౩. కోసలసంయుత్తం
౧. పఠమవగ్గో
౧. దహరసుత్తవణ్ణనా
౧౧౨. కోసలసంయుత్తస్స భగవతా సద్ధిం సమ్మోదీతి యథా ఖమనీయాదీని పుచ్ఛన్తో భగవా తేన, ఏవం సోపి భగవతా సద్ధిం సమప్పవత్తమోదో అహోసి. సీతోదకం వియ ఉణ్హోదకేన సమ్మోదితం ఏకీభావం అగమాసి. యాయ చ – ‘‘కచ్చి, భో గోతమ, ఖమనీయం, కచ్చి యాపనీయం, కచ్చి భోతో చ గోతమస్స సావకానఞ్చ అప్పాబాధం అప్పాతఙ్కం లహుట్ఠానం బలం ఫాసువిహారో’’తిఆదికాయ కథాయ సమ్మోది, తం పీతిపామోజ్జసఙ్ఖాతసమ్మోదజననతో సమ్మోదితుం యుత్తభావతో చ సమ్మోదనీయం, అత్థబ్యఞ్జనమధురతాయ చిరమ్పి కాలం సారేతుం నిరన్తరం పవత్తేతుం అరహరూపతో సరితబ్బభావతో చ సారణీయం. సుయ్యమానసుఖతో చ సమ్మోదనీయం, అనుస్సరియమానసుఖతో సారణీయం. తథా బ్యఞ్జనపరిసుద్ధతాయ సమ్మోదనీయం, అత్థపరిసుద్ధతాయ సారణీయన్తి ఏవం అనేకేహి పరియాయేహి సమ్మోదనీయం కథం సారణీయం వీతిసారేత్వా పరియోసాపేత్వా నిట్ఠపేత్వా ఇతో పుబ్బే తథాగతస్స అదిట్ఠత్తా గుణాగుణవసేన గమ్భీరభావం వా ఉత్తానభావం వా అజానన్తో ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో యం ఓవట్టికసారం కత్వా ఆగతో లోకనిస్సరణభవోక్కన్తిపఞ్హం సత్థు సమ్మాసమ్బుద్ధతం పుచ్ఛితుం భవమ్పి నోతిఆదిమాహ.
తత్థ భవమ్పీతి పి-కారో సమ్పిణ్డనత్థే నిపాతో, తేన చ ఛ సత్థారే సమ్పిణ్డేతి. యథా పూరణాదయో ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధమ్హా’’తి పటిజానన్తి, ఏవం భవమ్పి ను పటిజానాతీతి అత్థో. ఇదం పన రాజా న అత్తనో లద్ధియా, లోకే మహాజనేన యం హి తం మహారాజాతిఆదిమాహ. తత్థ అహం హి మహారాజాతి అనుత్తరం సబ్బసేట్ఠం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణసఙ్ఖాతం సమ్మాసమ్బోధిం అహం అభిసమ్బుద్ధోతి అత్థో. సమణబ్రాహ్మణాతి సఙ్ఘినోతిఆదీసు పబ్బజితసమూహసఙ్ఖాతో సఙ్ఘో ఏతేసం అత్థీతి సఙ్ఘినో. స్వేవ గణో ఏతేసం అత్థీతి గణినో. ఆచారసిక్ఖాపనవసేన తస్స గణస్స ఆచరియాతి గణాచరియా. ఞాతాతి పఞ్ఞాతా పాకటా. ‘‘అప్పిచ్ఛా సన్తుట్ఠా అప్పిచ్ఛతాయ వత్థమ్పి న నివాసేన్తీ’’తి ఏవం సముగ్గతో యసో ఏతేసం అత్థీతి యసస్సినో. తిత్థకరాతి లద్ధికరా. సాధుసమ్మతాతి ‘‘సన్తో సప్పురిసా’’తి ఏవం సమ్మతా. బహుజనస్సాతి అస్సుతవతో అన్ధబాలపుథుజ్జనస్స. పూరణోతిఆదీని తేసం నామగోత్తాని. పూరణోతి హి నామమేవ. తథా, మక్ఖలీతి. సో పన గోసాలాయ జాతత్తా గోసాలోతి వుత్తో. నాటపుత్తోతి నాటస్స పుత్తో. బేలట్ఠపుత్తోతి బేలట్ఠస్స పుత్తో. కచ్చాయనోతి పకుధస్స గోత్తం. కేసకమ్బలస్స ధారణతో అజితో కేసకమ్బలోతి వుత్తో.
తేపి మయాతి కప్పకోలాహలం బుద్ధకోలాహలం చక్కవత్తికోలాహలన్తి తీణి కోలాహలాని. తత్థ ‘‘వస్ససతసహస్సమత్థకే కప్పుట్ఠానం భవిస్సతీ’’తి కప్పకోలాహలం నామ హోతి – ‘‘ఇతో వస్ససతసహస్సమత్థకే లోకో వినస్సిస్సతి, మేత్తం మారిసా, భావేథ, కరుణం ముదితం ఉపేక్ఖ’’న్తి మనుస్సప్పథే దేవతా ఘోసేన్తియో విచరన్తి. ‘‘వస్ససహస్సమత్థకే పన బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి బుద్ధకోలాహలం నామ హోతి – ‘‘ఇతో వస్ససహస్సమత్థకే బుద్ధో ఉప్పజ్జిత్వా ధమ్మానుధమ్మపటిపదం పటిపన్నేన సఙ్ఘరతనేన పరివారితో ధమ్మం దేసేన్తో విచరిస్సతీ’’తి దేవతా ఉగ్ఘోసేన్తి. ‘‘వస్ససతమత్థకే పన చక్కవత్తీ ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి చక్కవత్తికోలాహలం నామ హోతి – ‘‘ఇతో వస్ససతమత్థకే సత్తరతనసమ్పన్నో చతుద్దీపిస్సరో
ఇమేసు తీసు కోలాహలేసు ఇమే ఛ సత్థారో బుద్ధకోలాహలం సుత్వా ఆచరియే పయిరుపాసిత్వా చిన్తామాణివిజ్జాదీని ఉగ్గణ్హిత్వా – ‘‘మయం బుద్ధమ్హా’’తి పటిఞ్ఞం కత్వా మహాజనపరివుతా జనపదం విచరన్తా అనుపుబ్బేన సావత్థియం పత్తా. తేసం ఉపట్ఠాకా రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘మహారాజ, పూరణో కస్సపో…పే॰… అజితో కేసకమ్బలో బుద్ధో కిర సబ్బఞ్ఞూ కిరా’’తి ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘తుమ్హేవ నే నిమన్తేత్వా ఆనేథా’’తి ఆహ
రాజా ‘‘ఏత్తకేనేవ నత్థి తేసం అన్తో సుక్కధమ్మో’’తి వత్వా ఆహారం అదత్వావ తాలతో పతితం ముగ్గరేన పోథేన్తో వియ ‘‘తుమ్హే బుద్ధా, న బుద్ధా’’తి పఞ్హం పుచ్ఛి. తే చిన్తయింసు – ‘‘సచే ‘బుద్ధమ్హా’తి వక్ఖామ, రాజా బుద్ధవిసయే పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా కథేతుం అసక్కోన్తే ‘తుమ్హే మయం బుద్ధాతి మహాజనం వఞ్చేత్వా ఆహిణ్డథా’తి జివ్హమ్పి ఛిన్దాపేయ్య, అఞ్ఞమ్పి అనత్థం కరేయ్యా’’తి సకపటిఞ్ఞాయ ఏవ ‘న మయం బుద్ధా’తి వదింసు. అథ నే రాజా గేహతో నికడ్ఢాపేసి. తే రాజఘరతో నిక్ఖన్తే ఉపట్ఠాకా పుచ్ఛింసు – ‘‘కిం ఆచరియా రాజా తుమ్హే పఞ్హం పుచ్ఛిత్వా సక్కారసమ్మానం అకాసీ’’తి? రాజా ‘‘బుద్ధా తుమ్హే’’తి పుచ్ఛి, తతో మయం – ‘‘సచే అయం రాజా బుద్ధవిసయే పఞ్హం కథియమానం అజానన్తో అమ్హేసు మనం పదోసేస్సతి, బహుం అపుఞ్ఞం పసవిస్సతీ’’తి రఞ్ఞో అనుకమ్పాయ ‘న మయం బుద్ధా’తి వదిమ్హా, మయం పన బుద్ధా ఏవ, అమ్హాకం బుద్ధభావో, ఉదకేన ధోవిత్వాపి హరితుం న సక్కాతి. ఇతి బహిద్ధా ‘బుద్ధమ్హా’తి కిం పన భవం గోతమో దహరో చేవ జాతియా, నవో చ పబ్బజ్జాయాతి ఇదం అత్తనో పటిఞ్ఞం గహేత్వా వదతి. తత్థ కిన్తి పటిక్ఖేపవచనం. ఏతే జాతిమహల్లకా చ చిరపబ్బజితా చ ‘‘బుద్ధమ్హా’’తి న పటిజానన్తి, భవం గోతమో జాతియా చ దహరో పబ్బజ్జాయ చ నవో కిం పటిజానాతి? మా పటిజానాహీతి అత్థో.
న ఉఞ్ఞాతబ్బాతి న అవజానితబ్బా. న పరిభోతబ్బాతి న పరిభవితబ్బా. కతమే చత్తారోతి కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. ఖత్తియోతి రాజకుమారో. ఉరగోతి ఆసీవిసో. అగ్గీతి అగ్గియేవ. భిక్ఖూతి ఇమస్మిం పన పదే దేసనాకుసలతాయ అత్తానం అబ్భన్తరం కత్వా సీలవన్తం పబ్బజితం దస్సేతి. ఏత్థ న ఉఞ్ఞాతబ్బో న పరిభోతబ్బోతి ఆహ.
ఏతదవోచాతి ఏతం గాథాబన్ధం అవోచ. గాథా చ నామేతా తదత్థదీపనాపి హోన్తి విసేసత్థదీపనాపి, తత్రిమా తదత్థమ్పి విసేసత్థమ్పి దీపేన్తియేవ. తత్థ ఖత్తియన్తి ఖేత్తానం అధిపతిం. వుత్తఞ్హేతం ‘‘ఖేత్తానం అధిపతీతి ఖో, వాసేట్ఠ, ‘ఖత్తియో ఖత్తియో’త్వేవ దుతియం అక్ఖరం ఉపనిబ్బత్త’’న్తి (దీ॰ ని॰ ౩.౧౩౧). జాతిసమ్పన్నన్తి తాయేవ ఖత్తియజాతియా జాతిసమ్పన్నం. అభిజాతన్తి తీణి కులాని అతిక్కమిత్వా జాతం.
ఠానం హీతి కారణం విజ్జతి. మనుజిన్దోతి మనుస్సజేట్ఠకో. రాజదణ్డేనాతి రఞ్ఞో ఉద్ధటదణ్డేన, సో అప్పకో నామ న హోతి, దససహస్సవీసతిసహస్సప్పమాణో హోతియేవ. తస్మిం పక్కమతే భుసన్తి రక్ఖం జీవితమత్తనోతి అత్తనో జీవితం రక్ఖమానో తం ఖత్తియం పరివజ్జేయ్య న ఘట్టేయ్య.
ఉచ్చావచేహీతి నానావిధేహి. వణ్ణేహీతి సణ్ఠానేహి. యేన యేన హి వణ్ణేన చరన్తో గోచరం లభతి, యది సప్పవణ్ణేన, యది దేడ్డుభవణ్ణేన, యది ధమనివణ్ణేన, అన్తమసో కలన్దకవణ్ణేనపి చరతియేవ. ఆసజ్జాతి పత్వా. బాలన్తి యేన బాలేన ఘట్టితో, తం బాలం నరం వా నారిం వా డంసేయ్య.
పహూతభక్ఖన్తి బహుభక్ఖం. అగ్గిస్స హి అభక్ఖం నామ నత్థి. జాలినన్తి జాలవన్తం. పావకన్తి కణ్హవత్తనిన్తి వత్తనీతి మగ్గో, అగ్గినా గతమగ్గో కణ్హో హోతి కాళకో, తస్మా ‘‘కణ్హవత్తనీ’’తి వుచ్చతి.
మహా హుత్వానాతి మహన్తో హుత్వా. అగ్గి హి ఏకదా యావబ్రహ్మలోకప్పమాణోపి హోతి. జాయన్తి తత్థ పారోహాతి తత్థ అగ్గినా దడ్ఢవనే పారోహా జాయన్తి. పారోహాతి తిణరుక్ఖాదయో వుచ్చన్తి. తే హి అగ్గినా దడ్ఢట్ఠానే మూలమత్తేపి అవసిట్ఠే పాదతో రోహన్తి జాయన్తి వడ్ఢన్తి, తస్మా ‘‘పారోహా’’తి వుచ్చన్తి. పున రోహనత్థేన వా పారోహా. అహోరత్తానమచ్చయేతి రత్తిన్దివానం అతిక్కమే. నిదాఘేపి దేవే వుట్ఠమత్తే జాయన్తి.
భిక్ఖు డహతి తేజసాతి ఏత్థ అక్కోసన్తం పచ్చక్కోసన్తో భణ్డన్తం పటిభణ్డన్తో పహరన్తం పటిపహరన్తో భిక్ఖు నామ కిఞ్చి భిక్ఖుతేజసా డహితుం న సక్కోతి. యో పన అక్కోసన్తం న పచ్చక్కోసతి, భణ్డన్తం న పటిభణ్డతి. పహరన్తం న పటిపహరతి, తస్మిం విప్పటిపన్నో తస్స సీలతేజేన డయ్హతి. తేనేవేతం వుత్తం. న తస్స పుత్తా పసవోతి తస్స పుత్తధీతరోపి గోమహింసకుక్కుటసూకరాదయో పసవోపి న భవన్తి, వినస్సన్తీతి అత్థో. దాయాదా విన్దరే ధనన్తి తస్స దాయాదాపి ధనం న విన్దన్తి. తాలావత్థూ భవన్తి తేతి తే భిక్ఖుతేజసా దడ్ఢా వత్థుమత్తావసిట్ఠో మత్థకచ్ఛిన్నతాలో వియ భవన్తి, పుత్తధీతాదివసేన న వడ్ఢన్తీతి అత్థో.
తస్మాతి సమ్మదేవ సమాచరేతి సమ్మా సమాచరేయ్య. సమ్మా సమాచరన్తేన పన కిం కాతబ్బన్తి? ఖత్తియం తావ నిస్సాయ లద్ధబ్బం గామనిగమయానవాహనాదిఆనిసంసం, ఉరగం నిస్సాయ తస్స కీళాపనేన లద్ధబ్బం వత్థహిరఞ్ఞసువణ్ణాదిఆనిసంసం అగ్గిం నిస్సాయ తస్సానుభావేన పత్తబ్బం యాగుభత్తపచనసీతవినోదనాదిఆనిసంసం, భిక్ఖుం నిస్సాయ తస్స వసేన పత్తబ్బం అసుతసవనసుతపరియోదపన-సగ్గమగ్గాధిగమాదిఆనిసంసం సమ్పస్సమానేన ‘‘ఏతే నిస్సాయ పుబ్బే వుత్తప్పకారో ఆదీనవో అత్థి. కిం ఇమేహీ’’తి? న సబ్బసో పహాతబ్బా. ఇస్సరియత్థికేన పన వుత్తప్పకారం అవజాననఞ్చ పరిభవనఞ్చ అకత్వా పుబ్బుట్ఠాయిపచ్ఛానిపాతితాదీహి సమ్మదేవ సమాచరేతి ఆహ.
ఏతదవోచాతి ధమ్మదేసనం సుత్వా పసన్నో పసాదం ఆవికరోన్తో ఏతం ‘‘అభిక్కన్త’’న్తిఆదివచనం అవోచ. తత్థ అభిక్కన్తన్తి అభికన్తం అతిఇట్ఠం అతిమనాపం, అతిసున్దరన్తి అత్థో. ఏత్థ ఏకేన అభిక్కన్తసద్దేన దేసనం థోమేతి ‘‘అభిక్కన్తం, భన్తే, యదిదం భగవతో ధమ్మదేసనా’’తి. ఏకేన అత్తనో
తతో పరం చతూహి ఉపమాహి దేసనంయేవ థోమేతి. తత్థ నిక్కుజ్జితన్తి అధోముఖఠపితం, హేట్ఠాముఖజాతం వా. ఉక్కుజ్జేయ్యాతి ఉపరిముఖం కరేయ్య. పటిచ్ఛన్నన్తి తిణపణ్ణాదిఛాదితం. వివరేయ్యాతి ఉగ్ఘాటేయ్య. మూళ్హస్సాతి దిసామూళ్హస్స. మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్యాతి అన్ధకారేతి కాళపక్ఖచాతుద్దసీ అడ్ఢరత్తఘనవనసణ్డ మేఘపటలేహి చతురఙ్గే తమే. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా కోచి నిక్కుజ్జితం ఉక్కుజ్జేయ్య, ఏవం సద్ధమ్మవిముఖం అసద్ధమ్మే పతితం మం అసద్ధమ్మా వుట్ఠాపేన్తేన, యథా పటిచ్ఛన్నం వివరేయ్య, ఏవం కస్సపస్స భగవతో సాసనన్తరధానా పభుతి మిచ్ఛాదిట్ఠిగహనపటిచ్ఛన్నం సాసనం వివరన్తేన, యథా మూళ్హస్స మగ్గం ఆచిక్ఖేయ్య, ఏవం కుమ్మగ్గమిచ్ఛామగ్గపటిపన్నస్స మే సగ్గమోక్ఖమగ్గం ఆవికరోన్తేన, యథా అన్ధకారే తేలపజ్జోతం ధారేయ్య, ఏవం మోహన్ధకారే నిముగ్గస్స మే బుద్ధాదిరతనరూపాని అపస్సతో తప్పటిచ్ఛాదకమోహన్ధకారవిద్ధంసకదేసనాపజ్జోతం ధారేన్తేన మయ్హం భగవతా ఏతేహి పరియాయేహి పకాసితత్తా అనేకపరియాయేన ధమ్మో పకాసితోతి.
ఏవం దేసనం థోమేత్వా ఇమాయ దేసనాయ రతనత్తయే పసన్నచిత్తో పసన్నాకారం కరోన్తో ఏసాహన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఏసాహన్తి ఏసో అహం. భగవన్తం సరణం గచ్ఛామి ధమ్మఞ్చ భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చాతి ఉపాసకం మం, భన్తే, భగవా ధారేతూతి మం భగవా ‘ఉపాసకో అయ’న్తి ఏవం ధారేతు, జానాతూతి అత్థో. అజ్జతగ్గేతి అజ్జతం ఆదిం కత్వా. అజ్జదగ్గేతి వా పాఠో, ద-కారో పదసన్ధికరో, అజ్జ అగ్గం కత్వాతి అత్థో. పాణుపేతన్తి పాణేహి ఉపేతం యావ మే జీవితం పవత్తతి, తావ ఉపేతం అనఞ్ఞసత్థుకం తీహి సరణగమనేహి సరణం గతం ఉపాసకం కప్పియకారకం మం భగవా ధారేతూతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన సుమఙ్గలవిలాసినియా దీఘనికాయట్ఠకథాయ సామఞ్ఞఫలసుత్తే సబ్బాకారేన వుత్తోతి. పఠమం.
౨. పురిససుత్తవణ్ణనా
౧౧౩. దుతియే అభివాదేత్వాతి పురిమసుత్తే సరణగతత్తా ఇధ అభివాదేసి. అజ్ఝత్తన్తి నియకజ్ఝత్తం, అత్తనో సన్తానే ఉప్పజ్జన్తీతి అత్థో. లోభాదీసు లుబ్భనలక్ఖణో లోభో, దుస్సనలక్ఖణో దోసో, ముయ్హనలక్ఖణో మోహోతి. హింసన్తీతి విహేఠేన్తి నాసేన్తి వినాసేన్తి. అత్తసమ్భూతాతి అత్తని సమ్భూతా. తచసారంవ సమ్ఫలన్తి యథా తచసారం వేళుం వా నళం వా అత్తనో ఫలం హింసతి వినాసేతి, ఏవం హింసన్తి వినాసేన్తీతి. దుతియం.
౩. జరామరణసుత్తవణ్ణనా
౧౧౪. తతియే అఞ్ఞత్ర జరామరణాతి జరామరణతో ముత్తో నామ అత్థీతి వుచ్చతి. ఖత్తియమహాసాలాతి ఖత్తియమహాసాలా నామ మహాసారప్పత్తా ఖత్తియా. యేసం హి ఖత్తియానం హేట్ఠిమన్తేన కోటిసతం నిధానగతం హోతి, తయో కహాపణకుమ్భా వలఞ్జనత్థాయ గేహమజ్ఝే రాసిం కత్వా ఠపితా హోన్తి, తే ఖత్తియమహాసాలా నామ. యేసం బ్రాహ్మణానం అసీతికోటిధనం నిహితం హోతి, దియడ్ఢో కహాపణకుమ్భో వలఞ్జనత్థాయ గేహమజ్ఝే రాసిం కత్వా ఠపితో హోతి, తే బ్రాహ్మణమహాసాలా నామ. యేసం గహపతీనం చత్తాలీసకోటిధనం నిహితం హోతి, కహాపణకుమ్భో వలఞ్జనత్థాయ గేహమజ్ఝే రాసిం కత్వా ఠపితో హోతి, తే గహపతిమహాసాలా నామ.
అడ్ఢాతి ఇస్సరా. నిధానగతధనస్స మహన్తతాయ మహద్ధనా. సువణ్ణరజతభాజనాదీనం ఉపభోగభణ్డానం మహన్తతాయ మహాభోగా. అనిధానగతస్స జాతరూపరజతస్స పహూతతాయ, పహూతజాతరూపరజతా పహూతవిత్తూపకరణా. గోధనాదీనఞ్చ సత్తవిధధఞ్ఞానఞ్చ పహూతతాయ పహూతధనధఞ్ఞా. తేసమ్పి జాతానం నత్థి అఞ్ఞత్ర జరామరణాతి తేసమ్పి ఏవం ఇస్సరానం జాతానం నిబ్బత్తానం నత్థి అఞ్ఞత్ర జరామరణా, జాతత్తాయేవ జరామరణతో మోక్ఖో నామ నత్థి, అన్తోజరామరణేయేవ హోతి.
అరహన్తోతిఆదీసు ఖీణాసవా. బ్రహ్మచరియవాసం వుట్ఠా పరినిట్ఠితవాసాతి వుసితవన్తో. చతూహి మగ్గేహి కరణీయం ఏతేసం కతన్తి కతకరణీయా. ఖన్ధభారో కిలేసభారో అభిసఙ్ఖారభారో కామగుణభారోతి, ఇమే ఓహితా భారా ఏతేసన్తి ఓహితభారా. అనుప్పత్తో అరహత్తసఙ్ఖాతో సకో అత్థో ఏతేసన్తి అనుప్పత్తసదత్థా. దసవిధమ్పి పరిక్ఖీణం భవసంయోజనం ఏతేసన్తి పరిక్ఖీణభవసంయోజనా. సమ్మా కారణేహి జానిత్వా విముత్తాతి సమ్మదఞ్ఞావిముత్తా. మగ్గపఞ్ఞాయ చతుసచ్చధమ్మం ఞత్వా ఫలవిముత్తియా విముత్తాతి అత్థో. భేదనధమ్మోతి భిజ్జనసభావో. నిక్ఖేపనధమ్మోతి నిక్ఖిపితబ్బసభావో. ఖీణాసవస్స హి అజీరణధమ్మోపి అత్థి, ఆరమ్మణతో పటివిద్ధం నిబ్బానం, తం హి న జీరతి. ఇధ పనస్స జీరణధమ్మం దస్సేన్తో ఏవమాహ. అత్థుప్పత్తికో కిరస్స సుత్తస్స నిక్ఖేపో. సివికసాలాయ నిసీదిత్వా కథితన్తి వదన్తి. తత్థ భగవా చిత్రాని రథయానాదీని దిస్వా దిట్ఠమేవ ఉపమం కత్వా, ‘‘జీరన్తి వే రాజరథా’’తి గాథమాహ.
తత్థ జీరన్తీతి జరం పాపుణన్తి. రాజరథాతి రఞ్ఞో అభిరూహనరథా. సుచిత్తాతి సువణ్ణరజతాదీహి సుట్ఠు చిత్తితా. అథో సరీరమ్పి జరం ఉపేతీతి ఏవరూపేసు అనుపాదిణ్ణకేసు సారదారుమయేసు రథేసు జీరన్తేసు ఇమస్మిం అజ్ఝత్తికే ఉపాదిణ్ణకే మంసలోహితాదిమయే సరీరే కిం వత్తబ్బం? సరీరమ్పి జరం ఉపేతియేవాతి అత్థో. సన్తో హవే సబ్భి పవేదయన్తీతి సన్తో సబ్భీహి సద్ధిం సతం ధమ్మో న జరం ఉపేతీతి ఏవం పవేదయన్తి. ‘‘సతం ధమ్మో నామ నిబ్బానం, తం న జీరతి, అజరం అమతన్తి ఏవం కథేన్తీ’’తి అత్థో. యస్మా వా నిబ్బానం ఆగమ్మ సీదనసభావా కిలేసా భిజ్జన్తి, తస్మా తం సబ్భీతి వుచ్చతి. ఇతి పురిమపదస్స కారణం దస్సేన్తో ‘‘సన్తో హవే సబ్భి పవేదయన్తీ’’తి ఆహ. ఇదం హి వుత్తం హోతి – సతం ధమ్మో న జరం ఉపేతి, తస్మా సన్తో సబ్భి పవేదయన్తి. అజరం నిబ్బానం సతం ధమ్మోతి
౪. పియసుత్తవణ్ణనా
౧౧౫. చతుత్థే రహోగతస్సాతి రహసి గతస్స. పటిసల్లీనస్సాతి నిలీనస్స ఏకీభూతస్స. ఏవమేతం, మహారాజాతి ఇధ భగవా ఇమం సుత్తం సబ్బఞ్ఞుభాసితం కరోన్తో ఆహ. అన్తకేనాధిపన్నస్సాతి మరణేన అజ్ఝోత్థటస్స. చతుత్థం.
౫. అత్తరక్ఖితసుత్తవణ్ణనా
౧౧౬. పఞ్చమే హత్థికాయోతి హత్థిఘటా. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. సంవరోతి పిదహనం. సాధు సబ్బత్థ సంవరోతి ఇమినా కమ్మపథభేదం అపత్తస్స కమ్మస్స సంవరం దస్సేతి. లజ్జీతి హిరిమా. లజ్జీగహణేన చేత్థ ఓత్తప్పమ్పి గహితమేవ హోతి. పఞ్చమం.
౬. అప్పకసుత్తవణ్ణనా
౧౧౭. ఛట్ఠే ఉళారే ఉళారేతి పణీతే చ బహుకే చ. మజ్జన్తీతి మానమజ్జనేన మజ్జన్తి. అతిసారన్తి అతిక్కమం. కూటన్తి పాసం. పచ్ఛాసన్తి పచ్ఛా తేసం. ఛట్ఠం.
౭. అడ్డకరణసుత్తవణ్ణనా
౧౧౮. సత్తమే కామహేతూతి కామమూలకం. కామనిదానన్తి కామపచ్చయా. కామాధికరణన్తి కామకారణా. సబ్బాని హేతాని అఞ్ఞమఞ్ఞవేవచనానేవ. భద్రముఖోతి సున్దరముఖో. ఏకదివసం కిర రాజా అడ్డకరణే నిసీది. తత్థ పఠమతరం లఞ్జం గహేత్వా నిసిన్నా అమచ్చా అస్సామికేపి సామికే కరింసు. రాజా తం ఞత్వా – ‘‘మయ్హం తావ పథవిస్సరస్స సమ్ముఖాపేతే ఏవం కరోన్తి, పరమ్ముఖా కిం నామ న కరిస్సన్తి? పఞ్ఞాయిస్సతి దాని విటటూభో సేనాపతి సకేన ఖిప్పంవ ఓడ్డితన్తి కుమినం వియ ఓడ్డితం. యథా మచ్ఛా ఓడ్డితం కుమినం పవిసన్తా న జానన్తి, ఏవం సత్తా కిలేసకామేన వత్థుకామం వీతిక్కమన్తా న జానన్తీతి అత్థో. సత్తమం.
౮. మల్లికాసుత్తవణ్ణనా
౧౧౯. అట్ఠమే అత్థి ను ఖో తే మల్లికేతి కస్మా పుచ్ఛతి? అయం కిర మల్లికా దుగ్గతమాలాకారస్స ధీతా, ఏకదివసం ఆపణతో పూవం గహేత్వా ‘‘మాలారామం గన్త్వావ ఖాదిస్సామీ’’తి గచ్ఛన్తీ పటిపథే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివారం భగవన్తం భిక్ఖాచారం పవిసన్తం దిస్వా పసన్నచిత్తా తం భగవతో అదాసి. సత్థా నిసీదనాకారం దస్సేసి. ఆనన్దత్థేరో చీవరం పఞ్ఞాపేత్వా అదాసి. భగవా తత్థ నిసీదిత్వా తం పూవం పరిభుఞ్జిత్వా ముఖం విక్ఖాలేత్వా సితం పాత్వాకాసి. థేరో ‘‘ఇమిస్సా, భన్తే, కో విపాకో భవిస్సతీ’’తి పుచ్ఛి. ఆనన్ద, అజ్జేసా తథాగతస్స పఠమభోజనం అదాసి, అజ్జేవ కోసలరఞ్ఞో అగ్గమహేసీ భవిస్సతీతి. తందివసమేవ చ రాజా కాసిగామే భాగినేయ్యేన యుద్ధేన పరాజితో పలాయిత్వా నగరం ఆగచ్ఛన్తో మాలారామం పవిసిత్వా బలకాయస్స ఆగమనం ఆగమేసి. తస్స సా వత్తం అకాసి. సో తాయ వత్తే పసీదిత్వా తం అన్తేపూరం అతిహారాపేత్వా తం అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి.
అథేకదివసం చిన్తేసి – ‘‘మయా ఇమిస్సా దుగ్గతకులస్స ధీతుయా మహన్తం ఇస్సరియం దిన్నం, యంనూనాహం ఇమం పుచ్ఛేయ్యం ‘కో తే పియో’తి? సా ‘త్వం మే, మహారాజ, పియో’తి వత్వా పున మం పుచ్ఛిస్సతి. అథస్సాహం ‘మయ్హమ్పి త్వంయేవ పియా’తి వక్ఖామీ’’తి. ఇతి సో అఞ్ఞమఞ్ఞం విస్సాసజననత్థం సమ్మోదనీయం కథం కథేన్తో పుచ్ఛతి. సా పన దేవీ పణ్డితా బుద్ధుపట్ఠాయికా ధమ్ముపట్ఠాయికా సఙ్ఘుపట్ఠాయికా మహాపఞ్ఞా నేవజ్ఝగాతి నాధిగచ్ఛతి. ఏవం పియో పుథు అత్తా పరేసన్తి యథా ఏకస్స అత్తా పియో, ఏవం పరేసం పుథుసత్తానమ్పి అత్తా పియోతి అత్థో. అట్ఠమం.
౯. యఞ్ఞసుత్తవణ్ణనా
౧౨౦. నవమే థూణూపనీతానీతి థూణం ఉపనీతాని, థూణాయ బద్ధాని హోన్తి. పరికమ్మాని కరోన్తీతి ఏత్తావతా తేహి భిక్ఖూహి రఞ్ఞో ఆరద్ధయఞ్ఞో తథాగతస్స ఆరోచితో. కస్మా పన రఞ్ఞా అయం యఞ్ఞో ఆరద్ధో? దుస్సుపినపటిఘాతాయ. ఏకదివసం కిర రాజా సబ్బాలఙ్కారప్పటిమణ్డితో
రాజాపి తస్మిం గతే దోవారికం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘అజ్జ సాయన్హేయేవ ద్వారం పిదహిత్వా ‘అహం రాజదూతో’తి వా ‘ఉపరాజదూతో’తి వా భణన్తానమ్పి మా వివరీ’’తి ఆహ. సో పురిసో మత్తికఞ్చ ఉప్పలాని చ గహేత్వా ద్వారే పిహితమత్తే ఆగన్త్వా బహుం వదన్తోపి ద్వారం అలభిత్వా పరిస్సయభయేన జేతవనం గతో. రాజాపి రాగపరిళాహేన అభిభూతో కాలే నిసీదతి, కాలే తిట్ఠతి, కాలే నిపజ్జతి, సన్నిట్ఠానం అలభన్తో యత్థ కత్థచి నిసిన్నకోవ మక్కటనిద్దాయ నిద్దాయతి.
పుబ్బే
అరుణే ఉట్ఠితే పురోహితో ఆగన్త్వా తం సుఖసేయ్యం పుచ్ఛి. సో ‘‘కుతో మే, ఆచరియ, సుఖ’’న్తి
సో సివికసాలాయం బ్రాహ్మణే సన్నిపాతేత్వా తమత్థం ఆరోచేత్వా, ‘‘విసుం విసుం గన్త్వా ఏవం వదథా’’తి తయో వగ్గే అకాసి
తత్థ ఏకో –
‘‘సట్ఠివస్ససహస్సాని, పరిపుణ్ణాని సబ్బసో;
నిరయే పచ్చమానానం, కదా అన్తో భవిస్సతీ’’తి.(పే॰ వ॰ ౮౦౨; జా॰ ౧.౪.౫౪) –
ఇమం
‘‘సోహం నూన ఇతో గన్త్వా, యోనిం లద్ధాన మానుసిం;
వదఞ్ఞూ సీలసమ్పన్నో, కాహామి కుసలం బహు’’న్తి. (పే॰ వ॰ ౮౦౫; జా॰ ౧.౪.౫౬) –
ఇమం గాథం వత్థుకామో అహోసి. తతియో –
‘‘నత్థి అన్తో కుతో అన్తో, న అన్తో పటిదిస్సతి;
తదా హి పకతం పాపం, మమ తుయ్హఞ్చ మారిసా’’తి. (పే॰ వ॰ ౮౦౩; జా॰ ౧.౪.౫౫) –
ఇమం గాథం వత్థుకామో అహోసి. చతుత్థో –
‘‘దుజ్జీవితమజీవిమ్హా, యే సన్తే న దదమ్హసే;
విజ్జమానేసు భోగేసు, దీపం నాకమ్హ అత్తనో’’తి. (పే॰ వ॰ ౮౦౪; జా॰ ౧.౪.౫౩) –
ఇమం
అథ రాజా దసబలస్స సన్తికే నిసిన్నో ఆహ – ‘‘భన్తే, ఏకరత్తి నామ తియామా హోతి, మయ్హం పన అజ్జ ద్వే రత్తియో ఏకతో ఘటితా వియ అహేసు’’న్తి. సోపి పురిసో తత్థేవ నిసిన్నో
‘‘దీఘా జాగరతో రత్తి, దీఘం సన్తస్స యోజనం;
దీఘో బాలానం సంసారో, సద్ధమ్మం అవిజానత’’న్తి. (ధ॰ ప॰ ౬౦);
గాథాపరియోసానే సో ఇత్థిసామికో పురిసో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. ఏతమత్థం విదిత్వాతి ఏతం కారణం జానిత్వా.
అస్సమేధన్తిఆదీసు – పోరాణరాజకాలే కిర సస్సమేధం పురిసమేధం సమ్మాపాసం వాచాపేయ్యన్తి చత్తారి సఙ్గహవత్థూని అహేసుం, యేహి రాజానో లోకం సఙ్గణ్హింసు. తత్థ నిప్ఫన్నసస్సతో సస్సమేధం నామ, సస్ససమ్పాదనే మేధావితాతి అత్థో. మహాయోధానం ఛమాసికం భత్త-వేతనానుప్పదానం పురిసమేధం నామ, పురిససఙ్గణ్హనే మేధావితాతి అత్థో. దలిద్దమనుస్సానం హత్థతో లేఖం గహేత్వా తీణి వస్సాని వినావ వడ్ఢియా సహస్సద్విసహస్సమత్తధనానుప్పదానం సమ్మాపాసం నామ. తఞ్హి సమ్మా మనుస్సే పాసేతి, హదయే బన్ధిత్వా వియ ఠపేతి, తస్మా సమ్మాపాసన్తి వుచ్చతి. ‘‘తాత మాతులా’’తిఆదినా నయేన సణ్హవాచాభణనం వాచాపేయ్యం నామ, పియవాచాతి అత్థో. ఏవం చతూహి సఙ్గహవత్థూహి సఙ్గహితం రట్ఠం ఇద్ధఞ్చేవ నిరగ్గళన్తి వుచ్చతి. అయం పోరాణికా పవేణీ.
అపరభాగే పన ఓక్కాకరాజకాలే బ్రాహ్మణా ఇమాని చత్తారి సఙ్గహవత్థూని ఇమఞ్చ రట్ఠసమ్పత్తిం పరివత్తేత్వా ఉద్ధంమూలకం కత్వా అస్సమేధం పురిసమేధన్తి ఆదికే పఞ్చ యఞ్ఞే నామ అకంసు. తేసు అస్సమేత్థ మేధన్తి వధన్తీతి అస్సమేధో. ద్వీహి పరియఞ్ఞేహి యజితబ్బస్స ఏకవీసతియూపస్స ఏకస్మిం మజ్ఝిమదివసేయేవ సత్తనవుతిపఞ్చపసుసతఘాతభింసనస్స ఠపేత్వా భూమిఞ్చ పురిసమేధో. చతూహి పరియఞ్ఞేహి యజితబ్బస్స సద్ధిం భూమియా అస్సమేధే వుత్తవిభవదక్ఖిణస్స యఞ్ఞస్సేతం అధివచనం. సమ్మమేత్థ పాసేన్తీతి సమ్మాపాసో. దివసే దివసే సమ్మం ఖిపిత్వా తస్స వాజపేయ్యో. ఏకేన పరియఞ్ఞేన సత్తరసహి పసూహి యజితబ్బస్స బేలువయూపస్స సత్తరసకదక్ఖిణస్స యఞ్ఞస్సేతం అధివచనం. నత్థి ఏత్థ అగ్గళాతి నిరగ్గళో. నవహి పరియఞ్ఞేహి యజితబ్బస్స సద్ధిం భూమియా చ పురిసేహి చ అస్సమేధే వుత్తవిభవదక్ఖిణస్స సబ్బమేధపరియాయనామస్స అస్సమేధవికప్పస్సేవేతం అధివచనం. మహారమ్భాతి మహాకిచ్చా మహాకరణీయా. సమ్మగ్గతాతి సమ్మా పటిపన్నా బుద్ధాదయో. నిరారమ్భాతి అప్పత్థా అప్పకిచ్చా. యజన్తి అనుకులన్తి అనుకులేసు యజన్తి, యం నిచ్చభత్తాది పుబ్బపురిసేహి పట్ఠపితం, తం అపరాపరం అనుపచ్ఛిన్నత్తా మనుస్సా దదన్తీతి అత్థో. నవమం.
౧౦. బన్ధనసుత్తవణ్ణనా
౧౨౧. దసమే ఇధ, భన్తే, రఞ్ఞాతి ఇదం తే భిక్ఖూ తేసు మనుస్సేసు ఆనన్దత్థేరస్స సుకతకారణం ఆరోచేన్తా ఆరోచేసుం. రఞ్ఞో కిర సక్కేన కుసరాజస్స దిన్నో అట్ఠవఙ్కో మణి పవేణియా ఆగతో. రాజా అలఙ్కరణకాలే తం మణిం ఆహరథాతి ఆహ. మనుస్సా ‘‘ఠపితట్ఠానే
‘‘ఉక్కట్ఠే సూరమిచ్ఛన్తి, మన్తీసు అకుతూహలం;
పియఞ్చ అన్నపానమ్హి, అత్థే జాతే చ పణ్డిత’’న్తి. (జా॰ ౧.౧.౯౨) –
మహాసారజాతకం కథేసి.
న తం దళ్హన్తి తం బన్ధనం థిరన్తి న కథేన్తి. యదాయసన్తి యం ఆయసా కతం. సారత్తరత్తాతి సుట్ఠు రత్తరత్తా, సారత్తేన వా రత్తా సారత్తరత్తా, సారం ఇదన్తి మఞ్ఞనాయ రత్తాతి అత్థో. అపేక్ఖాతి ఆలయో నికన్తి. ఆహూతి కథేన్తి. ఓహారినన్తి చతూసు అపాయేసు ఆకడ్ఢనకం. సిథిలన్తి న ఆయసాదిబన్ధనం వియ ఇరియాపథం నివారేత్వా ఠితం. తేన హి బన్ధనేన బద్ధా పరదేసమ్పి గచ్ఛన్తియేవ. దుప్పముఞ్చన్తి అఞ్ఞత్ర లోకుత్తరఞాణేన ముఞ్చితుం అసక్కుణేయ్యన్తి. దసమం.
పఠమో వగ్గో.
౨. దుతియవగ్గో
౧. సత్తజటిలసుత్తవణ్ణనా
౧౨౨. దుతియవగ్గస్స పుబ్బారామే మిగారమాతుపాసాదేతి పుబ్బారామసఙ్ఖాతే విహారే మిగారమాతుయా పాసాదే. తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – అతీతే సతసహస్సకప్పమత్థకే ఏకా ఉపాసికా పదుముత్తరం భగవన్తం నిమన్తేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సతసహస్సదానం దత్వా భగవతో పాదమూలే నిపజ్జిత్వా – ‘‘అనాగతే తుమ్హాదిసస్స బుద్ధస్స అగ్గుపట్ఠాయికా హోమీ’’తి పత్థనం అకాసి. సా కప్పసతసహస్సం దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సంసరిత్వా అమ్హాకం భగవతో కాలే భద్దియనగరే మేణ్డకపుత్తస్స ధనఞ్చయసేట్ఠినో గేహే సుమనదేవియా కుచ్ఛిస్మిం పటిసన్ధిం గణ్హి
బహి ద్వారకోట్ఠకేతి పాసాదద్వారకోట్ఠకస్స బహి, న విహారద్వారకోట్ఠకస్స. సో కిర పాసాదో లోహపాసాదో వియ సమన్తా చతుద్వారకోట్ఠకయుత్తేన పాకారేన పరిక్ఖిత్తో. తేసు పాచీనద్వారకోట్ఠకస్స బహి పాసాదచ్ఛాయాయం పాచీనలోకధాతుం ఓలోకేన్తో పఞ్ఞత్తే వరబుద్ధాసనే నిసిన్నో హోతి.
పరూళ్హకచ్ఛనఖలోమాతి పరూళ్హకచ్ఛా పరూళ్హనఖా పరూళ్హలోమా, కచ్ఛాదీసు దీఘలోమా దీఘనఖా చాతి అత్థో. ఖారివివిధన్తి వివిధఖారిం నానప్పకారకం పబ్బజితపరిక్ఖారభణ్డకం. అవిదూరే అతిక్కమన్తీతి అవిదూరమగ్గేన నగరం పవిసన్తి. రాజాహం భన్తేతి అహం, భన్తే, రాజా పసేనది కోసలో, మయ్హం నామం తుమ్హే జానాథాతి. కస్మా పన రాజా లోకే అగ్గపుగ్గలస్స సన్తికే నిసిన్నో ఏవరూపానం నగ్గభోగ్గనిస్సిరికానం అఞ్జలిం పగ్గణ్హాతీతి. సఙ్గణ్హనత్థాయ. ఏవం హిస్స అహోసి – ‘‘సచాహం ఏత్తకమ్పి ఏతేసం న కరిస్సామి
కాసికచన్దనన్తి సణ్హచన్దనం. మాలాగన్ధవిలేపనన్తి వణ్ణగన్ధత్థాయ మాలం, సుగన్ధభావత్థాయ గన్ధం, వణ్ణగన్ధత్థాయ విలేపనఞ్చ ధారేన్తేన.
సంవాసేనాతి సహవాసేన. సీలం వేదితబ్బన్తి అయం సుసీలో వా దుస్సీలో వాతి సంవసన్తేన ఉపసఙ్కమన్తేన జానితబ్బో. తఞ్చ ఖో దీఘేన అద్ధునా న ఇత్తరన్తి తఞ్చ సీలం దీఘేన కాలేన వేదితబ్బం, న ఇత్తరేన. ద్వీహతీహఞ్హి సంయతాకారో చ సంవుతిన్ద్రియాకారో చ న సక్కా దస్సేతుం. మనసికరోతాతి సీలమస్స పరిగ్గహేస్సామీతి మనసికరోన్తేన పచ్చవేక్ఖన్తేనేవ సక్కా పఞ్ఞవతాతి తమ్పి సప్పఞ్ఞేనేవ పణ్డితేన. బాలో హి మనసికరోన్తోపి జానితుం న సక్కోతి.
సంవోహారేనాతి కథనేన.
‘‘యో హి కోచి మనుస్సేసు, వోహారం ఉపజీవతి;
ఏవం వాసేట్ఠ జానాహి, వాణిజో సో న బ్రాహ్మణో’’తి. (మ॰ ని॰ ౨.౪౫౭) –
ఏత్థ హి బ్యవహారో వోహారో నామ. ‘‘చత్తారో అరియవోహారా చత్తారో అనరియవోహారా’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౩౧౩) ఏత్థ చేతనా. ‘‘సఙ్ఖా సమఞ్ఞా పఞ్ఞత్తి వోహారో’’తి (ధ॰ స॰ ౧౩౧౩-౧౩౧౫) ఏత్థ పఞ్ఞత్తి. ‘‘వోహారమత్తేన సో వోహరేయ్యా’’తి (సం॰ ని॰ ౧.౨౫) ఏత్థ కథా వోహారో. ఇధాపి ఏసోవ అధిప్పేతో. ఏకచ్చస్స హి సమ్ముఖా కథా పరమ్ముఖాయ కథాయ న సమేతి, పరమ్ముఖా
థామోతి ఆపదాసు ఖో, మహారాజ, థామో వేదితబ్బోతి. సాకచ్ఛాయాతి సంకథాయ. దుప్పఞ్ఞస్స హి కథా ఉదకే గేణ్డు వియ ఉప్పలవతి, పఞ్ఞవతో కథేన్తస్స పటిభానం అనన్తరం హోతి. ఉదకవిప్ఫన్దితేనేవ హి మచ్ఛో ఖుద్దకో వా మహన్తో వాతి ఞాయతి. ఓచరకాతి హేట్ఠాచరకా. చరా హి పబ్బతమత్థకేన చరన్తాపి హేట్ఠా – చరకావ హోన్తి. ఓచరిత్వాతి అవచరిత్వా వీమంసిత్వా, తం తం పవత్తిం ఞత్వాతి అత్థో. రజోజల్లన్తి రజఞ్చ జల్లఞ్చ. వణ్ణరూపేనాతి వణ్ణసణ్ఠానేన. ఇత్తరదస్సనేనాతి లహుకదస్సనేన. వియఞ్జనేనాతి పరిక్ఖారభణ్డకేన. పతిరూపకో మత్తికాకుణ్డలోవాతి సువణ్ణకుణ్డలపతిరూపకో మత్తికాకుణ్డలోవ. లోహడ్ఢమాసోతి లోహడ్ఢమాసకో. పఠమం.
౨. పఞ్చరాజసుత్తవణ్ణనా
౧౨౩. దుతియే రూపాతి నీలపీతాదిభేదం రూపారమ్మణం. కామానం అగ్గన్తి ఏతం కామానం ఉత్తమం సేట్ఠన్తి రూపగరుకో ఆహ. సేసేసుపి ఏసేవ నయో. యతోతి యదా. మనాపపరియన్తన్తి
ఇట్ఠానిట్ఠారమ్మణం నామ లోకే పటివిభత్తం నత్థి, విభజిత్వా పన దస్సేతబ్బం. విభజన్తేన చ న అతిఇస్సరానం మహాసమ్మతమహాసుదస్సనధమ్మాసోకాదీనం వసేన విభజితబ్బం. తేసఞ్హి దిప్పకప్పమ్పి ఆరమ్మణం అమనాపం ఉపట్ఠాతి. అతిదుగ్గతానం దుల్లభన్నపానానం వసేనపి న విభజితబ్బం. తేసఞ్హి కణాజకభత్తసిత్థానిపి పూతిమంసస్స రసోపి అతిమధురో అమతసదిసో హోతి. మజ్ఝిమానం పన గణకమహామత్తసేట్ఠి కుటుమ్బికవాణిజాదీనం కాలేన తే చ, మహారాజ, రూపాతిఆదిమాహ.
చన్దనఙ్గలికోతి ఇదం తస్స ఉపాసకస్స నామం. పటిభాతి మం భగవాతి భగవా మయ్హం ఏకం కారణం ఉపట్ఠాతి పఞ్ఞాయతి. తస్స తే పఞ్చ రాజానో ఆముత్తమణికుణ్డలే సజ్జితాయ
కోకనదన్తి పదుమస్సేవేతం వేవచనం. పాతోతి కాలస్సేవ. సియాతి భవేయ్య. అవీతగన్ధన్తి అవిగతగన్ధం. అఙ్గీరసన్తి సమ్మాసమ్బుద్ధం. భగవతో హి అఙ్గతో రస్మియో నిక్ఖమన్తి, తస్మా అఙ్గీరసోతి వుచ్చతి. యథా కోకనదసఙ్ఖాతం పదుమం పాతోవ ఫుల్లం అవీతగన్ధం సియా, ఏవమేవ భగవన్తం అఙ్గీరసం తపన్తం ఆదిచ్చమివ అన్తలిక్ఖే విరోచమానం పస్సాతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపత్థో. భగవన్తం అచ్ఛాదేసీతి భగవతో అదాసీతి అత్థో. లోకవోహారతో పనేత్థ ఈదిసం వచనం హోతి. సో కిర ఉపాసకో – ‘‘ఏతే తథాగతస్స గుణేసు పసీదిత్వా మయ్హం పఞ్చ ఉత్తరాసఙ్గే
౩. దోణపాకసుత్తవణ్ణనా
౧౨౪. తతియే దోణపాకకురన్తి దోణపాకం కురం, దోణస్స తణ్డులానం పక్కభత్తం తదూపియఞ్చ సూపబ్యఞ్జనం భుఞ్జతీతి అత్థో. భుత్తావీతి పుబ్బే భత్తసమ్మదం వినోదేత్వా ముహుత్తం విస్సమిత్వా బుద్ధుపట్ఠానం గచ్ఛతి, తందివసం పన భుఞ్జన్తోవ దసబలం సరిత్వా హత్థే ధోవిత్వా అగమాసి. మహస్సాసీతి తస్స గచ్ఛతో బలవా భత్తపరీళాహో ఉదపాది, తస్మా మహన్తేహి అస్సాసేహి అస్ససతి, గత్తతోపిస్స సేదబిన్దూని ముచ్చన్తి, తమేనం ఉభోసు పస్సేసు ఠత్వా యమకతాలవణ్టేహి బీజన్తి, బుద్ధగారవేన పన నిపజ్జితుం న ఉస్సహతీతి ఇదం సన్ధాయ ‘‘మహస్సాసీ’’తి వుత్తం. ఇమం గాథం అభాసీతి, రాజా భోజనే మనుజస్సాతి సత్తస్స. కహాపణసతన్తి పాతరాసే పణ్ణాసం సాయమాసే పణ్ణాసన్తి ఏవం కహాపణసతం. పరియాపుణిత్వాతి రఞ్ఞా సద్ధిం థోకం గన్త్వా ‘‘ఇమం మఙ్గలఅసిం కస్స దమ్మి, మహారాజా’’తి? అసుకస్స నామ దేహీతి సో తం అసిం దత్వా దసబలస్స సన్తికం ఆగమ్మ వన్దిత్వా ఠితకోవ ‘‘గాథం వదథ, భో గోతమా’’తి వత్వా భగవతా వుత్తం పరియాపుణిత్వాతి అత్థో.
భత్తాభిహారే సుదం భాసతీతి కథం భాసతి? భగవతా అనుసిట్ఠినియామేన. భగవా హి నం ఏవం అనుసాసి – ‘‘మాణవ, ఇమం గాథం నటో వియ పత్తపత్తట్ఠానే మా అవచ, రఞ్ఞో భుఞ్జనట్ఠానే ఠత్వా పఠమపిణ్డాదీసుపి అవత్వా వోసానపిణ్డే గహితే వదేయ్యాసి, రాజా సుత్వావ భత్తపిణ్డం ఛడ్డేస్సతి. అథ రఞ్ఞో హత్థేసు ధోతేసు పాతిం అపనేత్వా సిత్థాని గణేత్వా తదుపియం బ్యఞ్జనం ఞత్వా పునదివసే తావతకే తణ్డులే హారేయ్యాసి, పాతరాసే చ వత్వా సాయమాసే మా వదేయ్యాసీ’’తి. సో సాధూతి పటిస్సుణిత్వా తందివసం రఞ్ఞో పాతరాసం భుత్వా గతత్తా సాయమాసే భగవతో అనుసిట్ఠినియామేన గాథం అభాసి
నాళికోదనపరమతాయ సణ్ఠాసీతి సో కిర మాణవో దివసే దివసే తథాగతస్స సన్తికం గచ్ఛతి, దసబలస్స విస్సాసికో అహోసి. అథ నం ఏకదివసం పుచ్ఛి ‘‘రాజా కిత్తకం భుఞ్జతీ’’తి? సో ‘‘నాళికోదన’’న్తి ఆహ. వట్టిస్సతి ఏత్తావతా పురిసభాగో ఏస, ఇతో పట్ఠాయ గాథం మా వదీతి. ఇతి రాజా తత్థేవ సణ్ఠాసి. దిట్ఠధమ్మికేన చేవ అత్థేన సమ్పరాయికేన చాతి ఏత్థ సల్లిఖితసరీరతా దిట్ఠధమ్మికత్థో నామ, సీలం సమ్పరాయికత్థో. భోజనే మత్తఞ్ఞుతా హి సీలఙ్గం నామ హోతీతి. తతియం.
౪. పఠమసఙ్గామసుత్తవణ్ణనా
౧౨౫. చతుత్థే వేదేహిపుత్తోతి వేదేహీతి పణ్డితాధివచనమేతం, పణ్డితిత్థియా పుత్తోతి అత్థో. చతురఙ్గినిన్తి హత్థిఅస్సరథపత్తిసఙ్ఖాతేహి చతూహి అఙ్గేహి సమన్నాగతం. సన్నయ్హిత్వాతి చమ్మపటిముఞ్చనాదీహి సన్నాహం కారేత్వా. సఙ్గామేసున్తి యుజ్ఝింసు. కేన కారణేన? మహాకోసలరఞ్ఞా కిర బిమ్బిసారస్స ధీతరం దేన్తేన ద్విన్నం రజ్జానం అన్తరే సతసహస్సుట్ఠానో కాసిగామో నామ ధీతు దిన్నో. అజాతసత్తునా చ పితరి మారితే మాతాపిస్స రఞ్ఞో వియోగసోకేన నచిరస్సేవ మతా. తతో రాజా పసేనది కోసలో – ‘‘అజాతసత్తునా మాతాపితరో మారితా, మయ్హం పితు సన్తకో గామో’’తి తస్సత్థాయ అడ్డం కరోతి. అజాతసత్తుపి ‘‘మయ్హం మాతు సన్తకో’’తి తస్స గామస్సత్థాయ ద్వేపి మాతులభాగినేయ్యా యుజ్ఝింసు.
పాపా పాపమిత్తో. తేయేవస్స సహాయాతి పాపసహాయో. తేస్వేవస్స చిత్తం నిన్నం సమ్పవఙ్కన్తి పాపసమ్పవఙ్కో. పసేనదిస్స సారిపుత్తత్థేరాదీనం వసేన కల్యాణమిత్తాదితా వేదితబ్బా. దుక్ఖం సేతీతి జితాని హత్థిఆదీని అనుసోచన్తో దుక్ఖం సయిస్సతి. ఇదం భగవా పున తస్స జయకారణం దిస్వా ఆహ. జయం వేరం పసవతీతి జినన్తో వేరం పసవతి, వేరిపుగ్గలం లభతి. చతుత్థం.
౫. దుతియసఙ్గామసుత్తవణ్ణనా
౧౨౬. పఞ్చమే అబ్భుయ్యాసీతి పరాజయే గరహప్పత్తో ‘‘ఆరామం గన్త్వా భిక్ఖూనం కథాసల్లాపం సుణాథా’’తి రత్తిభాగే బుద్ధరక్ఖితేన నామ వుడ్ఢపబ్బజితేన ధమ్మరక్ఖితస్స వుడ్ఢపబ్బజితస్స ‘‘సచే రాజా ఇమఞ్చ ఉపాయం కత్వా గచ్ఛేయ్య, పున జినేయ్యా’’తి వుత్తజయకారణం సుత్వా అభిఉయ్యాసి.
యావస్స ఉపకప్పతీతి యావ తస్స ఉపకప్పతి సయ్హం హోతి. యదా చఞ్ఞేతి యదా అఞ్ఞే. విలుమ్పన్తీతి తం విలుమ్పిత్వా విలుమ్పతీతి విలుమ్పియతి. ఠానం హి మఞ్ఞతీతి ‘‘కారణ’’న్తి హి మఞ్ఞతి. యదాతి యస్మిం కాలే. జేతారం లభతే జయన్తి జయన్తో పుగ్గలో పచ్ఛా జేతారమ్పి లభతి. రోసేతారన్తి ఘట్టేతారం. రోసకోతి ఘట్టకో. కమ్మవివట్టేనాతి కమ్మపరిణామేన, తస్స విలుమ్పనకమ్మస్స విపాకదానేన. సో విలుత్తో విలుప్పతీతి సో విలుమ్పకో విలుమ్పియతి. పఞ్చమం.
౬. మల్లికాసుత్తవణ్ణనా
౧౨౭. ఛట్ఠే ఉపసఙ్కమీతి మల్లికాయ దేవియా గబ్భవుట్ఠానకాలే సూతిఘరం పటిజగ్గాపేత్వా ఆరక్ఖం దత్వా ఉపసఙ్కమి. అనత్తమనో అహోసీతి, ‘‘దుగ్గతకులస్స మే ధీతు మహన్తం ఇస్సరియం దిన్నం, సచే పుత్తం అలభిస్స, మహన్తం సక్కారం అధిగమిస్స, తతో దాని పరిహీనా’’తి అనత్తమనో అహోసి. సేయ్యాతి దన్ధపఞ్ఞస్మా ఏలమూగపుత్తతో ఏకచ్చా ఇత్థీయేవ సేయ్యా. పోసాతి పోసేహి. జనాధిపాతి జనాధిభుం రాజానం ఆలపతి. సస్సుదేవాతి సస్సుససురదేవతా. దిసమ్పతీతి దిసాజేట్ఠకా. తాదిసా సుభగియాతి తాదిసాయ సుభరియాయ. ఛట్ఠం.
౭. అప్పమాదసుత్తవణ్ణనా
౧౨౮. సత్తమే సమధిగ్గయ్హాతి సమధిగ్గణ్హిత్వా, ఆదియిత్వాతి అత్థో. అప్పమాదోతి కారాపకఅప్పమాదో. సమోధానన్తి సమవధానం ఉపక్ఖేపం. ఏవమేవ ఖోతి హత్థిపదం వియ హి కారాపకఅప్పమాదో, సేసపదజాతాని వియ అవసేసా చతుభూమకా కుసలధమ్మా. తే హత్థిపదే సేసపదాని వియ
అప్పమాదం పసంసన్తీతి ‘‘ఏతాని ఆయుఆదీని పత్థయన్తేన అప్పమాదోవ కాతబ్బో’’తి అప్పమాదమేవ పసంసన్తి. యస్మా వా పుఞ్ఞకిరియాసు పణ్డితా అప్పమాదం పసంసన్తి, తస్మా ఆయుఆదీని పత్థయన్తేన అప్పమాదోవ కాతబ్బోతి అత్థో. అత్థాభిసమయాతి అత్థపటిలాభా. సత్తమం.
౮. కల్యాణమిత్తసుత్తవణ్ణనా
౧౨౯. అట్ఠమే సో చ ఖో కల్యాణమిత్తస్సాతి సో చాయం ధమ్మో కల్యాణమిత్తస్సేవ స్వాక్ఖాతో నామ హోతి, న పాపమిత్తస్సాతి. కిఞ్చాపి హి ధమ్మో సబ్బేసమ్పి స్వాక్ఖాతోవ, కల్యాణమిత్తస్స పన సుస్సూసన్తస్స సద్దహన్తస్స అత్థం పూరేతి భేసజ్జం వియ వళఞ్జన్తస్స న ఇతరస్సాతి. తేనేతం వుత్తం. ధమ్మోతి చేత్థ దేసనాధమ్మో వేదితబ్బో.
ఉపడ్ఢమిదన్తి థేరో కిర రహోగతో చిన్తేసి – ‘‘అయం సమణధమ్మో నామ ఓవాదకే అనుసాసకే కల్యాణమిత్తే సతి పచ్చత్తపురిసకారే ఠితస్స సమ్పజ్జతి, ఉపడ్ఢం కల్యాణమిత్తతో హోతి, ఉపడ్ఢం పచ్చత్తపురిసకారతో’’తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అహం పదేసఞాణే ఠితో నిప్పదేసం చిన్తేతుం న సక్కోమి, సత్థారం పుచ్ఛిత్వా నిక్కఙ్ఖో భవిస్సామీ’’తి. తస్మా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవమాహ. బ్రహ్మచరియస్సాతి అరియమగ్గస్స. యదిదం కల్యాణమిత్తతాతి యా ఏసా కల్యాణమిత్తతా నామ, సా ఉపడ్ఢం, తతో ఉపడ్ఢం ఆగచ్ఛతీతి అత్థో. ఇతి థేరేన ‘‘ఉపడ్ఢుపడ్ఢా సమ్మాదిట్ఠిఆదయో కల్యాణమిత్తతో ఆగచ్ఛన్తి, ఉపడ్ఢుపడ్ఢా పచ్చత్తపురిసకారతో’’తి వుత్తం. కిఞ్చాపి ఉపడ్ఢం నామ జాతం, సకలగుణో పటిలబ్భతీతి భగవతో అజ్ఝాసయేన సకలం నామ జాతం. కల్యాణమిత్తతాతి చేతం పుబ్బభాగపటిలాభఙ్గం నామాతి గహితం. అత్థతో కల్యాణమిత్తం నిస్సాయ లద్ధా సీలసమాధివిపస్సనావసేన చత్తారో ఖన్ధా. సఙ్ఖారక్ఖన్ధోతిపి వదన్తియేవ.
మా హేవం, ఆనన్దాతి, ఆనన్ద, మా ఏవం అభణి, బహుస్సుతో త్వం సేఖపటిసమ్భిదప్పత్తో అట్ఠ వరే గహేత్వా మం ఉపట్ఠహసి, చతూహి అచ్ఛరియబ్భుతధమ్మేహి సమన్నాగతో, తాదిసస్స ఏవం కథేతుం న వట్టతి. సకలమేవ హిదం, ఆనన్ద, బ్రహ్మచరియం, యదిదం కల్యాణమిత్తతాతి ఇదం భగవా – ‘‘చత్తారో మగ్గా చత్తారి ఫలాని తిస్సో విజ్జా ఛ అభిఞ్ఞా సబ్బం కల్యాణమిత్తమూలకమేవ హోతీ’’తి సన్ధాయాహ. ఇదాని వచీభేదేనేవ కారణం దస్సేన్తో కల్యాణమిత్తస్సేతన్తిఆదిమాహ. తత్థ పాటికఙ్ఖన్తి పాటికఙ్ఖితబ్బం ఇచ్ఛితబ్బం, అవస్సంభావీతి అత్థో.
ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. సమ్మాదిట్ఠిం భావేతీతిఆదీసు అట్ఠన్నం ఆదిపదానంయేవ తావ అయం సఙ్ఖేపవణ్ణనా – సమ్మా దస్సనలక్ఖణా సమ్మాదిట్ఠి. సమ్మా అభినిరోపనలక్ఖణో సమ్మాసఙ్కప్పో. సమ్మా పరిగ్గహణలక్ఖణా సమ్మావాచా. సమ్మా సముట్ఠాపనలక్ఖణో సమ్మాకమ్మన్తో. సమ్మా వోదాపనలక్ఖణా సమ్మాఆజీవో. సమ్మా పగ్గహలక్ఖణో సమ్మావాయామో. సమ్మా ఉపట్ఠానలక్ఖణా సమ్మాసతి. సమ్మా సమాధానలక్ఖణో సమ్మాసమాధి.
తేసు ఏకేకస్స తీణి కిచ్చాని హోన్తి. సేయ్యాథిదం – సమ్మాదిట్ఠి తావ అఞ్ఞేహిపి అత్తనో పచ్చనీకకిలేసేహి సద్ధిం మిచ్ఛాదిట్ఠిం పజహతి, నిరోధం ఆరమ్మణం కరోతి, సమ్పయుత్తధమ్మే చ పస్సతి తప్పటిచ్ఛాదకమోహవిధమనవసేన అసమ్మోహతో. సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి తథేవ మిచ్ఛాసఙ్కప్పాదీని చ పజహన్తి, నిరోధఞ్చ ఆరమ్మణం కరోన్తి. విసేసతో పనేత్థ సమ్మాదిట్ఠి సహజాతధమ్మే సమ్మా దస్సేతి
అపిచేసా సమ్మాదిట్ఠి నామ పుబ్బభాగే నానాఖణా నానారమ్మణా హోతి, మగ్గకాలే ఏకక్ఖణా ఏకారమ్మణా. కిచ్చతో పన సమ్మాదిట్ఠి దుక్ఖే ఞాణన్తిఆదీని చత్తారి నామాని లభతి. సమ్మాసఙ్కప్పాదయోపి పుబ్బభాగే నానాఖణా నానారమ్మణా హోన్తి, మగ్గకాలే ఏకక్ఖణా ఏకారమ్మణా. తేసు సమ్మాసఙ్కప్పో కిచ్చతో నేక్ఖమ్మసఙ్కప్పోతిఆదీని తీణి నామాని లభతి. సమ్మావాచాదయో తయో విరతియోపి హోన్తి చేతనాయోపి, మగ్గక్ఖణే పన విరతియోవ. సమ్మావాయామో సమ్మాసతీతి ఇదమ్పి ద్వయం కిచ్చతో సమ్మప్పధానసతిపట్ఠానవసేన చత్తారి నామాని లభతి. సమ్మాసమాధి పన పుబ్బభాగేపి మగ్గక్ఖణేపి సమ్మాసమాధియేవ.
ఏవం తావ ‘‘సమ్మాదిట్ఠి’’న్తిఆదినా నయేన వుత్తానం అట్ఠన్నం ఆదిపదానంయేవ అత్థవణ్ణనం ఞత్వా ఇదాని భావేతి వివేకనిస్సితన్తిఆదీసు ఏవం ఞాతబ్బో. భావేతీతి వడ్ఢేతి, అత్తనో చిత్తసన్తానే పునప్పునం జనేతి, అభినిబ్బత్తేతీతి అత్థో. వివేకనిస్సితన్తి వివేకం నిస్సితం, వివేకే వా నిస్సితన్తి వివేకనిస్సితం. వివేకోతి వివిత్తతా. వివిత్తతా చాయం తదఙ్గవివేకో, విక్ఖమ్భన-సముచ్ఛేద-పటిప్పస్సద్ధి-నిస్సరణవివేకోతి పఞ్చవిధో. ఏవమేతస్మిం పఞ్చవిధే వివేకే. వివేకనిస్సితన్తి తదఙ్గవివేకనిస్సితం సముచ్ఛేదవివేకనిస్సితం నిస్సరణవివేకనిస్సితఞ్చ సమ్మాదిట్ఠిం భావేతీతి అయమత్థో వేదితబ్బో. తథా హి అయం అరియమగ్గభావనానుయుత్తో యోగీ విపస్సనాక్ఖణే కిచ్చతో తదఙ్గవివేకనిస్సితం, అజ్ఝాసయతో నిస్సరణవివేకనిస్సితం, మగ్గకాలే పన కిచ్చతో సముచ్ఛేదవివేకనిస్సితం, ఆరమ్మణతో నిస్సరణవివేకనిస్సితం సమ్మాదిట్ఠిం భావేతి. ఏస నయో విరాగనిస్సితాదీసు. వివేకత్థా ఏవ హి విరాగాదయో
కేవలఞ్చేత్థ వోస్సగ్గో దువిధో పరిచ్చాగవోస్సగ్గో చ పక్ఖన్దనవోస్సగ్గో చాతి. తత్థ పరిచ్చాగవోస్సగ్గోతి విపస్సనాక్ఖణే చ తదఙ్గవసేన, మగ్గక్ఖణే చ సముచ్ఛేదవసేన కిలేసప్పహానం. పక్ఖన్దనవోస్సగ్గోతి విపస్సనాక్ఖణే తన్నిన్నభావేన, మగ్గక్ఖణే పన ఆరమ్మణకరణేన నిబ్బానపక్ఖన్దనం, తదుభయమ్పి ఇమస్మిం లోకియలోకుత్తరమిస్సకే
వోస్సగ్గపరిణామిన్తి ఇమినా పన సకలేన వచనేన వోస్సగ్గత్థం పరిణమన్తం పరిణతఞ్చ, పరిపచ్చన్తం పరిపక్కఞ్చాతి ఇదం వుత్తం హోతి. అయఞ్హి అరియమగ్గభావనానుయుత్తో భిక్ఖు యథా సమ్మాదిట్ఠి కిలేసపరిచ్చాగవోస్సగ్గత్థం నిబ్బానపక్ఖన్దనవోస్సగ్గత్థఞ్చ పరిపచ్చతి, యథా చ పరిపక్కా హోతి, తథా నం భావేతీతి. ఏస నయో సేసమగ్గఙ్గేసు.
ఆగమ్మాతి ఆరబ్భ సన్ధాయ పటిచ్చ. జాతిధమ్మాతి జాతిసభావా జాతిపకతికా. తస్మాతి యస్మా సకలో అరియమగ్గోపి కల్యాణమిత్తం నిస్సాయ లబ్భతి, తస్మా. హన్దాతి వవస్సగ్గత్థే నిపాతో. అప్పమాదం పసంసన్తీతి అప్పమాదం వణ్ణయన్తి, తస్మా అప్పమాదో కాతబ్బో. అత్థాభిసమయాతి అత్థపటిలాభా. అట్ఠమం.
౯. పఠమఅపుత్తకసుత్తవణ్ణనా
౧౩౦. నవమే దివా దివస్సాతి దివసస్స దివా, మజ్ఝన్హికసమయేతి అత్థో. సాపతేయ్యన్తి ధనం. కో పన వాదో రూపియస్సాతి సువణ్ణరజతతమ్బలోహకాళలోహఫాలకచ్ఛపకాదిభేదస్స ఘనకతస్స చేవ పరిభోగభాజనాదిభేదస్స చ రూపియభణ్డస్స పన కో వాదో? ‘‘ఏత్తకం నామా’’తి కా పరిచ్ఛేదకథాతి అత్థో. కణాజకన్తి సకుణ్డకభత్తం. బిలఙ్గదుతియన్తి కఞ్జికదుతియం. సాణన్తి సాణవాకమయం తిపక్ఖవసనన్తి తీణి ఖణ్డాని ద్వీసు ఠానేసు సిబ్బిత్వా కతనివాసనం.
అసప్పురిసోతి లామకపురిసో. ఉద్ధగ్గికన్తిఆదీసు ఉపరూపరిభూమీసు ఫలదానవసేన ఉద్ధం అగ్గమస్సాతి ఉద్ధగ్గికా. సగ్గస్స హితా తత్రుపపత్తిజననతోతి సోవగ్గికా. నిబ్బత్తట్ఠానేసు సుఖో విపాకో అస్సాతి సుఖవిపాకా. సుట్ఠు అగ్గానం దిబ్బవణ్ణాదీనం విసేసానం నిబ్బత్తనతో సగ్గసంవత్తనికా. ఏవరూపం దక్ఖిణదానం న పతిట్ఠాపేతీతి.
సాతోదకాతి మధురోదకా. సేత్తోదకాతి వీచీనం భిన్నట్ఠానే ఉదకస్స సేతతాయ సేతోదకా. సుపతిత్థాతి తం జనోతి న యథాపచ్చయం వా కరేయ్యాతి, యం యం ఉదకేన ఉదకకిచ్చం కాతబ్బం, తం తం న కరేయ్య. తదపేయ్యమానన్తి తం అపేయ్యమానం. కిచ్చకరో చ హోతీతి అత్తనా కత్తబ్బకిచ్చకరో చేవ కుసలకిచ్చకరో చ, భుఞ్జతి చ, కమ్మన్తే చ పయోజేతి, దానఞ్చ దేతీతి అత్థో. నవమం.
౧౦. దుతియఅపుత్తకసుత్తవణ్ణనా
౧౩౧. దసమే పిణ్డపాతేన పటిపాదేసీతి పిణ్డపాతేన సద్ధిం సంయోజేసి, పిణ్డపాతం అదాసీతి అత్థో. పక్కామీతి కేనచిదేవ రాజుపట్ఠానాదినా కిచ్చేన గతో. పచ్ఛా విప్పటిసారీ అహోసీతి సో కిర అఞ్ఞేసుపి దివసేసు తం పచ్చేకసమ్బుద్ధం పస్సతి, దాతుం పనస్స చిత్తం న ఉప్పజ్జతి. తస్మిం పన దివసే అయం పదుమవతిదేవియా తతియపుత్తో తగ్గరసిఖీ పచ్చేకబుద్ధో గన్ధమాదనపబ్బతే ఫలసమాపత్తిసుఖేన వీతినామేత్వా పుబ్బణ్హసమయే వుట్ఠాయ అనోతత్తదహే ముఖం ధోవిత్వా మనోసిలాతలే నివాసేత్వా కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా పత్తచీవరమాదాయ అభిఞ్ఞాపాదకం చతుత్థజ్ఝానం సమాపజ్జిత్వా ఇద్ధియా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా నగరద్వారే ఓరుయ్హ చీవరం పారుపిత్వా పత్తమాదాయ నగరవాసీనం ఘరద్వారేసు సహస్సభణ్డికం ఠపేన్తో వియ పాసాదికేహి అభిక్కన్తాదీహి అనుపుబ్బేన సేట్ఠినో ఘరద్వారం సమ్పత్తో. తందివసఞ్చ
సేట్ఠిభరియా చిన్తేసి – ‘‘మయా ఏత్తకేన కాలేన ఇమస్స ‘దేథా’తి వచనం న సుతపుబ్బం, దాపేన్తోపి చ అజ్జ న యస్స వా తస్స వా దాపేతి, వీతరాగదోసమోహస్స వన్తకిలేసస్స ఓహితభారస్స పచ్చేకబుద్ధస్స దాపేతి, యం వా తం వా అదత్వా పణీతం పిణ్డపాతం దస్సామీ’’తి, ఘరా నిక్ఖమ్మ పచ్చేకబుద్ధం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా పత్తం ఆదాయ అన్తోనివేసనే పఞ్ఞత్తాసనే నిసీదాపేత్వా సుపరిసుద్ధేహి సాలితణ్డులేహి భత్తం సమ్పాదేత్వా తదనురూపం ఖాదనీయం బ్యఞ్జనం సుపేయ్యఞ్చ సల్లక్ఖేత్వా పత్తం పూరేత్వా బహి గన్ధేహి సమలఙ్కరిత్వా పచ్చేకబుద్ధస్స హత్థేసు
వరమేతన్తిఆది విప్పటిసారస్స ఉప్పన్నాకారదస్సనం. భాతు చ పన ఏకపుత్తకం సాపతేయ్యస్స కారణా జీవితా వోరోపేసీతి తదా కిరస్స అవిభత్తేయేవ కుటుమ్బే మాతాపితరో చ జేట్ఠభాతా చ కాలమకంసు. సో భాతుజాయాయ సద్ధింయేవ సంవాసం కప్పేసి. భాతు పనస్స ఏకో పుత్తో హోతి, తం వీథియా కీళన్తం మనుస్సా వదన్తి – ‘‘అయం దాసో అయం దాసీ ఇదం యానం ఇదం ధనం తవ సన్తక’’న్తి. సో తేసం కథం గహేత్వా – ‘‘అయం దాసో మయ్హం సన్తక’’న్తిఆదీని కథేతి.
అథస్స చూళపితా చిన్తేసి – ‘‘అయం దారకో ఇదానేవ ఏవం కథేసి, మహల్లకకాలే కుటుమ్బం మజ్ఝే భిన్దాపేయ్య, ఇదానేవస్స కత్తబ్బం కరిస్సామీ’’తి ఏకదివసం వాసిం ఆదాయ – ‘‘ఏహి పుత్త, అరఞ్ఞం గచ్ఛామా’’తి తం అరఞ్ఞం నేత్వా విరవన్తం విరవన్తం మారేత్వా ఆవాటే సత్తక్ఖత్తున్తి సత్తవారే. పుబ్బపచ్ఛిమచేతనావసేన చేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. ఏకపిణ్డపాతదానస్మిఞ్హి ఏకావ చేతనా ద్వే పటిసన్ధియో న దేతి, పుబ్బపచ్ఛిమచేతనాహి పనేస సత్తక్ఖత్తుం సగ్గే, సత్తక్ఖత్తుం సేట్ఠికులే నిబ్బత్తో. పురాణన్తి పచ్చేకసమ్బుద్ధస్స దిన్నపిణ్డపాతచేతనాకమ్మం.
పరిగ్గహన్తి పరిగ్గహితవత్థు. అనుజీవినోతి ఏకం మహాకులం నిస్సాయ పణ్ణాసమ్పి సట్ఠిపి కులాని జీవన్తి, తే మనుస్సే సన్ధాయేతం వుత్తం. సబ్బం నాదాయ గన్తబ్బన్తి సబ్బమేతం న ఆదియిత్వా గన్తబ్బం. సబ్బం నిక్ఖిప్పగామినన్తి సబ్బమేతం నిక్ఖిప్పసభావం, పరిచ్చజితబ్బసభావమేవాతి అత్థో. దసమం.
దుతియో వగ్గో.
౩. తతియవగ్గో
౧. పుగ్గలసుత్తవణ్ణనా
౧౩౨. తతియవగ్గస్స తమో. కాయదుచ్చరితాదీహి పున నిరయతమూపగమనతో తమపరాయణో. ఇతి ఉభయేనపి ఖన్ధతమోవ కథితో హోతి. ‘‘ఉచ్చే కులే పచ్చాజాతో’’తిఆదికేన జోతినా యుత్తతో జోతి, ఆలోకీభూతోతి వుత్తం హోతి. కాయసుచరితాదీహి పున సగ్గూపపత్తిజోతిభావూపగమనతో జోతిపరాయణో. ఇమినా నయేన ఇతరేపి ద్వే వేదితబ్బా.
వేనకులేతి విలీవకారకులే. నేసాదకులేతి మిగలుద్దకాదీనం కులే. రథకారకులేతి చమ్మకారకులే. పుక్కుసకులేతి పుప్ఫఛడ్డకకులే. కసిరవుత్తికేతి దుక్ఖవుత్తికే. దుబ్బణ్ణోతి పంసుపిసాచకో వియ ఝామఖాణువణ్ణో. దుద్దసికోతి విజాతమాతుయాపి అమనాపదస్సనో ఓకోటిమకోతి లకుణ్డకో. కాణోతి ఏకక్ఖికాణో వా ఉభయక్ఖికాణో వా. కుణీతి ఏకహత్థకుణీ వా ఉభయహత్థకుణీ వా. ఖఞ్జోతి ఏకపాదఖఞ్జో వా ఉభయపాదఖఞ్జో వా. పక్ఖహతోతి హతపక్ఖో పీఠసప్పీ. పదీపేయ్యస్సాతి తేలకపల్లకాదినో పదీపఉపకరణస్స. ఏవం ఖో, మహారాజాతి ఏత్థ ఏకో పుగ్గలో బహిద్ధా ఆలోకం అదిస్వా మాతుకుచ్ఛిస్మింయేవ కాలం కత్వా అపాయేసు నిబ్బత్తన్తో సకలం కప్పమ్పి సంసరతి, సోపి తమోతమపరాయణోవ. సో పన కుహకపుగ్గలో భవేయ్య. కుహకస్స హి ఏవరూపా నిబ్బత్తి హోతీతి వుత్తం.
ఏత్థ చ ‘‘నీచే కులే పచ్చాజాతో హోతి చణ్డాలకులే వా’’తిఆదీహి ఆగమనవిపత్తి చేవ పుబ్బుప్పన్నపచ్చయవిపత్తి చ దస్సితా. దలిద్దేతిఆదీహి పవత్తపచ్చయవిపత్తి. కసిరవుత్తికేతిఆదీహి ఆజీవుపాయవిపత్తి. దుబ్బణ్ణోతిఆదీహి బవ్హాబాధోతిఆదీహి దుక్ఖకారణసమాయోగో. న లాభీతిఆదీహి సుఖకారణవిపత్తి చేవ ఉపభోగవిపత్తి చ. కాయేన దుచ్చరితన్తిఆదీహి తమపరాయణభావస్స కారణసమాయోగో. కాయస్స భేదాతిఆదీహి సమ్పరాయికతమూపగమో. సుక్కపక్ఖో వుత్తపటిపక్ఖనయేన వేదితబ్బో.
అక్కోసతీతి పరిభాసతీతి, ‘‘కస్మా తిట్ఠథ? కిం తుమ్హేహి అమ్హాకం కసికమ్మాదీని కతానీ’’తిఆదీహి? పరిభవవచనేహి పరిభాసతి. రోసకోతి ఘట్టకో. అబ్యగ్గమనసోతి ఏకగ్గచిత్తో. పఠమం.
౨. అయ్యికాసుత్తవణ్ణనా
౧౩౩. దుతియే జిణ్ణాతి జరాజిణ్ణా. వుడ్ఢాతి వయోవుడ్ఢా. మహల్లికాతి జాతిమహల్లికా. అద్ధగతాతి అద్ధం చిరకాలం అతిక్కన్తా. వయోఅనుప్పత్తాతి పచ్ఛిమవయం సమ్పత్తా. పియా మనాపాతి రఞ్ఞో కిర మాతరి మతాయ అయ్యికా మాతుట్ఠానే ఠత్వా పటిజగ్గి, తేనస్స అయ్యికాయ బలవపేమం ఉప్పజ్జి. తస్మా ఏవమాహ. హత్థిరతనేనాతి అస్సరతనేపి ఏసేవ నయో. గామవరోపి సతసహస్సుట్ఠానకగామోవ. సబ్బాని తాని భేదనధమ్మానీతి తేసు హి కిఞ్చి కరియమానమేవ భిజ్జతి, కిఞ్చి కతపరియోసితం చక్కతో అనపనీతమేవ, కిఞ్చి అపనేత్వా భూమియం ఠపితమత్తం, కిఞ్చి తతో పరం, ఏవమేవ సత్తేసుపి కోచి పటిసన్ధిం గహేత్వా మరతి, కోచి మూళ్హగబ్భాయ మాతరి మాతుకుచ్ఛితో అనిక్ఖన్తోవ, కోచి నిక్ఖన్తమత్తో, కోచి తతో పరన్తి. తస్మా ఏవమాహ. దుతియం.
౧౩౪. తతియే సబ్బం ఉత్తానమేవ. తతియం.
౪. ఇస్సత్తసుత్తవణ్ణనా
౧౩౫. చతుత్థస్స అట్ఠుప్పత్తికో నిక్ఖేపో. భగవతో కిర పఠమబోధియం మహాలాభసక్కారో ఉదపాది భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ. తిత్థియా హతలాభసక్కారా హుత్వా కులేసు ఏవం కన్థేన్తా విచరన్తి – ‘‘సమణో గోతమో
అపరేన కత్థ ను ఖో, భన్తే, దానం దాతబ్బన్తి ఆహ. యత్థాతి యస్మిం పుగ్గలే చిత్తం పసీదతి, తస్మిం దాతబ్బం, తస్స వా దాతబ్బన్తి అత్థో.
ఏవం వుత్తే రాజా యేహి మనుస్సేహి తిత్థియానం వచనం ఆరోచితం, తే ఓలోకేసి. తే రఞ్ఞా ఓలోకితమత్తావ మఙ్కుభూతా అధోముఖా పాదఙ్గుట్ఠకేన భూమిం లేఖమానా అట్ఠంసు. రాజా – ‘‘ఏకపదేనేవ, భన్తే, హతా తిత్థియా’’తి మహాజనం సావేన్తో మహాసద్దేన అభాసి. ఏవఞ్చ పన భాసిత్వా – ‘‘భగవా చిత్తం నామ నిగణ్ఠాచేలకపరిబ్బాజకాదీసు యత్థ కత్థచి పసీదతి అఞ్ఞం ఖో ఏతన్తి, ‘‘మహారాజ, అఞ్ఞం తయా పఠమం పుచ్ఛితం, అఞ్ఞం పచ్ఛా, సల్లక్ఖేహి ఏతం, పఞ్హాకథనం పన మయ్హం భారో’’తి వత్వా సీలవతో ఖోతిఆదిమాహ. తత్థ ఇధ త్యస్సాతి ఇధ తే అస్స. సముపబ్యూళ్హోతి రాసిభూతో. అసిక్ఖితోతి ధనుసిప్పే అసిక్ఖితో. అకతహత్థోతి ముట్ఠిబన్ధాదివసేన అసమ్పాదితహత్థో. అకతయోగ్గోతి తిణపుఞ్జమత్తికాపుఞ్జాదీసు అకతపరిచయో. అకతూపాసనోతి రాజరాజమహామత్తానం అదస్సితసరక్ఖేపో. ఛమ్భీతి పవేధితకాయో.
కామచ్ఛన్దో పహీనోతిఆదీసు అరహత్తమగ్గేన కామచ్ఛన్దో పహీనో హోతి, అనాగామిమగ్గేన బ్యాపాదో అసేక్ఖేన సీలక్ఖన్ధేనాతి అసేక్ఖస్స సీలక్ఖన్ధో అసేక్ఖో సీలక్ఖన్ధో నామ. ఏస నయో సబ్బత్థ. ఏత్థ చ పురిమేహి చతూహి పదేహి లోకియలోకుత్తరసీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తియో కథితా. విముత్తిఞాణదస్సనం పచ్చవేక్ఖణఞాణం హోతి, తం లోకియమేవ.
ఇస్సత్తన్తి ఉసుసిప్పం. బలవీరియన్తి ఏత్థ బలం నామ వాయోధాతు, వీరియం కాయికచేతసికవీరియమేవ. భరేతి భరేయ్య. నాసూరం జాతిపచ్చయాతి, ‘‘అయం జాతిసమ్పన్నో’’తి ఏవం జాతికారణా అసూరం న భరేయ్య.
ఖన్తిసోరచ్చన్తి ఏత్థ ఖన్తీతి అధివాసనఖన్తి, సోరచ్చన్తి అరహత్తం. ధమ్మాతి ఏతే ద్వే ధమ్మా. అస్సమేతి ఆవసథే. వివనేతి అరఞ్ఞట్ఠానే, నిరుదకే అరఞ్ఞే చతురస్సపోక్ఖరణిఆదీని కారయేతి అత్థో. దుగ్గేతి విసమట్ఠానే. సఙ్కమనానీతి పణ్ణాసహత్థసట్ఠిహత్థాని సమోకిణ్ణపరిసుద్ధవాలికాని సఙ్కమనాని కరేయ్య.
ఇదాని ఏతేసు అరఞ్ఞసేనాసనేసు వసన్తానం భిక్ఖూనం భిక్ఖాచారవత్తం ఆచిక్ఖన్తో అన్నం పానన్తిఆదిమాహ. తత్థ సేనాసనానీతి మఞ్చపీఠాదీని. విప్పసన్నేనాతి ఖీణాసవస్స దేన్తోపి సకఙ్ఖేన కిలేసమలినేన చిత్తేన అదత్వా విప్పసన్నేనేవ చిత్తేన దదేయ్య. థనయన్తి గజ్జన్తో. సతక్కకూతి సతసిఖరో, అనేకకూటోతి అత్థో. అభిసఙ్ఖచ్చాతి అభిసఙ్ఖరిత్వా సమోధానేత్వా రాసిం కత్వా.
ఆమోదమానోతి పకిరేతీతి దానగ్గే విచిరతి, పకిరన్తో వియ వా దానం దేతి. పుఞ్ఞధారాతి అనేకదానచేతనామయా పుఞ్ఞధారా. దాతారం అభివస్సతీతి యథా ఆకాసే సముట్ఠితమేఘతో నిక్ఖన్తా ఉదకధారా పథవిం సినేహయన్తీ తేమేన్తీ కిలేదయన్తీ అభివస్సతి, ఏవమేవ అయమ్పి దాయకస్స అబ్భన్తరే ఉప్పన్నా పుఞ్ఞధారా తమేవ దాతారం అన్తో సినేహేతి పూరేతి అభిసన్దేతి. తేన వుత్తం ‘‘దాతారం అభివస్సతీ’’తి. చతుత్థం.
౫. పబ్బతూపమసుత్తవణ్ణనా
౧౩౬. పఞ్చమే ముద్ధావసిత్తానన్తి ఖత్తియాభిసేకేన ముద్ధని అవసిత్తానం కతాభిసేకానం. కామగేధపరియుట్ఠితానన్తి కామేసు గేధేన పరియుట్ఠితానం అభిభూతానం. జనపదత్థావరియప్పత్తానన్తి రాజకరణీయానీతి రాజకమ్మాని రాజూహి కత్తబ్బకిచ్చాని. తేసు ఖ్వాహన్తి తేసు అహం. ఉసుక్కమాపన్నోతి బ్యాపారం ఆపన్నో. ఏస కిర రాజా దివసస్స తిక్ఖత్తుం భగవతో ఉపట్ఠానం గచ్ఛతి, అన్తరాగమనాని బహూనిపి హోన్తి. తస్స నిబద్ధం గచ్ఛతో బలకాయో మహాపి హోతి అప్పోపి. అథేకదివసం పఞ్చసతా చోరా చిన్తయింసు – ‘‘అయం రాజా అవేలాయ అప్పేన బలేన సమణస్స గోతమస్స ఉపట్ఠానం గచ్ఛతి, అన్తరామగ్గే నం గహేత్వా రజ్జం గణ్హిస్సామా’’తి. తే అన్ధవనే నిలీయింసు. రాజానో చ నామ మహాపుఞ్ఞా హోన్తి. అథ తేసంయేవ అబ్భన్తరతో ఏకో పురిసో నిక్ఖమిత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా మహన్తం బలకాయం ఆదాయ అన్ధవనం పరివారేత్వా తే సబ్బే గహేత్వా అన్ధవనతో యావ నగరద్వారా మగ్గస్స ఉభోసు పస్సేసు యథా అఞ్ఞమఞ్ఞం చక్ఖునా చక్ఖుం ఉపనిబన్ధిత్వా ఓలోకేన్తి, ఏవం ఆసన్నాని సూలాని రోపాపేత్వా సూలేసు ఉత్తాసేసి. ఇదం సన్ధాయ ఏవమాహ.
అథ సత్థా చిన్తేసి – ‘‘సచాహం వక్ఖామి, ‘మహారాజ, మాదిసే నామ సమ్మాసమ్బుద్ధే ధురవిహారే వసన్తే తయా ఏవరూపం దారుణం కమ్మం కతం, అయుత్తం తే కత’న్తి, అథాయం రాజా మఙ్కు హుత్వా సన్థమ్భితుం న సక్కుణేయ్య, పరియాయేన ధమ్మం కథేన్తస్సేవ మే సల్లక్ఖేస్సతీ’’తి ధమ్మదేసనం ఆరభన్తో తం కిం మఞ్ఞసీతిఆదిమాహ. తత్థ సద్ధాయికోతి సద్ధాతబ్బో, యస్స త్వం వచనం సద్దహసీతి అత్థో. పచ్చయికోతి తస్సేవ వేవచనం, యస్స వచనం పత్తియాయసీతి అత్థో. అబ్భసమన్తి ఆకాససమం. నిప్పోథేన్తో ఆగచ్ఛతీతి పథవితలతో యావ అకనిట్ఠబ్రహ్మలోకా సబ్బే సత్తే సణ్హకరణీయం తిణచుణ్ణం వియ కరోన్తో పిసన్తో ఆగచ్ఛతి.
అఞ్ఞత్ర ధమ్మచరియాయాతి ఠపేత్వా ధమ్మచరియం అఞ్ఞం కాతబ్బం నత్థి, దసకుసలకమ్మపథసఙ్ఖాతా ధమ్మచరియావ కత్తబ్బా, భన్తేతి – సమచరియాదీని తస్సేవ వేవచనాని. ఆరోచేమీతి ఆచిక్ఖామి. పటివేదయామీతి జానాపేమి. అధివత్తతీతి హత్థియుద్ధానీతి నాళాగిరిసదిసే హేమకప్పనే నాగే అభిరుయ్హ యుజ్ఝితబ్బయుద్ధాని. గతీతి నిప్ఫత్తి. విసయోతి ఓకాసో, సమత్థభావో వా. న హి సక్కా తేహి జరామరణం పటిబాహితుం మన్తినో మహామత్తాతి మన్తసమ్పన్నా మహోసధవిధురపణ్డితాదిసదిసా మహాఅమచ్చా. భూమిగతన్తి మహాలోహకుమ్భియో పూరేత్వా భూమియం ఠపితం. వేహాసట్ఠన్తి చమ్మపసిబ్బకే పూరేత్వా తులాసఙ్ఘాటాదీసు లగ్గేత్వా చేవ నియ్యుహాదీసు చ పూరేత్వా ఠపితం. ఉపలాపేతున్తి అఞ్ఞమఞ్ఞం భిన్దితుం. యథా ద్వే జనా ఏకేన మగ్గేన న గచ్ఛన్తి ఏవం కాతుం.
నభం ఆహచ్చాతి ఆకాసం పూరేత్వా. ఏవం జరా చ మచ్చు చాతి ఇధ ద్వేయేవ పబ్బతా గహితా, రాజోవాదే పన ‘‘జరా ఆగచ్ఛతి సబ్బయోబ్బనం విలుమ్పమానా’’తి ఏవం జరా మరణం బ్యాధి విపత్తీతి చత్తారోపేతే ఆగతావ. తస్మాతి యస్మా హత్థియుద్ధాదీహి జరామరణం జినితుం న సక్కా, తస్మా. సద్ధం నివేసయేతి సద్ధం నివేసేయ్య, పతిట్ఠాపేయ్యాతి. పఞ్చమం.
తతియో వగ్గో.
ఇతి సారత్థప్పకాసినియా
సంయుత్తనికాయ-అట్ఠకథాయ
కోసలసంయుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.