నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
మజ్ఝిమనికాయే
మజ్ఝిమపణ్ణాస-అట్ఠకథా
౧. గహపతివగ్గో
౧. కన్దరకసుత్తవణ్ణనా
౧. ఏవం మే సుతన్తి కన్దరకసుత్తం. తత్థ చమ్పాయన్తి ఏవంనామకే నగరే. తస్స హి నగరస్స ఆరామపోక్ఖరణీఆదీసు తేసు తేసు ఠానేసు చమ్పకరుక్ఖావ ఉస్సన్నా అహేసుం, తస్మా చమ్పాతి సఙ్ఖమగమాసి. గగ్గరాయ పోక్ఖరణియా తీరేతి తస్స చమ్పానగరస్స అవిదూరే గగ్గరాయ నామ రాజమహేసియా ఖణితత్తా గగ్గరాతి లద్ధవోహారా పోక్ఖరణీ అత్థి. తస్సా తీరే సమన్తతో నీలాదిపఞ్చవణ్ణకుసుమపటిమణ్డితం మహన్తం చమ్పకవనం. తస్మిం భగవా కుసుమగన్ధసుగన్ధే చమ్పకవనే విహరతి. తం సన్ధాయ ‘‘గగ్గరాయ పోక్ఖరణియా తీరే’’తి వుత్తం. మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిన్తి అదస్సితపరిచ్ఛేదేన మహన్తేన భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం. పేస్సోతి తస్స నామం. హత్థారోహపుత్తోతి హత్థాచరియస్స పుత్తో. కన్దరకో చ పరిబ్బాజకోతి కన్దరకోతి ఏవంనామో అభివాదేత్వాతి ఛబ్బణ్ణానం ఘనబుద్ధరస్మీనం అన్తరం పవిసిత్వా పసన్నలాఖారసే నిముజ్జమానో వియ, సిఙ్గీసువణ్ణవణ్ణం దుస్సవరం పసారేత్వా ససీసం పారుపమానో వియ, వణ్ణగన్ధసమ్పన్నచమ్పకపుప్ఫాని సిరసా సమ్పటిచ్ఛన్తో వియ, సినేరుపాదం ఉపగచ్ఛన్తో పుణ్ణచన్దో వియ భగవతో చక్కలక్ఖణపటిమణ్డితే అలత్తకవణ్ణఫుల్లపదుమసస్సిరికే పాదే వన్దిత్వాతి అత్థో. ఏకమన్తం నిసీదీతి ఛనిసజ్జదోసవిరహితే ఏకస్మిం ఓకాసే నిసీది.
తుణ్హీభూ తం తుణ్హీభూతన్తి యతో యతో అనువిలోకేతి, తతో తతో తుణ్హీభూతమేవాతి అత్థో. తత్థ హి ఏకభిక్ఖుస్సాపి హత్థకుక్కుచ్చం వా పాదకుక్కుచ్చం వా నత్థి, సబ్బే భగవతో చేవ గారవేన అత్తనో చ సిక్ఖితసిక్ఖతాయ అఞ్ఞమఞ్ఞం విగతసల్లాపా అన్తమసో ఉక్కాసితసద్దమ్పి అకరోన్తా సునిఖాతఇన్దఖీలా వియ నివాతట్ఠానే సన్నిసిన్నం మహాసముద్దఉదకం వియ కాయేనపి నిచ్చలా మనసాపి అవిక్ఖిత్తా రత్తవలాహకా వియ సినేరుకూటం భగవన్తం పరివారేత్వా నిసీదింసు. పరిబ్బాజకస్స ఏవం సన్నిసిన్నం పరిసం దిస్వా మహన్తం పీతిసోమనస్సం ఉప్పజ్జి. ఉప్పన్నం పన అన్తోహదయస్మింయేవ సన్నిదహితుం అసక్కోన్తో పియసముదాహారం సముట్ఠాపేసి. తస్మా అచ్ఛరియం భోతిఆదిమాహ.
తత్థ అన్ధస్స పబ్బతారోహనం వియ నిచ్చం న హోతీతి అచ్ఛరియం. అయం తావ సద్దనయో. అయం పన అట్ఠకథానయో అచ్ఛరియం. అచ్ఛరం పహరితుం యుత్తన్తి అత్థో. అభూతపుబ్బం భూతన్తి అబ్భుతం. ఉభయమ్పేతం విమ్హయస్సేవాధివచనం. తం పనేతం గరహఅచ్ఛరియం, పసంసాఅచ్ఛరియన్తి దువిధం హోతి. తత్థ అచ్ఛరియం మోగ్గల్లాన అబ్భుతం మోగ్గల్లాన, యావ బాహాగహణాపి నామ సో మోఘపురిసో ఆగమేస్సతీతి (చూళవ॰ ౩౮౩; అ॰ ని॰ ౮.౨౦), ఇదం గరహఅచ్ఛరియం నామ. ‘‘అచ్ఛరియం నన్దమాతే అబ్భుతం నన్దమాతే, యత్ర హి నామ చిత్తుప్పాదమ్పి పరిసోధేస్ససీతి (అ॰ ని॰ ౭.౫౩) ఇదం పసంసాఅచ్ఛరియం నామ. ఇధాపి ఇదమేవ అధిప్పేతం’’ అయఞ్హి తం పసంసన్తో ఏవమాహ.
యావఞ్చిదన్తి ఏత్థ ఇదన్తి నిపాతమత్తం. యావాతి పమాణపరిచ్ఛేదో, యావ సమ్మా పటిపాదితో, యత్తకేన పమాణేన సమ్మా పటిపాదితో, న సక్కా తస్స వణ్ణే వత్తుం, అథ ఖో అచ్ఛరియమేవేతం అబ్భుతమేవేతన్తి వుత్తం హోతి. ఏతపరమంయేవాతి ఏవం సమ్మా పటిపాదితో ఏసో భిక్ఖుసఙ్ఘో పటిపాదితోతి ఆభిసమాచారికవత్తం ఆదిం కత్వా సమ్మా అపచ్చనీకపటిపత్తియం యోజితో. అథ కస్మా అయం పరిబ్బాజకో
౨. ఏవమేతం కన్దరకాతి పాటిఏక్కో అనుసన్ధి. భగవా కిర తం సుత్వా ‘‘కన్దరక త్వం భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉపసన్తోతి వదసి, ఇమస్స పన భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఉపసన్తకారణం తుయ్హం అపాకటం, న హి త్వం సమతింస పారమియా పూరేత్వా కుసలమూలం పరిపాచేత్వా బోధిపల్లఙ్కే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిజ్ఝి, మయా పన పారమియో పూరేత్వా ఞాతత్థచరియం లోకత్థచరియం బుద్ధత్థచరియఞ్చ కోటిం పాపేత్వా బోధిపల్లఙ్కే సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పటివిద్ధం, మయ్హం ఏతేసం ఉపసన్తకారణం పాకట’’న్తి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి.
సన్తి హి కన్దరకాతి అయమ్పి పాటిఏక్కో అనుసన్ధి. భగవతో కిర ఏతదహోసి – ‘‘అయం పరిబ్బాజకో ఇమం భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉపసన్తోతి వదతి, అయఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘో కప్పేత్వా పకప్పేత్వా కుహకభావేన ఇరియాపథం సణ్ఠపేన్తో చిత్తేన అనుపసన్తో న ఉపసన్తాకారం దస్సేతి. ఏత్థ పన భిక్ఖుసఙ్ఘే పటిపదం పూరయమానాపి పటిపదం పూరేత్వా మత్థకం పత్వా ఠితభిక్ఖూపి అత్థి, తత్థ పటిపదం పూరేత్వా మత్థకం పత్తా అత్తనా పటివిద్ధగుణేహేవ ఉపసన్తా, పటిపదం పూరయమానా ఉపరిమగ్గస్స విపస్సనాయ ఉపసన్తా, ఇతో ముత్తా పన అవసేసా చతూహి సతిపట్ఠానేహి ఉపసన్తా. తం నేసం ఉపసన్తకారణం దస్సేస్సామీ’’తి ‘‘ఇమినా చ ఇమినా చ కారణేన అయం భిక్ఖుసఙ్ఘో ఉపసన్తో’’తి దస్సేతుం ‘‘సన్తి హి కన్దరకా’’తిఆదిమాహ.
తత్థ అరహన్తో ఖీణాసవాతిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం మూలపరియాయసుత్తవణ్ణనాయమేవ వుత్తం. సేఖపటిపదమ్పి తత్థేవ విత్థారితం. సన్తతసీలాతి సతతసీలా నిరన్తరసీలా. సన్తతవుత్తినోతి
నిపకాతి నేపక్కేన సమన్నాగతా పఞ్ఞవన్తో. నిపకవుత్తినోతి పఞ్ఞాయ వుత్తినో, పఞ్ఞాయ ఠత్వా జీవికం కప్పేన్తి. యథా ఏకచ్చో సాసనే పబ్బజిత్వాపి సమణయక్ఖో నామ హుత్వా ‘‘తస్స సఙ్ఘాటిపి ఆదిత్తా హోతి సమ్పజ్జలితా’’తి వుత్తనయేన మహాదుక్ఖం అనుభోతి. ఏవంవిధా అహుత్వా జీవితహేతుపి సిక్ఖాపదం అనతిక్కమన్తో చతుపారిసుద్ధిసీలే పతిట్ఠాయ యథాబలం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా
సుప్పతిట్ఠితచిత్తాతి చతూసు సతిపట్ఠానేసు సుట్ఠపితచిత్తా హుత్వా. సేసా సతిపట్ఠానకథా హేట్ఠా విత్థారితావ. ఇధ పన లోకియలోకుత్తరమిస్సకా సతిపట్ఠానా కథితా, ఏత్తకేన భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఉపసన్తకారణం కథితం హోతి.
౩. యావ సుపఞ్ఞత్తాతి యావ సుట్ఠపితా సుదేసితా. మయమ్పి హి, భన్తేతి ఇమినా ఏస అత్తనో మనుస్సగహనేతి కసటసాఠేయ్యేసుపి ఏసేవ నయో. తత్థ అపరిసుద్ధట్ఠేన కసటతా, కేరాటియట్ఠేన సాఠేయ్యతా వేదితబ్బా. సత్తానం హితాహితం జానాతీతి ఏవం గహనకసటకేరాటియానం మనుస్సానం హితాహితపటిపదం యావ సుట్ఠు భగవా జానాతి. యదిదం పసవోతి ఏత్థ సబ్బాపి చతుప్పదజాతి పసవోతి అధిప్పేతా. పహోమీతి సక్కోమి. యావతకేన అన్తరేనాతి యత్తకేన ఖణేన. చమ్పం గతాగతం కరిస్సతీతి అస్సమణ్డలతో యావ చమ్పానగరద్వారా గమనఞ్చ ఆగమనఞ్చ కరిస్సతి. సాఠేయ్యానీతి సఠత్తాని. కూటేయ్యానీతి కూటత్తాని. వఙ్కేయ్యానీతి వఙ్కత్తాని. జిమ్హేయ్యానీతి జిమ్హత్తాని. పాతుకరిస్సతీతి పకాసేస్సతి దస్సేస్సతి. న హి సక్కా తేన తాని ఏత్తకేన అన్తరేన దస్సేతుం.
తత్థ యస్స కిస్మిఞ్చిదేవ ఠానే ఠాతుకామస్స సతో యం ఠానం మనుస్సానం సప్పటిభయం, పురతో గన్త్వా వఞ్చేత్వా ఠస్సామీతి న హోతి, తస్మిం ఠాతుకామట్ఠానేయేవ నిఖాతత్థమ్భో వియ చత్తారో పాదే నిచ్చలే కత్వా తిట్ఠతి, అయం సఠో నామ. యస్స పన కిస్మిఞ్చిదేవ ఠానే అవచ్ఛిన్దిత్వా ఖన్ధగతం పాతేతుకామస్స సతో యం ఠానం మనుస్సానం సప్పటిభయం, పురతో గన్త్వా వఞ్చేత్వా పాతేస్సామీతి న హోతి, తత్థేవ అవచ్ఛిన్దిత్వా పాతేతి, అయం కూటో నామ. యస్స కిస్మిఞ్చిదేవ ఠానే మగ్గా ఉక్కమ్మ నివత్తిత్వా పటిమగ్గం ఆరోహితుకామస్స వఙ్కో నామ. యస్స పన కాలేన వామతో కాలేన దక్ఖిణతో కాలేన ఉజుమగ్గేనేవ గన్తుకామస్స సతో యం ఠానం మనుస్సానం సప్పటిభయం, పురతో గన్త్వా వఞ్చేత్వా ఏవం కరిస్సామీతి న హోతి, తత్థేవ కాలేన వామతో కాలేన దక్ఖిణతో కాలేన ఉజుమగ్గం గచ్ఛతి, తథా లణ్డం వా పస్సావం వా విస్సజ్జేతుకామస్స సతో ఇదం ఠానం సుసమ్మట్ఠం ఆకిణ్ణమనుస్సం రమణీయం, ఇమస్మిం ఠానే ఏవరూపం కాతుం న యుత్తం, పురతో గన్త్వా పటిచ్ఛన్నఠానే కరిస్సామీతి న హోతి, తత్థేవ కరోతి, అయం జిమ్హో నామ. ఇతి ఇమం చతుబ్బిధమ్పి
ఏవం పసూనం ఉత్తానభావం దస్సేత్వా ఇదాని మనుస్సానం గహనభావం దస్సేన్తో అమ్హాకం పన, భన్తేతిఆదిమాహ. తత్థ దాసాతి అన్తోజాతకా వా ధనక్కీతా వా కరమరానీతా వా సయం వా దాసబ్యం ఉపగతా. పేస్సాతి పేసనకారకా. కమ్మకరాతి భత్తవేతనభతా. అఞ్ఞథావ కాయేనాతి అఞ్ఞేనేవాకారేన కాయేన సముదాచరన్తి, అఞ్ఞేనేవాకారేన వాచాయ, అఞ్ఞేన చ నేసం ఆకారేన చిత్తం ఠితం హోతీతి దస్సేతి. తత్థ యే సమ్ముఖా సామికే దిస్వా పచ్చుగ్గమనం కరోన్తి, హత్థతో భణ్డకం గణ్హన్తి, ఇమం
౪. చత్తారోమే పేస్సపుగ్గలాతి అయమ్పి పాటిఏక్కో అనుసన్ధి. అయఞ్హి పేస్సో ‘‘యావఞ్చిదం, భన్తే, భగవా ఏవం మనుస్సగహణే ఏవం మనుస్సకసటే ఏవం మనుస్ససాఠేయ్యే వత్తమానే సత్తానం హితాహితం జానాతీ’’తి ఆహ. పురిమే చ తయో పుగ్గలా అహితపటిపదం పటిపన్నా, ఉపరి చతుత్థో హితపటిపదం, ఏవమహం సత్తానం హితాహితం జానామీతి దస్సేతుం ఇమం దేసనం ఆరభి. హేట్ఠా కన్దరకస్స కథాయ సద్ధిం యోజేతుమ్పి వట్టతి. తేన వుత్తం ‘‘యావఞ్చిదం భోతా గోతమేన సమ్మా భిక్ఖుసఙ్ఘో పటిపాదితో’’తి. అథస్స భగవా ‘‘పురిమే తయో పుగ్గలే పహాయ ఉపరి చతుత్థపుగ్గలస్స హితపటిపత్తియంయేవ పటిపాదేమీ’’తి దస్సేన్తోపి ఇమం దేసనం ఆరభి. సన్తోతి ఇదం సంవిజ్జమానాతి పదస్సేవ వేవచనం. ‘‘సన్తా హోన్తి సమితా వూపసన్తా’’తి (విభ॰ ౫౪౨) ఏత్థ హి నిరుద్ధా సన్తాతి వుత్తా. ‘‘సన్తా ఏతే విహారా అరియస్స వినయే వుచ్చన్తీ’’తి ఏత్థ (మ॰ ని॰ ౧.౮౨) నిబ్బుతా. ‘‘సన్తో హవే సబ్భి పవేదయన్తీ’’తి ఏత్థ (జా॰ ౨.౨౧.౪౧౩) పణ్డితా. ఇధ పన విజ్జమానా ఉపలబ్భమానాతి అత్థో.
అత్తన్తపాదీసు అత్తన్తపో. అత్తనో అత్తపరితాపనానుయోగం. పరం తపతి దుక్ఖాపేతీతి పరన్తపో. పరేసం పరితాపనానుయోగం పరపరితాపనానుయోగం. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి ఇమస్మింయేవ అత్తభావే. నిచ్ఛాతోతి ఛాతం వుచ్చతి తణ్హా, సా అస్స నత్థీతి నిచ్ఛాతో. సబ్బకిలేసానం నిబ్బుతత్తా నిబ్బుతో. అన్తో తాపనకిలేసానం అభావా సీతలో జాతోతి సీతిభూతో. ఝానమగ్గఫలనిబ్బానసుఖాని పటిసంవేదేతీతి సుఖపటిసంవేదీ. బ్రహ్మభూతేన అత్తనాతి సేట్ఠభూతేన అత్తనా. చిత్తం ఆరాధేతీతి చిత్తం సమ్పాదేతి, పరిపూరేతి గణ్హాతి పసాదేతీతి అత్థో.
౫. దుక్ఖపటిక్కూలన్తి దుక్ఖస్స పటికూలం, పచ్చనీకసణ్ఠితం దుక్ఖం అపత్థయమానన్తి అత్థో.
౬. పణ్డితోతి ఇధ చతూహి కారణేహి పణ్డితోతి న వత్తబ్బో, సతిపట్ఠానేసు పన కమ్మం కరోతీతి పణ్డితోతి వత్తుం వట్టతి. మహాపఞ్ఞోతి ఇదమ్పి మహన్తే అత్థే పరిగ్గణ్హాతీతిఆదినా మహాపఞ్ఞలక్ఖణేన న వత్తబ్బం, సతిపట్ఠానపరిగ్గాహికాయ పన పఞ్ఞాయ సమన్నాగతత్తా మహాపఞ్ఞోతి వత్తుం వట్టతి. మహతా అత్థేన సంయుత్తో అగమిస్సాతి మహతా అత్థేన సంయుత్తో హుత్వా గతో భవేయ్య, సోతాపత్తిఫలం పాపుణేయ్యాతి అత్థో. కిం పన యేసం మగ్గఫలానం ఉపనిస్సయో అత్థి, బుద్ధానం సమ్ముఖీభావే ఠితేపి తేసం అన్తరాయో హోతీతి. ఆమ హోతి, న పన బుద్ధే పటిచ్చ, అథ ఖో కిరియపరిహానియా వా పాపమిత్తతాయ వా హోతి. తత్థ కిరియపరిహానియా హోతి నామ – సచే హి ధమ్మసేనాపతి ధనఞ్జానిస్స అపిచ, భిక్ఖవే, ఏత్తావతాపి పేస్సో హత్థారోహపుత్తో మహతా అత్థేన సంయుత్తోతి కతరేన మహన్తేన అత్థేన? ద్వీహి ఏతస్స భగవా కాలోతి ఏతస్స ధమ్మక్ఖానస్స, చతున్నం వా పుగ్గలానం విభజనస్స కాలో.
౮. ఓరబ్భికాదీసు ఉరబ్భా వుచ్చన్తి ఏళకా, ఉరబ్భే హనతీతి ఓరబ్భికో. సూకరికాదీసుపి ఏసేవ నయో. లుద్దోతి దారుణో కక్ఖళో. మచ్ఛఘాతకోతి మచ్ఛబన్ధకేవట్టో. బన్ధనాగారికోతి బన్ధనాగారగోపకో. కురురకమ్మన్తాతి దారుణకమ్మన్తా.
౯. ముద్ధావసిత్తోతి పురత్థిమేన నగరస్సాతి నగరతో పురత్థిమదిసాయ. సన్థాగారన్తి యఞ్ఞసాలం. ఖరాజినం నివాసేత్వాతి సఖురం అజినచమ్మం నివాసేత్వా. సప్పితేలేనాతి సప్పినా చ తేలేన చ. ఠపేత్వా హి సప్పిం అవసేసో యో కోచి స్నేహో తేలన్తి వుచ్చతి. కణ్డూవమానోతి నఖానం ఛిన్నత్తా కణ్డూవితబ్బకాలే తేన కణ్డూవమానో. అనన్తరహితాయాతి అసన్థతాయ. సరూపవచ్ఛాయాతి సదిసవచ్ఛాయ. సచే గావీ సేతా హోతి, వచ్ఛోపి సేతకోవ. సచే గావీ కబరా వా రత్తా వా, వచ్ఛోపి తాదిసో వాతి ఏవం సరూపవచ్ఛాయ. సో ఏవమాహాతి సో రాజా ఏవం వదేతి. వచ్ఛతరాతి తరుణవచ్ఛకభావం అతిక్కన్తా బలవవచ్ఛా. వచ్ఛతరీసుపి ఏసేవ నయో. బరిహిసత్థాయాతి పరిక్ఖేపకరణత్థాయ చేవ యఞ్ఞభూమియం అత్థరణత్థాయ చ. సేసం హేట్ఠా తత్థ తత్థ విత్థారితత్తా ఉత్తానమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
కన్దరకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౨. అట్ఠకనాగరసుత్తవణ్ణనా
౧౭. ఏవం మే సుతన్తి అట్ఠకనాగరసుత్తం. తత్థ బేలువగామకేతి వేసాలియా దక్ఖిణపస్సే అవిదూరే బేలువగామకో నామ అత్థి, తం గోచరగామం కత్వాతి అత్థో. దసమోతి అట్ఠకనాగరోతి అట్ఠకనగరవాసీ. కుక్కుటారామోతి కుక్కుటసేట్ఠినా కారితో ఆరామో.
౧౮. తేన భగవతా…పే॰… అక్ఖాతోతి ఏత్థ అయం సఙ్ఖేపత్థో, యో సో భగవా సమతింస పారమియో పూరేత్వా సబ్బకిలేసే భఞ్జిత్వా అనుత్తరం సమ్మాసమ్బోధిం అభిసమ్బుద్ధో, తేన భగవతా, తేసం తేసం సత్తానం ఆసయానుసయం జానతా, హత్థతలే ఠపితఆమలకం వియ సబ్బం ఞేయ్యధమ్మం పస్సతా. అపిచ పుబ్బేనివాసాదీహి జానతా, దిబ్బేన చక్ఖునా పస్సతా, తీహి విజ్జాహి ఛహి వా పన అభిఞ్ఞాహి జానతా, సబ్బత్థ అప్పటిహతేన సమన్తచక్ఖునా పస్సతా, సబ్బధమ్మజాననసమత్థాయ పఞ్ఞాయ జానతా, సబ్బసత్తానం చక్ఖువిసయాతీతాని తిరోకుట్టాదిగతానిపి రూపాని అతివిసుద్ధేన మంసచక్ఖునా పస్సతా, అత్తహితసాధికాయ సమాధిపదట్ఠానాయ పటివేధపఞ్ఞాయ జానతా, పరహితసాధికాయ కరుణాపదట్ఠానాయ దేసనాపఞ్ఞాయ పస్సతా, అరీనం హతత్తా పచ్చయాదీనఞ్చ అరహత్తా అరహతా, సమ్మా సామఞ్చ సచ్చానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధేన. అన్తరాయికధమ్మే వా జానతా, నియ్యానికధమ్మే పస్సతా, కిలేసారీనం హతత్తా అరహతా, సామం సబ్బధమ్మానం బుద్ధత్తా సమ్మాసమ్బుద్ధేనాతి ఏవం చతువేసారజ్జవసేన చతూహి కారణేహి థోమితేన. అత్థి ను ఖో ఏకో ధమ్మో అక్ఖాతోతి.
౧౯. అభిసఙ్ఖతన్తి కతం ఉప్పాదితం. అభిసఞ్చేతయితన్తి చేతయితం పకప్పితం. సో తత్థ ఠితోతి సో తస్మిం సమథవిపస్సనాధమ్మే ఠితో. ధమ్మరాగేన ధమ్మనన్దియాతి పదద్వయేహి సమథవిపస్సనాసు ఛన్దరాగో వుత్తో. సమథవిపస్సనాసు
వితణ్డవాదీ పనాహ ‘‘తేనేవ ధమ్మరాగేనాతి వచనతో అకుసలేన సుద్ధావాసే నిబ్బత్తతీ’’తి సో ‘‘సుత్తం ఆహరా’’తి వత్తబ్బో, అద్ధా అఞ్ఞం అపస్సన్తో ఇదమేవ ఆహరిస్సతి, తతో వత్తబ్బో ‘‘కిం పనిదం సుత్తం నేయ్యత్థం నీతత్థ’’న్తి, అద్ధా నీతత్థన్తి వక్ఖతి. తతో వత్తబ్బో – ఏవం సన్తే అనాగామిఫలత్థికేన
‘‘న, భిక్ఖవే, లోభజేన కమ్మేన దోసజేన కమ్మేన మోహజేన కమ్మేన దేవా పఞ్ఞాయన్తి, మనుస్సా పఞ్ఞాయన్తి, యా వా పనఞ్ఞాపి కాచి సుగతియో, అథ ఖో, భిక్ఖవే, లోభజేన కమ్మేన దోసజేన కమ్మేన మోహజేన కమ్మేన నిరయో పఞ్ఞాయతి, తిరచ్ఛానయోని పఞ్ఞాయతి, పేత్తివిసయో పఞ్ఞాయతి, యా వా పనఞ్ఞాపి కాచి దుగ్గతియో’’తి –
ఏవం పఞ్ఞాపేతబ్బో. సచే సఞ్జానాతి సఞ్జానాతు, నో చే సఞ్జానాతి, ‘‘గచ్ఛ పాతోవ విహారం పవిసిత్వా యాగుం పివాహీ’’తి ఉయ్యోజేతబ్బో.
యథా చ పన ఇమస్మిం సుత్తే, ఏవం మహామాలుక్యోవాదేపి మహాసతిపట్ఠానేపి కాయగతాసతిసుత్తేపి సమథవిపస్సనా కథితా. తత్థ ఇమస్మిం సుత్తే సమథవసేన గచ్ఛతోపి విపస్సనావసేన గచ్ఛతోపి సమథధురమేవ ధురం, మహామాలుక్యోవాదే విపస్సనావ ధురం, మహాసతిపట్ఠానం పన విపస్సనుత్తరం
అయం ఖో గహపతి…పే॰… ఏకధమ్మో అక్ఖాతోతి ఏకధమ్మం పుచ్ఛితేన అయమ్పి ఏకధమ్మోతి ఏవం పుచ్ఛావసేన కథితత్తా ఏకాదసపి ధమ్మా ఏకధమ్మో నామ జాతో. మహాసకులుదాయిసుత్తస్మిఞ్హి
౨౧. నిధిముఖం గవేసన్తోతి నిధిం పరియేసన్తో. సకిదేవాతి ఏకపయోగేన. కథం పన ఏకపయోగేనేవ ఏకాదసన్నం నిధీనం అధిగమో హోతీతి. ఇధేకచ్చో అరఞ్ఞే నిధిం గవేసమానో చరతి, తమేనం అఞ్ఞతరో అత్థచరకో దిస్వా ‘‘కిం భో చరసీ’’తి పుచ్ఛతి. సో ‘‘జీవితవుత్తిం పరియేసామీ’’తి
ఆచరియధనం పరియేసిస్సన్తీతి అఞ్ఞతిత్థియా హి యస్స సన్తికే సిప్పం ఉగ్గణ్హన్తి, తస్స సిప్పుగ్గహణతో పురే వా పచ్ఛా వా అన్తరన్తరే వా గేహతో నీహరిత్వా ధనం దేన్తి. యేసం గేహే నత్థి, తే ఞాతిసభాగతో పరియేసన్తి, తథా అలభమానా భిక్ఖమ్పి చరిత్వా దేన్తియేవ. తం సన్ధాయేతం వుత్తం.
కిమఙ్గం పనాహన్తి బాహిరకా తావ అనియ్యానికేపి సాసనే సిప్పమత్తదాయకస్స ధనం పరియేసన్తి; అహం పన ఏవంవిధే నియ్యానికసాసనే ఏకాదసవిధం అమతుప్పత్తిపటిపదం దేసేన్తస్స ఆచరియస్స పూజం కిం న కరిస్సామి, కరిస్సామియేవాతి వదతి. పచ్చేకదుస్సయుగేన అచ్ఛాదేసీతి ఏకమేకస్స భిక్ఖునో ఏకేకం దుస్సయుగమదాసీతి అత్థో. సముదాచారవచనం పనేత్థ ఏవరూపం హోతి, తస్మా అచ్ఛాదేసీతి వుత్తం. పఞ్చసతవిహారన్తి పఞ్చసతగ్ఘనికం పణ్ణసాలం కారేసీతి అత్థో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
అట్ఠకనాగరసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౩. సేఖసుత్తవణ్ణనా
౨౨. ఏవం మే సుతన్తి సేఖసుత్తం. తత్థ నవం సన్థాగారన్తి అధునా కారితం సన్థాగారం, ఏకా మహాసాలాతి అత్థో. ఉయ్యోగకాలాదీసు హి రాజానో తత్థ ఠత్వా ‘‘ఏత్తకా పురతో గచ్ఛన్తు, ఏత్తకా పచ్ఛా, ఏత్తకా ఉభోహి పస్సేహి, ఏత్తకా హత్థీసు అభిరుహన్తు, ఏత్తకా అస్సేసు, ఏత్తకా రథేసు తిట్ఠన్తూ’’తి ఏవం సన్థం కరోన్తి, మరియాదం బన్ధన్తి, తస్మా తం ఠానం సన్థాగారన్తి వుచ్చతి. ఉయ్యోగట్ఠానతో చ ఆగన్త్వా యావ గేహేసు అల్లగోమయపరిభణ్డాదీని కరోన్తి, తావ ద్వే తీణి దివసాని తే రాజానో తత్థ సన్థమ్భన్తీతిపి సన్థాగారం. తేసం రాజూనం సహ అత్థానుసాసనం అగారన్తిపి సన్థాగారం గణరాజానో హి తే అచిరకారితం హోతీతి కట్ఠకమ్మ-సిలాకమ్మ-చిత్తకమ్మాదివసేన సుసజ్జితం దేవవిమానం వియ అధునా నిట్ఠాపితం. సమణేన వాతి ఏత్థ యస్మా ఘరవత్థుపరిగ్గహకాలేయేవ దేవతా అత్తనో వసనట్ఠానం గణ్హన్తి, తస్మా ‘‘దేవేన వా’’తి అవత్వా ‘‘సమణేన వా బ్రాహ్మణేన వా కేనచి వా మనుస్సభూతేనా’’తి వుత్తం.
యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసూతి సన్థాగారం నిట్ఠితన్తి సుత్వా ‘‘గచ్ఛామ, నం పస్సిస్సామా’’తి గన్త్వా ద్వారకోట్ఠకతో పట్ఠాయ సబ్బం ఓలోకేత్వా ‘‘ఇదం సన్థాగారం దేవవిమానసదిసం అతివియ మనోరమం సస్సిరికం కేన పఠమం పరిభుత్తం అమ్హాకం దీఘరత్తం హితాయ సుఖాయ అస్సా’’తి చిన్తేత్వా ‘‘అమ్హాకం ఞాతిసేట్ఠస్స పఠమం దియ్యమానేపి సత్థునోవ అనుచ్ఛవికం, దక్ఖిణేయ్యవసేన దియ్యమానేపి సత్థునోవ అనుచ్ఛవికం, తస్మా పఠమం సత్థారం పరిభుఞ్జాపేస్సామ, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స ఆగమనం కరిస్సామ, భిక్ఖుసఙ్ఘే ఆగతే తేపిటకం బుద్ధవచనం ఆగతమేవ భవిస్సతి, సత్థారం తియామరత్తిం అమ్హాకం ధమ్మకథం కథాపేస్సామ, ఇతి తీహి రతనేహి పరిభుత్తం మయం పచ్ఛా పరిభుఞ్జిస్సామ
యేన సన్థాగారం తేనుపసఙ్కమింసూతి తం దివసం కిర సన్థాగారం కిఞ్చాపి రాజకులానం దస్సనత్థాయ దేవవిమానం వియ సుసజ్జితం హోతి సుపటిజగ్గితం, బుద్ధారహం పన కత్వా అప్పఞ్ఞత్తం. బుద్ధా హి నామ అరఞ్ఞజ్ఝాసయా అరఞ్ఞారామా అన్తోగామే వసేయ్యుం వా నో వా, తస్మా భగవతో మనం
సబ్బసన్థరిం సన్థాగారం సన్థరిత్వాతి యథా సబ్బమేవ సన్థతం హోతి, ఏవం తం సన్థరాపేత్వా. సబ్బపఠమం తావ ‘‘గోమయం నామ సబ్బమఙ్గలేసు వట్టతీ’’తి
ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వాతి మజ్ఝట్ఠానే తావ మఙ్గలత్థమ్భం నిస్సాయ మహారహం బుద్ధాసనం పఞ్ఞాపేత్వా తత్థ యం యం ముదుకఞ్చ మనోరమఞ్చ పచ్చత్థరణం, తం తం పచ్చత్థరిత్వా భగవతో లోహితకం మనుఞ్ఞదస్సనం ఉపధానం ఉపదహిత్వా ఉపరి సువణ్ణరజతతారకవిచిత్తం వితానం బన్ధిత్వా గన్ధదామపుప్ఫదామపత్తదామాదీహి పచ్చత్థరణేహి అలఙ్కరిత్వా సమన్తా ద్వాదసహత్థట్ఠానే పుప్ఫజాలం కరిత్వా తింసహత్థమత్తం ఠానం పటసాణియా పరిక్ఖిపాపేత్వా
ఉదకమణికన్తి ఉపట్ఠపేత్వాతి ఏవం భగవా చ భిక్ఖుసఙ్ఘో చ యథారుచియా హత్థే వా ధోవిస్సన్తి పాదే వా, ముఖం వా విక్ఖాలేస్సన్తీతి తేసు తేసు ఠానేసు మణివణ్ణస్స ఉదకస్స పూరాపేత్వా వాసత్థాయ నానాపుప్ఫాని చేవ ఉదకవాసచుణ్ణాని చ పక్ఖిపిత్వా కదలిపణ్ణేహి పిదహిత్వా పతిట్ఠాపేసుం. ఇదం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ఉపట్ఠపేత్వా’’తి.
తేలప్పదీపం ఆరోపేత్వాతి రజతసువణ్ణాదిమయదణ్డాసు దీపికాసు యోనకరూపకిరాతరూపకాదీనం హత్థే ఠపితసువణ్ణరజతాదిమయకపల్లకాదీసు చ తేలప్పదీపం జలయిత్వాతి అత్థో. యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసూతి ఏత్థ పన తే సక్యరాజానో న కేవలం సన్థాగారమేవ, అథ ఖో యోజనావట్టే కపిలవత్థుస్మిం నగరవీథియోపి సమ్మజ్జాపేత్వా ధజే
అథ ఖో భగవా నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన యేన నవం సన్థాగారం తేనుపసఙ్కమీతి. ‘‘యస్స దాని, భన్తే, భగవా కాలం మఞ్ఞతీ’’తి ఏవం కిర కాలే ఆరోచితే భగవా లాఖారసేన తిన్తరత్తకోవిళారపుప్ఫవణ్ణం రత్తదుపట్టం కత్తరియా పదుమం కన్తన్తో వియ సంవిధాయ తిమణ్డలం పటిచ్ఛాదేన్తో నివాసేత్వా సువణ్ణపామఙ్గేన పదుమకలాపం పరిక్ఖిపన్తో వియ విజ్జుల్లతాసస్సిరికం కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా రత్తకమ్బలేన గజకుమ్భం పరియోనద్ధన్తో వియ రతనసతుబ్బేధే సువణ్ణగ్ఘికే పవాళజాలం ఖిపమానో వియ సువణ్ణచేతియే రత్తకమ్బలకఞ్చుకం పటిముఞ్చన్తో వియ గచ్ఛన్తం పుణ్ణచన్దం రత్తవణ్ణవలాహకేన పటిచ్ఛాదయమానో వియ కఞ్చనపబ్బతమత్థకే సుపక్కలాఖారసం పరిసిఞ్చన్తో వియ చిత్తకూటపబ్బతమత్థకం విజ్జుల్లతాయ పరిక్ఖిపన్తో వియ చ సచక్కవాళసినేరుయుగన్ధరం మహాపథవిం చాలేత్వా గహితం నిగ్రోధపల్లవసమానవణ్ణం రత్తవరపంసుకూలం పారుపిత్వా గన్ధకుటిద్వారతో నిక్ఖమి కఞ్చనగుహతో సీహో వియ ఉదయపబ్బతకూటతో పుణ్ణచన్దో వియ చ. నిక్ఖమిత్వా పన గన్ధకుటిపముఖే అట్ఠాసి.
అథస్స
ఇతి భగవా సయం వీతరాగో వీతరాగేహి, వీతదోసో వీతదోసేహి, వీతమోహో వీతమోహేహి, నిత్తణ్హో నిత్తణ్హేహి, నిక్కిలేసో నిక్కిలేసేహి, సయం బుద్ధో బహుస్సుతబుద్ధేహి పరివారితో, పత్తపరివారితం వియ కేసరం, కేసరపరివారితా వియ కణ్ణికా, అట్ఠనాగసహస్సపరివారితో వియ ఛద్దన్తో నాగరాజా, నవుతిహంససహస్సపరివారితో వియ ధతరట్ఠో హంసరాజా, సేనఙ్గపరివారితో వియ చక్కవత్తి, మరుగణపరివారితో వియ సక్కో దేవరాజా, బ్రహ్మగణపరివారితో వియ హారితమహాబ్రహ్మా, తారాగణపరివారితో వియ పుణ్ణచన్దో, అసమేన బుద్ధవేసేన అపరిమాణేన బుద్ధవిలాసేన కపిలవత్థుగమనమగ్గం పటిపజ్జి.
అథస్స పురత్థిమకాయతో సువణ్ణవణ్ణా రస్మీ ఉట్ఠహిత్వా అసీతిహత్థట్ఠానం అగ్గహేసి. పచ్ఛిమకాయతో దక్ఖిణహత్థతో, వామహత్థతో సువణ్ణవణ్ణా రస్మీ ఉట్ఠహిత్వా అసీతిహత్థట్ఠానం అగ్గహేసి. ఉపరి కేసన్తతో పట్ఠాయ సబ్బకేసావత్తేహి మోరగీవవణ్ణా రస్మీ ఉట్ఠహిత్వా గగనతలే అసీతిహత్థట్ఠానం అగ్గహేసి. హేట్ఠా పాదతలేహి పవాళవణ్ణా రస్మీ ఉట్ఠహిత్వా ఘనపథవియం అసీతిహత్థట్ఠానం అగ్గహేసి. ఏవం సమన్తా అసీతిహత్థమత్తం ఠానం ఛబ్బణ్ణా బుద్ధరస్మియో విజ్జోతమానా
భగవతోపి అసీతిఅనుబ్యఞ్జనబ్యామప్పభాద్వత్తింసవరలక్ఖణసముజ్జలం సరీరం సముగ్గతతారకం వియ గగనతలం, వికసితమివ పదుమవనం, సబ్బపాలిఫుల్లో వియ యోజనసతికో పారిచ్ఛత్తకో, పటిపాటియా ఠపితానం ద్వత్తింసూచన్దానం ద్వత్తింససూరియానం ద్వత్తింసచక్కవత్తీనం ద్వత్తింసదేవరాజానం ద్వత్తింసమహాబ్రహ్మానం
ఇమాయ బుద్ధసిరియా ఓభాసమానస్సాపి చ భగవతో పురతో అనేకాని దణ్డదీపికసహస్సాని ఉక్ఖిపింసు. తథా పచ్ఛతో. వామపస్సే దక్ఖిణపస్సే. జాతికుసుమచమ్పకవనమల్లికరత్తుప్పలనీలుప్పలమకులసిన్దువారపుప్ఫాని పదసహస్సేన గమనవణ్ణం వత్తుం వట్టతి. తత్రిదం ముఖమత్తం –
‘‘ఏవం సబ్బఙ్గసమ్పన్నో, కమ్పయన్తో వసున్ధరం;
అహేఠయన్తో పాణాని, యాతి లోకవినాయకో.
దక్ఖిణం పఠమం పాదం, ఉద్ధరన్తో నరాసభో;
గచ్ఛన్తో సిరిసమ్పన్నో, సోభతే ద్విపదుత్తమో.
గచ్ఛతో
సమం సమ్ఫుసతే భూమిం, రజసా నుపలిప్పతి.
నిన్నట్ఠానం ఉన్నమతి, గచ్ఛన్తే లోకనాయకే;
ఉన్నతఞ్చ సమం హోతి, పథవీ చ అచేతనా.
పాసాణా సక్ఖరా చేవ, కథలా ఖాణుకణ్టకా;
సబ్బే మగ్గా వివజ్జన్తి, గచ్ఛన్తే లోకనాయకే.
నాతిదూరే
అఘట్టయన్తో నియ్యాతి, ఉభో జాణూ చ గోప్ఫకే.
నాతిసీఘం
న చాతిసణికం యాతి, గచ్ఛమానో సమాహితో.
ఉద్ధం అధో చ తిరియం, దిసఞ్చ విదిసం తథా;
న పేక్ఖమానో సో యాతి, యుగమత్తమ్హి పేక్ఖతి.
నాగవిక్కన్తచారో సో, గమనే సోభతే జినో;
చారుం గచ్ఛతి లోకగ్గో, హాసయన్తో సదేవకే.
ఉళురాజావ సోభన్తో, చతుచారీవ కేసరీ;
తోసయన్తో బహూ సత్తే, పురం సేట్ఠం ఉపాగమీ’’తి.
వణ్ణకాలో నామ కిరేస, ఏవంవిధేసు కాలేసు బుద్ధస్స సరీరవణ్ణే వా గుణవణ్ణే వా ధమ్మకథికస్స థామోయేవ పమాణం చుణ్ణియపదేహి వా గాథాబన్ధేన వా యత్తకం సక్కోతి, తత్తకం వత్తబ్బం. దుక్కథితన్తి న వత్తబ్బం. అప్పమాణవణ్ణా హి బుద్ధా, తేసం బుద్ధాపి అనవసేసతో వణ్ణం
భగవన్తంయేవ పురక్ఖత్వాతి భగవన్తం పురతో కత్వా. తత్థ భగవా భిక్ఖూనఞ్చేవ ఉపాసకానఞ్చ మజ్ఝే నిసిన్నో గన్ధోదకేన న్హాపేత్వా దుకూలచుమ్బటకేన వోదకం కత్వా జాతిహిఙ్గులకేన మజ్జిత్వా రత్తకమ్బలపలివేఠితే
‘‘గన్త్వాన మణ్డలమాళం, నాగవిక్కన్తచరణో;
ఓభాసయన్తో లోకగ్గో, నిసీది వరమాసనే.
తస్మిం
దేవాతిదేవో సతపుఞ్ఞలక్ఖణో;
బుద్ధాసనే మజ్ఝగతో విరోచతి,
సువణ్ణనేక్ఖం వియ పణ్డుకమ్బలే.
నేక్ఖం జమ్బోనదస్సేవ, నిక్ఖిత్తం పణ్డుకమ్బలే;
విరోచతి వీతమలో, మణివేరోచనో యథా.
మహాసాలోవ సమ్ఫుల్లో, నేరురాజావలఙ్కతో;
సువణ్ణయూపసఙ్కాసో, పదుమో కోకనదో యథా.
జలన్తో దీపరుక్ఖోవ, పబ్బతగ్గే యథా సిఖీ;
దేవానం పారిచ్ఛత్తోవ, సబ్బఫుల్లో విరోచథా’’తి.
కాపిలవత్థవే సక్యే బహుదేవ రత్తిం ధమ్మియా కథాయాతి ఏత్థ ధమ్మీ కథా నామ సన్థాగారఅనుమోదనప్పటిసంయుత్తా పకిణ్ణకకథా వేదితబ్బా. తదా హి భగవా ఆకాసగఙ్గం ఓతారేన్తో వియ పథవోజం ఆకడ్ఢన్తో వియ మహాజమ్బుం ఖన్ధే గహేత్వా చాలేన్తో వియ యోజనికం మధుభణ్డం చక్కయన్తేన పీళేత్వా మధుపానం పాయమానో వియ కాపిలవత్థవానం సక్యానం హితసుఖావహం
‘‘సీతం ఉణ్హం పటిహన్తి, తతో వాళమిగాని చ;
సరీసపే చ మకసే, సిసిరే చాపి వుట్ఠియో.
తతో వాతాతపో ఘోరో, సఞ్జాతో పటిహఞ్ఞతి;
లేణత్థఞ్చ సుఖత్థఞ్చ, ఝాయితుఞ్చ విపస్సితుం.
విహారదానం సఙ్ఘస్స, అగ్గం బుద్ధేన వణ్ణితం;
తస్మా హి పణ్డితో పోసో, సమ్పస్సం అత్థమత్తనో.
విహారే
తేసం అన్నఞ్చ పానఞ్చ, వత్థసేనాసనాని చ.
దదేయ్య ఉజుభూతేసు, విప్పసన్నేన చేతసా;
తే తస్స ధమ్మం దేసేన్తి, సబ్బదుక్ఖాపనూదనం;
యం సో ధమ్మం ఇధఞ్ఞాయ, పరినిబ్బాతి అనాసవో’’తి. (చూళవ॰ ౨౯౫) –
ఏవం అయమ్పి ఆవాసే ఆనిసంసో, అయమ్పి ఆనిసంసోతి బహుదేవరత్తిం అతిరేకతరం దియడ్ఢయామం ఆవాసానిసంసకథం సన్దస్సేసీతిఆదీని
ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఆమన్తేసీతి ధమ్మకథం కథాపేతుకామో జానాపేసి. అథ కస్మా సారిపుత్తమహామోగ్గల్లానమహాకస్సపాదీసు అసీతిమహాథేరేసు విజ్జమానేసు భగవా ఆనన్దత్థేరస్స భారమకాసీతి. పరిసజ్ఝాసయవసేన. ఆయస్మా హి ఆనన్దో బహుస్సుతానం అగ్గో, పహోసి పరిమణ్డలేహి పదబ్యఞ్జనేహి మధురధమ్మకథం కథేతున్తి సాకియమణ్డలే పాకటో పఞ్ఞాతో. తస్స సక్యరాజూహి విహారం గన్త్వాపి ధమ్మకథా సుతపుబ్బా, ఓరోధా పన నేసం న యథారుచియా విహారం గన్తుం లభన్తి, తేసం ఏతదహోసి – ‘‘అహో వత భగవా అప్పంయేవ ధమ్మకథం కథేత్వా అమ్హాకం ఞాతిసేట్ఠస్స ఆనన్దస్స భారం కరేయ్యా’’తి. తేసం అజ్ఝాసయవసేన భగవా తస్సేవ భారమకాసి.
సేఖో పాటిపదోతి పటిపన్నకో సేఖసమణో. సో తుయ్హం పటిభాతు ఉపట్ఠాతు, తస్స పటిపదం దేసేహీతి పటిపదాయ పుగ్గలం నియమేత్వా దస్సేతి. కస్మా పన భగవా ఇమం పటిపదం నియమేసి? బహూహి కారణేహి. ఇమే తావ సక్యా మఙ్గలసాలాయ మఙ్గలం పచ్చాసీసన్తి వడ్ఢిం ఇచ్ఛన్తి, అయఞ్చ సేఖపటిపదా మయ్హం సాసనే మఙ్గలపటిపదా వడ్ఢమానకపటిపదాతిపి ఇమం పటిపదం నియమేసి. తస్సఞ్చ పరిసతి సేఖావ బహూ నిసిన్నా, తే అత్తనా పటివిద్ధట్ఠానే కథీయమానే అకిలమన్తావ సల్లక్ఖేస్సన్తీతిపి ఇమం పటిపదం నియమేసి. ఆయస్మా చ ఆనన్దో సేఖపటిసమ్భిదాపత్తోవ, సో అత్తనా పటివిద్ధే పచ్చక్ఖట్ఠానే కథేన్తో అకిలమన్తో విఞ్ఞాపేతుం సక్ఖిస్సతీతిపి ఇమం పటిపదం నియమేసి. సేఖపటిపదాయ చ తిస్సోపి సిక్ఖా ఓసటా
పిట్ఠి మే ఆగిలాయతీతి కస్మా ఆగిలాయతి? భగవతో హి ఛబ్బస్సాని పధానం పదహన్తస్స
సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞాపేత్వాతి సన్థాగారస్స కిర ఏకపస్సే తే రాజానో పట్టసాణిం పరిక్ఖిపాపేత్వా కప్పియమఞ్చకం పఞ్ఞపేత్వా కప్పియపచ్చత్థరణేన అత్థరిత్వా ఉపరి సువణ్ణ-తారక-గన్ధమాలా-దామపటిమణ్డితం వితానం బన్ధిత్వా గన్ధతేలప్పదీపం ఆరోపయింసు ‘‘అప్పేవ నామ సత్థా ధమ్మాసనతో ఉట్ఠానసఞ్ఞం మనసి కరిత్వాతి ఏత్తకం కాలం అతిక్కమిత్వా వుట్ఠహిస్సామీతి వుట్ఠానసఞ్ఞం చిత్తే ఠపేత్వా.
౨౩. మహానామం సక్కం ఆమన్తేసీతి సో కిర తస్మిం కాలే తస్సం పరిసతి జేట్ఠకో పామోక్ఖో, తస్మిం సఙ్గహితే సేసపరిసా సఙ్గహితావ సీలసమ్పన్నోతి సీలేన సమ్పన్నో, సమ్పన్నసీలో పరిపుణ్ణసీలోతి అత్థో. సద్ధమ్మేహీతి సున్దరధమ్మేహి, సతం వా సప్పురిసానం ధమ్మేహి.
౨౪. కథఞ్చ మహానామాతి ఇమినా ఏత్తకేన ఠానేన సేఖపటిపదాయ మాతికం ఠపేత్వా పటిపాటియా విత్థారేతుకామో ఏవమాహ. తత్థ సీలసమ్పన్నోతిఆదీని ‘‘సమ్పన్నసీలా, భిక్ఖవే, విహరథా’’తి ఆకఙ్ఖేయ్యసుత్తాదీసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.
౨౫. కాయదుచ్చరితేనాతిఆదీసు ఆరద్ధవీరియోతి పగ్గహితవీరియో అనోసక్కితమానసో. పహానాయాతి పహానత్థాయ. ఉపసమ్పదాయాతి థామవాతి వీరియథామేన సమన్నాగతో. దళ్హపరక్కమోతి థిరపరక్కమో. అనిక్ఖిత్తధురో కుసలేసు ధమ్మేసూతి కుసలేసు ధమ్మేసు అనోరోపితధురో అనోసక్కితవీరియో. పరమేనాతి ఉత్తమేన. సతినేపక్కేనాతి సతియా చ నిపకభావేన చ. కస్మా పన సతిభాజనియే పఞ్ఞా ఆగతాతి? సతియా బలవభావదీపనత్థం. పఞ్ఞావిప్పయుత్తా హి సతి దుబ్బలా హోతి, సమ్పయుత్తా బలవతీతి.
చిరకతమ్పీతి అత్తనా వా పరేన వా కాయేన చిరకతం చేతియఙ్గణవత్తాది అసీతి మహావత్తపటిపత్తిపూరణం. చిరభాసితమ్పీతి అత్తనా వా పరేన వా వాచాయ చిరభాసితం సక్కచ్చం ఉద్దిసన-ఉద్దిసాపన-ధమ్మోసారణ-ధమ్మదేసనా-ఉపనిసిన్నకథా-అనుమోదనియాదివసేన పవత్తితం వచీకమ్మం. సరితా అనుస్సరితాతి తస్మిం కాయేన చిరకతే ‘‘కాయో నామ కాయవిఞ్ఞత్తి, చిరభాసితే వాచా నామ వచీవిఞ్ఞత్తి. తదుభయమ్పి రూపం, తంసముట్ఠాపికా చిత్తచేతసికా అరూపం. ఇతి ఇమే రూపారూపధమ్మా ఏవం ఉప్పజ్జిత్వా ఏవం నిరుద్ధా’’తి సరతి చేవ అనుస్సరతి చ, సతిసమ్బోజ్ఝఙ్గం సముట్ఠాపేతీతి అత్థో. బోజ్ఝఙ్గసముట్ఠాపికా హి సతి ఇధ అధిప్పేతా. తాయ సతియా ఏస సకిమ్పి సరణేన సరితా, పునప్పునం సరణేన అనుస్సరితాతి వేదితబ్బా.
ఉదయత్థగామినియాతి అరియాయాతి విక్ఖమ్భనవసేన చ సముచ్ఛేదవసేన చ కిలేసేహి ఆరకా ఠితాయ పరిసుద్ధాయ. పఞ్ఞాయ సమన్నాగతోతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ చేవ మగ్గపఞ్ఞాయ చ సమఙ్గీభూతో. నిబ్బేధికాయాతి సమ్మా దుక్ఖక్ఖయగామినియాతి ఇధాపి మగ్గపఞ్ఞా ‘‘సమ్మా హేతునా నయేన వట్టదుక్ఖం ఖేపయమానా గచ్ఛతీతి
౨౬. అభిచేతసికానన్తి అభిచిత్తం సేట్ఠచిత్తం సితానం నిస్సితానం. దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారానన్తి అప్పితప్పితక్ఖణే సుఖపటిలాభహేతూనం. నికామలాభీతి ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సమాపజ్జితా. అకిచ్ఛలాభీతి నిదుక్ఖలాభీ. అకసిరలాభీతి విపులలాభీ. పగుణభావేన ఏకో ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సమాపజ్జితుం సక్కోతి, సమాధిపారిపన్థికధమ్మే పన అకిలమన్తో విక్ఖమ్భేతుం న సక్కోతి, సో అత్తనో అనిచ్ఛాయ ఖిప్పమేవ వుట్ఠాతి, యథాపరిచ్ఛేదవసేన సమాపత్తిం ఠపేతుం న సక్కోతి అయం కిచ్ఛలాభీ కసిరలాభీ నామ. ఏకో ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే చ సమాపజ్జితుం సక్కోతి, సమాధిపారిపన్థికధమ్మే చ అకిలమన్తో విక్ఖమ్భేతి, సో యథాపరిచ్ఛేదవసేనేవ వుట్ఠాతుం సక్కోతి, అయం అకిచ్ఛలాభీ అకసిరలాభీ నామ.
౨౭. అయం వుచ్చతి మహానామ అరియసావకో సేఖో పాటిపదోతి మహానామ అరియసావకో సేఖో పాటిపదో విపస్సనాగబ్భాయ వడ్ఢమానకపటిపదాయ సమన్నాగతోతి వుచ్చతీతి దస్సేతి. అపుచ్చణ్డతాయాతి అపూతిఅణ్డతాయ. భబ్బో అభినిబ్భిదాయాతి విపస్సనాదిఞాణప్పభేదాయ భబ్బో. సమ్బోధాయాతి అరియమగ్గాయ. అనుత్తరస్స యోగక్ఖేమస్సాతి అరహత్తం
౨౮. ఇమంయేవ అనుత్తరం ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిన్తి ఇమం పఠమాదిజ్ఝానేహి అసదిసం ఉత్తమం చతుత్థజ్ఝానికం ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిం. పఠమాభినిబ్భిదాతి పఠమో ఞాణభేదో. దుతియాదీసుపి ఏసేవ
౨౯. ఇదమ్పిస్స హోతి చరణస్మిన్తి ఇదమ్పి సీలం అస్స భిక్ఖునో చరణం నామ హోతీతి అత్థో. చరణం నామ బహు అనేకవిధం, సీలాదయో పన్నరసధమ్మా, తత్థ ఇదమ్పి ఏకం చరణన్తి అత్థో. పదత్థో పన చరతి తేన అగతపుబ్బం దిసం గచ్ఛతీతి చరణం. ఏస నయో సబ్బత్థ.
ఇదమ్పిస్స హోతి విజ్జాయాతి ఇదం పుబ్బేనివాసఞాణం తస్స విజ్జా నామ హోతీతి అత్థో. విజ్జా నామ బహు అనేకవిధా, విపస్సనఞాణాదీని అట్ఠ ఞాణాని, తత్థ ఇదమ్పి ఞాణం ఏకా విజ్జాతిపి అత్థో. పదత్థో పన వినివిజ్ఝిత్వా ఏతాయ జానాతీతి విజ్జా. ఏస నయో సబ్బత్థ. విజ్జాసమ్పన్నో ఇతిపీతి తీహి విజ్జాహి విజ్జాసమ్పన్నో ఇతిపి. చరణసమ్పన్నో ఇతిపీతి పఞ్చదసహి ధమ్మేహి చరణసమ్పన్నో ఇతిపి. తదుభయేన పన విజ్జాచరణసమ్పన్నో ఇతిపీతి.
౩౦. సనఙ్కుమారేనాతి సనఙ్కుమారోతి సఞ్జానన్తి. జనేతస్మిన్తి యే గోత్తపటిసారినోతి యే జనేతస్మిం గోత్తం పటిసరన్తి ‘‘అహం గోతమో, అహం కస్సపో’’తి, తేసు లోకే గోత్తపటిసారీసు ఖత్తియో సేట్ఠో. అనుమతా భగవతాతి మమ పఞ్హబ్యాకరణేన సద్ధిం సంసన్దిత్వా దేసితాతి అమ్బట్ఠసుత్తే బుద్ధేన భగవతా ‘‘అహమ్పి, అమ్బట్ఠ, ఏవం వదామి –
‘ఖత్తియో
విజ్జాచరణసమ్పన్నో, సో సేట్ఠో దేవమానుసే’తి’’. (దీ॰ ని॰ ౧.౨౭౭) –
ఏవం భాసన్తేన అనుఞ్ఞాతా అనుమోదితా. సాధు సాధు ఆనన్దాతి, భగవా కిర ఆదితో పట్ఠాయ నిద్దం అనోక్కమన్తోవ ఇమం సుత్తం సుత్వా ఆనన్దేన సేఖపటిపదాయ కూటం గహితన్తి ఞత్వా ఉట్ఠాయ పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసిన్నో సాధుకారం అదాసి. ఏత్తావతా చ పన ఇదం సుత్తం జినభాసితం నామ జాతం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
సేఖసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౪. పోతలియసుత్తవణ్ణనా
౩౧. ఏవం మే సుతన్తి పోతలియసుత్తం. తత్థ అఙ్గుత్తరాపేసూతి అఙ్గాయేవ సో జనపదో, మహియా పనస్స ఉత్తరేన యా ఆపో, తాసం అవిదూరత్తా ఉత్తరాపోతిపి వుచ్చతి. కతరమహియా ఉత్తరేన యా ఆపోతి, మహామహియా. తత్థాయం ఆవిభావకథా – అయం కిర జమ్బుదీపో
తత్థ సుదస్సనకూటం సోవణ్ణమయం ద్వియోజనసతుబ్బేధం అన్తోవఙ్కం కాకముఖసణ్ఠానం తమేవ సరం పటిచ్ఛాదేత్వా ఠితం. చిత్రకూటం సబ్బరతనమయం. కాళకూటం అఞ్జనమయం. గన్ధమాదనకూటం సానుమయం అబ్భన్తరే ముగ్గవణ్ణం, మూలగన్ధో సారగన్ధో ఫేగ్గుగన్ధో తచగన్ధో పపటికగన్ధో రసగన్ధో పత్తగన్ధో పుప్ఫగన్ధో ఫలగన్ధో గన్ధగన్ధోతి ఇమేహి దసహి గన్ధేహి ఉస్సన్నం నానప్పకారఓసధసఞ్ఛన్నం, కాళపక్ఖఉపోసథదివసే ఆదిత్తమివ అఙ్గారం జలన్తం తిట్ఠతి. కేలాసకూటం రజతమయం. సబ్బాని సుదస్సనేన సమానుబ్బేధసణ్ఠానాని, తమేవ సరం పటిచ్ఛాదేత్వా ఠితాని. తాని సబ్బాని
తత్థ
తస్స చతూసు పస్సేసు సీహముఖం హత్థిముఖం అస్సముఖం ఉసభముఖన్తి చత్తారి ముఖాని హోన్తి, యేహి చతస్సో నదియో సన్దన్తి. సీహముఖేన నిక్ఖన్తనదీతీరే సీహా బహుతరా హోన్తి. హత్థిముఖాదీహి హత్థిఅస్సఉసభా. పురత్థిమదిసతో నిక్ఖన్తనదీ అనోతత్తం తిక్ఖత్తుం పదక్ఖిణం కత్వా ఇతరా తిస్సో నదియో అనుపగమ్మ
ఆపణం నామాతి తస్మిం కిర నిగమే వీసతి ఆపణముఖసహస్సాని విభత్తాని అహేసుం. ఇతి సో ఆపణానం ఉస్సన్నత్తా ఆపణన్త్వేవ సఙ్ఖం గతో. తస్స చ నిగమస్స అవిదూరే నదీతీరే ఘనచ్ఛాయో రమణీయో భూమిభాగో మహావనసణ్డో, తస్మిం భగవా విహరతి. తేనేవేత్థ వసనట్ఠానం న నియామితన్తి వేదితబ్బం. యేనఞ్ఞతరో వనసణ్డో తేనుపసఙ్కమీతి పోతలియోపి ఖో గహపతీతి పోతలియోతి ఏవంనామకో గహపతి. సమ్పన్ననివాసనపావురణోతి పరిపుణ్ణనివాసనపావురణో ఛత్తుపాహనాహీతి ఛత్తం గహేత్వా ఉపాహనా ఆరుయ్హాతి అత్థో. ఆసనానీతి పల్లఙ్కపీఠపలాలపీఠకాదీని. అన్తమసో సాఖాభఙ్గమ్పి హి ఆసనన్తేవ వుచ్చతి. గహపతివాదేనాతి గహపతీతి ఇమినా వచనేన. సముదాచరతీతి వోహరతి.
భగవన్తం ఏతదవోచాతి తతియం గహపతీతి వచనం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో భగవన్తమేతం ‘‘తయిదం, భో, గోతమా’’తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ నచ్ఛన్నన్తి న అనుచ్ఛవికం. నప్పతిరూపన్తి న సారుప్పం. ఆకారాతిఆదీని సబ్బానేవ కారణవేవచనాని. దీఘదసవత్థధారణ-కేసమస్సునఖఠపనాదీని హి సబ్బానేవ గిహిబ్యఞ్జనాని తస్స గిహిభావం పాకటం కరోన్తీతి ఆకారా, గిహిసణ్ఠానేన సణ్ఠితత్తా లిఙ్గా, గిహిభావస్స సఞ్జానననిమిత్తతాయ నిమిత్తాతి వుత్తా. యథా తం గహపతిస్సాతి యథా గహపతిస్స ఆకారలిఙ్గనిమిత్తా భవేయ్యుం, తథేవ తుయ్హం. తేన తాహం ఏవం సముదాచరామీతి దస్సేతి. అథ సో యేన కారణేన గహపతివాదం నాధివాసేతి, తం పకాసేన్తో ‘‘తథా హి పన మే’’తిఆదిమాహ.
నియ్యాతన్తి నియ్యాతితం. అనోవాదీ అనుపవాదీతి ‘‘తాతా, కసథ, వపథ, వణిప్పథం పయోజేథా’’తిఆదినా హి నయేన ఓవదన్తో ఓవాదీ నామ హోతి. ‘‘తుమ్హే న కసథ, న వపథ, న వణిప్పథం పయోజేథ, కథం జీవిస్సథ, పుత్తదారం వా భరిస్సథా’’తిఆదినా నయేన పన ఉపవదన్తో ఉపవాదీ నామ హోతి. అహం పన ఉభయమ్పి తం న కరోమి. తేనాహం తత్థ అనోవాదీ అనుపవాదీతి దస్సేతి. ఘాసచ్ఛాదనపరమో విహరామీతి ఘాసమత్తఞ్చేవ అచ్ఛాదనమత్తఞ్చ పరమం కత్వా విహరామి, తతో పరం నత్థి, న చ పత్థేమీతి దీపేతి.
౩౨. గిద్ధిలోభో పహాతబ్బోతి గేధభూతో లోభో పహాతబ్బో. అనిన్దారోసన్తి అనిన్దాభూతం అఘట్టనం. నిన్దారోసోతి నిన్దాఘట్టనా. వోహారసముచ్ఛేదాయాతి ఏత్థ వోహారోతి బ్యవహారవోహారోపి పణ్ణత్తిపి వచనమ్పి చేతనాపి. తత్థ –
‘‘యో
ఏవం వాసేట్ఠ జానాహి, వాణిజో సో న బ్రాహ్మణో’’తి. (మ॰ ని॰ ౨.౪౫౭) –
అయం బ్యవహారవోహారో నామ. ‘‘సఙ్ఖా సమఞ్ఞా పఞ్ఞత్తి వోహారో’’తి (ధ॰ స॰ ౧౩౧౩-౧౩౧౫) అయం పణ్ణత్తివోహారో నామ. ‘‘తథా తథా వోహరతి అపరామస’’న్తి (మ॰ ని॰ ౩.౩౩౨) అయం వచనవోహారో నామ. ‘‘అట్ఠ అరియవోహారా అట్ఠ అనరియవోహరా’’తి (అ॰ ని॰ ౮.౬౭) అయం చేతనావోహారో నామ, అయమిధాధిప్పేతో. యస్మా వా పబ్బజితకాలతో పట్ఠాయ గిహీతి చేతనా నత్థి, సమణోతి చేతనా హోతి. గిహీతి వచనం నత్థి, సమణోతి వచనం హోతి. గిహీతి పణ్ణత్తి నత్థి, సమణోతి పణ్ణత్తి హోతి. గిహీతి బ్యవహారో నత్థి, సమణోతి వా పబ్బజితోతి వా బ్యవహారో హోతి. తస్మా సబ్బేపేతే లబ్భన్తి.
౩౩. యేసం ఖో అహం సంయోజనానం హేతు పాణాతిపాతీతి ఏత్థ పాణాతిపాతోవ సంయోజనం. పాణాతిపాతస్సేవ హి హేతు పాణాతిపాతపచ్చయా పాణాతిపాతీ నామ హోతి. పాణాతిపాతానం పన బహుతాయ ‘‘యేసం ఖో అహ’’న్తి వుత్తం. తేసాహం సంయోజనానన్తి తేసం అహం పాణాతిపాతబన్ధనానం. పహానాయ సముచ్ఛేదాయ పటిపన్నోతి ఇమినా అపాణాతిపాతసఙ్ఖాతేన కాయికసీలసంవరేన పహానత్థాయ సముచ్ఛేదనత్థాయ పటిపన్నో. అత్తాపి మం ఉపవదేయ్యాతి కున్థకిపిల్లికమ్పి నామ జీవితా అవోరోపనకసాసనే పబ్బజిత్వా పాణాతిపాతమత్తతోపి ఓరమితుం న సక్కోమి, కిం మయ్హం పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అత్తాపి మం ఉపవదేయ్య. అనువిచ్చాపి మం విఞ్ఞూ గరహేయ్యున్తి ఏవరూపే నామ సాసనే పబ్బజిత్వా పాణాతిపాతమత్తతోపి ఓరమితుం న సక్కోతి, కిం ఏతస్స పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అనువిచ్చ తులయిత్వా పరియోగాహేత్వా అఞ్ఞేపి విఞ్ఞూ పణ్డితా గరహేయ్యుం. ఏతదేవ ఖో పన సంయోజనమేతం నీవరణన్తి దససు సంయోజనేసు పఞ్చసు చ నీవరణేసు అపరియాపన్నమ్పి ‘‘అట్ఠ నీవరణా’’తి దేసనావసేనేతం వుత్తం. వట్టబన్ధనట్ఠేన హి హితపటిచ్ఛాదనట్ఠేన ఆసవాతి పాణాతిపాతకారణా ఏకో అవిజ్జాసవో ఉప్పజ్జతి. విఘాతపరిళాహాతి విఘాతా చ పరిళాహా చ. తత్థ
౩౪-౪౦. అయం పన విసేసో – తేసాహం సంయోజనానం పహానాయాతి ఇమస్మిం పదే ఇమినా దిన్నాదానసఙ్ఖాతేన కాయికసీలసంవరేన, సచ్చవాచాసఙ్ఖాతేన వాచసికసీలసంవరేన, అపిసుణావాచాసఙ్ఖాతేన వాచసికసీలసంవరేన, అగిద్ధిలోభసఙ్ఖాతేన మానసికసీలసంవరేన, అనిన్దారోససఙ్ఖాతేన కాయికవాచసికసీలసంవరేన
అత్తాపి మం ఉపవదేయ్య అనువిచ్చాపి మం విఞ్ఞూ గరహేయ్యున్తి ఇమేసు పన పదేసు తిణసలాకమ్పి నామ ఉపాదాయ అదిన్నం అగ్గహణసాసనే పబ్బజిత్వా అదిన్నాదానమత్తతోపి విరమితుం న సక్కోమి, కిం మయ్హం పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అత్తాపి మం ఉపవదేయ్య. ఏవరూపే నామ సాసనే పబ్బజిత్వా అదిన్నాదానమత్తతోపి ఓరమితుం న సక్కోతి, కిం ఇమస్స పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అనువిచ్చాపి మం విఞ్ఞూ గరహేయ్యుం? హసాపేక్ఖతాయపి నామ దవకమ్యతాయ వా ముసావాదం అకరణసాసనే పబ్బజిత్వా. సబ్బాకారేన పిసుణం అకరణసాసనే నామ పబ్బజిత్వా. అప్పమత్తకమ్పి గిద్ధిలోభం అకరణసాసనే నామ పబ్బజిత్వాపి. కకచేన అఙ్గేసు ఓక్కన్తియమానేసుపి నామ పరేసం నిన్దారోసం అకరణసాసనే పబ్బజిత్వా. ఛిన్నఖాణుకణ్టకాదీసుపి నామ కోధుపాయాసం అకరణసాసనే పబ్బజిత్వా. అధిమానమత్తమ్పి నామ మానం అకరణసాసనే పబ్బజిత్వా అతిమానమత్తమ్పి పజహితుం న సక్కోమి, కిం మయ్హం పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అత్తాపి మం ఉపవదేయ్య. ఏవరూపే నామ సాసనే పబ్బజిత్వా అతిమానమత్తమ్పి పజహితుం న సక్కోతి, కిం ఇమస్స పబ్బజ్జాయాతి ఏవం అనువిచ్చాపి మం విఞ్ఞూ గరహేయ్యున్తి ఏవం సబ్బవారేసు యోజనా కాతబ్బా.
ఆసవాతి ఇమస్మిం పన పదే అదిన్నాదానకారణా కామాసవో
ఇమేసు పన అట్ఠసుపి వారేసు అసమ్మోహత్థం పున అయం సఙ్ఖేపవినిచ్ఛయో – పురిమేసు తావ చతూసు విరమితుం న సక్కోమీతి వత్తబ్బం, పచ్ఛిమేసు పజహితుం న సక్కోమీతి. పాణాతిపాతనిన్దారోసకోధుపాయాసేసు చ ఏకో అవిజ్జాసవోవ హోతి, అదిన్నాదానముసావాదపిసుణావాచాసు కామాసవో దిట్ఠాసవో అవిజ్జాసవో, గిద్ధిలోభే దిట్ఠాసవో అవిజ్జాసవో, అతిమానే భవాసవో అవిజ్జాసవో, అపాణాతిపాతం దిన్నాదానం కాయికం సీలం, అముసా అపిసుణం వాచసికసీలం, ఠపేత్వా అనిన్దారోసం సేసాని తీణి మానసికసీలాని. యస్మా పన కాయేనపి ఘట్టేతి రోసేతి వాచాయపి, తస్మా అనిన్దారోసో ద్వే ఠానాని యాతి, కాయికసీలమ్పి హోతి వాచసికసీలమ్పి. ఏత్తావతా కిం కథితం? పాతిమోక్ఖసంవరసీలం. పాతిమోక్ఖసంవరసీలే ఠితస్స చ భిక్ఖునో పటిసఙ్ఖాపహానవసేన గిహివోహారసముచ్ఛేదో కథితోతి వేదితబ్బో.
కామాదీనవకథావణ్ణనా
౪౨. విత్థారదేసనాయం తమేనం దక్ఖోతి పదస్స ఉపసుమ్భేయ్యాతి ఇమినా సద్ధిం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ఇదం వుత్తం హోతి, తమేనం కుక్కురం ఉపసుమ్భేయ్య, తస్స సమీపే ఖిపేయ్యాతి అత్థో. అట్ఠికఙ్కలన్తి ఉరట్ఠిం వా పిట్ఠికణ్టకం వా సీసట్ఠిం వా. తఞ్హి నిమ్మంసత్తా కఙ్కలన్తి వుచ్చతి. సునిక్కన్తం నిక్కన్తన్తి యథా సునిక్కన్తం హోతి, ఏవం నిక్కన్తం నిల్లిఖితం, యదేత్థ అల్లీనమంసం అత్థి, తం సబ్బం నిల్లిఖిత్వా అట్ఠిమత్తమేవ కతన్తి అత్థో. తేనేవాహ ‘‘నిమ్మంస’’న్తి. లోహితం పన మక్ఖిత్వా తిట్ఠతి, తేన వుత్తం ‘‘లోహితమక్ఖిత’’న్తి.
బహుదుక్ఖా బహుపాయాసాతి దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికేహి దుక్ఖేహి బహుదుక్ఖా, ఉపాయాససంకిలేసేహి బహుపాయాసా. యాయం ఉపేక్ఖా నానత్తా నానత్తసితాతి యా అయం పఞ్చకామగుణారమ్మణవసేన నానాసభావా, తానేవ ఏకత్తా ఏకత్తసితాతి చతుత్థజ్ఝానుపేక్ఖా, సా హి దివసమ్పి ఏకస్మిం ఆరమ్మణే ఉప్పజ్జనతో ఏకసభావా, తదేవ ఏకం ఆరమ్మణం నిస్సితత్తా ఏకత్తసితా నామ. యత్థ సబ్బసో లోకామిసూపాదానా అపరిసేసా నిరుజ్ఝన్తీతి యత్థ చతుత్థజ్ఝానుపేక్ఖాయం యం ఉపేక్ఖం ఆగమ్మ యం పటిచ్చ సబ్బేన సబ్బం అపరిసేసా లోకామిససఙ్ఖాతా పఞ్చకామగుణామిసా నిరుజ్ఝన్తి. పఞ్చకామగుణామిసాతి చ కామగుణారమ్మణఛన్దరాగా, గహణట్ఠేన తేయేవ చ ఉపాదానాతిపి వుత్తా. తమేవూపేక్ఖం భావేతీతి తం లోకామిసూపాదానానం పటిపక్ఖభూతం చతుత్థజ్ఝానుపేక్ఖమేవ వడ్ఢేతి.
౪౩. ఉడ్డీయేయ్యాతి అనుపతిత్వాతి అనుబన్ధిత్వా. వితచ్ఛేయ్యున్తి ముఖతుణ్డకేన డంసన్తా తచ్ఛేయ్యుం. విస్సజ్జేయ్యున్తి మంసపేసిం నఖేహి కడ్ఢిత్వా పాతేయ్యుం.
౪౭. యానం వా పోరిసేయ్యన్తి పురిసానుచ్ఛవికం యానం. పవరమణికుణ్డలన్తి నానప్పకారం ఉత్తమమణిఞ్చ కుణ్డలఞ్చ. సాని హరన్తీతి అత్తనో భణ్డకాని గణ్హన్తి.
౪౮. సమ్పన్నఫలన్తి మధురఫలం. ఉపపన్నఫలన్తి ఫలూపపన్నం బహుఫలం.
౪౯. అనుత్తరన్తి ఉత్తమం పభస్సరం నిరుపక్కిలేసం.
౫౦. ఆరకా అహం, భన్తేతి పథవితో నభం వియ సముద్దస్స ఓరిమతీరతో పరతీరం వియ చ సువిదూరవిదూరే అహం. అనాజానీయేతి గిహివోహారసముచ్ఛేదనస్స కారణం అజాననకే. ఆజానీయభోజనన్తి కారణం జానన్తేహి భుఞ్జితబ్బం భోజనం. అనాజానీయభోజనన్తి కారణం అజానన్తేహి భుఞ్జితబ్బం భోజనం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
పోతలియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౫. జీవకసుత్తవణ్ణనా
౫౧. ఏవం మే సుతన్తి జీవకసుత్తం. తత్థ జీవకస్స కోమారభచ్చస్స అమ్బవనేతి ఏత్థ జీవతీతి జీవకో. కుమారేన భతోతి కోమారభచ్చో. యథాహ ‘‘కిం ఏతం భణే కాకేహి సమ్పరికిణ్ణన్తి? దారకో దేవాతి. జీవతి భణేతి? జీవతి దేవాతి. తేన హి భణే తం దారకం అమ్హాకం అన్తేపురం నేత్వా ధాతీనం దేథ పోసేతున్తి. తస్స జీవతీతి జీవకోతి నామం అకంసు, కుమారేన పోసాపితోతి కోమారభచ్చోతి నామం అకంసూ’’తి (మహావ॰ ౩౨౮). అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారేన పన జీవకవత్థు ఖన్ధకే ఆగతమేవ. వినిచ్ఛయకథాపిస్స సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ వుత్తా.
అయం పన జీవకో ఏకస్మిం సమయే భగవతో దోసాభిసన్నం కాయం విరేచేత్వా సీవేయ్యకం దుస్సయుగం దత్వా వత్థానుమోదనపరియోసానే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ చిన్తేసి – ‘‘మయా దివసస్స ద్వత్తిక్ఖత్తుం బుద్ధుపట్ఠానం గన్తబ్బం, ఇదఞ్చ వేళువనం అతిదూరే, మయ్హం ఉయ్యానం అమ్బవనం ఆసన్నతరం, యంనూనాహమేత్థ భగవతో విహారం కారేయ్య’’న్తి. సో
ఆరభన్తీతి ఘాతేన్తి. ఉద్దిస్సకతన్తి ఉద్దిసిత్వా కతం. పటిచ్చకమ్మన్తి అత్తానం పటిచ్చ కతం. అథ వా పటిచ్చకమ్మన్తి నిమిత్తకమ్మస్సేతం అధివచనం, తం పటిచ్చ కమ్మమేత్థ అత్థీతి మంసం ‘‘పటిచ్చకమ్మ’’న్తి వుత్తం హోతి యో ఏవరూపం మంసం పరిభుఞ్జతి, సోపి తస్స కమ్మస్స దాయాదో హోతి, వధకస్స వియ తస్సాపి పాణఘాతకమ్మం హోతీతి తేసం లద్ధి. ధమ్మస్స చానుధమ్మం బ్యాకరోన్తీతి భగవతా వుత్తకారణస్స అనుకారణం కథేన్తి. ఏత్థ చ కారణం నామ తికోటిపరిసుద్ధమచ్ఛమంసపరిభోగో, అనుకారణం నామ మహాజనస్స తథా బ్యాకరణం. యస్మా పన సహధమ్మికో వాదానువాదోతి పరేహి వుత్తకారణేన సకారణో హుత్వా తుమ్హాకం వాదో వా అనువాదో వా విఞ్ఞూహి గరహితబ్బకారణం కోచి అప్పమత్తకోపి కిం న ఆగచ్ఛతి అబ్భాచిక్ఖన్తీతి అభిభవిత్వా ఆచిక్ఖన్తి.
౫౨. ఠానేహీతి కారణేహి. దిట్ఠాదీసు దిట్ఠం నామ భిక్ఖూనం అత్థాయ మిగమచ్ఛే వధిత్వా గయ్హమానం దిట్ఠం. సుతం నామ భిక్ఖూనం అత్థాయ మిగమచ్ఛే వధిత్వా గహితన్తి సుతం. పరిసఙ్కితం నామ దిట్ఠపరిసఙ్కితం సుతపరిసఙ్కితం తదుభయవిముత్తపరిసఙ్కితన్తి తివిధం హోతి.
తత్రాయం సబ్బసఙ్గాహకవినిచ్ఛయో – ఇధ భిక్ఖూ పస్సన్తి మనుస్సే జాలవాగురాదిహత్థే గామతో వా నిక్ఖమన్తే అరఞ్ఞే వా విచరన్తే. దుతియదివసే చ నేసం తం గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠానం సమచ్ఛమంసం పిణ్డపాతం అభిహరన్తి. తే తేన దిట్ఠేన పరిసఙ్కన్తి ‘‘భిక్ఖూనం ను ఖో అత్థాయ కత’’న్తి, ఇదం దిట్ఠపరిసఙ్కితం నామ, ఏతం గహేతుం న వట్టతి. యం ఏవం అపరిసఙ్కితం, తం వట్టతి. సచే పన తే మనుస్సా ‘‘కస్మా, భన్తే, న గణ్హథా’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘నయిదం, భన్తే, భిక్ఖూనం అత్థాయ కతం, అమ్హేహి అత్తనో అత్థాయ వా రాజయుత్తాదీనం అత్థాయ వా కత’’న్తి వదన్తి, కప్పతి.
న హేవ ఖో భిక్ఖూ పస్సన్తి, అపిచ సుణన్తి ‘‘మనుస్సా కిర జాలవాగురాదిహత్థా గామతో వా నిక్ఖమన్తి అరఞ్ఞే వా విచరన్తీ’’తి. దుతియదివసే చ నేసం తం గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠానం సమచ్ఛమంసం పిణ్డపాతం అభిహరన్తి. తే తేన సుతేన పరిసఙ్కన్తి ‘‘భిక్ఖూనం ను ఖో అత్థాయ కత’’న్తి, ఇదం సుతపరిసఙ్కితం నామ, ఏతం గహేతుం న వట్టతి. యం ఏవం అపరిసఙ్కితం, తం వట్టతి. సచే పన తే మనుస్సా ‘‘కస్మా, భన్తే, న గణ్హథా’’తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా ‘‘నయిదం, భన్తే, భిక్ఖూనం అత్థాయ కతం, అమ్హేహి
న హేవ ఖో పన పస్సన్తి న సుణన్తి, అపిచ తేసం గామం పిణ్డాయ పవిట్ఠానం పత్తం గహేత్వా తదుభయవిముత్తపరిసఙ్కితం నామ. ఏతమ్పి గహేతుం న వట్టతి. యం ఏవం అపరిసఙ్కితం, తం వట్టతి
మతానం పేతకిచ్చత్థాయ మఙ్గలాదీనం వా అత్థాయ కతేపి ఏసేవ నయో. యం యఞ్హి భిక్ఖూనంయేవ అత్థాయ అకతం, యత్థ చ నిబ్బేమతికా హోన్తి, తం సబ్బం కప్పతి. సచే పన ఏకస్మిం విహారే భిక్ఖూ ఉద్దిస్స కతం హోతి, తే చ అత్తనో అత్థాయ కతభావం న జానన్తి, అఞ్ఞే జానన్తి. యే జానన్తి, తేసం న వట్టతి, ఇతరేసం వట్టతి. అఞ్ఞే న జానన్తి, తేయేవ జానన్తి, తేసంయేవ న వట్టతి, అఞ్ఞేసం వట్టతి. తేపి ‘‘అమ్హాకం అత్థాయ కతం’’తి జానన్తి అఞ్ఞేపి ‘‘ఏతేసం అత్థాయ కత’’న్తి జానన్తి, సబ్బేసమ్పి తం న వట్టతి. సబ్బే న జానన్తి, సబ్బేసం వట్టతి. పఞ్చసు హి సహధమ్మికేసు యస్స కస్సచి వా అత్థాయ ఉద్దిస్స కతం సబ్బేసం న కప్పతి.
సచే పన కోచి ఏకం భిక్ఖుం ఉద్దిస్స పాణం వధిత్వా తస్స పత్తం పూరేత్వా దేతి, సో చే అత్తనో అత్థాయ కతభావం జానంయేవ గహేత్వా అఞ్ఞస్స భిక్ఖునో దేతి, సో తస్స సద్ధాయ పరిభుఞ్జతి. కస్సాపత్తీతి? ద్విన్నమ్పి అనాపత్తి. యఞ్హి ఉద్దిస్స
అదిట్ఠన్తి అసుతన్తి భిక్ఖూనం అత్థాయ వధిత్వా గహితన్తి అసుతం. అపరిసఙ్కితన్తి దిట్ఠపరిసఙ్కితాదివసేన అపరిసఙ్కితం. పరిభోగన్తి వదామీతి ఇమేహి తీహి కారణేహి పరిసుద్ధం తికోటిపరిసుద్ధం నామ హోతి, తస్స పరిభోగో అరఞ్ఞే జాతసూపేయ్యసాకపరిభోగసదిసో హోతి, తథారూపం పరిభుఞ్జన్తస్స మేత్తావిహారిస్స
౫౩. ఇదాని తాదిసస్స పరిభోగే మేత్తావిహారినోపి అనవజ్జతం దస్సేతుం ఇధ, జీవక, భిక్ఖూతిఆదిమాహ. తత్థ కిఞ్చాపి అనియమేత్వా భిక్ఖూతి వుత్తం, అథ ఖో అత్తానమేవ సన్ధాయ ఏతం వుత్తన్తి వేదితబ్బం. భగవతా హి మహావచ్ఛగోత్తసుత్తే, చఙ్కీసుత్తే, ఇమస్మిం సుత్తేతి తీసు ఠానేసు అత్తానంయేవ సన్ధాయ దేసనా కతా. పణీతేన పిణ్డపాతేనాతి హేట్ఠా అనఙ్గణసుత్తే యో కోచి మహగ్ఘో పిణ్డపాతో పణీతపిణ్డపాతోతి అధిప్పేతో, ఇధ పన మంసూపసేచనోవ అధిప్పేతో. అగథితోతి తణ్హాయ అగథితో. అముచ్ఛితోతి తణ్హాముచ్ఛనాయ అముచ్ఛితో. అనజ్ఝోపన్నోతి న అధిఓపన్నో, సబ్బం ఆలుమ్పిత్వా ఏకప్పహారేనేవ గిలితుకామో కాకో వియ న హోతీతి అత్థో. ఆదీనవదస్సావీతి ఏకరత్తివాసేన ఉదరపటలం పవిసిత్వా నవహి వణముఖేహి నిక్ఖమిస్సతీతిఆదినా నయేన ఆదీనవం పస్సన్తో. నిస్సరణపఞ్ఞో పరిభుఞ్జతీతి ఇదమత్థమాహారపరిభోగోతి పఞ్ఞాయ పరిచ్ఛిన్దిత్వా పరిభుఞ్జతి. అత్తబ్యాబాధాయ వా చేతేతీతి అత్తదుక్ఖాయ వా చితేతి. సుతమేతన్తి సుతం మయా ఏతం పుబ్బే, ఏతం మయ్హం సవనమత్తమేవాతి దస్సేతి. సచే ఖో తే, జీవక, ఇదం సన్ధాయ భాసితన్తి, జీవక, మహాబ్రహ్మునా విక్ఖమ్భనప్పహానేన బ్యాపాదాదయో పహీనా, తేన సో మేత్తావిహారీ మయ్హం సముచ్ఛేదప్పహానేన, సచే తే ఇదం సన్ధాయ భాసితం, ఏవం సన్తే తవ ఇదం వచనం అనుజానామీతి అత్థో. సో సమ్పటిచ్ఛి.
౫౪. అథస్స భగవా సేసబ్రహ్మవిహారవసేనాపి ఉత్తరి దేసనం వడ్ఢేన్తో ‘‘ఇధ, జీవక, భిక్ఖూ’’తిఆదిమాహ. తం ఉత్తానత్థమేవ.
౫౫. యో ఖో జీవకాతి అయం పాటిఏక్కో అనుసన్ధి. ఇమస్మిఞ్హి ఠానే భగవా ద్వారం థకేతి, సత్తానుద్దయం దస్సేతి. సచే హి కస్సచి ఏవమస్స ‘‘ఏకం రసపిణ్డపాతం దత్వా కప్పసతసహస్సం
తత్థ ఇమినా పఠమేన ఠానేనాతి ఇమినా ఆణత్తిమత్తేనేవ తావ పఠమేన కారణేన. గలప్పవేధకేనాతి యోత్తేన గలే బన్ధిత్వా కడ్ఢితో గలేన పవేధేన్తేన. ఆరభియమానోతి మారియమానో. అకప్పియేన ఆసాదేతీతి అచ్ఛమంసం సూకరమంసన్తి, దీపిమంసం వా మిగమంసన్తి ఖాదాపేత్వా – ‘‘త్వం కిం సమణో నామ, అకప్పియమంసం తే ఖాదిత’’న్తి ఘట్టేతి. యే పన దుబ్భిక్ఖాదీసు వా బ్యాధినిగ్గహణత్థం వా ‘‘అచ్ఛమంసం నామ సూకరమంససదిసం, దీపిమంసం మిగమంససదిస’’న్తి జానన్తా ‘‘సూకరమంసం ఇదం, మిగమంసం ఇద’’న్తి వత్వా హితజ్ఝాసయేన ఖాదాపేన్తి, న తే సన్ధాయేతం వుత్తం. తేసఞ్హి బహుపుఞ్ఞమేవ హోతి. ఏసాహం, భన్తే, భగవన్తం సరణం గచ్ఛామి ధమ్మఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చాతి అయం ఆగతఫలో విఞ్ఞాతసాసనో దిట్ఠసచ్చో అరియసావకో. ఇమం పన ధమ్మదేసనం ఓగాహన్తో పసాదం ఉప్పాదేత్వా ధమ్మకథాయ థుతిం కరోన్తో ఏవమాహ. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
జీవకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౬. ఉపాలిసుత్తవణ్ణనా
౫౬. ఏవం మే సుతన్తి ఉపాలిసుత్తం. తత్థ నాళన్దాయన్తి నాలన్దాతి ఏవంనామకే నగరే తం నగరం గోచరగామం కత్వా. పావారికమ్బవనేతి దుస్సపావారికసేట్ఠినో అమ్బవనే. తం కిర తస్స ఉయ్యానం అహోసి, సో భగవతో ధమ్మదేసనం సుత్వా భగవతి పసన్నో తస్మిం ఉయ్యానే కుటిలేణమణ్డపాదిపటిమణ్డితం భగవతో విహారం కత్వా నియ్యాదేసి, సో విహారో జీవకమ్బవనం వియ పావారికమ్బవనన్తేవ సఙ్ఖం గతో. తస్మిం పావారికమ్బవనే విహరతీతి అత్థో. దీఘతపస్సీతి దీఘత్తా ఏవంలద్ధనామో. పిణ్డపాతపటిక్కన్తోతి పిణ్డపాతతో పటిక్కన్తో. సాసనే వియ కిం పన బాహిరాయతనే పిణ్డపాతోతి వోహారో అత్థీతి, నత్థి.
పఞ్ఞపేతీతి దస్సేతి ఠపేతి. దణ్డాని పఞ్ఞపేతీతి ఇదం నిగణ్ఠసమయేన పుచ్ఛన్తో ఆహ. కాయదణ్డం వచీదణ్డం మనోదణ్డన్తి ఏత్థ పురిమదణ్డద్వయం తే అచిత్తకం పయ్యపేన్తి. యథా కిర వాతే వాయన్తే సాఖా చలతి, ఉదకం
తత్థ కథావత్థుస్మిన్తి ఏత్థ కథాయేవ కథావత్థు. కథాయం పతిట్ఠపేసీతి అత్థో. కస్మా పన భగవా ఏవమకాసి? పస్సతి హి భగవా ‘‘అయం ఇమం కథం ఆదాయ గన్త్వా అత్తనో సత్థు మహానిగణ్ఠస్స ఆరోచేస్సతి, తాసఞ్చ పరిసతి, ఉపాలి గహపతి నిసిన్నో, సో ఇమం కథం సుత్వా మమ వాదం ఆరోపేతుం ఆగమిస్సతి, తస్సాహం ధమ్మం దేసేస్సామి, సో తిక్ఖత్తుం సరణం గమిస్సతి, అథస్స చత్తారి సచ్చాని పకాసేస్సామి, సో సచ్చపకాసనావసానే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహిస్సతి, పరేసం సఙ్గహత్థమేవ హి మయా పారమియో పూరితా’’తి. ఇమమత్థం పస్సన్తో ఏవమకాసి.
౫౭. కమ్మాని పఞ్ఞపేసీతి ఇదం నిగణ్ఠో బుద్ధసమయేన పుచ్ఛన్తో ఆహ. కాయకమ్మం వచీకమ్మం మనోకమ్మన్తి ఏత్థ కాయద్వారే ఆదానగహణముఞ్చనచోపనపత్తా అట్ఠకామావచరకుసలచేతనా ద్వాదసాకుసలచేతనాతి వీసతిచేతనా కాయకమ్మం నామ. కాయద్వారే ఆదానాదీని అపత్వా వచీద్వారే వచనభేదం పాపయమానా ఉప్పన్నా తాయేవ వీసతిచేతనా వచీకమ్మం నామ. ఉభయద్వారే చోపనం అప్పత్వా మనోద్వారే ఉప్పన్నా ఏకూనతింసకుసలాకుసలచేతనా మనోకమ్మం నామ. అపిచ సఙ్ఖేపతో తివిధం కాయదుచ్చరితం కాయకమ్మం నామ, చతుబ్బిధం వచీదుచ్చరితం వచీకమ్మం నామ, తివిధం మనోదుచ్చరితం మనోకమ్మం నామ. ఇమస్మిఞ్చ సుత్తే కమ్మం ధురం, అనన్తరసుత్తే
ఏత్థ చ అకుసలం పత్వా కాయకమ్మం వచీకమ్మం మహన్తన్తి వదన్తో న కిలమతి, కుసలం పత్వా మనోకమ్మం. తథా హి మాతుఘాతాదీని చత్తారి కమ్మాని కాయేనేవ ఉపక్కమిత్వా కాయేనేవ కరోతి, నిరయే కప్పట్ఠికసఙ్ఘభేదకమ్మం వచీద్వారేన కరోతి. ఏవం అకుసలం పత్వా కాయకమ్మం వచీకమ్మం మహన్తన్తి వదన్తో న కిలమతి నామ. ఏకా పన ఝానచేతనా చతురాసీతికప్పసహస్సాని సగ్గసమ్పత్తిం ఆవహతి, ఏకా మగ్గచేతనా సబ్బాకుసలం సముగ్ఘాతేత్వా అరహత్తం గణ్హాపేతి. ఏవం కుసలం పత్వా మనోకమ్మం మహన్తన్తి వదన్తో న కిలమతి నామ. ఇమస్మిం పన ఠానే భగవా అకుసలం పత్వా మనోకమ్మం మహాసావజ్జం వదమానో నియతమిచ్ఛాదిట్ఠిం సన్ధాయ వదతి. తేనేవాహ – ‘‘నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకధమ్మమ్పి సమనుపస్సామి, యం ఏవం మహాసావజ్జం, యథయిదం, భిక్ఖవే, మిచ్ఛాదిట్ఠి. మిచ్ఛాదిట్ఠిపరమాని, భిక్ఖవే, మహాసావజ్జానీ’’తి (అ॰ ని॰ ౧.౩౧౦).
ఇదాని
౫౮. బాలకినియాతి ఉపాలిస్స కిర బాలకలోణకారగామో నామ అత్థి, తతో ఆయం గహేత్వా మనుస్సా ఆగతా, సో ‘‘ఏథ భణే, అమ్హాకం సత్థారం మహానిగణ్ఠం పస్సిస్సామా’’తి తాయ పరిసాయ పరివుతో తత్థ అగమాసి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘బాలకినియా పరిసాయా’’తి, బాలకగామవాసినియాతి అత్థో. ఉపాలిపముఖాయాతి ఉపాలిజేట్ఠకాయ. అపిచ బాలకినియాతి బాలవతియా బాలుస్సన్నాయాతిపి అత్థో. ఉపాలిపముఖాయాతి ఉపాలిగహపతియేవ తత్థ థోకం సప్పఞ్ఞో, సో తస్సా పముఖో జేట్ఠకో. తేనాపి వుత్తం ‘‘ఉపాలిపముఖాయా’’తి. హన్దాతి వచసాయత్థే నిపాతో. ఛవోతి లామకో. ఓళారికస్సాతి మహన్తస్స ఉపనిధాయాతి ఉపనిక్ఖిపిత్వా. ఇదం వుత్తం హోతి, కాయదణ్డస్స సన్తికే నిక్ఖిపిత్వా ‘‘అయం ను ఖో మహన్తో, అయం మహన్తో’’తి ఏవం ఓలోకియమానో ఛవో మనోదణ్డో కిం సోభతి, కుతో సోభిస్సతి, న సోభతి, ఉపనిక్ఖేపమత్తమ్పి నప్పహోతీతి దీపేతి. సాధు సాధు, భన్తే, తపస్సీతి దీఘతపస్సిస్స సాధుకారం దేన్తో, భన్తేతి నాటపుత్తమాలపతి.
౬౦. న ఖో మేతం, భన్తే, రుచ్చతీతి, భన్తే, ఏతం మయ్హం న రుచ్చతి. మాయావీతి మాయాకారో. ఆవట్టనిమాయన్తి ఆవట్టేత్వా గహణమాయం. ఆవట్టేతీతి ఆవట్టేత్వా పరిక్ఖిపిత్వా గణ్హాతి. గచ్ఛ త్వం గహపతీతి కస్మా మహానిగణ్ఠో గహపతిం యావతతియం పహిణతియేవ? దీఘతపస్సీ పన పటిబాహతేవ? మహానిగణ్ఠేన హి భగవతా సద్ధిం ఏకం నగరం ఉపనిస్సాయ విహరన్తేనపి న భగవా దిట్ఠపుబ్బో. యో హి సత్థువాదపటిఞ్ఞో హోతి, సో తం పటిఞ్ఞం అప్పహాయ బుద్ధదస్సనే అభబ్బో. తస్మా ఏస బుద్ధదస్సనస్స అలద్ధపుబ్బత్తా దసబలస్స దస్సనసమ్పత్తిఞ్చ నియ్యానికకథాభావఞ్చ అజానన్తో యావతతియం పహిణతేవ. దీఘతపస్సీ పన కాలేన కాలం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా తిట్ఠతిపి నిసీదతిపి పఞ్హమ్పి పుచ్ఛతి, సో తథాగతస్స దస్సనసమ్పత్తిమ్పి నియ్యానికకథాభావమ్పి జానాతి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయం గహపతి పణ్డితో, సమణస్స గోతమస్స సన్తికే గన్త్వా దస్సనేపి పసీదేయ్య, నియ్యానికకథం సుత్వాపి పసీదేయ్య. తతో న పున అమ్హాకం సన్తికం ఆగచ్ఛేయ్యా’’తి. తస్మా యావతతియం పటిబాహతేవ.
అభివాదేత్వాతి ఆగమా ను ఖ్విధాతి ఆగమా ను ఖో ఇధ.
౬౧. సాధు సాధు, భన్తే, తపస్సీతి దీఘతపస్సిస్స సాధుకారం దేన్తో, భన్తేతి, భగవన్తం ఆలపతి. సచ్చే పతిట్ఠాయాతి థుసరాసిమ్హి ఆకోటితఖాణుకో వియ అచలన్తో వచీసచ్చే పతిట్ఠహిత్వా. సియా నోతి భవేయ్య అమ్హాకం.
౬౨. ఇధాతి అస్సాతి భవేయ్య. సీతోదకపటిక్ఖిత్తోతి నిగణ్ఠా సత్తసఞ్ఞాయ సీతోదకం పటిక్ఖిపన్తి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. మనోసత్తా నామ దేవాతి మనమ్హి సత్తా లగ్గా లగితా. మనోపటిబద్ధోతి యస్మా మనమ్హి పటిబద్ధో హుత్వా కాలఙ్కరోతి, తస్మా మనోసత్తేసు దేవేసు ఉపపజ్జతీతి దస్సేతి. తస్స హి పిత్తజరరోగో భవిస్సతి. తేనస్స ఉణ్హోదకం పివితుం వా హత్థపాదాదిధోవనత్థాయ వా గత్తపరిసిఞ్చనత్థాయ వా ఉపనేతుం న వట్టతి, రోగో బలవతరో హోతి. సీతోదకం వట్టతి, రోగం వూపసమేతి. అయం పన ఉణ్హోదకమేవ పటిసేవతి, తం అలభమానో ఓదనకఞ్జికం పటిసేవతి. చిత్తేన పన సీతోదకం పాతుకామో చ పరిభుఞ్జితుకామో చ హోతి. తేనస్స మనోదణ్డో తత్థేవ భిజ్జతి. సో కాయదణ్డం వచీదణ్డం రక్ఖామీతి సీతోదకం పాతుకామో వా పరిభుఞ్జితుకామో వా సీతోదకమేవ దేథాతి వత్తుం న విసహతి. తస్స ఏవం రక్ఖితాపి కాయదణ్డవచీదణ్డా చుతిం వా పటిసన్ధిం వా ఆకడ్ఢితుం న సక్కోన్తి. మనోదణ్డో పన భిన్నోపి చుతిమ్పి పటిసన్ధిమ్పి ఆకడ్ఢతియేవ. ఇతి నం భగవా దుబ్బలకాయదణ్డవచీదణ్డా ఛవా లామకా, మనోదణ్డోవ బలవా మహన్తోతి వదాపేసి.
తస్సపి ఉపాసకస్స ఏతదహోసి. ‘‘ముచ్ఛావసేన అసఞ్ఞిభూతానఞ్హి సత్తాహమ్పి అస్సాసపస్సాసా నప్పవత్తన్తి, చిత్తసన్తతిపవత్తిమత్తేనేవ పన తే మతాతి న వుచ్చన్తి. యదా నేసం చిత్తం నప్పవత్తతి, తదా ‘మతా ఏతే నీహరిత్వా తే ఝాపేథా’తి వత్తబ్బతం ఆపజ్జన్తి. కాయదణ్డో నిరీహో అబ్యాపారో, తథా
న ఖో తే సన్ధియతీతి న ఖో తే ఘటియతి. పురిమేన వా పచ్ఛిమన్తి ‘‘కాయదణ్డో మహన్తో’’తి ఇమినా పురిమేన వచనేన ఇదాని ‘‘మనోదణ్డో మహన్తో’’తి ఇదం వచనం. పచ్ఛిమేన వా పురిమన్తి తేన వా పచ్ఛిమేన అదుం పురిమవచనం న ఘటియతి.
౬౩. ఇదానిస్స చాతుయామసంవరసంవుతోతి న పాణమతిపాతేతి, న పాణమతిపాతయతి, న పాణమతిపాతయతో సమనుఞ్ఞో హోతి. న అదిన్నం ఆదియతి, న అదిన్నం ఆదియాపేతి, న అదిన్నం ఆదియతో సమనుఞ్ఞో హోతి. న ముసా భణతి, న ముసా భణాపేతి, న ముసా భణతో సమనుఞ్ఞో హోతి. న భావితమాసీసతి, న భావితమాసీసాపేతి, న భావితమాసీసతో సమనుఞ్ఞో హోతీతి ఇమినా చతుకోట్ఠాసేన సంవరేన సంవుతో. ఏత్థ చ భావితన్తి పఞ్చకామగుణా.
సబ్బవారివారితోతి వారితసబ్బఉదకో, పటిక్ఖిత్తసబ్బసీతోదకోతి అత్థో. సో హి సీతోదకే సత్తసఞ్ఞీ హోతి, తస్మా న తం వలఞ్జేతి. అథ వా సబ్బవారివారితోతి సబ్బేన పాపవారణేన వారితపాపో. సబ్బవారియుత్తోతి సబ్బేన పాపవారణేన సబ్బవారిధుతోతి సబ్బేన పాపవారణేన ధుతపాపో. సబ్బవారిఫుటోతి సబ్బేన పాపవారణేన ఫుటో. ఖుద్దకే పాణే సఙ్ఘాతం ఆపాదేతీతి ఖుద్దకే పాణే వధం ఆపాదేతి. సో కిర ఏకిన్ద్రియం పాణం దువిన్ద్రియం పాణన్తి పఞ్ఞపేతి. సుక్ఖదణ్డక-పురాణపణ్ణసక్ఖర-కథలానిపి పాణోతేవ పఞ్ఞపేతి. తత్థ ఖుద్దకం ఉదకబిన్దు ఖుద్దకో పాణో, మహన్తం మహన్తోతి సఞ్ఞీ హోతి. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. కిస్మిం పఞ్ఞపేతీతి కత్థ కతరస్మిం కోట్ఠాసే పఞ్ఞపేతి. మనోదణ్డస్మిన్తి మనోదణ్డకోట్ఠాసే, భన్తేతి. అయం పన ఉపాసకో భణన్తోవ సయమ్పి సల్లక్ఖేసి – ‘‘అమ్హాకం మహానిగణ్ఠో ‘అసఞ్చేతనికం కమ్మం అప్పసావజ్జం, సఞ్చేతనికం మహాసావజ్జ’న్తి పఞ్ఞపేత్వా చేతనం మనోదణ్డోతి పఞ్ఞపేతి, అనియ్యానికా ఏతస్స కథా, భగవతోవ నియ్యానికా’’తి.
౬౪. ఇద్ధాతి ఫీతాతి అతిసమిద్ధా సబ్బపాలిఫుల్లా వియ. ఆకిణ్ణమనుస్సాతి జనసమాకులా. పాణాతి హత్థిఅస్సాదయో తిరచ్ఛానగతా చేవ ఇత్థిపురిసదారకాదయో మనుస్సజాతికా చ. ఏకం మంసఖలన్తి ఏకం మంసరాసిం. పుఞ్జన్తి తస్సేవ వేవచనం. ఇద్ధిమాతి ఆనుభావసమ్పన్నో. చేతోవసిప్పత్తోతి చిత్తే వసీభావప్పత్తో. భస్మం కరిస్సామీతి ఛారికం కరిస్సామి. కిఞ్హి సోభతి ఏకా ఛవా నాళన్దాతి ఇదమ్పి భణన్తో సో గహపతి – ‘‘కాయపయోగేన పఞ్ఞాసమ్పి మనుస్సా ఏకం నాళన్దం ఏకం మంసఖలం కాతుం న సక్కోన్తి, ఇద్ధిమా పన ఏకో
౬౫. అరఞ్ఞం అరఞ్ఞభూతన్తి అగామకం అరఞ్ఞమేవ హుత్వా అరఞ్ఞం జాతం. ఇసీనం మనోపదోసేనాతి ఇసీనం అత్థాయ కతేన మనోపదోసేన తం మనోపదోసం అసహమానాహి దేవతాహి తాని రట్ఠాని వినాసితాని. లోకికా పన ఇసయో మనం పదోసేత్వా వినాసయింసూతి మఞ్ఞన్తి. తస్మా ఇమస్మిం లోకవాదే ఠత్వావ ఇదం వాదారోపనం కతన్తి వేదితబ్బం.
తత్థ దణ్డకీరఞ్ఞాదీనం ఏవం అరఞ్ఞభూతభావో జానితబ్బో – సరభఙ్గబోధిసత్తస్స తావ పరిసాయ అతివేపుల్లతం గతాయ కిసవచ్ఛో నామ తాపసో మహాసత్తస్స అన్తేవాసీ వివేకవాసం పత్థయమానో గణం పహాయ గోధావరీతీరతో కలిఙ్గరట్ఠే దణ్డకీరఞ్ఞో కుమ్భపురం నామ నగరం ఉపనిస్సాయ రాజుయ్యానే వివేకమనుబ్రూహయమానో విహరతి. తస్స సేనాపతి ఉపట్ఠాకో హోతి.
తదా చ ఏకా గణికా రథం అభిరుహిత్వా పఞ్చమాతుగామసతపరివారా నగరం ఉపసోభయమానా విచరతి. మహాజనో తమేవ ఓలోకయమానో పరివారేత్వా విచరతి, నగరవీథియో నప్పహోన్తి. రాజా వాతపానం వివరిత్వా ఠితో తం దిస్వా కా ఏసాతి పుచ్ఛి. తుమ్హాకం నగరసోభినీ
సా తతో పట్ఠాయ కేనచి సద్ధిం సన్థవం కత్వా ఠానన్తరం పరియేసమానా ఏకదివసం రాజుయ్యానం పవిసిత్వా చఙ్కమనకోటియం ఆలమ్బనఫలకం నిస్సాయ పాసాణఫలకే నిసిన్నం తాపసం దిస్వా చిన్తేసి
తందివసఞ్చ రాజా సతిం పటిలభిత్వా – ‘‘భో కుహిం నగరసోభినీ’’తి పుచ్ఛి. ఇమస్మింయేవ నగరే దేవాతి. పకతిట్ఠానన్తరం తస్సా దేథాతి ఠానన్తరం దాపేసి. సా పుబ్బే సుకతకమ్మం నిస్సాయ లద్ధం ఠానన్తరం తాపసస్స సరీరే ఖేళపాతనేన లద్ధన్తి సఞ్ఞమకాసి.
తతో కతిపాహస్సచ్చయేన రాజా పురోహితస్స ఠానన్తరం గణ్హి. సో నగరసోభినియా సన్తికం గన్త్వా ‘‘భగిని కిన్తి కత్వా ఠానన్తరం పటిలభీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘కిం బ్రాహ్మణ అఞ్ఞం కాతబ్బం అత్థి, రాజుయ్యానే
తతో కతిపాహస్సచ్చయేన రఞ్ఞో పచ్చన్తో కుపితో. రాజా పచ్చన్తం వూపసమేస్సామీతి చతురఙ్గినియా సేనాయ నిక్ఖమి. పురోహితో గన్త్వా రఞ్ఞో పురతో ఠత్వా ‘‘జయతు మహారాజా’’తి వత్వా – ‘‘తుమ్హే, మహారాజ, జయత్థాయ గచ్ఛథా’’తి పుచ్ఛి. ఆమ బ్రాహ్మణాతి. ఏవం సన్తే రాజుయ్యానే అనఞ్జితకాళకణ్ణీ ఏకో కూటజటిలో వసతి, తస్స సరీరే ఖేళం పాతేథాతి. రాజా తస్స వచనం గహేత్వా యథా గణికాయ చ తేన చ కతం, తథేవ సబ్బం కత్వా ఓరోధేపి ఆణాపేసి – ‘‘ఏతస్స కూటజటిలస్స సరీరే ఖేళం పాతేథా’’తి. తతో ఓరోధాపి ఓరోధపాలకాపి తథేవ అకంసు. అథ రాజా ఉయ్యానద్వారే రక్ఖం ఠపాపేత్వా ‘‘రఞ్ఞా సద్ధిం నిక్ఖమన్తా
సేనాపతి
సేనాపతి నయం లభిత్వా రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా రాజానం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘తుమ్హేహి, మహారాజ, నిరాపరాధే మహిద్ధికే తాపసే అపరజ్ఝన్తేహి భారియం కమ్మం కతం, దేవతా కిర తిధా భిన్నా ఏవం వదన్తీ’’తి సబ్బం ఆరోచేత్వా – ‘‘ఖమాపితే కిర, మహారాజ, పాకతికం హోతి, రట్ఠం మా నాసేథ, తాపసం ఖమాపేథా’’తి ఆహ. రాజా అత్తని దోసం కతం దిస్వాపి ఏవం వదతి ‘‘న తం ఖమాపేస్సామీ’’తి. సేనాపతి యావతతియం యాచిత్వా అనిచ్ఛన్తమాహ – ‘‘అహం, మహారాజ, తాపసస్స బలం జానామి, న సో అభూతవాదీ, నాపి కుపితో, సత్తానుద్దయేన పన ఏవమాహ ఖమాపేథ నం మహారాజా’’తి. న ఖమాపేమీతి. తేన హి సేనాపతిట్ఠానం అఞ్ఞస్స దేథ, అహం తుమ్హాకం ఆణాపవత్తిట్ఠానే న వసిస్సామీతి. త్వం యేనకామం గచ్ఛ, అహం మయ్హం సేనాపతిం లభిస్సామీతి. తతో సేనాపతి తాపసస్స సన్తికం ఆగన్త్వా వన్దిత్వా
రాజా
తస్మిం సమయే దేవతా ఏకతోధారఉభతోధారాదీని నానప్పకారాని ఆవుధాని మహాజనస్స ఉపరి ఫలకే
‘‘కిసఞ్హి వచ్ఛం అవకిరియ దణ్డకీ,
ఉచ్ఛిన్నమూలో సజనో సరట్ఠో;
కుక్కుళనామే నిరయమ్హి పచ్చతి,
తస్స ఫులిఙ్గాని పతన్తి కాయే’’తి. (జా॰ ౨.౧౭.౭౦);
ఏవం తావ దణ్డకీరఞ్ఞస్స అరఞ్ఞభూతభావో వేదితబ్బో.
కలిఙ్గరట్ఠే నాళికిరరఞ్ఞే రజ్జం కారయమానే హిమవతి పఞ్చసతతాపసా అనిత్థిగన్ధా అజినజటవాకచీరధరా వనమూలఫలభక్ఖా హుత్వా చిరం వీతినామేత్వా లోణమ్బిలసేవనత్థం మనుస్సపథం ఓతరిత్వా అనుపుబ్బేన కలిఙ్గరట్ఠే నాళికిరరఞ్ఞో నగరం సమ్పత్తా. తే జటాజినవాకచీరాని
రాజా నిక్ఖమిత్వా తేహి పరివారితో ఉయ్యానం గన్త్వా తాపసేహి సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా ఏకమన్తం నిసీది. తాపసా రాజానం దిస్వా పరికథాయ కుసలస్సేకస్స తాపసస్స ‘‘రఞ్ఞో ధమ్మం కథేహీ’’తి సఞ్ఞమదంసు, సో తాపసో
‘‘పాణో
పఞ్చసు వేరేసు ఇమం ఆదీనవం కథేసి.
రాజా పకతియాపి అస్సద్ధో అప్పసన్నో దుస్సీలో, దుస్సీలస్స చ సీలకథా నామ దుక్కథా, కణ్ణే సూలప్పవేసనం వియ హోతి. తస్మా సో చిన్తేసి – ‘‘అహం ‘ఏతే పగ్గణ్హిస్సామీ’తి ఆగతో, ఇమే పన మయ్హం ఆగతకాలతో పట్ఠాయ మంయేవ ఘట్టేన్తా విజ్ఝన్తా పరిసమజ్ఝే కథేన్తి, కరిస్సామి నేసం కాత్తబ్బ’’న్తి. సో ధమ్మకథాపరియోసానే ‘‘ఆచరియా స్వే మయ్హం గేహే భిక్ఖం గణ్హథా’’తి నిమన్తేత్వా అగమాసి. సో దుతియదివసే మహన్తే మహన్తే కోళుమ్బే ఆహరాపేత్వా గూథస్స పూరాపేత్వా కదలిపత్తేహి నేసం ముఖాని బన్ధాపేత్వా తత్థ తత్థ ఠపాపేసి, పున బహలమధుకతేలనాగబలపిచ్ఛిల్లాదీనం కూటే పూరేత్వా నిస్సేణిమత్థకే ఠపాపేసి, తత్థేవ చ మహామల్లే బద్ధకచ్ఛే హత్థేహి ముగ్గరే గాహాపేత్వా ఠపేత్వా ఆహ ‘‘కూటతాపసా అతివియ మం విహేఠయింసు, తేసం పాసాదతో ఓతరణకాలే
తాపసాపి ‘‘స్వే రాజగేహే భుఞ్జిస్సామా’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞం ఓవదింసు – ‘‘మారిసా రాజగేహం నామ సాసఙ్కం సప్పటిభయం, పబ్బజితేహి నామ ఛద్వారారమ్మణే సఞ్ఞతేహి భవితబ్బం, దిట్ఠదిట్ఠే ఆరమ్మణే నిమిత్తం న గహేతబ్బం, చక్ఖుద్వారే సంవరో పచ్చుపట్ఠపేతబ్బో’’తి.
పునదివసే
అథస్స రట్ఠే దేవతా పురిమనయేనేవ పున నవవుట్ఠియో పాతేసుం. తస్స రజ్జం సట్ఠియోజనుబ్బేధేన వాలికథలేన అవచ్ఛాదియిత్థ. తేనాహ సరభఙ్గో బోధిసత్తో –
‘‘యో సఞ్ఞతే పబ్బజితే అవఞ్చయి,
ధమ్మం భణన్తే సమణే అదూసకే;
తం నాళికేరం సునఖా పరత్థ,
సఙ్గమ్మ ఖాదన్తి విఫన్దమాన’’న్తి. (జా॰ ౨.౧౭.౭౧);
ఏవం కాలిఙ్గారఞ్ఞస్స అరఞ్ఞభూతభావో వేదితబ్బో.
అతీతే పన బారాణసినగరే దిట్ఠమఙ్గలికా నామ చత్తాలీసకోటివిభవస్స సేట్ఠినో ఏకా ధీతా అహోసి దస్సనీయా పాసాదికా. సా రూపభోగకులసమ్పత్తిసమ్పన్నతాయ బహూనం పత్థనీయా అహోసి. యో
సా
దిట్ఠమఙ్గలికా ఘణ్డసద్దం సుత్వా సాణిఅన్తరేన ఓలోకేన్తీ దూరతోవ తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘కిమేత’’న్తి పుచ్ఛి. మాతఙ్గో అయ్యేతి. ‘‘కిం వత, భో, అకుసలం అకరమ్హ, కస్సాయం నిస్సన్దో, వినాసో ను ఖో మే పచ్చుపట్ఠితో, మఙ్గలకిచ్చేన నామ గచ్ఛమానా చణ్డాలం అద్దస’’న్తి సరీరం కమ్పేత్వా జిగుచ్ఛమానా ఖేళం పాతేత్వా ధాతియో ఆహ – ‘‘వేగేన ఉదకం ఆహరథ, చణ్డాలో దిట్ఠో, అక్ఖీని చేవ నామ
మహాపురిసో సఞ్ఞం పటిలభిత్వా హత్థపాదే పరామసిత్వా – ‘‘ఇదం దుక్ఖం కం నిస్సాయ ఉప్పన్న’’న్తి చిన్తేన్తో – ‘‘న అఞ్ఞం కఞ్చి, దిట్ఠమఙ్గలికం నిస్సాయ ఉప్పన్న’’న్తి ఞత్వా ‘‘సచాహం పురిసో, పాదేసు నం నిపాతేస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా వేధమానో దిట్ఠమఙ్గలికాయ కులద్వారం గన్త్వా – ‘‘దిట్ఠమఙ్గలికం లభన్తో వుట్ఠహిస్సామి, అలభన్తస్స ఏత్థేవ మరణ’’న్తి గేహఙ్గణే నిపజ్జి. తేన చ సమయేన జమ్బుదీపే అయం ధమ్మతా హోతి – యస్స చణ్డాలో కుజ్ఝిత్వా గబ్భద్వారే
సేట్ఠిస్స ఆరోచేసుం – ‘‘మాతఙ్గో తే సామి గేహఙ్గణే పతితో’’తి
తే గన్త్వా సేట్ఠిస్స ఆరోచేసుం. సేట్ఠి ధీతు దోసం ఞత్వా ‘‘గచ్ఛథ, ఏకం కహాపణం దేథా’’తి పేసేతి. సో ‘‘న ఇచ్ఛామి కహాపణం, తమేవ ఇచ్ఛామీ’’తి ఆహ. తం సుత్వా సేట్ఠి చ సేట్ఠిభరియా చ – ‘‘ఏకాయేవ నో పియధీతా, పవేణియా ఘటకో అఞ్ఞో దారకోపి నత్థీ’’తి సంవేగప్పత్తా – ‘‘గచ్ఛథ తాతా, కోచి అమ్హాకం అసహనకో ఏతం జీవితాపి వోరోపేయ్య, ఏతస్మిఞ్హి మతే సబ్బే మయం నట్ఠా హోమ, ఆరక్ఖమస్స గణ్హథా’’తి పరివారేత్వా ఆరక్ఖం సంవిధాయ యాగుం పేసయింసు, భత్తం ధనం పేసయింసు, ఏవం సో సబ్బం పటిక్ఖిపి. ఏవం ఏకో దివసో గతో; ద్వే, తయో, చత్తారో, పఞ్చ దివసా గతా.
తతో
మాతాపితరో సోకసల్లసమప్పితా విసఞ్ఞీ హుత్వా సయనే నిపతింసు. ఉభతో చుద్దసగేహవాసినో పాసాదం ఆరుయ్హ సుపుప్ఫితకింసుకసాఖం
నీలుప్పలమ్పి అతిభారోతి అనుక్ఖిత్తపుబ్బా సుఖుమాలదారికా ‘‘ఉట్ఠాహి సామి, గచ్ఛామా’’తి ఆహ. బోధిసత్తో నిపన్నకోవ ఆహ ‘‘నాహం ఉట్ఠహామీ’’తి. అథ కిన్తి వదామీతి. ‘‘ఉట్ఠేహి అయ్య మాతఙ్గా’’తి ఏవం మం వదాహీతి. సా తథా అవోచ. న తుయ్హం మనుస్సా ఉట్ఠానసమత్థం మం అకంసు, బాహాయ మం గహేత్వా ఉట్ఠాపేహీతి. సా తథా అకాసి. బోధిసత్తో ఉట్ఠహన్తో వియ పరివట్టేత్వా భూమియం పతిత్వా – ‘‘నాసితం, భో, దిట్ఠమఙ్గలికాయ పఠమం మనుస్సేహి కోట్టాపేత్వా, ఇదాని సయం కోట్టేతీ’’తి విరవిత్థ. సా కిం కరోమి అయ్యాతి? ద్వీహి హత్థేహి గహేత్వా ఉట్ఠాపేహీతి. సా తథా ఉట్ఠాపేత్వా నిసీదాపేత్వా గచ్ఛామ సామీతి. గచ్ఛా నామ అరఞ్ఞే హోన్తి, మయం మనుస్సా, అతికోట్టితోమ్హి తుయ్హం మనుస్సేహి, న సక్కోమి పదసా గన్తుం, పిట్ఠియా మం నేహీతి. సా ఓనమిత్వా పిట్ఠిం అదాసి. బోధిసత్తో అభిరుహి. కుహిం నేమి సామీతి? బహినగరం నేహీతి. సా పాచీనద్వారం గన్త్వా – ‘‘ఇధ తే సామి వసనట్ఠాన’’న్తి పుచ్ఛి. కతరట్ఠానం ఏతన్తి? పాచీనద్వారం సామీతి. పాచీనద్వారే చణ్డాలపుత్తా వసితుం న లభన్తీతి
సా పచ్ఛిమద్వారం పత్వా ‘‘ఇధ తే సామి వసనట్ఠాన’’న్తి పుచ్ఛి. కతరట్ఠానం ఏతన్తి? పచ్ఛిమద్వారం సామీతి. ఇమినా ద్వారేన నిక్ఖమిత్వా చమ్మగేహం ఓలోకేన్తీ గచ్ఛాతి. సా తత్థ గన్త్వా ఆహ ‘‘ఇదం చమ్మగేహం తుమ్హాకం వసనట్ఠానం సామీ’’తి? ఆమాతి పిట్ఠితో ఓతరిత్వా చమ్మగేహం పావిసి.
తత్థ సత్తట్ఠదివసే వసన్తో సబ్బఞ్ఞుతగవేసనధీరో ఏత్తకేసు దివసేసు న చ జాతిసమ్భేదమకాసి. ‘‘మహాకులస్స ధీతా సచే మం నిస్సాయ మహన్తం యసం న పాపుణాతి, న చమ్హాహం చతువీసతియా బుద్ధానం అన్తేవాసికో. ఏతిస్సా పాదధోవనఉదకేన సకలజమ్బుదీపే రాజూనం
సా తం ద్వారే ఠితం దిస్వా అసఞ్జానన్తీ – ‘‘అతిచ్ఛథ, భన్తే, చణ్డాలానం వసనట్ఠానమేత’’న్తి ఆహ. బోధిసత్తో తత్థేవ అట్ఠాసి. సా పునప్పునం ఓలోకేన్తీ సఞ్జానిత్వా హత్థేహి ఉరం పహరిత్వా విరవమానా పాదమూలే పతిత్వా ఆహ – ‘‘యది తే సామి ఏదిసం చిత్తం అత్థి, కస్మా మం మహతా యసా పరిహాపేత్వా అనాథం అకాసీ’’తి. నానప్పకారం పరిదేవం పరిదేవిత్వా అక్ఖీని పుఞ్ఛమానా ఉట్ఠాయ భిక్ఖాభాజనం గహేత్వా అన్తోగేహే నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం అదాసి. మహాపురిసో భత్తకిచ్చం కత్వా ఆహ – ‘‘దిట్ఠమఙ్గలికే మా సోచి మా పరిదేవి, అహం తుయ్హం పాదధోవనఉదకేన సకలజమ్బుదీపే రాజూనం అభిసేకకిచ్చం కారేతుం సమత్థో, త్వం పన
ఏవం వుత్తే దిట్ఠమఙ్గలికా – ‘‘పకతియాపి అహం సామి ముఖదోసేనేవ బ్యసనం పత్తా, న సక్ఖిస్సామేవం వత్తు’’న్తి ఆహ. బోధిసత్తో – ‘‘కిం పన తయా మయ్హం అగారే వసన్తస్స అలికవచనం సుతపుబ్బం, అహం తదాపి అలికం న భణామి, ఇదాని పబ్బజితో కిం వక్ఖామి, సచ్చవాదీ పురిసో నామాహ’’న్తి వత్వా – ‘‘అజ్జ పక్ఖస్స అట్ఠమీ, త్వం ‘ఇతో సత్తాహస్సచ్చయేన ఉపోసథదివసే మయ్హం సామికో మహాబ్రహ్మా చన్దమణ్డలం భిన్దిత్వా మమ సన్తికం ఆగమిస్సతీ’తి సకలనగరే ఉగ్ఘోసేహీ’’తి వత్వా పక్కామి.
సా
బ్రాహ్మణా
మహాపురిసో చన్దే ఉగ్గతమత్తే అభిఞ్ఞాపాదకజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా వుట్ఠాయ కామావచరచిత్తేన పరికమ్మం కత్వా ఇద్ధిచిత్తేన ద్వాదసయోజనికం బ్రహ్మత్తభావం మాపేత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా చన్దవిమానస్స అన్తో పవిసిత్వా
మహాపురిసోపి సిరిసయనమజ్ఝే నిసీది. దిట్ఠమఙ్గలికా సమీపే అట్ఠాసి. అథ నం పుచ్ఛి
బ్రాహ్మణా – ‘‘బ్రహ్మపజాపతిం అన్తోనగరే వసాపేస్సామా’’తి సువణ్ణసివికాయ ఆరోపేత్వా యావ సత్తమకోటియా అపరిసుద్ధజాతికస్స సివికం గహేతుం న అదంసు. సోళస జాతిమన్తబ్రాహ్మణా గణ్హింసు. సేసా గన్ధపుప్ఫాదీహి పూజేత్వా నగరం పవిసిత్వా – ‘‘న సక్కా, భో, ఉచ్ఛిట్ఠగేహే బ్రహ్మపజాపతియా వసితుం, వత్థుం గహేత్వా గేహం కరిస్సామ, యావ పన తం కరీయతి, తావ మణ్డపేవ వసతూ’’తి మణ్డపే వసాపేసుం. తతో పట్ఠాయ చక్ఖుపథే ఠత్వా వన్దితుకామా కహాపణం దత్వా వన్దితుం లభన్తి, సవనూపచారే వన్దితుకామా సతం దత్వా లభన్తి, ఆసన్నే పకతికథం సవనట్ఠానే వన్దితుకామా పఞ్చసతాని దత్వా లభన్తి, పాదపిట్ఠియం సీసం ఠపేత్వా వన్దితుకామా సహస్సం దత్వా లభన్తి, పాదధోవనఉదకం పత్థయమానా దససహస్సాని దత్వా లభన్తి. బహినగరతో అన్తోనగరే యావ మణ్డపా ఆగచ్ఛన్తియా లద్ధధనంయేవ కోటిసతమత్తం అహోసి.
సకలజమ్బుదీపో మణ్డబ్యోత్వేవ నామం అకంసు.
కుమారో సుఖేన సంవడ్ఢమానో సిప్పుగ్గహణవయపత్తోతి సకలజమ్బుదీపే సిప్పజాననకా తస్స సన్తికే ఆగన్త్వా సిప్పం సిక్ఖాపేన్తి. కుమారో మేధావీ పఞ్ఞవా సుతం సుతం ముతం ఆవుణన్తో వియ
బోధిసత్తో ఆవజ్జేసి – ‘‘పమత్తో ను ఖో కుమారో అప్పమత్తో’’తి. అథస్స తం పవత్తిం ఞత్వా – ‘‘బ్రాహ్మణభత్తో జాతో, యత్థ దిన్నం మహప్ఫలం హోతి, తం న జానాతి, గచ్ఛామి నం దమేమీ’’తి చీవరం పారుపిత్వా భిక్ఖాభాజనం గహేత్వా – ‘‘ద్వారకోట్ఠకా అతిసమ్బాధా, న సక్కా కోట్ఠకేన పవిసితు’’న్తి ఆకాసేనాగన్త్వా అసీతిబ్రాహ్మణసహస్సానం భుఞ్జనట్ఠానే ఆకాసఙ్గణే ఓతరి. మణ్డబ్యకుమారోపి
‘‘కుతో
ఓతల్లకో పంసుపిసాచకోవ;
సఙ్కారచోళం పటిముఞ్చ కణ్ఠే,
కో రే తువం హోసి అదక్ఖిణేయ్యో’’తి. (జా॰ ౧.౧౫.౧);
అథ నం మహాసత్తో అకుజ్ఝిత్వావ ఓవదన్తో ఆహ –
‘‘అన్నం తవేదం పకతం యసస్సి,
తం ఖజ్జరే భుఞ్జరే పియ్యరే చ;
జానాసి మం త్వం పరదత్తూపజీవిం,
ఉత్తిట్ఠ పిణ్డం లభతం సపాకో’’తి. (జా॰ ౧.౧౫.౨);
సో నయిదం తుమ్హాదిసానం పటియత్తన్తి దస్సేన్తో ఆహ –
‘‘అన్నం
అత్థత్థితం సద్దహతో మమేదం;
అపేహి ఏత్తో కిమిధట్ఠితోసి,
న మాదిసా తుయ్హం దదన్తి జమ్మా’’తి. (జా॰ ౧.౧౫.౩);
అథ బోధిసత్తో ‘‘దానం నామ సగుణస్సపి నిగ్గుణస్సపి యస్స కస్సచి దాతబ్బం, యథా హి నిన్నేపి థలేపి పతిట్ఠాపితం బీజం పథవీరసం ఆపోరసఞ్చ ఆగమ్మ సమ్పజ్జతి, ఏవం
‘‘థలే చ నిన్నే చ వపన్తి బీజం,
అనూపఖేత్తే ఫలమాసమానా;
ఏతాయ సద్ధాయ దదాహి దానం,
అప్పేవ ఆరాధయే దక్ఖిణేయ్యే’’తి. (జా॰ ౧.౧౫.౪);
అథ కుమారో కోధాభిభూతో – ‘‘కేనిమస్స ముణ్డకస్స పవేసో దిన్నో’’తి ద్వారరక్ఖాదయో తజ్జేత్వా –
‘‘ఖేత్తాని
యేసాహం బీజాని పతిట్ఠపేమి;
యే బ్రాహ్మణా జాతిమన్తూపపన్నా,
తానీధ ఖేత్తాని సుపేసలానీ’’తి. (జా॰ ౧.౧౫.౫) –
గాథం వత్వా ‘‘ఇమం జమ్మం వేణుపదరేన పోథేత్వా గీవాయం గహేత్వా సత్తపి ద్వారకోట్ఠకే అతిక్కమిత్వా బహి నీహరథా’’తి ఆహ. అథ నం మహాపురిసో ఆహ –
‘‘గిరిం నఖేన ఖణసి, అయో దన్తేభి ఖాదసి;
జాతవేదం పదహసి, యో ఇసిం పరిభాససీ’’తి. (జా॰ ౧.౧౫.౯);
ఏవఞ్చ
‘‘ఇదం వత్వాన మాతఙ్గో, ఇసి సచ్చపరక్కమో;
అన్తలిక్ఖస్మిం పక్కామి, బ్రాహ్మణానం ఉదిక్ఖత’’న్తి. (జా॰ ౧.౧౫.౧౦);
తావదేవ నగరరక్ఖికదేవతానం జేట్ఠకదేవరాజా మణ్డబ్యస్స గీవం పరివత్తేసి. తస్స ముఖం పరివత్తేతిత్వా
‘‘ఆవేధితం పిట్ఠితో ఉత్తమఙ్గం,
బాహుం పసారేతి అకమ్మనేయ్యం;
సేతాని అక్ఖీని యథా మతస్స,
కో మే ఇమం పుత్తమకాసి ఏవ’’న్తి. (జా॰ ౧.౧౫.౧౧);
అథస్సా
‘‘ఇధాగమా సమణో దుమ్మవాసీ,
ఓతల్లకో పంసుపిసాచకోవ,
సఙ్కారచోళం పటిముఞ్చ కణ్ఠే,
సో తే ఇమం పుత్తమకాసి ఏవ’’న్తి. (జా॰ ౧.౧౫.౧౨);
సా సుత్వావ అఞ్ఞాసి – ‘‘మయ్హం యసదాయకో అయ్యో అనుకమ్పాయ పుత్తస్స పమత్తభావం ఞత్వా ఆగతో భవిస్సతీ’’తి. తతో ఉపట్ఠాకే పుచ్ఛి –
‘‘కతమం
అక్ఖాథ మే మాణవా ఏతమత్థం;
గన్త్వాన తం పటికరేము అచ్చయం,
అప్పేవ నం పుత్త లభేము జీవిత’’న్తి. (జా॰ ౧.౧౫.౧౩);
తే ఆహంసు –
‘‘వేహాయసం అగమా భూరిపఞ్ఞో,
పథద్ధునో పన్నరసేవ చన్దో;
అపిచాపి
సచ్చప్పటిఞ్ఞో ఇసి సాధురూపో’’తి. (జా॰ ౧.౧౫.౧౪);
మహాపురిసోపి అన్తరవీథియం ఓతిణ్ణట్ఠానతో పట్ఠాయ – ‘‘మయ్హం పదవళఞ్జం హత్థిఅస్సాదీనం వసేన మా అన్తరధాయిత్థ, దిట్ఠమఙ్గలికాయేవ నం పస్సతు, మా అఞ్ఞే’’తి అధిట్ఠహిత్వా పిణ్డాయ చరిత్వా యాపనమత్తం మిస్సకోదనం గహేత్వా పటిక్కమనసాలాయం నిసిన్నో భుఞ్జిత్వా థోకం భుత్తావసేసం భిక్ఖాభాజనేయేవ ఠపేసి. దిట్ఠమఙ్గలికాపి పాసాదా ఓరుయ్హ అన్తరవీథిం పటిపజ్జమానా పదవళఞ్జం దిస్వా – ‘‘ఇదం మయ్హం యసదాయకస్స అయ్యస్స పద’’న్తి పదానుసారేనాగన్త్వా వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘తుమ్హాకం, భన్తే, దాసేన కతాపరాధం మయ్హం ఖమథ, న హి తుమ్హే కోధవసికా నామ, దేథ మే పుత్తస్స జీవిత’’న్తి.
ఏవఞ్చ పన వత్వా –
‘‘ఆవేధితం
బాహుం పసారేతి అకమ్మనేయ్యం;
సేతాని అక్ఖీని యథా మతస్స,
కో మే ఇమం పుత్తమకాసి ఏవ’’న్తి. (జా॰ ౧.౧౫.౧౫) –
గాథం
కేవలం, భన్తే, తుమ్హాకం మనోపదోసో మా హోతు, దేవతాహి కతం హోతు, సుఖమాపయా
ముఖే పక్ఖిత్తమత్తే జేట్ఠకదేవరాజా – ‘‘సామిమ్హి సయం భేసజ్జం కరోన్తే అమ్హేహి న సక్కా కిఞ్చి కాతు’’న్తి కుమారం విస్సజ్జేసి. సోపి ఖిపిత్వా కిఞ్చి దుక్ఖం అప్పత్తపుబ్బో వియ పకతివణ్ణో అహోసి. అథ నం మాతా అవోచ – ‘‘పస్స తాత తవ కులుపకానం హిరోత్తప్పరహితానం విప్పకారం, సమణా పన న ఏవరూపా హోన్తి, సమణే తాత భోజేయ్యాసీ’’తి. తతో సేసకం ఉదకచాటియం ఆలుళాపేత్వా బ్రాహ్మణానం ముఖే పక్ఖిపాపేసి. యక్ఖా తావదేవ విస్సజ్జేత్వా పలాయింసు. బ్రాహ్మణా ఖిపిత్వా ఖిపిత్వా ఉట్ఠహిత్వా కిం అమ్హాకం ముఖే పక్ఖిత్తన్తి పుచ్ఛింసు. మాతఙ్గఇసిస్స ఉచ్ఛిట్ఠభత్తన్తి. తే ‘‘చణ్డాలస్స ఉచ్ఛిట్ఠకం ఖాదాపితమ్హా, అబ్రాహ్మణా దానిమ్హా జాతా, ఇదాని నో బ్రాహ్మణా ‘అసుద్ధబ్రాహ్మణా ఇమే’తి సమ్భోగం న దస్సన్తీ’’తి తతో పలాయిత్వా మజ్ఝరట్ఠం గన్త్వా మజ్ఝరాజస్స నగరే అగ్గాసనికా బ్రాహ్మణా నామ మయన్తి రాజగేహే భుఞ్జన్తి.
తస్మిం సమయే బోధిసత్తో పాపనిగ్గహం కరోన్తో మానజాతికే నిమ్మదయన్తో విచరతి. అథేకో ‘‘జాతిమన్తతాపసో నామ మయా సదిసో
బోధిసత్తో
తాపసో చణ్డాలస్సిదం కమ్మం భవిస్సతీతి విప్పటిసారీ హుత్వా గన్త్వా పుచ్ఛి – ‘‘ఇదం, భో చణ్డాల, గఙ్గాయ ఉదకం తయా పటిసోతగామికత’’న్తి? ఆమ ఆచరియ. తేన హి త్వం హేట్ఠాగఙ్గాయ మా వస, ఉపరిగఙ్గాయ వసాతి. సాధు ఆచరియ, తుమ్హేహి వుత్తట్ఠానే వసిస్సామీతి తత్థ వసన్తో ఇద్ధిం పటిప్పస్సమ్భేసి, ఉదకం యథాగతికమేవ జాతం. పున తాపసో తదేవ బ్యసనం పాపుణి. సో పున గన్త్వా బోధిసత్తం పుచ్ఛి, – ‘‘భో చణ్డాల, త్వమిదం గఙ్గాయ ఉదకం కాలేన పటిసోతగామిం కాలేన అనుసోతగామిం కరోసీ’’తి? ఆమ ఆచరియ. చణ్డాల, ‘‘త్వం సుఖవిహారీనం పబ్బజితానం సుఖేన వసితుం న దేసి, సత్తమే తే దివసే సత్తధా ముద్ధా ఫలతూ’’తి. సాధు అచరియ, అహం పన సూరియస్స ఉగ్గన్తుం న దస్సామీతి.
అథ మహాసత్తో చిన్తేసి – ‘‘ఏతస్స అభిసాపో ఏతస్సేవ ఉపరి పతిస్సతి, రక్ఖామి న’’న్తి సత్తానుద్దయతాయ పునదివసే ఇద్ధియా సూరియస్స ఉగ్గన్తుం న అదాసి. ఇద్ధిమతో ఇద్ధివిసయో
మనుస్సా – ‘‘యక్ఖావట్టో ను ఖో అయం భూతదేవట్టోనాగసుపణ్ణావట్టో’’తి ఉపద్దవప్పత్తా ‘‘కిం ను ఖో కాతబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా ‘‘రాజకులం నామ మహాపఞ్ఞం, లోకస్స హితం చిన్తేతుం సక్కోతి, తత్థ గచ్ఛామా’’తి రాజకులం గన్త్వా
రాజా మాతఙ్గఇసిస్స సన్తికం గన్త్వా – ‘‘తుమ్హే, భన్తే, అరుణస్స ఉగ్గన్తుం న దేథా’’తి పుచ్ఛి. ఆమ, మహారాజాతి. కిం కారణా భన్తేతి? జాతిమన్తతాపసకారణా, మహారాజ, జాతిమన్తతాపసేన ఆగన్త్వా మం వన్దిత్వా ఖమాపితకాలే దస్సామి మహారాజాతి. రాజా గన్త్వా ‘‘ఏథ ఆచరియ, తాపసం ఖమాపేథా’’తి ఆహ. నాహం, మహారాజ, చణ్డాలం వన్దామీతి. మా ఆచరియ, ఏవం కరోథ, జనపదస్స ముఖం పస్సథాతి. సో పున పటిక్ఖిపియేవ. రాజా బోధిసత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా
అహం నామ ఖమితబ్బం ఖమామి, అపిచ ఖో పన ఏతస్స కథా ఏతస్సేవ ఉపరి పతిస్సతి. మయా సూరియే విస్సజ్జితే సూరియరస్మి ఏతస్స మత్థకే పతిస్సతి, అథస్స సత్తధా ముద్ధా ఫలిస్సతి. తఞ్చ ఖో పనేస బ్యసనం మా పాపుణాతు, ఏథ తుమ్హే ఏతం గలప్పమాణే ఉదకే ఓతారేత్వా మహన్తం మత్తికాపిణ్డమస్స సీసే ఠపేథ. అథాహం సూరియం విస్సజ్జిస్సామి. సూరియరస్మి మత్తికాపిణ్డే పతిత్వా తం సత్తధా భిన్దిస్సతి. అథేస మత్తికాపిణ్డం ఛడ్డేత్వా నిముజ్జిత్వా అఞ్ఞేన తిత్థేన ఉత్తరతు, ఇతి నం వదథ, ఏవమస్స సోత్థి భవిస్సతీతి. తే మనుస్సా ‘‘ఏవం కరిస్సామా’’తి తథా కారేసుం. తస్సాపి తథేవ సోత్థి జాతా. సో తతో పట్ఠాయ – ‘‘జాతి
ఇతి జాతిమన్తతాపసే దమితే మహాజనో బోధిసత్తస్స థామం అఞ్ఞాసి, మహాకోలాహలం జాతం. రాజా అత్తనో నగరం గమనత్థాయ బోధిసత్తం యాచి. మహాసత్తో
రాజానో నామ పరపత్తియా హోన్తి, ఇతి సో బహూనం కథావసేన నిట్ఠం గతో. బోధిసత్తో పన నగరే పిణ్డాయ చరిత్వా ఉదకఫాసుకట్ఠానే మిస్సకోదనం భుఞ్జిత్వా రాజుయ్యానం గన్త్వా నిరాపరాధతాయ నిరాసఙ్కో మఙ్గలసిలాపట్టే నిసీది. అతీతే చత్తాలీస, అనాగతే చత్తాలీసాతి అసీతికప్పే అనుస్సరితుం సమత్థఞాణస్స
‘‘ఉపహచ్చ
సపారిసజ్జో ఉచ్ఛిన్నో, మజ్ఝారఞ్ఞం తదా అహూతి’’. (జా॰ ౨.౧౯.౯౬) –
ఏవం మజ్ఝారఞ్ఞస్స అరఞ్ఞభూతభావో వేదితబ్బో. మాతఙ్గస్స పన ఇసినో వసేన తదేవ మాతఙ్గారఞ్ఞన్తి వుత్తం.
౬౬. పఞ్హపటిభానానీతి పచ్చనీకం కతబ్బన్తి పచ్చనీకం కాతబ్బం. అమఞ్ఞిస్సన్తి విలోమభాగం గణ్హన్తో వియ అహోసిన్తి అత్థో.
౬౭. అనువిచ్చకారన్తి అనువిచారేత్వా చిన్తేత్వా తులయిత్వా కాతబ్బం కరోహీతి వుత్తం హోతి. సాధు హోతీతి సున్దరో హోతి. తుమ్హాదిసస్మిఞ్హి మం దిస్వా మం సరణం గచ్ఛన్తే నిగణ్ఠం దిస్వా నిగణ్ఠం సరణం గచ్ఛన్తే – ‘‘కిం అయం ఉపాలి దిట్ఠదిట్ఠమేవ సరణం గచ్ఛతీ’’తి? గరహా ఉప్పజ్జిస్సతి, తస్మా అనువిచ్చకారో తుమ్హాదిసానం సాధూతి దస్సేతి. పటాకం పరిహరేయ్యున్తి తే కిర ఏవరూపం సావకం లభిత్వా
౬౮. ఓపానభూతన్తి పటియత్తఉదపానో వియ ఠితం. కులన్తి తవ నివేసనం. దాతబ్బం మఞ్ఞేయ్యాసీతి పుబ్బే దసపి వీసతిపి సట్ఠిపి జనే ఆగతే దిస్వా నత్థీతి అవత్వా దేతి. ఇదాని మం సరణం గతకారణమత్తేనవ మా ఇమేసం దేయ్యధమ్మం, ఉపచ్ఛిన్దిత్థ, సమ్పత్తానఞ్హి దాతబ్బమేవాతి ఓవదతి. సుతమేతం, భన్తేతి కుతో సుతం? నిగణ్ఠానం సన్తికా, తే కిర కులఘరేసు ఏవం పకాసేన్తి – ‘‘మయం ‘యస్స కస్సచి సమ్పత్తస్స దాతబ్బ’న్తి వదామ, సమణో పన గోతమో ‘మయ్హమేవ దానం దాతబ్బం…పే॰… న అఞ్ఞేసం సావకానం దిన్నం మహప్ఫల’న్తి వదతీ’’తి. తం సన్ధాయ అయం గహపతి ‘‘సుతమేత’’న్తి ఆహ.
౬౯. అనుపుబ్బిం కథన్తి దానానన్తరం సీలం, సీలానన్తరం సగ్గం, సగ్గానన్తరం మగ్గన్తి ఏవం అనుపటిపాటికథం. తత్థ దానకథన్తి ఇదం దానం నామ సుఖానం నిదానం, సమ్పత్తీనం మూలం, భోగానం పతిట్ఠా, విసమగతస్స తాణం లేణం గతిపరాయణం, ఇధలోకపరలోకేసు దానసదిసో అవస్సయో పతిట్ఠా ఆరమ్మణం తాణం లేణం గతి పరాయణం నత్థి. ఇదఞ్హి అవస్సయట్ఠేన రతనమయసీహాసనసదిసం, పతిట్ఠానట్ఠేన మహాపథవిసదిసం, ఆలమ్బనట్ఠేన ఆలమ్బనరజ్జుసదిసం. ఇదఞ్హి
యస్మా పన దానం దదన్తో సీలం సమాదాతుం సక్కోతి, తస్మా తదనతరం సీలకథం కథేసి. సీలకథన్తి సీలం నామేతం అవస్సయో పతిట్ఠా ఆరమ్మణం తాణం లేణం
ఇదం పన సీలం నిస్సాయ అయం సగ్గో లబ్భతీతి దస్సేతుం సీలానన్తరం సగ్గకథం కథేసి. సగ్గకథన్తి అయం సగ్గో నామ ఇట్ఠో కన్తో మనాపో, నిచ్చమేత్థ కీళా, నిచ్చం సమ్పత్తియో లబ్భన్తి, చాతుమహారాజికా దేవా నవుతివస్ససతసహస్సాని దిబ్బసుఖం దిబ్బసమ్పత్తిం అనుభవన్తి, తావతింసా తిస్సో చ వస్సకోటియో సట్ఠి చ వస్ససతసహస్సానీతి ఏవమాదిం సగ్గగుణపటిసంయుత్తం కథం. సగ్గసమ్పత్తిం కథయన్తానఞ్హి బుద్ధానం ముఖం నప్పహోతి. వుత్తమ్పి చేతం ‘‘అనేకపరియాయేన ఖో అహం, భిక్ఖవే, సగ్గకథం కథేయ్య’’న్తిఆది (మ॰ ని॰ ౩.౨౫౫).
ఏవం ఆదీనవోతి దోసో. ఓకారోతి అవకారో లామకభావో. సంకిలేసోతి తేహి సత్తానం సంసారే సంకిలిస్సనం. యథాహ ‘‘కిలిస్సన్తి వత, భో, సత్తా’’తి (మ॰ ని॰ ౨.౩౫౧).
ఏవం కామాదీనవేన తజ్జిత్వా నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం పకాసేసి. కల్లచిత్తన్తి అరోగచిత్తం. సాముక్కంసికాతి సామం ఉక్కంసికా అత్తనాయేవ గహేత్వా ఉద్ధరిత్వా గహితా, సయమ్భూఞాణేన దిట్ఠా, అసాధారణా అఞ్ఞేసన్తి అత్థో. కా పనేసాతి, అరియసచ్చదేసనా? తేనేవాహ – ‘‘దుక్ఖం సముదయం నిరోధం మగ్గ’’న్తి.
విరజం వీతమలన్తి రాగరజాదీనం అభావా విరజం, రాగమలాదీనం విగతత్తా వీతమలం. ధమ్మచక్ఖున్తి ఉపరి బ్రహ్మాయుసుత్తే తిణ్ణం మగ్గానం, చూళరాహులోవాదే ఆసవక్ఖయస్సేతం నామం. ఇధ పన సోతాపత్తిమగ్గో అధిప్పేతో. తస్స ఉప్పత్తిఆకారదస్సనత్థం ‘‘యంకిఞ్చి సముదయధమ్మం, సబ్బం తం నిరోధధమ్మ’’న్తి ఆహ. తఞ్హి నిరోధం ఆరమ్మణం కత్వా కిచ్చవసేన ఏవం సబ్బసఙ్ఖతం పటివిజ్ఝన్తం ఉప్పజ్జతి.
దిట్ఠో దిట్ఠధమ్మో. ఏస నయో సేసపదేసుపి. తిణ్ణా తిణ్ణవిచికిచ్ఛో. విగతా కథంకథా అస్సాతి విగతకథంకథో. వేసారజ్జప్పత్తోతి వేసారజ్జం పత్తో. కత్థ? సత్థు సాసనే. నాస్స పరో పచ్చయో, న పరస్స సద్ధాయ ఏత్థ వత్తతీతి అపరప్పచ్చయో.
౭౦. చిత్తేన సమ్పటిచ్ఛమానో అభినన్దిత్వా, వాచాయ పసంసమానో అనుమోదిత్వా. ఆవరామీతి థకేమి పిదహామి. అనావటన్తి న ఆవరితం వివటం ఉగ్ఘాటితం.
౭౧. అస్సోసి ఖో దీఘతపస్సీతి సో కిర తస్స గతకాలతో పట్ఠాయ – ‘‘పణ్డితో గహపతి
౭౨. తేన హి సమ్మాతి బలవసోకేన అభిభూతో ‘‘ఏత్థేవ తిట్ఠా’’తి వచనం సుత్వాపి అత్థం అసల్లక్ఖేన్తో దోవారికేన సద్ధిం సల్లపతియేవ.
మజ్ఝిమాయ ద్వారసాలాయాన్తి యస్స ఘరస్స సత్త ద్వారకోట్ఠకా, తస్స సబ్బఅబ్భన్తరతో వా సబ్బబాహిరతో వా పట్ఠాయ చతుత్థద్వారకోట్ఠకో, యస్స పఞ్చ, తస్స తతియో, యస్స తయో, తస్స దుతియో ద్వారకోట్ఠకో మజ్ఝిమద్వారసాలా నామ. ఏకద్వారకోట్ఠకస్స పన ఘరస్స మజ్ఝట్ఠానే మఙ్గలత్థమ్భం నిస్సాయ మజ్ఝిమద్వారసాలా. తస్స పన గేహస్స సత్త ద్వారకోట్ఠకా, పఞ్చాతిపి వుత్తం.
౭౩. అగ్గన్తిఆదీని సబ్బాని అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనాని. యం సుదన్తి ఏత్థ యన్తి యం నాటపుత్తం. సుదన్తి నిపాతమత్తం. పరిగ్గహేత్వాతి తేనేవ ఉత్తరాసఙ్గేన ఉదరే పరిక్ఖిపన్తో గహేత్వా. నిసీదాపేతీతి దత్తోసీతి కిం జళోసి జాతోతి అత్థో. పటిముక్కోతి సీసే పరిక్ఖిపిత్వా అణ్డహారకోతిఆదిం దుట్ఠుల్లవచనమ్పి సమానం ఉపట్ఠాకస్స అఞ్ఞథాభావేన ఉప్పన్నబలవసోకతాయ ఇదం నామ భణామీతి అసల్లక్ఖేత్వావ భణతి.
౭౪. భద్దికా, భన్తే, ఆవట్టనీతి నిగణ్ఠో మాయమేవ సన్ధాయ వదతి, ఉపాసకో అత్తనా పటివిద్ధం సోతాపత్తిమగ్గం. తేన హీతి నిపాతమత్తమేతం, భన్తే, ఉపమం తే కరిస్సామిచ్చేవ అత్థో. కారణవచనం వా, యేన కారణేన తుమ్హాకం సాసనం అనియ్యానికం, మమ సత్థు నియ్యానికం, తేన కారణేన ఉపమం తే కరిస్సామీతి వుత్తం హోతి.
౭౫. ఉపవిజఞ్ఞాతి విజాయనకాలం ఉపగతా. మక్కటచ్ఛాపకన్తి మక్కటపోతకం. కిణిత్వా ఆనేహీతి మూలం దత్వావ ఆహర. ఆపణేసు హి సవిఞ్ఞాణకమ్పి అవిఞ్ఞాణకమ్పి మక్కటాదికీళనభణ్డకం రజితన్తి బహలబహలం పీతావలేపనరఙ్గజాతం గహేత్వా రజిత్వా దిన్నం ఇమం ఇచ్ఛామీతి అత్థో. ఆకోటితపచ్చాకోటితన్తి ఆకోటితఞ్చేవ పరివత్తేత్వా పునప్పునం ఆకోటితఞ్చ. ఉభతోభాగవిమట్ఠన్తి మణిపాసాణేన ఉభోసు
రఙ్గక్ఖమో హి ఖోతి సవిఞ్ఞాణకమ్పి అవిఞ్ఞాణకమ్పి రఙ్గం పివతి. తస్మా ఏవమాహ. నో ఆకోట్టనక్ఖమోతి సవిఞ్ఞాణకస్స తావ ఆకోట్టనఫలకే ఠపేత్వా కుచ్ఛియం ఆకోటితస్స కుచ్ఛి భిజ్జతి, కరీసం నిక్ఖమతి. సేసీ ఆకోటితస్స సీసం భిజ్జతి, మత్తలుఙ్గం నిక్ఖమతి. అవిఞ్ఞాణకో ఖణ్డఖణ్డితం గచ్ఛతి. తస్మా ఏవమాహ. నో విమజ్జనక్ఖమోతి సవిఞ్ఞాణకో మణిపాసాణేన విమద్దియమానో నిల్లోమతం నిచ్ఛవితఞ్చ ఆపజ్జతి, అవిఞ్ఞాణకోపి వచుణ్ణకభావం ఆపజ్జతి. తస్మా ఏవమాహ. రఙ్గక్ఖమో హి ఖో బాలానన్తి బాలానం మన్దబుద్ధీనం రఙ్గక్ఖమో, రాగమత్తం జనేతి, పియో హోతి. పణ్డితానం పన నిగణ్ఠవాదో వా అఞ్ఞో వా భారతరామసీతాహరణాది నిరత్థకకథామగ్గో అప్పియోవ హోతి. నో అనుయోగక్ఖమో, నో విమజ్జనక్ఖమోతి అనుయోగం వా వీమంసం వా న ఖమతి, థుసే కోట్టేత్వా తణ్డులపరియేసనం వియ కదలియం సారగవేసనం వియ చ రిత్తకో తుచ్ఛకోవ హోతి. రఙ్గక్ఖమో చేవ పణ్డితానన్తి సుణోహి యస్సాహం సావకోతి తస్స గుణే సుణాహీతి భగవతో వణ్ణే వత్తుం ఆరద్ధో.
౭౬. ధీరస్సాతి ధీరం వుచ్చతి పణ్డిచ్చం, యా పఞ్ఞా పజాననా…పే॰… సమ్మాదిట్ఠి, తేన సమన్నాగతస్స ధాతుఆయతనపటిచ్చసముప్పాదట్ఠానాట్ఠానకుసలస్స పణ్డితస్సాహం సావకో, సో మయ్హం సత్థాతి ఏవం సబ్బపదేసు సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. పభిన్నఖీలస్సాతి భిన్నపఞ్చచేతోఖిలస్స. సబ్బపుథుజ్జనే విజినింసు విజినన్తి విజినిస్సన్తి వాతి విజయా. కే తే, మచ్చుమారకిలేసమారదేవపుత్తమారాతి? తే విజితా విజయా ఏతేనాతి విజితవిజయో. భగవా, తస్స విజితవిజయస్స. అనీఘస్సాతి కిలేసదుక్ఖేనపి విపాకదుక్ఖేనపి నిద్దుక్ఖస్స. సుసమచిత్తస్సాతి దేవదత్తధనపాలకఅఙ్గులిమాలరాహులథేరాదీసుపి దేవమనుస్సేసు సుట్ఠు సమచిత్తస్స. వుద్ధసీలస్సాతి సాధుపఞ్ఞస్సాతి సున్దరపఞ్ఞస్స. వేసమన్తరస్సాతి రాగాదివిసమం తరిత్వా వితరిత్వా ఠితస్స. విమలస్సాతి విగతరాగాదిమలస్స.
తుసితస్సాతి తుట్ఠచిత్తస్స. వన్తలోకామిసస్సాతి వన్తకామగుణస్స. ముదితస్సాతి ముదితావిహారవసేన ముదితస్స, పునరుత్తమేవ వా ఏతం. పసాదవసేన హి ఏకమ్పి గుణం పునప్పునం వదతియేవ. కతసమణస్సాతి మనుజస్సాతి లోకవోహారవసేన ఏకస్స సత్తస్స. నరస్సాతి పునరుత్తం. అఞ్ఞథా వుచ్చమానే ఏకేకగాథాయ దస గుణా నప్పహోన్తి.
వేనయికస్సాతి సత్తానం వినాయకస్స. రుచిరధమ్మస్సాతి సుచిధమ్మస్స. పభాసకస్సాతి ఓభాసకస్స. వీరస్సాతి వీరియసమ్పన్నస్స. నిసభస్సాతి ఉసభవసభనిసభేసు సబ్బత్థ అప్పటిసమట్ఠేన నిసభస్స. గమ్భీరస్సాతి గమ్భీరగుణస్స, గుణేహి వా గమ్భీరస్స. మోనపత్తస్సాతి ఞాణపత్తస్స. వేదస్సాతి వేదో వుచ్చతి ఞాణం, తేన సమన్నాగతస్స. ధమ్మట్ఠస్సాతి ధమ్మే ఠితస్స. సంవుతత్తస్సాతి పిహితత్తస్స.
నాగస్సాతి పన్తసేనస్సాతి పన్తసేనాసనస్స. పటిమన్తకస్సాతి పటిమన్తనపఞ్ఞాయ సమన్నాగతస్స. మోనస్సాతి మోనం వుచ్చతి ఞాణం, తేన సమన్నాగతస్స, ధుతకిలేసస్స వా. దన్తస్సాతి నిబ్బిసేవనస్స.
ఇసిసత్తమస్సాతి విపస్సిఆదయో ఛ ఇసయో ఉపాదాయ సత్తమస్స. బ్రహ్మపత్తస్సాతి న్హాతకస్సాతి న్హాతకిలేసస్స. పదకస్సాతి అక్ఖరాదీని సమోధానేత్వా గాథాపదకరణకుసలస్స. విదితవేదస్సాతి విదితఞాణస్స. పురిన్దదస్సాతి సబ్బపఠమం ధమ్మదానదాయకస్స. సక్కస్సాతి సమత్థస్స. పత్తిపత్తస్సాతి యే పత్తబ్బా గుణా, తే పత్తస్స. వేయ్యాకరణస్సాతి విత్థారేత్వా అత్థదీపకస్స. భగవతా హి అబ్యాకతం నామ తన్తి పదం నత్థి సబ్బేసంయేవ అత్థో కథితో.
విపస్సిస్సాతి అనభినతస్సాతి అనతస్స. నో అపనతస్సాతి అదుట్ఠస్స.
అననుగతన్తరస్సాతి కిలేసే అననుగతచిత్తస్స. అసితస్సాతి అబద్ధస్స.
భూరిపఞ్ఞస్సాతి భూరి వుచ్చతి పథవీ, తాయ పథవీసమాయ పఞ్ఞాయ విపులాయ మహన్తాయ విత్థతాయ సమన్నాగతస్సాతి అత్థో. మహాపఞ్ఞస్సాతి మహాపఞ్ఞాయ సమన్నాగతస్స.
అనుపలిత్తస్సాతి తణ్హాదిట్ఠికిలేసేహి అలిత్తస్స. ఆహునేయ్యస్సాతి ఆహుతిం పటిగ్గహేతుం యుత్తస్స. యక్ఖస్సాతి ఆనుభావదస్సనట్ఠేన ఆదిస్సమానకట్ఠేన వా భగవా యక్ఖో నామ. తేనాహ ‘‘యక్ఖస్సా’’తి. మహతోతి తస్స సావకోహమస్మీతి తస్స ఏవంవివిధగుణస్స సత్థుస్స అహం సావకోతి. ఉపాసకస్స సోభాపత్తిమగ్గేనేవ పటిసమ్భిదా ఆగతా. ఇతి పటిసమ్భిదావిసయే ఠత్వా పదసతేన దసబలస్స కిలేసప్పహానవణ్ణం కథేన్తో ‘‘కస్స తం గహపతి సావకం ధారేమా’’తి పఞ్హస్స అత్థం విస్సజ్జేసి.
౭౭. కదా సఞ్ఞూళ్హాతి కదా సమ్పిణ్డితా. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అయం ఇదానేవ సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గన్త్వా ఆగతో, కదానేన ఏతే వణ్ణా సమ్పిణ్డితా’’తి. తస్మా ఏవమాహ. విచిత్తం మాలం గన్థేయ్యాతి సయమ్పి దక్ఖతాయ పుప్ఫానమ్పి నానావణ్ణతాయ ఏకతోవణ్టికాదిభేదం విచిత్రమాలం గన్థేయ్య. ఏవమేవ ఖో, భన్తేతి ఏత్థ నానాపుప్ఫానం మహాపుప్ఫరాసి వియ నానావిధానం వణ్ణానం భగవతో సినేరుమత్తో వణ్ణరాసి దట్ఠబ్బో. ఛేకమాలాకారో వియ ఉపాలి గహపతి. మాలాకారస్స విచిత్రమాలాగన్థనం వియ గహపతినో తథాగతస్స విచిత్రవణ్ణగన్థనం.
ఉణ్హం లోహితం ముఖతో ఉగ్గఞ్ఛీతి తస్స హి భగవతో సక్కారం అసహమానస్స ఏతదహోసి – ‘‘అనత్థికో దాని అయం గహపతి అమ్హేహి, స్వే పట్ఠాయ పణ్ణాస సట్ఠి జనే గహేత్వా ఏతస్స ఘరం పవిసిత్వా భుఞ్జితుం న లభిస్సామి, భిన్నా మే భత్తకుమ్భీ’’తి. అథస్స ఉపట్ఠాకవిపరిణామేన బలవసోకో ఉప్పజ్జి. ఇమే హి సత్తా అత్తనో అత్తనోవ చిన్తయన్తి. తస్స
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
ఉపాలిసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౭. కుక్కురవతికసుత్తవణ్ణనా
౭౮. ఏవం మే సుతన్తి కుక్కురవతికసుత్తం. తత్థ కోలియేసూతి ఏవంనామకే జనపదే. సో హి ఏకోపి కోలనగరే పతిట్ఠితానం కోలియానం రాజకుమారానం నివాసట్ఠానత్తా ఏవం వుచ్చతి. తస్మిం కోలియేసు జనపదే. హలిద్దవసనన్తి తస్స కిర నిగమస్స మాపితకాలే పీతకవత్థనివత్థా గోవతికోతి సమాదిన్నగోవతో, సీసే సిఙ్గాని ఠపేత్వా నఙ్గుట్ఠం బన్ధిత్వా గావీహి సద్ధిం తిణాని ఖాదన్తో వియ చరతి. అచేలోతి నగ్గో నిచ్చేలో. సేనియోతి తస్స నామం.
కుక్కురవతికోతి సమాదిన్నకుక్కురవతో, సబ్బం సునఖకిరియం కరోతి. ఉభోపేతే సహపంసుకీళికా సహాయకా. కుక్కురోవ పలికుజ్జిత్వాతి సునఖో నామ సామికస్స సన్తికే నిసీదన్తో ద్వీహి పాదేహి భూమియం విలేఖిత్వా కుక్కురకూజితం ఛమానిక్ఖిత్తన్తి భూమియం ఠపితం. సమత్తం సమాదిన్నన్తి పరిపుణ్ణం కత్వా గహితం. కా గతీతి కా నిప్ఫత్తి. కో అభిసమ్పరాయోతి అభిసమ్పరాయమ్హి కత్థ నిబ్బత్తి. అలన్తి తస్స అప్పియం భవిస్సతీతి యావతతియం పటిబాహతి. కుక్కురవతన్తి కుక్కురవతసమాదానం.
౭౯. భావేతీతి వడ్ఢేతి. పరిపుణ్ణన్తి అనూనం. అబ్బోకిణ్ణన్తి నిరన్తరం. కుక్కురసీలన్తి కుక్కురాచారం. కుక్కురచిత్తన్తి ‘‘అజ్జ పట్ఠాయ కుక్కురేహి కాతబ్బం కరిస్సామీ’’తి ఏవం ఉప్పన్నచిత్తం. కుక్కురాకప్పన్తి కుక్కురానం గమనాకారో అత్థి, తిట్ఠనాకారో అత్థి, నిసీదనాకారో అత్థి, సయనాకారో అత్థి, ఉచ్చారపస్సావకరణాకారో అత్థి, అఞ్ఞే కుక్కురే దిస్వా దన్తే వివరిత్వా గమనాకారో అత్థి, అయం కుక్కురాకప్పో నామ, తం భావేతీతి అత్థో ఇమినాహం సీలేనాతిఆదీసు అహం ఇమినా ఆచారేన వా వతసమాదానేన వా దుక్కరతపచరణేన వా మేథునవిరతిబ్రహ్మచరియేన వాతి అత్థో. దేవోతి సక్కసుయామాదీసు అఞ్ఞతరో. దేవఞ్ఞతరోతి మిచ్ఛాదిట్ఠీతి అదేవలోకగామిమగ్గమేవ దేవలోకగామిమగ్గోతి గహేత్వా ఉప్పన్నతాయ సా అస్స అఞ్ఞతరం గతిం వదామీతి తస్స హి నిరయతో వా తిరచ్ఛానయోనితో వా అఞ్ఞా గతి నత్థి, తస్మా ఏవమాహ. సమ్పజ్జమానన్తి దిట్ఠియా అసమ్మిస్సం హుత్వా నిపజ్జమానం.
నాహం, భన్తే, ఏతం రోదామి, యం మం భగవా ఏవమాహాతి యం మం, భన్తే, భగవా ఏవమాహ, అహమేతం భగవతో బ్యాకరణం న రోదామి న పరిదేవామి, న అనుత్థునామీతి అత్థో. ఏవం సకమ్మకవసేనేత్థ అత్థో వేదితబ్బో, న అస్సుముఞ్చనమత్తేన.
‘‘మతం వా అమ్మ రోదన్తి, యో వా జీవం న దిస్సతి;
జీవన్తం అమ్మ పస్సన్తీ, కస్మా మం అమ్మ రోదసీ’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౨౩౯) –
అయఞ్చేత్థ పయోగో. అపిచ మే ఇదం, భన్తేతి అపిచ ఖో మే ఇదం, భన్తే, కుక్కురవతం దీఘరత్తం సమాదిన్నం, తస్మిం సమ్పజ్జన్తేపి వుద్ధి నత్థి, విపజ్జన్తేపి. ఇతి ‘‘ఏత్తకం కాలం మయా కతకమ్మం మోఘం జాత’’న్తి అత్తనో విపత్తిం పచ్చవేక్ఖమానో రోదామి, భన్తేతి.
౮౦. గోవతన్తిఆదీని కుక్కురవతాదీసు వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని. గవాకప్పన్తి గోఆకప్పం. సేసం కుక్కురాకప్పే వుత్తసదిసమేవ. యథా పన తత్థ అఞ్ఞే కుక్కురే దిస్వా దన్తే వివరిత్వా గమనాకారో, ఏవమిధ అఞ్ఞే గావో దిస్వా కణ్ణే ఉక్ఖిపిత్వా గమనాకారో వేదితబ్బో. సేసం తాదిసమేవ.
౮౧. చత్తారిమాని పుణ్ణ కమ్మానీతి కస్మా ఇమం దేసనం ఆరభి? అయఞ్హి దేసనా ఏకచ్చకమ్మకిరియవసేన ఆగతా, ఇమస్మిఞ్చ కమ్మచతుక్కే కథితే ఇమేసం కిరియా పాకటా భవిస్సతీతి ఇమం దేసనం ఆరభి. అపిచ ఇమం కమ్మచతుక్కమేవ దేసియమానం ఇమే సఞ్జానిస్సన్తి
తత్థ కణ్హన్తి కాళకం దసఅకుసలకమ్మపథకమ్మం. కణ్హవిపాకన్తి అపాయే నిబ్బత్తనతో కాళకవిపాకం. సుక్కన్తి పణ్డరం దసకుసలకమ్మపథకమ్మం. సుక్కవిపాకన్తి సగ్గే నిబ్బత్తనతో పణ్డరవిపాకం. కణ్హసుక్కన్తి వోమిస్సకకమ్మం. కణ్హసుక్కవిపాకన్తి సుఖదుక్ఖవిపాకం. మిస్సకకమ్మఞ్హి కత్వా అకణ్హం అసుక్కన్తి కమ్మక్ఖయకరం చతుమగ్గచేతనాకమ్మం అధిప్పేతం. తఞ్హి యది కణ్హం భవేయ్య, కణ్హవిపాకం దదేయ్య. యది సుక్కం భవేయ్య, సుక్కవిపాకం దదేయ్య. ఉభయవిపాకస్స పన అదానతో అకణ్హాసుక్కవిపాకత్తా ‘‘అకణ్హం అసుక్క’’న్తి వుత్తం. అయం తావ ఉద్దేసే అత్థో.
నిద్దేసే పన సబ్యాబజ్ఝన్తి సదుక్ఖం. కాయసఙ్ఖారాదీసు కాయద్వారే గహణాదివసేన చోపనప్పత్తా ద్వాదస సబ్యాబజ్ఝకాయసఙ్ఖారో నామ. వచీద్వారే హనుసఞ్చోపనవసేన వచీభేదపవత్తికా తాయేవ ద్వాదస వచీసఙ్ఖారో నామ. ఉభయచోపనం అప్పత్తా రహో చిన్తయన్తస్స మనోద్వారే పవత్తా మనోసఙ్ఖారో నామ. ఇతి తీసుపి ద్వారేసు కాయదుచ్చరితాదిభేదా అకుసలచేతనావ సఙ్ఖారాతి వేదితబ్బా. ఇమస్మిఞ్హి సుత్తే చేతనా ధురం, ఉపాలిసుత్తే కమ్మం. అభిసఙ్ఖరిత్వాతి సఙ్కడ్ఢిత్వా, పిణ్డం కత్వాతి అత్థో. సబ్యాబజ్ఝం లోకన్తి సదుక్ఖం లోకం ఉపపజ్జన్తి. సబ్యాబజ్ఝా ఫస్సా ఫుసన్తీతి సదుక్ఖా విపాకఫస్సా ఫుసన్తి. ఏకన్తదుక్ఖన్తి నిరన్తరదుక్ఖం. భూతాతి హేత్వత్థే నిస్సక్కవచనం, భూతకమ్మతో భూతస్స సత్తస్స ఉప్పత్తి హోతి. ఇదం వుత్తం హోతి – యథాభూతం కమ్మం సత్తా కరోన్తి, తథాభూతేన కమ్మేన కమ్మసభాగవసేన తేసం ఉపపత్తి హోతి. తేనేవాహ ‘‘యం కరోతి తేన ఉపపజ్జతీ’’తి. ఏత్థ చ తేనాతి కమ్మేన వియ వుత్తా, ఉపపత్తి చ నామ విపాకేన హోతి. యస్మా పన విపాకస్స కమ్మం హేతు, తస్మా తేన మూలహేతుభూతేన కమ్మేన నిబ్బత్తతీతి అయమేత్థ అత్థో. ఫస్సా ఫుసన్తీతి యేన కమ్మవిపాకేన నిబ్బత్తో, తంకమ్మవిపాకఫస్సా ఫుసన్తి. కమ్మదాయాదాతి కమ్మదాయజ్జా కమ్మమేవ నేసం దాయజ్జం సన్తకన్తి వదామి.
అబ్యాబజ్ఝన్తి కాయసఙ్ఖారో నామ. తాయేవ వచీద్వారే పవత్తా వచీసఙ్ఖారో నామ. మనోద్వారే పవత్తా తాయేవ అట్ఠ, తిస్సో చ హేట్ఠిమఝానచేతనా అబ్యాబజ్ఝమనోసఙ్ఖారో నామ. ఝానచేతనా తావ హోతు, కామావచరా కిన్తి అబ్యాబజ్ఝమనోసఙ్ఖారో నామ జాతాతి. కసిణసజ్జనకాలే
సేయ్యథాపి మనుస్సాతిఆదీసు మనుస్సానం తావ కాలేన సుఖం కాలేన దుక్ఖం పాకటమేవ, దేవేసు పన భుమ్మదేవతానం, వినిపాతికేసు వేమానికపేతానం కాలేన సుఖం కాలేన దుక్ఖం హోతీతి వేదితబ్బం. హత్థిఆదీసు తిరచ్ఛానేసుపి లబ్భతియేవ.
తత్రాతి తేసు తీసు కమ్మేసు. తస్స పహానాయ యా చేతనాతి తస్స పహానత్థాయ మగ్గచేతనా. కమ్మం పత్వావ మగ్గచేతనాయ అఞ్ఞో పణ్డరతరో ధమ్మో నామ నత్థి. ఇదం పన కమ్మచతుక్కం పత్వా ద్వాదస అకుసలచేతనా కణ్హా నామ, తేభూమకకుసలచేతనా సుక్కా నామ, మగ్గచేతనా అకణ్హా అసుక్కాతి ఆగతా.
౮౨. ‘‘లభేయ్యాహం, భన్తే’’తి ఇదం సో ‘‘చిరం వత మే అనియ్యానికపక్ఖే యోజేత్వా అత్తా కిలమితో, ‘సుక్ఖనదీతీరే న్హాయిస్సామీ’తి సమ్పరివత్తేన్తేన వియ థుసే కోట్టేన్తేన వియ చ న కోచి అత్థో నిప్ఫాదితో, హన్దాహం అత్తానం యోగే యోజేమీ’’తి చిన్తేత్వా ఆహ. అథ
తత్థ పబ్బజ్జన్తి వచనసిలిట్ఠతావసేనేవ వుత్తం. అపరివసిత్వాయేవ హి పబ్బజ్జం లభతి. ఉపసమ్పదత్థికేన పన నాతికాలేన గామప్పవేసనాదీని అట్ఠ వత్తాని పూరేన్తేన పరివసితబ్బం ఆరద్ధచిత్తాతి అట్ఠవత్తపూరణేన తుట్ఠచిత్తా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పనేస తిత్థియపరివాసో సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ పబ్బజ్జఖన్ధకవణ్ణనాయం (మహావ॰ అట్ఠ॰ ౮౬) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో అపిచ మేత్థాతి అపిచ మే ఏత్థ. పుగ్గలవేమత్తతా విదితాతి పుగ్గలనానత్తం విదితం. అయం పుగ్గలో పరివాసారహో, అయం న పరివాసారహోతి ఇదం మయ్హం పాకటన్తి దస్సేతి.
తతో సేనియో చిన్తేసి – ‘‘అహో అచ్ఛరియం బుద్ధసాసనం, యత్థ ఏవం ఘంసిత్వా కోట్టేత్వా యుత్తమేవ గణ్హన్తి, అయుత్తం ఛడ్డేన్తీ’’తి. తతో సుట్ఠుతరం పబ్బజ్జాయ సఞ్జాతుస్సాహో సచే, భన్తేతిఆదిమాహ. అథ భగవా తస్స తిబ్బచ్ఛన్దతం విదిత్వా న సేనియో పరివాసం అరహతీతి అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆమన్తేసి – ‘‘గచ్ఛ త్వం, భిక్ఖు, సేనియం న్హాపేత్వా పబ్బాజేత్వా ఆనేహీ’’తి. సో తథా కత్వా తం పబ్బాజేత్వా భగవతో సన్తికం ఆనయి. భగవా గణే నిసీదిత్వా ఉపసమ్పాదేసి. తేన వుత్తం – ‘‘అలత్థ ఖో అచేలో సేనియో భగవతో సన్తికే పబ్బజ్జం అలత్థ ఉపసమ్పద’’న్తి.
అచిరూపసమ్పన్నోతి వూపకట్ఠోతి వత్థుకామకిలేసకామేహి కాయేన చ చిత్తేన చ వూపకట్ఠో. అప్పమత్తోతి కమ్మట్ఠానే సతిం అవిజహన్తో. ఆతాపీతి కాయికచేతసికసఙ్ఖాతేన వీరియాతాపేన ఆతాపీ. పహితత్తోతి కాయే చ జీవితే చ అనపేక్ఖతాయ పేసితత్తో విస్సట్ఠఅత్తభావో. యస్సత్థాయాతి యస్స అత్థాయ. కులపుత్తాతి ఆచారకులపుత్తా. సమ్మదేవాతి హేతునావ కారణేనేవ. తదనుత్తరన్తి తం అనుత్తరం. బ్రహ్మచరియపరియోసానన్తి మగ్గబ్రహ్మచరియపరియోసానభూతం అరహత్తఫలం. తస్స హి అత్థాయ కులపుత్తా పబ్బజన్తి. దిట్ఠేవ ధమ్మేతి ఇమస్మింయేవ అత్తభావే. సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వాతి అత్తనాయేవ పఞ్ఞాయ పచ్చక్ఖం కత్వా, అపరప్పచ్చయం ఞత్వాతి అత్థో. ఉపసమ్పజ్జ విహాసీతి పాపుణిత్వా సమ్పాదేత్వా విహాసి. ఏవం విహరన్తోవ ఖీణా జాతి…పే॰… అబ్భఞ్ఞాసి.
ఏవమస్స అఞ్ఞతరోతి ఏకో. అరహతన్తి అరహన్తానం, భగవతో సావకానం అరహన్తానం అబ్భన్తరో అహోసీతి అయమేవత్థ అధిప్పాయో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
కుక్కురవతికసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౮. అభయరాజకుమారసుత్తవణ్ణనా
౮౩. ఏవం మే సుతన్తి అభయసుత్తం. తత్థ అభయోతి తస్స నామం. రాజకుమారోతి బిమ్బిసారస్స ఓరసపుత్తో. వాదం ఆరోపేహీతి దోసం ఆరోపేహి. నేరయికోతి నిరయే నిబ్బత్తకో. కప్పట్ఠోతి కప్పట్ఠితికో. అతేకిచ్ఛోతి బుద్ధసహస్సేనాపి తికిచ్ఛితుం న సక్కా. ఉగ్గిలితున్తి ద్వే అన్తే మోచేత్వా కథేతుం అసక్కోన్తో ఉగ్గిలితుం బహి నీహరితుం న సక్ఖితి. ఓగిలితున్తి పుచ్ఛాయ దోసం దత్వా హారేతుం అసక్కోన్తో ఓగిలితుం అన్తో పవేసేతుం న సక్ఖితి.
ఏవం, భన్తేతి నిగణ్ఠో కిర చిన్తేసి – ‘‘సమణో గోతమో మయ్హం సావకే భిన్దిత్వా గణ్హాతి, హన్దాహం ఏకం పఞ్హం అభిసఙ్ఖరోమి, యం పుట్ఠో సమణో గోతమో ఉక్కుటికో హుత్వా నిసిన్నో ఉట్ఠాతుం న సక్ఖిస్సతీ’’తి. సో అభయస్స గేహా నీహటభత్తో సినిద్ధభోజనం భుఞ్జన్తో బహూ పఞ్హే అభిసఙ్ఖరిత్వా – ‘‘ఏత్థ సమణో గోతమో ఇమం నామ దోసం దస్సేస్సతి, ఏత్థ ఇమం నామా’’తి సబ్బే పహాయ చాతుమాసమత్థకే ఇమం పఞ్హం అద్దస. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘ఇమస్స పఞ్హస్స పుచ్ఛాయ వా విస్సజ్జనే వా న సక్కా దోసో దాతుం, ఓవట్టికసారో అయం, కో ను ఖో ఇమం గహేత్వా సమణస్స గోతమస్స వాదం ఆరోపేస్సతీ’’తి. తతో ‘‘అభయో రాజకుమారో పణ్డితో, సో సక్ఖిస్సతీతి తం ఉగ్గణ్హాపేమీ’’తి నిట్ఠం గన్త్వా ఉగ్గణ్హాపేసి. సో వాదజ్ఝాసయతాయ తస్స వచనం సమ్పటిచ్ఛన్తో ‘‘ఏవం, భన్తే,’’తి ఆహ.
౮౪. అకాలో ఖో అజ్జాతి అయం పఞ్హో చతూహి మాసేహి అభిసఙ్ఖతో, తత్థ ఇదం గహేత్వా ఇదం విస్సజ్జియమానే దివసభాగో నప్పహోస్సతీతి మఞ్ఞన్తో ఏవం చిన్తేసి. సో దానీతి స్వే దాని. అత్తచతుత్థోతి కస్మా బహూహి సద్ధిం న నిమన్తేసి? ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘బహూసు నిసిన్నేసు థోకం దత్వా వదన్తస్స అఞ్ఞం సుత్తం అఞ్ఞం కారణం అఞ్ఞం తథారూపం వత్థుం ఆహరిత్వా దస్సేస్సతి, ఏవం సన్తే కలహో వా కోలాహలమేవ వా భవిస్సతి. అథాపి ఏకకంయేవ నిమన్తేస్సామి, ఏవమ్పి మే గరహా ఉప్పజ్జిస్సతి ‘యావమచ్ఛరీ వాయం అభయో, భగవన్తం దివసే దివసే భిక్ఖూనం సతేనపి సహస్సేనపి సద్ధిం చరన్తం దిస్వాపి ఏకకంయేవ
౮౫. న ఖ్వేత్థ, రాజకుమార, ఏకంసేనాతి న ఖో, రాజకుమార, ఏత్థ పఞ్హే ఏకంసేన విస్సజ్జనం హోతి. ఏవరూపఞ్హి వాచం తథాగతో భాసేయ్యాపి న భాసేయ్యాపి. భాసితపచ్చయేన అత్థం పస్సన్తో భాసేయ్య, అపస్సన్తో న భాసేయ్యాతి అత్థో. ఇతి భగవా మహానిగణ్ఠేన చతూహి మాసేహి అభిసఙ్ఖతం పఞ్హం అసనిపాతేన పబ్బతకూటం వియ ఏకవచనేనేవ సంచుణ్ణేసి. అనస్సుం నిగణ్ఠాతి నట్ఠా నిగణ్ఠా.
౮౬. అఙ్కే నిసిన్నో హోతీతి ఊరూసు నిసిన్నో హోతి. లేసవాదినో హి వాదం పట్ఠపేన్తా కిఞ్చిదేవ ఫలం వా పుప్ఫం వా పోత్థకం వా గహేత్వా నిసీదన్తి. తే అత్తనో జయే సతి పరం అజ్ఝోత్థరన్తి, పరస్స జయే సతి ఫలం ఖాదన్తా వియ పుప్ఫం
తత్థ ముఖే ఆహరేయ్యాతి ముఖే ఠపేయ్య. ఆహరేయ్యస్సాహన్తి అపనేయ్యం అస్స అహం. ఆదికేనేవాతి పఠమపయోగేనేవ. అభూతన్తి అభూతత్థం. అతచ్ఛన్తి న తచ్ఛం. అనత్థసంహితన్తి న అత్థసంహితం న వడ్ఢినిస్సితం. అప్పియా అమనాపాతి నేవ పియా న మనాపా. ఇమినా నయేనేవ సబ్బత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో.
తత్థ అప్పియపక్ఖే పఠమవాచా అచోరంయేవ చోరోతి, అదాసంయేవ దాసోతి, అదుప్పయుత్తంయేవ దుప్పయుత్తోతి పవత్తా. న తం తథాగతో భాసతి. దుతియవాచా చోరంయేవ చోరో అయన్తిఆదివసేన పవత్తా. తమ్పి తతియవాచా ‘‘ఇదాని అకతపుఞ్ఞతాయ దుగ్గతో దుబ్బణ్ణో అప్పేసక్ఖో తత్ర కాలఞ్ఞూ తథాగతోతి తస్మిం తతియబ్యాకరణే తస్సా వాచాయ బ్యాకరణత్థాయ తథాగతో కాలఞ్ఞూ హోతి, మహాజనస్స ఆదానకాలం గహణకాలం జానిత్వావ బ్యాకరోతీతి అత్థో.
పియపక్ఖే పఠమవాచా అట్ఠానియకథా నామ. సా ఏవం వేదితబ్బా – ఏవం కిర గామవాసిమహల్లకం నగరం ఆగన్త్వా పానాగారే పివన్తం వఞ్చేతుకామా సమ్బహులా ధుత్తా పీతట్ఠానే ఠత్వా తేన సద్ధిం సురం పివన్తా ‘‘ఇమస్స నివాసనపావురణమ్పి హత్థే భణ్డకమ్పి సబ్బం గణ్హిస్సామా’’తి చిన్తేత్వా కతికం అకంసు – ‘‘ఏకేకం అత్తపచ్చక్ఖకథం కథేమ, యో ‘అభూత’న్తి కథేసి, కథితం వా న సద్దహతి, తం దాసం కత్వా గణ్హిస్సామా’’తి. తమ్పి మహల్లకం పుచ్ఛింసు ‘‘తుమ్హాకమ్పి తాత రుచ్చతీ’’తి. ఏవం హోతు తాతాతి.
ఏకో ధుత్తో ఆహ – మయ్హం, భో మాతు, మయి కుచ్ఛిగతే కపిట్ఠఫలదోహలో అహోసి. సా అఞ్ఞం కపిట్ఠహారకం అలబ్భమానా మంయేవ పేసేసి. అహం గన్త్వా రుక్ఖం అభిరుహితుం అసక్కోన్తో అత్తనావ అత్తానం పాదే గహేత్వా ముగ్గరం వియ రుక్ఖస్స ఉపరి ఖిపిం; అథ సాఖతో సాఖం విచరన్తో ఫలాని గహేత్వా ఓతరితుం అసక్కోన్తో ఘరం గన్త్వా నిస్సేణిం ఆహరిత్వా ఓరుయ్హ మాతు సన్తికం గన్త్వా ఫలాని మాతుయా అదాసిం; తాని పన మహన్తాని హోన్తి చాటిప్పమాణాని. తతో మే మాతరా ఏకాసనే నిసిన్నాయ సమసట్ఠిఫలాని
గామికమహల్లకో
దుతియవాచా ఆమిసహేతుచాటుకమ్యతాదివసేన నానప్పకారా పరేసం థోమనవాచా చేవ, చోరకథం రాజకథన్తి ఆదినయప్పవత్తా తిరచ్ఛానకథా చ. తమ్పి తథాగతో న భాసతి. తతియవాచా అరియసచ్చసన్నిస్సితకథా, యం వస్ససతమ్పి సుణన్తా పణ్డితా నేవ తిత్తిం గచ్ఛన్తి. ఇతి తథాగతో నేవ సబ్బమ్పి అప్పియవాచం భాసతి న పియవాచం. తతియం తతియమేవ పన భాసితబ్బకాలం అనతిక్కమిత్వా భాసతి. తత్థ తతియం అప్పియవాచం సన్ధాయ హేట్ఠా దహరకుమారఉపమా ఆగతాతి వేదితబ్బం.
౮౭. ఉదాహు ఠానసోవేతన్తి ఉదాహు ఠానుప్పత్తికఞాణేన తఙ్ఖణంయేవ తం తథాగతస్స ఉపట్ఠాతీతి పుచ్ఛతి. సఞ్ఞాతోతి ఞాతో పఞ్ఞాతో పాకటో. ధమ్మధాతూతి ధమ్మసభావో. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్సేతం అధివచనం
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
అభయరాజకుమారసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౯. బహువేదనీయసుత్తవణ్ణనా
౮౮. ఏవం మే సుతన్తి బహువేదనీయసుత్తం. తత్థ పఞ్చకఙ్గో థపతీతి పఞ్చకఙ్గోతి తస్స నామం. వాసిఫరసునిఖాదనదణ్డముగ్గరకాళసుత్తనాళిసఙ్ఖాతేహి వా అఙ్గేహి సమన్నాగతత్తా సో పఞ్చఙ్గోతి పఞ్ఞాతో. థపతీతి వడ్ఢకీజేట్ఠకో. ఉదాయీతి పణ్డితఉదాయిత్థేరో.
౮౯. పరియాయన్తి కారణం. ద్వేపానన్దాతి ద్వేపి, ఆనన్ద. పరియాయేనాతి కారణేన. ఏత్థ చ కాయికచేతసికవసేన ద్వే వేదితబ్బా. సుఖాదివసేన తిస్సో, ఇన్ద్రియవసేన సుఖిన్ద్రియాదికా పఞ్చ, ద్వారవసేన చక్ఖుసమ్ఫస్సజాదికా ఛ, ఉపవిచారవసేన ‘‘చక్ఖునా రూపం దిస్వా సోమనస్సట్ఠానియం రూపం ఉపవిచరతీ’’తిఆదికా అట్ఠారస, ఛ గేహస్సితాని సోమనస్సాని, ఛ నేక్ఖమ్మసితాని సోమనస్సాని, ఛ గేహస్సితాని దోమనస్సాని, ఛ నేక్ఖమ్మసితాని దోమనస్సాని, ఛ గేహస్సితా ఉపేక్ఖా, ఛ నేక్ఖమ్మసితాతి ఏవం ఛత్తింస, తా అతీతే ఛత్తింస, అనాగతే ఛత్తింస, పచ్చుప్పన్నే ఛత్తింసాతి ఏవం అట్ఠవేదనాసతం వేదితబ్బం.
౯౦. పఞ్చ ఖో ఇమే, ఆనన్ద, కామగుణాతి అయం పాటిఏక్కో అనుసన్ధి. న కేవలమ్పి ద్వే ఆదిం కత్వా వేదనా భగవతా పఞ్ఞత్తా, పరియాయేన ఏకాపి వేదనా కథితా. తం దస్సేన్తో పఞ్చకఙ్గస్స
అభిక్కన్తతరన్తి సున్దరతరం. పణీతతరన్తి అతప్పకతరం. ఏత్థ చ చతుత్థజ్ఝానతో పట్ఠాయ అదుక్ఖమసుఖా వేదనా, సాపి సన్తట్ఠేన పణీతట్ఠేన చ సుఖన్తి వుత్తా. ఛ గేహస్సితాని సుఖన్తి వుత్తాని. నిరోధో అవేదయితసుఖవసేన
౯౧. యత్థ యత్థాతి యస్మిం యస్మిం ఠానే. సుఖం ఉపలబ్భతీతి వేదయితసుఖం వా అవేదయితసుఖం వా ఉపలబ్భతి. తం తం తథాగతో సుఖస్మిం పఞ్ఞపేతీతి తం సబ్బం తథాగతో నిద్దుక్ఖభావం సుఖస్మింయేవ పఞ్ఞపేతీతి. ఇధ భగవా నిరోధసమాపత్తిం సీసం కత్వా నేయ్యపుగ్గలవసేన అరహత్తనికూటేనేవ దేసనం నిట్ఠాపేసీతి.
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
బహువేదనీయసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౦. అపణ్ణకసుత్తవణ్ణనా
౯౨. ఏవం మే సుతన్తి అపణ్ణకసుత్తం. తత్థ చారికన్తి అతురితచారికం.
౯౩. అత్థి పన వో గహపతయోతి కస్మా ఆహ? సో కిర గామో అటవిద్వారే నివిట్ఠో. నానావిధా సమణబ్రాహ్మణా దివసం మగ్గం ఆకారవతీతి కారణవతీ సహేతుకా. అపణ్ణకోతి అవిరద్ధో అద్వేజ్ఝగామీ ఏకంసగాహికో.
౯౪. నత్థి దిన్నన్తిఆది దసవత్థుకా మిచ్ఛాదిట్ఠి హేట్ఠా సాలేయ్యకసుత్తే విత్థారితా. తథా తబ్బిపచ్చనీకభూతా సమ్మాదిట్ఠి.
౯౫. నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసన్తి యో నేసం అకుసలతో నిక్ఖన్తభావే ఆనిసంసో, యో చ వోదానపక్ఖో విసుద్ధిపక్ఖో, తం న పస్సన్తీతి అత్థో. అసద్ధమ్మసఞ్ఞత్తీతి అత్తానుక్కంసేతీతి ఠపేత్వా మం కో అఞ్ఞో అత్తనో దస్సనం పరే గణ్హాపేతుం సక్కోతీతి అత్తానం ఉక్ఖిపతి. పరం వమ్భేతీతి ఏత్తకేసు జనేసు ఏకోపి అత్తనో దస్సనం పరే గణ్హాపేతుం న సక్కోతీతి ఏవం పరం హేట్ఠా ఖిపతి. పుబ్బేవ ఖో పనాతి పుబ్బే మిచ్ఛాదస్సనం గణ్హన్తస్సేవ సుసీల్యం పహీనం హోతి, దుస్సీలభావో పచ్చుపట్ఠితో. ఏవమస్సిమేతి ఏవం అస్స ఇమే మిచ్ఛాదిట్ఠిఆదయో సత్త. అపరాపరం ఉప్పజ్జనవసేన పన తేయేవ మిచ్ఛాదిట్ఠిపచ్చయా అనేకే పాపకా అకుసలా ధమ్మా ఉప్పజ్జన్తి నామ.
తత్రాతి తాసు తేసం సమణబ్రాహ్మణానం లద్ధీసు. కలిగ్గహోతి పరాజయగ్గాహో. దుస్సమత్తో సమాదిన్నోతి దుగ్గహితో దుప్పరామట్ఠో. ఏకంసం ఫరిత్వా తిట్ఠతీతి ఏకన్తం ఏకకోట్ఠాసం సకవాదమేవ ఫరిత్వా అధిముచ్చిత్వా తిట్ఠతి, ‘‘సచే ఖో నత్థి పరో లోకో’’తి ఏవం సన్తేయేవ సోత్థిభావావహో హోతి. రిఞ్చతీతి వజ్జేతి.
౯౬. సద్ధమ్మసఞ్ఞత్తీతి భూతధమ్మసఞ్ఞాపనా.
కటగ్గహోతి జయగ్గాహో. సుసమత్తో సమాదిన్నోతి సుగ్గహితో సుపరామట్ఠో. ఉభయంసం ఫరిత్వా తిట్ఠతీతి ఉభయన్తం ఉభయకోట్ఠాసం సకవాదం పరవాదఞ్చ ఫరిత్వా అధిముచ్చిత్వా తిట్ఠతి ‘‘సచే ఖో అత్థి పరో లోకో’’తి ఏవం సన్తేపి ‘‘సచే ఖో నత్థి పరో లోకో’’తి ఏవం సన్తేపి సోత్థిభావావహో హోతి. పరతోపి ఏకంసఉభయంసేసు ఇమినావ నయేన అత్థో వేదితబ్బో.
౯౭. కరోతోతి కారయతోతి ఆణత్తియా కారేన్తస్స. ఛిన్దతోతి పరేసం హత్థాదీని ఛిన్దన్తస్స. పచతోతి దణ్డేన పీళేన్తస్స వా తజ్జేన్తస్స వా. సోచయతోతి పరస్స భణ్డహరణాదీహి సోకం సయం కరోన్తస్సపి పరేహి కారేన్తస్సపి. కిలమతోతి ఆహారూపచ్ఛేద-బన్ధనాగారప్పవేసనాదీహి సయం కిలమన్తస్సాపి పరేహి కిలమాపేన్తస్సాపి. ఫన్దతో ఫన్దాపయతోతి పరం ఫన్దన్తం ఫన్దనకాలే సయమ్పి ఫన్దతో పరమ్పి ఫన్దాపయతో. పాణమతిపాతయతోతి పాణం హనన్తస్సపి హనాపేన్తస్సపి. ఏవం సబ్బత్థ కరణకారాపనవసేనేవ అత్థో వేదితబ్బో.
సన్ధిన్తి నిల్లోపన్తి మహావిలోపం. ఏకాగారికన్తి ఏకమేవ ఘరం పరివారేత్వా విలుమ్పనం. పరిపన్థే తిట్ఠతోతి ఆగతాగతానం అచ్ఛిన్దనత్థం మగ్గే తిట్ఠతో. కరోతో న కరీయతి పాపన్తి యంకిఞ్చి పాపం కరోమీతి సఞ్ఞాయ కరోతోపి పాపం న కరీయతి, నత్థి పాపం. సత్తా పన కరోమాతి ఏవంసఞ్ఞినో హోన్తీతి అత్థో. ఖురపరియన్తేనాతి ఖురనేమినా, ఖురధారసదిసపరియన్తేన వా. ఏకం మంసఖలన్తి ఏకం మంసరాసిం. పుఞ్జన్తి తస్సేవ వేవచనం. తతోనిదానన్తి ఏకమంసఖలకరణనిదానం. దక్ఖిణతీరే మనుస్సా కక్ఖళా దారుణా, తే సన్ధాయ హనన్తోతిఆది వుత్తం. ఉత్తరతీరే సద్ధా హోన్తి పసన్నా బుద్ధమామకా ధమ్మమామకా సఙ్ఘమామకా, తే సన్ధాయ దదన్తోతిఆది వుత్తం.
తత్థ యజన్తోతి మహాయాగం కరోన్తో. దమేనాతి ఇన్ద్రియదమేన ఉపోసథకమ్మేన. సంయమేనాతి సీలసంయమేన. సచ్చవజ్జేనాతి సచ్చవచనేన. ఆగమోతి ఆగమనం, పవత్తీతి అత్థో. సబ్బథాపి పాపపుఞ్ఞానం కిరియమేవ పటిక్ఖిపన్తి. సుక్కపక్ఖోపి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. సేసమేత్థ పురిమవారే వుత్తసదిసమేవ.
౧౦౦. నత్థి హేతు నత్థి పచ్చయోతి ఏత్థ పచ్చయో హేతువేవచనం. ఉభయేనాపి విజ్జమానకమేవ కాయదుచ్చరితాదిసంకిలేసపచ్చయం కాయసుచరితాదివిసుద్ధిపచ్చయం పటిక్ఖిపన్తి. నత్థి బలం, నత్థి వీరియం, నత్థి పురిసథామో, నత్థి పురిసపరక్కమోతి సత్తానం సంకిలేసితుం వా విసుజ్ఝితుం వా
సబ్బే సత్తాతి ఓట్ఠగోణగద్రభాదయో అనవసేసే నిదస్సేన్తి. సబ్బే పాణాతి ఏకిన్ద్రియో పాణో ద్విన్ద్రియో పాణోతి ఆదివసేన వదన్తి. సబ్బే భూతాతి అణ్డకోసవత్థికోసేసు భూతే సన్ధాయ వదన్తి. సబ్బే జీవాతి సాలియవగోధుమాదయో సన్ధాయ వదన్తి. తేసు హేతే విరుహనభావేన జీవసఞ్ఞినో. అవసా అబలా అవీరియాతి తేసం అత్తనో వసో వా బలం వా వీరియం వా నత్థి. నియతిసఙ్గతిభావపరిణతాతి ఏత్థ నియతీతి నియతతా. సఙ్గతీతి ఛన్నం అభిజాతీనం తత్థ తత్థ గమనం. భావోతి సభావోయేవ. ఏవం నియతియా చ సఙ్గతియా చ భావేన చ పరిణతా నానప్పకారతం పత్తా. యేన హి యథా భవితబ్బం, సో తథేవ భవతి. యేన నో ఛస్వేవాభిజాతీసూతి ఛసు ఏవ అభిజాతీసు ఠత్వా సుఖఞ్చ దుక్ఖఞ్చ పటిసంవేదేన్తి, అఞ్ఞా సుఖదుక్ఖభూమి నత్థీతి దస్సేన్తి.
తత్థ ఛ అభిజాతియో
తత్థ
ఇమాసు పన తీసు దిట్ఠీసు నత్థికదిట్ఠి విపాకం పటిబాహతి, అకిరియదిట్ఠి కమ్మం పటిబాహతి, అహేతుకదిట్ఠి ఉభయమ్పి పటిబాహతి. తత్థ కమ్మం పటిబాహన్తేనాపి విపాకో పటిబాహితో హోతి, విపాకం పటిబాహన్తేనాపి కమ్మం పటిబాహితం. ఇతి సబ్బేపేతే
తత్థ కోచి ఏకం దస్సనం ఓక్కమతి, కోచి ద్వే, కోచి తీణిపి, ఏకస్మిం ఓక్కన్తేపి ద్వీసు తీసు ఓక్కన్తేసుపి నియతమిచ్ఛాదిట్ఠికోవ హోతి, పత్తో సగ్గమగ్గావరణఞ్చేవ మోక్ఖమగ్గావరణఞ్చ, అభబ్బో తస్స అత్తభావస్స అనన్తరం సగ్గమ్పి గన్తుం, పగేవ మోక్ఖం. వట్టఖాణు నామేస సత్తో పథవీగోపకో. కిం పనేస ఏకస్మింయేవ అత్తభావే నియతో హోతి, ఉదాహు అఞ్ఞస్మిమ్పీతి? ఏకస్మిఞ్ఞేవ నియతో, ఆసేవనవసేన పన భవన్తరేపి తం తం దిట్ఠిం రోచేతియేవ. ఏవరూపస్స హి యేభుయ్యేన భవతో వుట్ఠానం నామ నత్థి.
తస్మా అకల్యాణజనం, ఆసీవిసమివోరగం;
ఆరకా పరివజ్జేయ్య, భూతికామో విచక్ఖణోతి.
౧౦౩. నత్థి సబ్బసో ఆరుప్పాతి అరూపబ్రహ్మలోకో నామ సబ్బాకారేన నత్థి. మనోమయాతి ఝానచిత్తమయా. సఞ్ఞామయాతి అరూపజ్ఝానసఞ్ఞాయ సఞ్ఞామయా. రూపానంయేవ నిబ్బిదాయ విరాగాయ నిరోధాయ పటిపన్నో హోతీతి అయం లాభీ వా హోతి తక్కీ వా. లాభీ నామ రూపావచరజ్ఝానలాభీ. తస్స రూపావచరే కఙ్ఖా నత్థి, అరూపావచరలోకే అత్థి
౧౦౪. భవనిరోధోతి సారాగాయ సన్తికేతి రాగవసేన వట్టే రజ్జనస్స సన్తికే. సంయోగాయాతి తణ్హావసేన సంయోజనత్థాయ. అభినన్దనాయాతి తణ్హాదిట్ఠివసేన అభినన్దనాయ. పటిపన్నో హోతీతి అయమ్పి లాభీ వా హోతి తక్కీ వా. లాభీ నామ అట్ఠసమాపత్తిలాభీ. తస్స ఆరుప్పే కఙ్ఖా నత్థి, నిబ్బానే అత్థి. సో – ‘‘అహం నిరోధో అత్థీతిపి నత్థీతిపి సుణామి, సయం న జానామి. సమాపత్తిం పాదకం కత్వా విపస్సనం వడ్ఢేస్సామి. సచే నిరోధో భవిస్సతి, అరహత్తం పత్వా పరినిబ్బాయిస్సామి. నో చే భవిస్సతి, ఆరుప్పే నిబ్బత్తిస్సామీ’’తి ఏవం పటిపజ్జతి. తక్కీ పన ఏకసమాపత్తియాపి న లాభీ, ఆరుప్పే పనస్స కఙ్ఖా నత్థి, భవనిరోధే అత్థి. సో – ‘‘అహం నిరోధో అత్థీతిపి నత్థీతిపి సుణామి, సయం న జానామి, కసిణపరికమ్మం కత్వా అట్ఠసమాపత్తియో నిబ్బత్తేత్వా సమాపత్తిపదట్ఠానం విపస్సనం వడ్ఢేస్సామి. సచే నిరోధో భవిస్సతి, అరహత్తం పత్వా పరినిబ్బాయిస్సామి. నో చే భవిస్సతి, ఆరుప్పే నిబ్బత్తిస్సామీ’’తి ఏవం పటిపజ్జతి. ఏత్థాహ
౧౦౫. చత్తారోమేతి
పపఞ్చసూదనియా మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయ
అపణ్ణకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
పఠమవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.