వితక్కసణ్ఠానసుత్తవణ్ణనా
౨౧౬. ఏవం మే సుతన్తి వితక్కసణ్ఠానసుత్తం. తత్థ అధిచిత్తమనుయుత్తేనాతి దసకుసలకమ్మపథవసేన ఉప్పన్నం చిత్తం చిత్తమేవ, విపస్సనాపాదకఅట్ఠసమాపత్తిచిత్తం తతో చిత్తతో అధికం చిత్తన్తి అధిచిత్తం. అనుయుత్తేనాతి తం అధిచిత్తం అనుయుత్తేన, తత్థ యుత్తప్పయుత్తేనాతి అత్థో.
తత్రాయం భిక్ఖు పురేభత్తం పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతప్పటిక్కన్తో నిసీదనం ఆదాయ అసుకస్మిం రుక్ఖమూలే వా వనసణ్డే వా పబ్బతపాదే వా పబ్భారే వా సమణధమ్మం కరిస్సామీతి నిక్ఖమన్తోపి, తత్థ గన్త్వా హత్థేహి వా పాదేహి వా నిసజ్జట్ఠానతో తిణపణ్ణాని అపనేన్తోపి అధిచిత్తం అనుయుత్తోయేవ. నిసీదిత్వా పన హత్థపాదే ధోవిత్వా పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా మూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా విహరన్తోపి అధిచిత్తం అనుయుత్తోయేవ.
నిమిత్తానీతి కారణాని. కాలేన కాలన్తి సమయే సమయే. న ను చ కమ్మట్ఠానం నామ ముహుత్తమ్పి అఛడ్డేత్వా నిరన్తరం మనసికాతబ్బం, కస్మా భగవా ‘‘కాలేన కాల’’న్తి ఆహాతి. పాళియఞ్హి అట్ఠతింస కమ్మట్ఠానాని విభత్తాని, తేసు భిక్ఖునా అత్తనో చిత్తరుచితం కమ్మట్ఠానం గహేత్వా నిసిన్నేన యావ కోచిదేవ ఉపక్కిలేసో నుప్పజ్జతి, తావ ఇమేసం నిమిత్తానం మనసికారకిచ్చం నత్థి. యదా పన ఉప్పజ్జతి, తదా ఇమాని గహేత్వా చిత్తే ఉప్పన్నం అబ్బుదం నీహరితబ్బన్తి దస్సేన్తో ఏవమాహ.
ఛన్దూపసంహితాతి ఛన్దసహగతా రాగసమ్పయుత్తా. ఇమేసం పన తిణ్ణం వితక్కానం ఖేత్తఞ్చ ఆరమ్మణఞ్చ జానితబ్బం. తత్థ ఛన్దూపసఞ్హితానం అట్ఠ అఞ్ఞమ్పి నిమిత్తం మనసికాతబ్బం కుసలూపసంహితన్తి తతో నిమిత్తతో అఞ్ఞం కుసలనిస్సితం నిమిత్తం మనసికాతబ్బం. తత్థ అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ ఛన్దూపసఞ్హితే వితక్కే సత్తేసు ఉప్పన్నే అసుభభావనా అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ. సఙ్ఖారేసు ఉప్పన్నే అనిచ్చమనసికారో అఞ్ఞం నిమిత్తం
ఇమస్స హత్థా వా సోభనా పాదా వాతిఆదినా నయేన హి సత్తేసు లోభే ఉప్పన్నే అసుభతో ఉపసంహరితబ్బం. కిమ్హి సారత్తోసి? కేసేసు సారత్తోసి. లోమేసు…పే॰… ముత్తేసు సారత్తోసి. అయం అత్తభావో నామ తీహి అట్ఠిసతేహి ఉస్సాపితో, నవహి న్హారుసతేహి ఆబద్ధో, నవహి మంసపేసిసతేహి అనులిత్తో, అల్లచమ్మేన పరియోనద్ధో, ఛవిరాగేన పటిచ్ఛన్నో, నవహి వణముఖేహి నవనవుతిలోమకూపసహస్సేహి చ అసుచి పగ్ఘరతి, కుణపపూరితో, దుగ్గన్ధో, జేగుచ్ఛో, పటికూలో, ద్వత్తింసకుణపసఞ్చయో, నత్థేత్థ సారం వా వరం వాతి ఏవం అసుభతో ఉపసంహరన్తస్స సత్తేసు ఉప్పన్నో లోభో పహీయతి, తేనస్స అసుభతో ఉపసంహరణం అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ హోతి.
పత్తచీవరాదీసు సఙ్ఖారేసు లోభే ఉప్పన్నే ద్వీహాకారేహి సఙ్ఖారమజ్ఝత్తతం సముట్ఠాపేతీతి సతిపట్ఠానవణ్ణనాయం వుత్తనయేన అస్సామికతావకాలికభావవసేన మనసికరోతో సో పహీయతి. తేనస్స అనిచ్చతో మనసికారో అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ హోతి. సత్తేసు దోసే ఉప్పన్నే పన ఆఘాతవినయకకచోపమోవాదాదీనం వసేన మేత్తా భావేతబ్బా, తం భావయతో దోసో పహీయతి, తేనస్స మేత్తాభావనా అఞ్ఞం నిమిత్తం నామ హోతి. ఖాణుకణ్టకతిణపణ్ణాదీసు
మోహే పన యత్థ కత్థచి ఉప్పన్నే –
‘‘గరూసంవాసో
కాలేన ధమ్మస్సవనం, ఠానాట్ఠానవినిచ్ఛయో;
పఞ్చ ధమ్మూపనిస్సాయ, మోహధాతు పహీయతీ’’తి. –
ఇమే
అపిచ అట్ఠతింసాయ ఆరమ్మణేసు యంకిఞ్చి భావేన్తస్సాపి ఇమే వితక్కా పహీయన్తి ఏవ. ఇమాని పన నిమిత్తాని ఉజువిపచ్చనీకాని పటిపక్ఖభూతాని. ఇమేహి పహీనా రాగాదయో సుప్పహీనా హోన్తి. యథా హి అగ్గిం అల్లకట్ఠేహిపి పంసూహిపి సాఖాదీహిపి పోథేత్వా నిబ్బాపేన్తియేవ, ఉదకం పన అగ్గిస్స ఉజువిపచ్చనీకం, తేన నిబ్బుతో సునిబ్బుతో హోతి, ఏవమిమేహి నిమిత్తేహి పహీనా రాగాదయో సుప్పహీనా హోన్తి. తస్మా ఏతాని కథితానీతి వేదితబ్బాని.
కుసలూపసంహితన్తి అజ్ఝత్తమేవాతి గోచరజ్ఝత్తంయేవ. పలగణ్డోతి వడ్ఢకీ. సుఖుమాయ ఆణియాతి యం ఆణిం నీహరితుకామో హోతి, తతో సుఖుమతరాయ సారదారుఆణియా. ఓళారికం ఆణిన్తి చన్దఫలకే వా సారఫలకే వా ఆకోటితం విసమాణిం. అభినిహనేయ్యాతి ముగ్గరేన ఆకోటేన్తో హనేయ్య. అభినీహరేయ్యాతి ఏవం అభినిహనన్తో ఫలకతో నీహరేయ్య. అభినివసేయ్యాతి ఇదాని బహు నిక్ఖన్తాతి ఞత్వా హత్థేన చాలేత్వా
౨౧౭. అహికుణపేనాతిఆది అతిజేగుచ్ఛపటికూలకుణపదస్సనత్థం వుత్తం. కణ్ఠే ఆసత్తేనాతి కేనచిదేవ పచ్చత్థికేన ఆనేత్వా కణ్ఠే బద్ధేన పటిముక్కేన. అట్టియేయ్యాతి అట్టో దుక్ఖితో భవేయ్య. హరాయేయ్యాతి లజ్జేయ్య. జిగుచ్ఛేయ్యాతి సఞ్జాతజిగుచ్ఛో భవేయ్య.
పహీయన్తీతి ఏవం ఇమినాపి కారణేన ఏతే అకుసలా ధమ్మా సావజ్జా దుక్ఖవిపాకాతి అత్తనో పఞ్ఞాబలేన ఉపపరిక్ఖతో అహికుణపాదీని వియ జిగుచ్ఛన్తస్స పహీయన్తి. యో పన అత్తనో పఞ్ఞాబలేన ఉపపరిక్ఖితుం న సక్కోతి, తేన ఆచరియం వా ఉపజ్ఝాయం వా అఞ్ఞతరం వా గరుట్ఠానియం సబ్రహ్మచారిం సఙ్ఘత్థేరం వా ఉపసఙ్కమిత్వా ఘణ్డిం పహరిత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘమేవ వా సన్నిపాతేత్వా ఆరోచేతబ్బం, బహునఞ్హి సన్నిపాతే భవిస్సతేవ ఏకో పణ్డితమనుస్సో, స్వాయం ఏవం ఏతేసు ఆదీనవో దట్ఠబ్బోతి కథేస్సతి, కాయవిచ్ఛిన్దనీయకథాదీహి వా పన తే వితక్కే నిగ్గణ్హిస్సతీతి.
౨౧౮. అసతిఅమనసికారో ఆపజ్జితబ్బోతి నేవ సో వితక్కో సరితబ్బో న మనసికాతబ్బో, అఞ్ఞవిహితకేన భవితబ్బం. యథా హి రూపం అపస్సితుకామో పురిసో అక్ఖీని నిమీలేయ్య, ఏవమేవ మూలకమ్మట్ఠానం గహేత్వా నిసిన్నేన భిక్ఖునా చిత్తమ్హి
సచే న పహీయతి, ఉగ్గహితో ధమ్మకథాపబన్ధో హోతి, సో మహాసద్దేన సజ్ఝాయితబ్బో. ఏవమ్పి చే అఞ్ఞవిహితకస్స సతో సో న పహీయతి. థవికాయ ముట్ఠిపోత్థకో హోతి, యత్థ చ బుద్ధవణ్ణాపి ధమ్మవణ్ణాపి లిఖితా హోన్తి, తం నీహరిత్వా వాచేన్తేన అఞ్ఞవిహితకేన భవితబ్బం. ఏవమ్పి చే న పహీయతి, థవికతో అరణిసహితాని నీహరిత్వా ‘‘అయం
పోరాణకపణ్డితా పన నవకమ్మం కత్వాపి వితక్కం పచ్ఛిన్దింసు. తత్రిదం వత్థు – తిస్ససామణేరస్స కిర ఉపజ్ఝాయో తిస్సమహావిహారే వసతి. తిస్ససామణేరో ‘‘భన్తే ఉక్కణ్ఠితోమ్హీ’’తి ఆహ. అథ నం థేరో ‘‘ఇమస్మిం విహారే న్హానఉదకం దుల్లభం, మం గహేత్వా చిత్తలపబ్బతం గచ్ఛాహీ’’తి ఆహ. సో తథా అకాసి. తత్థ నం థేరో ఆహ ‘‘అయం విహారో అచ్చన్తసఙ్ఘికో, ఏకం పుగ్గలికట్ఠానం కరోహీ’’తి. సో సాధు భన్తేతి ఆదితో పట్ఠాయ సంయుత్తనికాయం పబ్భారసోధనం తేజోధాతుకసిణపరికమ్మన్తి తీణీపి ఏకతో ఆరభిత్వా కమ్మట్ఠానం అప్పనం పాపేసి, సంయుత్తనికాయం పరియోసాపేసి, లేణకమ్మం నిట్ఠాపేసి, సబ్బం కత్వా ఉపజ్ఝాయస్స సఞ్ఞం అదాసి. ఉపజ్ఝాయో ‘‘దుక్ఖేన తే సామణేర కతం, అజ్జ తావ త్వంయేవ వసాహీ’’తి ఆహ. సో తం రత్తిం లేణే వసన్తో ఉతుసప్పాయం లభిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం తిస్సత్థేరచేతియన్తి పఞ్ఞాయతి. ఇదం పబ్బం అసతిపబ్బం నామ.
౨౧౯. ఇమస్మిం ఠత్వా వితక్కే నిగ్గణ్హితుం అసక్కోన్తో ఇధ ఠత్వా నిగ్గణ్హిస్సతీతి వితక్కమూలభేదం పబ్బం దస్సేన్తో పున తస్స చే భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ వితక్కసఙ్ఖారసణ్ఠానం మనసికాతబ్బన్తి సఙ్ఖరోతీతి సఙ్ఖారో, పచ్చయో, కారణం మూలన్తి అత్థో. సన్తిట్ఠతి ఏత్థాతి సణ్ఠానం, వితక్కసఙ్ఖారస్స సణ్ఠానం వితక్కసఙ్ఖారసణ్ఠానం, తం మనసికాతబ్బన్తి. ఇదం వుత్తం హోతి, అయం వితక్కో కిం హేతు కిం పచ్చయా కిం కారణా ఉప్పన్నోతి వితక్కానం మూలఞ్చ మూలమూలఞ్చ మనసికాతబ్బన్తి. కిం ను ఖో అహం సీఘం గచ్ఛామీతి కేన ను ఖో కారణేన అహం సీఘం గచ్ఛామి? యంనూనాహం సణికం గచ్ఛేయ్యన్తి కిం మే ఇమినా సీఘగమనేన, సణికం గచ్ఛిస్సామీతి సో సణికం గచ్ఛేయ్యాతి సో ఏవం చిన్తేత్వా సణికం గచ్ఛేయ్య. ఏస నయో సబ్బత్థ.
తత్థ తస్స పురిసస్స సీఘగమనకాలో వియ ఇమస్స భిక్ఖునో వితక్కసమారుళ్హకాలో. తస్స సణికగమనకాలో వియ ఇమస్స వితక్కచారపచ్ఛేదనకాలో. తస్స ఠితకాలో వియ ఇమస్స వితక్కచారే పచ్ఛిన్నే మూలకమ్మట్ఠానం చిత్తోతరణకాలో. తస్స నిసిన్నకాలో వియ ఇమస్స విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తప్పత్తకాలో. తస్స నిపన్నకాలో వియ ఇమస్స నిబ్బానారమ్మణాయ ఫలసమాపత్తియా దివసం వీతివత్తనకాలో. తత్థ ఇమే వితక్కా కిం హేతుకా కిం పచ్చయాతి వితక్కానం మూలమూలం గచ్ఛన్తస్స వితక్కచారో సిథిలో హోతి. తస్మిం సిథిలీభూతే మత్థకం గచ్ఛన్తే వితక్కా సబ్బసో నిరుజ్ఝన్తి. అయమత్థో దుద్దుభజాతకేనపి దీపేతబ్బో –
ససకస్స కిర బేలువరుక్ఖమూలే నిద్దాయన్తస్స బేలువపక్కం వణ్టతో ఛిజ్జిత్వా కణ్ణమూలే పతితం. సో తస్స సద్దేన ‘‘పథవీ భిజ్జతీ’’తి సఞ్ఞాయ ఉట్ఠహిత్వా వేగేన పలాయి. తం దిస్వా పురతో అఞ్ఞేపి చతుప్పదా పలాయింసు. తదా బోధిసత్తో సీహో హోతి. సో చిన్తేసి – ‘‘అయం పథవీ నామ కప్పవినాసే భిజ్జతి, అన్తరా పథవీభేదో నామ నత్థి, యంనూనాహం
‘‘దుద్దుభాయతి భద్దన్తే, యస్మిం దేసే వసామహం;
అహమ్పేతం న జానామి, కిమేతం దుద్దుభాయతీ’’తి. (జా॰ ౧.౪.౮౫) –
గాథమాహ. బోధిసత్తో ‘‘త్వం ఏత్థేవ తిట్ఠా’’తి రుక్ఖమూలం గన్త్వా ససకస్స నిపన్నట్ఠానం అద్దస, బేలువపక్కం అద్దస, ఉద్ధం ఓలేకేత్వా వణ్టం అద్దస, దిస్వా ‘‘అయం ససో ఏత్థ నిపన్నో, నిద్దాయమానో ఇమస్స కణ్ణమూలే
‘‘బేలువ పతితం సుత్వా, దుద్దుభన్తి ససో జవి;
ససస్స వచనం సుత్వా, సన్తత్తా మిగవాహినీ’’తి. (జా॰ ౧.౪.౮౬);
తతో బోధిసత్తో ‘‘మా భాయథా’’తి మిగగణే అస్సాసేసి. ఏవం వితక్కానం మూలమూలం గచ్ఛన్తస్స వితక్కా పహీయన్తి.
౨౨౦. ఇమస్మిం వితక్కమూలభేదపబ్బే ఠత్వా వితక్కే నిగ్గణ్హితుం అసక్కోన్తేన పన ఏవం నిగ్గణ్హితబ్బాతి అపరమ్పి కారణం దస్సేన్తో పున తస్స చే, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ.
దన్తేభిదన్తమాధాయాతి హేట్ఠాదన్తే ఉపరిదన్తం ఠపేత్వా. చేతసా చిత్తన్తి కుసలచిత్తేన అకుసలచిత్తం అభినిగ్గణ్హితబ్బం. బలవా పురిసోతి యథా థామసమ్పన్నో మహాబలో పురిసో దుబ్బలం పురిసం సీసే వా గలే వా ఖన్ధే వా గహేత్వా అభినిగ్గణ్హేయ్య అభినిప్పీళేయ్య అభిసన్తాపేయ్య సన్తత్తం కిలన్తం ముచ్ఛాపరేతం వియ కరేయ్య, ఏవమేవ భిక్ఖునా వితక్కేహి సద్ధిం పటిమల్లేన హుత్వా ‘‘కే చ తుమ్హే కో చాహ’’న్తి అభిభవిత్వా – ‘‘కామం తచో చ న్హారు చ అట్ఠి చ అవసిస్సతు సరీరే ఉపసుస్సతు మంసలోహిత’’న్తి (అ॰ ని॰ ౨.౫) ఏవం మహావీరియం
౨౨౧. యతో ఖో, భిక్ఖవేతి ఇదం పరియాదానభాజనియం నామ, తం ఉత్తానత్థమేవ. యథా పన సత్థాచరియో తిరోరట్ఠా ఆగతం రాజపుత్తం పఞ్చావుధసిప్పం ఉగ్గణ్హాపేత్వా ‘‘గచ్ఛ, అత్తనో రట్ఠే రజ్జం గణ్హ. సచే తే అన్తరామగ్గే చోరా ఉట్ఠహన్తి, ధనునా కమ్మం కత్వా గచ్ఛ. సచే తే ధను నస్సతి వా భిజ్జతి వా సత్తియా అసినా’’తి ఏవం పఞ్చహిపి ఆవుధేహి కత్తబ్బం దస్సేత్వా ఉయ్యోజేతి. సో తథా కత్వా సకరట్ఠం గన్త్వా రజ్జం గహేత్వా రజ్జసిరిం అనుభోతి. ఏవమేవం భగవా అధిచిత్తమనుయుత్తం భిక్ఖుం అరహత్తగహణత్థాయ ఉయ్యోజేన్తో – ‘‘సచస్స అన్తరా అకుసలవితక్కా ఉప్పజ్జన్తి, అఞ్ఞనిమిత్తపబ్బే ఠత్వా తే నిగ్గణ్హిత్వా విపస్సనం వడ్ఢేత్వా అరహత్తం
వసీ వితక్కపరియాయపథేసూతి వితక్కచారపథేసు చిణ్ణవసీ పగుణవసీతి వుచ్చతి. యం వితక్కం ఆకఙ్ఖిస్సతీతి ఇదం అస్స వసీభావాకారదస్సనత్థం వుత్తం. అయఞ్హి పుబ్బే యం వితక్కం వితక్కేతుకామో హోతి, తం న వితక్కేతి. యం న వితక్కేతుకామో హోతి, తం వితక్కేతి. ఇదాని పన వసీభూతత్తా యం వితక్కం వితక్కేతుకామో హోతి, తంయేవ వితక్కేతి. యం న వితక్కేతుకామో, న తం వితక్కేతి. తేన వుత్తం ‘‘యం వితక్కం ఆకఙ్ఖిస్సతి, తం వితక్కం వితక్కేస్సతి. యం వితక్కం నాకఙ్ఖిస్సతి, న తం వితక్కం వితక్ఖేస్సతీ’’తి. అచ్ఛేచ్ఛి తణ్హన్తిఆది సబ్బాసవసుత్తే వుత్తమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
వితక్కసణ్ఠానసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
దుతియవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.
మూలపణ్ణాసట్ఠకథాయ పఠమో భాగో నిట్ఠితో.
నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
మజ్ఝిమనికాయే
మూలపణ్ణాస-అట్ఠకథా
(దుతియో భాగో)