నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
సంయుత్తనికాయే
నిదానవగ్గ-అట్ఠకథా
౧. నిదానసంయుత్తం
౧. బుద్ధవగ్గో
౧. పటిచ్చసముప్పాదసుత్తవణ్ణనా
౧. ఏవం మే సుతన్తి – నిదానవగ్గే పఠమం పటిచ్చసముప్పాదసుత్తం. తత్రాయం అనుపుబ్బపదవణ్ణనా – తత్ర ఖో భగవా భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతి, ఏత్థ తత్రాతి దేసకాలపరిదీపనం. తఞ్హి ‘‘యం సమయం విహరతి, తత్ర సమయే, యస్మిఞ్చ జేతవనే విహరతి, తత్ర జేతవనే’’తి దీపేతి. భాసితబ్బయుత్తే వా దేసకాలే దీపేతి. న హి భగవా అయుత్తే దేసే కాలే చ ధమ్మం భాసతి. ‘‘అకాలో ఖోతి పదపూరణమత్తే, అవధారణే ఆదికాలత్థే వా నిపాతో. భగవాతి లోకగరుదీపనం. భిక్ఖూతి కథాసవనయుత్తపుగ్గలవచనం. అపిచేత్థ ‘‘భిక్ఖకోతి భిక్ఖు, భిక్ఖాచరియం అజ్ఝూపగతోతి భిక్ఖూ’’తిఆదినా (పారా॰ ౪౫; విభ॰ ౫౧౦) నయేన వచనత్థో వేదితబ్బో. ఆమన్తేసీతి ఆలపి, అభాసి, సమ్బోధేసి, అయమేత్థ అత్థో. అఞ్ఞత్ర పన ఞాపనేపి హోతి. యథాహ – ‘‘ఆమన్తయామి భిక్ఖవోతి ఆమన్తనాకారదీపనం. తఞ్చ భిక్ఖనసీలతాదిగుణయోగసిద్ధత్తా వుత్తం. భిక్ఖనసీలతాగుణయుత్తోపి
అపరేసుపి దేవమనుస్సేసు విజ్జమానేసు కస్మా భిక్ఖూయేవ ఆమన్తేసీతి చే? జేట్ఠసేట్ఠాసన్నసదాసన్నిహితభావతో. సబ్బపరిససాధారణా హి భగవతో ధమ్మదేసనా, పరిసాయ జేట్ఠా భిక్ఖూ పఠమం ఉప్పన్నత్తా, సేట్ఠా అనగారియభావం ఆదిం కత్వా సత్థుచరియానువిధాయకత్తా సకలసాసనపటిగ్గాహకత్తా చ, ఆసన్నా తత్థ నిసిన్నేసు సత్థుసన్తికత్తా, సదాసన్నిహితా సత్థుసన్తికావచరత్తాతి. అపిచ తే ధమ్మదేసనాయ భాజనం యథానుసిట్ఠం పటిపత్తిసబ్భావతో. విసేసతో చ ఏకచ్చే భిక్ఖూయేవ సన్ధాయ అయం దేసనాపీతి ఏవం ఆమన్తేసి.
కిమత్థం పన భగవా ధమ్మం దేసేన్తో పఠమం భిక్ఖూ ఆమన్తేసి, న ధమ్మమేవ దేసేసీతి? సతిజననత్థం. భిక్ఖూ అఞ్ఞం చిన్తేన్తాపి విక్ఖిత్తచిత్తాపి ధమ్మం పచ్చవేక్ఖన్తాపి కమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తాపి నిసిన్నా హోన్తి. తే అనామన్తేత్వా ధమ్మే దేసియమానే ‘‘అయం దేసనా కింనిదానా కింపచ్చయా కతమాయ అట్ఠుప్పత్తియా దేసితా’’తి సల్లక్ఖేతుం అసక్కోన్తా దుగ్గహితం వా గణ్హేయ్యుం, న వా గణ్హేయ్యుం, తేన నేసం సతిజననత్థం భగవా పఠమం ఆమన్తేత్వా పచ్ఛా ధమ్మం దేసేతి.
భదన్తేతి తే భిక్ఖూతి యే భగవా ఆమన్తేసి, తే. భగవతో పచ్చస్సోసున్తి భగవతో ఆమన్తనం పతిఅస్సోసుం, అభిముఖా హుత్వా సుణింసు సమ్పటిచ్ఛింసు పటిగ్గహేసున్తి అత్థో. భగవా ఏతదవోచాతి, భగవా ఏతం ఇదాని వత్తబ్బం సకలసుత్తం అవోచ. ఏత్తావతా యం ఆయస్మతా ఆనన్దేన అత్థబ్యఞ్జనసమ్పన్నస్స బుద్ధానం దేసనాఞాణగమ్భీరభావసంసూచకస్స ఇమస్స సుత్తస్స సుఖావగాహణత్థం కాలదేసదేసకపరిసాపదేసప్పటిమణ్డితం నిదానం భాసితం, తస్స అత్థవణ్ణనా సమత్తా.
ఇదాని పటిచ్చసముప్పాదం వోతిఆదినా నయేన భగవతా నిక్ఖిత్తస్స సుత్తస్స సంవణ్ణనాయ ఓకాసో అనుప్పత్తో. సా పనేసా సుత్తవణ్ణనా యస్మా సుత్తనిక్ఖేపం విచారేత్వా వుచ్చమానా పాకటా హోతి, తస్మా సుత్తనిక్ఖేపం తావ విచారేస్సామ. చత్తారో హి సుత్తనిక్ఖేపా – అత్తజ్ఝాసయో, పరజ్ఝాసయో, పుచ్ఛావసికో, అట్ఠుప్పత్తికోతి. తత్థ యాని సుత్తాని భగవా పరేహి అనజ్ఝిట్ఠో కేవలం అత్తనో అజ్ఝాసయేనేవ కథేతి, సేయ్యథిదం – దసబలసుత్తన్తహారకో చన్దోపమ-వీణోపమ-సమ్మప్పధాన-ఇద్ధిపాద-ఇన్ద్రియబల-బోజ్ఝఙ్గమగ్గఙ్గ-సుత్తన్తహారకోతి ఏవమాదీని, తేసం అత్తజ్ఝాసయో నిక్ఖేపో.
యాని పన ‘‘పరిపక్కా ఖో రాహులస్స విముత్తిపరిపాచనీయా ధమ్మా. యంనూనాహం రాహులం ఉత్తరిం ఆసవానం ఖయే వినేయ్య’’న్తి (సం॰ ని॰ ౪.౧౨౧; మ॰ ని॰ ౩.౪౧౬) ఏవం పరేసం అజ్ఝాసయం ఖన్తిం నిజ్ఝానక్ఖమం మనం అభినీహారం బుజ్ఝనభావఞ్చ అపేక్ఖిత్వా పరజ్ఝాసయవసేన కథితాని, సేయ్యథిదం పరజ్ఝాసయో నిక్ఖేపో.
భగవన్తం పన ఉపసఙ్కమిత్వా చతస్సో పరిసా చత్తారో వణ్ణా నాగా సుపణ్ణా గన్ధబ్బా అసురా యక్ఖా మహారాజానో తావతింసాదయో దేవా మహాబ్రహ్మాతి ఏవమాదయో ‘‘బోజ్ఝఙ్గా బోజ్ఝఙ్గాతి, భన్తే, వుచ్చన్తి – (సం॰ ని॰ ౫.౨౦౨) నీవరణా నీవరణాతి, భన్తే, వుచ్చన్తి పుచ్ఛావసికో నిక్ఖేపో.
యాని పన తాని ఉప్పన్నం కారణం పటిచ్చ కథితాని, సేయ్యథిదం – ధమ్మదాయాదం. చూళసీహనాదసుత్తం పుత్తమంసూపమం దారుక్ఖన్ధూపమం అగ్గిక్ఖన్ధూపమం ఫేణపిణ్డూపమం పారిచ్ఛత్తకూపమన్తి ఏవమాదీని, తేసం అట్ఠుప్పత్తికో నిక్ఖేపో.
ఏవమేతేసు చతూసు నిక్ఖేపేసు ఇమస్స పటిచ్చసముప్పాదసుత్తస్స పరజ్ఝాసయో నిక్ఖేపో. పరపుగ్గలజ్ఝాసయవసేన హిదం భగవతా నిక్ఖిత్తం. కతమేసం పుగ్గలానం అజ్ఝాసయవసేనాతి? ఉగ్ఘటితఞ్ఞూనం. చత్తారో హి పుగ్గలా ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ విపఞ్చితఞ్ఞూ నేయ్యో పదపరమోతి. తత్థ యస్స పుగ్గలస్స సహ ఉదాహటవేలాయ ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో ఉగ్ఘటితఞ్ఞూ. యస్స పుగ్గలస్స సంఖిత్తేన భాసితస్స విత్థారేన అత్థే విపఞ్చితఞ్ఞూ. యస్స పుగ్గలస్స ఉద్దేసతో పరిపుచ్ఛతో యోనిసో మనసికరోతో, కల్యాణమిత్తే సేవతో, భజతో, పయిరుపాసతో, అనుపుబ్బేన ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో నేయ్యో. యస్స పుగ్గలస్స బహుమ్పి సుణతో, బహుమ్పి ధారయతో, బహుమ్పి వాచయతో న తాయ జాతియా ధమ్మాభిసమయో హోతి, అయం వుచ్చతి పుగ్గలో పదపరమో. ఇతి ఇమేసు చతూసు పుగ్గలేసు ఉగ్ఘటితఞ్ఞూపుగ్గలానం అజ్ఝాసయవసేన ఇదం సుత్తం నిక్ఖిత్తం.
తదా కిర పఞ్చసతా జనపదవాసికా భిక్ఖూ సబ్బేవ ఏకచరా ద్విచరా తిచరా చతుచరా పఞ్చచరా సభాగవుత్తినో ధుతఙ్గధరా ఆరద్ధవీరియా యుత్తయోగా విపస్సకా సణ్హం సుఖుమం సుఞ్ఞతం పచ్చయాకారదేసనం పత్థయమానా సాయన్హసమయే భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా, వన్దిత్వా, రత్తకమ్బలసాణియా పరిక్ఖిపమానా వియ దేసనం పచ్చాసీసమానా పరివారేత్వా నిసీదింసు. తేసం అజ్ఝాసయవసేన భగవా ఇదం సుత్తం ఆరభి. యథా హి ఛేకో చిత్తకారో అపరికమ్మకతభిత్తిం లభిత్వా, న ఆదితోవ రూపం సముట్ఠాపేసి, మహామత్తికలేపాదీహి పన భిత్తిపరికమ్మం తావ కత్వా
‘‘తస్మాతిహ త్వం, భిక్ఖు, ఆదిమేవ విసోధేహి కుసలేసు ధమ్మేసు. కో చాది కుసలానం ధమ్మానం? సీలఞ్చ సువిసుద్ధం దిట్ఠి చ ఉజుకా. యతో ఖో తే, భిక్ఖు, సీలఞ్చ సువిసుద్ధం భవిస్సతి దిట్ఠి చ ఉజుకా. తతో త్వం, భిక్ఖు, సీలం నిస్సాయ సీలే పతిట్ఠాయ చత్తారో సతిపట్ఠానే తివిధేన భావేయ్యాసి. కతమే చత్తారో? ఇధ
ఏవం ఆదికమ్మికకులపుత్తస్స సీలకథాయ పరికమ్మం కథేత్వా, అరహత్తపదట్ఠానం సణ్హం సుఖుమం సుఞ్ఞతం విపస్సనాలక్ఖణం ఆచిక్ఖతి.
పరిసుద్ధసీలం పన ఆరద్ధవీరియం యుత్తయోగం విపస్సకం లభిత్వా, నాస్స పుబ్బభాగపటిపదం ఆచిక్ఖతి, ఉజుకమేవ పన అరహత్తపదట్ఠానం సణ్హం సుఖుమం సుఞ్ఞతం విపస్సనాలక్ఖణం ఆచిక్ఖతి. ఇమే పఞ్చసతా భిక్ఖూ పుబ్బభాగపటిపదం పరిసోధేత్వా ఠితా సుధన్తసువణ్ణసదిసా సుపరిమజ్జితమణిక్ఖన్ధసన్నిభా, ఏకో లోకుత్తరమగ్గోవ నేసం అనాగతో. ఇతి తస్సాగమనత్థాయ సత్థా తేసం అజ్ఝాసయం అపేక్ఖమానో ఇదం సుత్తం ఆరభి.
తత్థ పటిచ్చసముప్పాదన్తి పచ్చయాకారం. పచ్చయాకారో హి అఞ్ఞమఞ్ఞం పటిచ్చ సహితే ధమ్మే ఉప్పాదేతి. తస్మా పటిచ్చసముప్పాదోతి వుచ్చతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన విసుద్ధిమగ్గతో గహేతబ్బో.
వోతి అయం వో-సద్దో పచ్చత్త-ఉపయోగకరణ-సమ్పదాన-సామివచన-పదపూరణేసు దిస్సతి. ‘‘కచ్చి పన వో అనురుద్ధా సమగ్గా సమ్మోదమానా’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౩౨౬; మహావ॰ ౪౬౬) హి పచ్చత్తే దిస్సతి. ‘‘గచ్ఛథ, భిక్ఖవే, పణామేమి వో’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౨.౧౫౭) ఉపయోగే. ‘‘న వో మమ సన్తికే వత్థబ్బ’’న్తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౨.౧౫౭) కరణే. ‘‘వనపత్థపరియాయం వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామీ’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౧౯౦) సమ్పదానే. ‘‘సబ్బేసం వో, సారిపుత్త, సుభాసిత’’న్తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౩౪౫) సామివచనే. ‘‘యే హి వో అరియా పరిసుద్ధకాయకమ్మన్తా’’తిఆదీసు భిక్ఖవేతి పతిస్సవేన అభిముఖీభూతానం పున ఆలపనం. దేసేస్సామీతి దేసనాపటిజాననం. తం సుణాథాతి తం పటిచ్చసముప్పాదం తం దేసనం మయా వుచ్చమానం సుణాథ.
సాధుకం మనసి కరోథాతి ఏత్థ పన సాధుకం సాధూతి ఏకత్థమేతం. అయఞ్చ సాధుసద్దో ఆయాచన-సమ్పటిచ్ఛన-సమ్పహంసన-సున్దర-దళ్హీకమ్మాదీసు దిస్సతి. ‘‘సాధు మే, భన్తే, భగవా సంఖిత్తేన ధమ్మం దేసేతూ’’తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౪.౨౫౭; సం॰ ని॰ ౪.౬౫; ౫.౩౮౧) హి ఆయాచనే దిస్సతి. ‘‘సాధు, భన్తేతి ఖో సో భిక్ఖు భగవతో భాసితం అభినన్దిత్వా అనుమోదిత్వా’’తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౩.౮౬) సమ్పటిచ్ఛనే. ‘‘సాధు సాధు, సారిపుత్తా’’తిఆదీసు (దీ॰ ని॰ ౩.౩౪౯) సమ్పహంసనే.
‘‘సాధు ధమ్మరుచీ రాజా, సాధు పఞ్ఞాణవా నరో;
సాధు మిత్తానమద్దుబ్భో, పాపస్స అకరణం సుఖ’’న్తి. –
ఆదీసు (జా॰ ౨.౧౮.౧౦౧) సున్దరే. ‘‘తేన హి, బ్రాహ్మణ, సాధుకం సుణాహీ’’తిఆదీసు (అ॰ ని॰ ౫.౧౯౨) సాధుకసద్దోయేవ దళ్హీకమ్మే ఆణత్తియన్తిపి వుచ్చతి. ఇధ పనాయం ఏత్థేవ దళ్హీకమ్మే ఆణత్తియా చ అత్థో వేదితబ్బో, సున్దరత్థేపి వట్టతి. దళ్హీకరణత్థేన హి ‘‘దళ్హం మనసి కరోథాతి ఆవజ్జేథ. సమన్నాహరథాతి అత్థో. అవిక్ఖిత్తచిత్తా హుత్వా నిసామేథ, చిత్తే కరోథాతి అధిప్పాయో.
ఇదానేత్థ తం సుణాథాతి సోతిన్ద్రియవిక్ఖేపనివారణమేతం. సాధుకం మనసి కరోథాతి మనసికారే దళ్హీకమ్మనియోజనేన మనిన్ద్రియవిక్ఖేపనివారణం. పురిమఞ్చేత్థ బ్యఞ్జనవిపల్లాసగాహనివారణం, పచ్ఛిమం అత్థవిపల్లాసగాహనివారణం. పురిమేన చ ధమ్మస్సవనే నియోజేతి, పచ్ఛిమేన సుతానం ధమ్మానం ధారణూపపరిక్ఖాసు. పురిమేన చ ‘‘సబ్యఞ్జనో అయం ధమ్మో, తస్మా సవనీయో’’తి భాసిస్సామీతి దేసేస్సామి. ‘‘తం సుణాథా’’తి ఏత్థ పటిఞ్ఞాతం దేసనం సంఖిత్తతోవ న దేసేస్సామి, అపిచ ఖో విత్థారతోపి నం భాసిస్సామీతి వుత్తం హోతి. సఙ్ఖేపవిత్థారవాచకాని హి ఏతాని పదాని. యథాహ వఙ్గీసత్థేరో –
‘‘సంఖిత్తేనపి దేసేతి, విత్థారేనపి భాసతి;
సాళికాయివ నిగ్ఘోసో, పటిభానం ఉదీరయీ’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౨౧౪; థేరగా॰ ౧౨౪౧);
ఏవం వుత్తే ఉస్సాహజాతా హుత్వా ఏవం, భన్తేతి ఖో తే భిక్ఖూ భగవతో పచ్చస్సోసుం సత్థు వచనం సమ్పటిచ్ఛింసు, పటిగ్గహేసున్తి వుత్తం హోతి.
అథ నేసం భగవా ఏతదవోచ – ఏతం ఇదాని వత్తబ్బం ‘‘కతమో చ, భిక్ఖవే, పటిచ్చసముప్పాదో’’తిఆదిం సకలం సుత్తం అవోచ. తత్థ కతమో చ, భిక్ఖవే, పటిచ్చసముప్పాదోతి కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా. పఞ్చవిధా హి పుచ్ఛా అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా అనుమతిపుచ్ఛా కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి, తాసం ఇదం నానత్తం –
కతమా అదిట్ఠజోతనా పుచ్ఛా (మహాని॰ ౧౫౦; చూళని॰ పుణ్ణకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౧౨)? పకతియా లక్ఖణం అఞ్ఞాతం హోతి అదిట్ఠం అతులితం అతీరితం అవిభూతం అవిభావితం. తస్స ఞాణాయ దస్సనాయ
కతమా దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా? పకతియా లక్ఖణం ఞాతం హోతి దిట్ఠం తులితం తీరితం విభూతం విభావితం. సో అఞ్ఞేహి పణ్డితేహి సద్ధిం సంసన్దనత్థాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి. అయం దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా.
కతమా విమతిచ్ఛేదనాపుచ్ఛా? పకతియా సంసయపక్ఖన్దో హోతి విమతిపక్ఖన్దో ద్వేళ్హకజాతో – ‘‘ఏవం ను ఖో, న ను ఖో, కథం ను ఖో’’తి, సో విమతిచ్ఛేదనత్థాయ
కతమా అనుమతిపుచ్ఛా? భగవా భిక్ఖూనం అనుమతియా పఞ్హం పుచ్ఛతి – ‘‘తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, రూపం నిచ్చం వా అనిచ్చం వా’’తి, అనిచ్చం, భన్తే. యం పనానిచ్చం దుక్ఖం వా తం సుఖం వాతి, దుక్ఖం, భన్తే. యం పనానిచ్చం దుక్ఖం విపరిణామధమ్మం, కల్లం ను తం సమనుపస్సితుం – ‘‘ఏతం మమ ఏసోహమస్మి ఏసో మే అత్తా’’తి, నో హేతం భన్తేతి (సం॰ ని॰ ౩.౭౯). అయం అనుమతిపుచ్ఛా.
కతమా కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛా? భగవా భిక్ఖూనం కథేతుకమ్యతాయ పఞ్హం పుచ్ఛతి – ‘‘చత్తారోమే, భిక్ఖవే, సతిపట్ఠానా. కతమే చత్తారో’’తి? అయం కథేతుకమ్యతాపుచ్ఛాతి.
తత్థ బుద్ధానం పురిమా తిస్సో పుచ్ఛా నత్థి. కస్మా? బుద్ధానఞ్హి తీసు అద్ధాసు కిఞ్చి సఙ్ఖతం అద్ధావిముత్తం వా అసఙ్ఖతం అదిట్ఠం అజోతితం అతులితం అతీరితం అవిభూతం అవిభావితం నామ నత్థి. తేన నేసం అదిట్ఠజోతనాపుచ్ఛా నత్థి. యం పన భగవతా అత్తనో ఞాణేన పటివిద్ధం, తస్స అఞ్ఞేన సమణేన వా బ్రాహ్మణేన వా దేవేన వా మారేన వా బ్రహ్మునా వా సద్ధిం సంసన్దనకిచ్చం నత్థి. తేనస్స దిట్ఠసంసన్దనాపుచ్ఛా నత్థి. యస్మా పనేస అకథంకథీ తిణ్ణవిచికిచ్ఛో
ఇదాని తావ పుచ్ఛాయ పుట్ఠం పచ్చయాకారం విభజన్తో అవిజ్జాపచ్చయా, భిక్ఖవే, సఙ్ఖారాతిఆదిమాహ. ఏత్థ చ యథా నామ ‘‘పితరం కథేస్సామీ’’తి ఆరద్ధో అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతిఆదీసు పన అవిజ్జా చ సా పచ్చయో చాతి అవిజ్జాపచ్చయో. తస్మా అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారా సమ్భవన్తీతి ఇమినా నయేన అత్థో వేదితబ్బో. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారేన పన సబ్బాకారసమ్పన్నా అనులోమపటిచ్చసముప్పాదకథా విసుద్ధిమగ్గే కథితా, తస్మా సా తత్థ కథితవసేనేవ గహేతబ్బా.
పటిలోమకథాయం పన అవిజ్జాయ త్వేవాతి అవిజ్జాయ తు ఏవ. అసేసవిరాగనిరోధాతి విరాగసఙ్ఖాతేన మగ్గేన అసేసనిరోధా. సఙ్ఖారనిరోధోతి సఙ్ఖారానం అనుప్పాదనిరోధో హోతి. ఏవంనిరోధానం పన సఙ్ఖారానం నిరోధా విఞ్ఞాణాదీనఞ్చ నిరోధా నామరూపాదీని నిరుద్ధానియేవ హోన్తీతి దస్సేతుం సఙ్ఖారనిరోధా విఞ్ఞాణనిరోధోతిఆదీని వత్వా, ఏవమేతస్స కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స నిరోధో హోతీతి ఆహ. తత్థ కేవలస్సాతి సకలస్స, సుద్ధస్స వా, సత్తవిరహితస్సాతి అత్థో. దుక్ఖక్ఖన్ధస్సాతి దుక్ఖరాసిస్స. నిరోధో హోతీతి అనుప్పాదో హోతి. ఇతి భగవా అనులోమతో ద్వాదసహి పదేహి వట్టకథం కథేత్వా తమేవ వట్టం వినివట్టేత్వా పటిలోమతో ద్వాదసహి పదేహి వివట్టం కథేన్తో అరహత్తేన దేసనాయ కూటం గణ్హి. దేసనాపరియోసానే తే పఞ్చసతా ఆరద్ధవిపస్సకా ఉగ్ఘటితఞ్ఞూపుగ్గలా సూరియరస్మిసమ్ఫుట్ఠాని పరిపాకగతాని పదుమాని వియ సచ్చాని బుజ్ఝిత్వా అరహత్తఫలే పతిట్ఠహింసు.
ఇదమవోచ భగవాతి ఇదం వట్టవివట్టవసేన సకలసుత్తం భగవా అవోచ. అత్తమనా తే భిక్ఖూతి తుట్ఠచిత్తా తే పఞ్చసతా ఖీణాసవా భిక్ఖూ. భగవతో భాసితం అభినన్దున్తి కరవీకరుతమఞ్జునా
‘‘సుభాసితం సులపితం, సాధు సాధూతి తాదినో;
అనుమోదమానా సిరసా, సమ్పటిచ్ఛింసు భిక్ఖవో’’తి.
పఠమపటిచ్చసముప్పాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౨. విభఙ్గసుత్తవణ్ణనా
౨. దుతియేపి
తత్రాయం జరామరణాదీనం విత్థారదేసనాయ అత్థనిచ్ఛయో – జరామరణనిద్దేసే తావ తేసం తేసన్తి అయం సఙ్ఖేపతో అనేకేసం సత్తానం సాధారణనిద్దేసోతి విఞ్ఞాతబ్బో. యా దేవదత్తస్స జరా, యా సోమదత్తస్సాతి ఏవఞ్హి దివసమ్పి కథేన్తస్స నేవ సత్తా పరియాదానం గచ్ఛన్తి. ఇమేహి పన ద్వీహి పదేహి న కోచి సత్తో అపరియాదిన్నో హోతి. తస్మా వుత్తం, ‘‘అయం సఙ్ఖేపతో అనేకేసం సత్తానం సాధారణనిద్దేసో’’తి. తమ్హి తమ్హీతి అయం గతిజాతివసేన అనేకేసం సత్తనికాయానం సాధారణనిద్దేసో. సత్తనికాయేతి సాధారణనిద్దేసేన నిద్దిట్ఠస్స సరూపనిదస్సనం. జరా జీరణతాతిఆదీసు పన జరాతి సభావనిద్దేసో. జీరణతాతి ఆకారనిద్దేసో. ఖణ్డిచ్చన్తిఆదయో తయో కాలాతిక్కమే కిచ్చనిద్దేసా, పచ్ఛిమా ద్వే పకతినిద్దేసా. అయఞ్హి జరాతి ఇమినా పదేన సభావతో దీపితా, తేనస్సాయం సభావనిద్దేసో జీరణతాతి ఇమినా ఆకారతో, తేనస్సాయం ఆకారనిద్దేసో. ఖణ్డిచ్చన్తి ఇమినా కాలాతిక్కమే దన్తనఖానం ఖణ్డితభావకరణకిచ్చతో. పాలిచ్చన్తి ఇమినా కేసలోమానం పలితభావకరణకిచ్చతో. వలిత్తచతాతి ఇమినా మంసం
ఆయునో సంహాని ఇన్ద్రియానం పరిపాకోతి ఇమేహి పన పదేహి కాలాతిక్కమేయేవ అభిబ్యత్తాయ ఆయుక్ఖయ-చక్ఖాదిఇన్ద్రియ-పరిపాకసఞ్ఞితాయ పకతియా దీపితా. తేనస్సిమే పచ్ఛిమా ద్వే పకతినిద్దేసాతి వేదితబ్బా. తత్థ యస్మా జరం పత్తస్స ఆయు హాయతి, తస్మా జరా ‘‘ఆయునో సంహానీ’’తి ఫలూపచారేన వుత్తా. యస్మా చ దహరకాలే సుప్పసన్నాని సుఖుమమ్పి అత్తనో విసయం సుఖేనేవ గణ్హనసమత్థాని చక్ఖాదీని ఇన్ద్రియాని జరం పత్తస్స పరిపక్కాని ఆలుళితాని అవిసదాని, ఓళారికమ్పి అత్తనో విసయం గహేతుం అసమత్థాని హోన్తి, తస్మా ‘‘ఇన్ద్రియానం పరిపాకో’’తి ఫలూపచారేనేవ వుత్తా.
సా పనాయం ఏవం నిద్దిట్ఠా సబ్బాపి జరా పాకటా పటిచ్ఛన్నాతి దువిధా హోతి. తత్థ దన్తాదీసు ఖణ్డాదిభావదస్సనతో రూపధమ్మేసు జరా పాకటజరా నామ, అరూపధమ్మేసు పన జరా తాదిసస్స వికారస్స అదస్సనతో పటిచ్ఛన్నజరా నామ. తత్థ య్వాయం ఖణ్డాదిభావో దిస్సతి, సో తాదిసానం దన్తాదీనం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా వణ్ణోయేవ, తం చక్ఖునా దిస్వా మనోద్వారేన చిన్తేత్వా ‘‘ఇమే దన్తా జరాయ పహటా’’తి జరం జానాతి ఉదకట్ఠానే బద్ధాని గోసీసాదీని ఓలోకేత్వా హేట్ఠా ఉదకస్స అత్థిభావం జాననం వియ. పున అవీచిజరా నామ, నిరన్తరజరాతి అత్థో. తతో అఞ్ఞేసు పన యథావుత్తేసు అన్తరన్తరా వణ్ణవిసేసాదీనం సువిఞ్ఞేయ్యత్తా జరా సవీచిజరా నామాతి వేదితబ్బా.
ఇతో పరం తేసం తేసన్తిఆది వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. చుతి చవనతాతిఆదీసు పన చుతీతి చవనకవసేన వుచ్చతి, ఏకచతుపఞ్చక్ఖన్ధసామఞ్ఞవచనమేతం. చవనతాతి భావవచనేన లక్ఖణనిదస్సనం భేదోతి చుతిక్ఖన్ధానం అన్తరధానన్తి ఘటస్సేవ భిన్నస్స భిన్నానం చుతిక్ఖన్ధానం యేన కేనచి పరియాయేన ఠానాభావపరిదీపనం. మచ్చు మరణన్తి మచ్చుసఙ్ఖాతం మరణం, తేన సముచ్ఛేదమరణాదీని నిసేధేతి. కాలో నామ అన్తకో, తస్స కిరియా కాలకిరియా. ఏవం తేన లోకసమ్ముతియా మరణం దీపేతి.
ఇదాని పరమత్థేన దీపేతుం ఖన్ధానం భేదోతిఆదిమాహ. పరమత్థేన హి ఖన్ధాయేవ భిజ్జన్తి, న సత్తో నామ కోచి మరతి. ఖన్ధేసు పన భిజ్జమానేసు సత్తో మరతి, భిన్నేసు మతోతి వోహారో హోతి. ఏత్థ చ చతుపఞ్చవోకారవసేన ఖన్ధానం భేదో, ఏకవోకారవసేన కళేవరస్స నిక్ఖేపో. చతువోకారవసేన చ ఖన్ధానం భేదో, సేసద్వయవసేన కళేవరస్స నిక్ఖేపో వేదితబ్బో. కస్మా? భవద్వయేపి రూపకాయసఙ్ఖాతస్స కళేవరస్స సబ్భావతో. అథ వా యస్మా చాతుమహారాజికాదీసు ఖన్ధా భిజ్జన్తేవ, న కిఞ్చి నిక్ఖిపతి, తస్మా తేసం వసేన ఖన్ధానం భేదో, మనుస్సాదీసు కళేవరస్స నిక్ఖేపో. ఏత్థ చ కళేవరస్స నిక్ఖేపకారణతో మరణం ‘‘కళేవరస్స నిక్ఖేపో’’తి వుత్తన్తి ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో. ఇతి అయఞ్చ జరా ఇదఞ్చ మరణం, ఇదం వుచ్చతి, భిక్ఖవేతి ఇదం ఉభయమ్పి ఏకతో కత్వా జరామరణన్తి కథీయతి.
జాతినిద్దేసే జాతి సఞ్జాతీతిఆదీసు జాయనట్ఠేన జాతి, సా అపరిపుణ్ణాయతనవసేన యుత్తా. సఞ్జాయనట్ఠేన సఞ్జాతి, సా పరిపుణ్ణాయతనవసేన యుత్తా. ఓక్కమనట్ఠేన ఓక్కన్తి, సా అణ్డజజలాబుజవసేన యుత్తా. తే హి అణ్డకోసఞ్చ వత్థికోసఞ్చ ఓక్కమన్తా పవిసన్తా వియ పటిసన్ధిం గణ్హన్తి. అభినిబ్బత్తనట్ఠేన అభినిబ్బత్తి, సా సంసేదజఓపపాతికవసేన యుత్తా. తే హి పాకటాయేవ హుత్వా నిబ్బత్తన్తి. అయం తావ వోహారదేసనా.
ఇదాని పరమత్థదేసనా హోతి. ఖన్ధాయేవ హి పరమత్థతో పాతుభవన్తి, న సత్తో. తత్థ చ ఖన్ధానన్తి ఏకవోకారభవే ఏకస్స, చతువోకారభవే చతున్నం, పఞ్చవోకారభవే పఞ్చన్నమ్పి గహణం వేదితబ్బం. పాతుభావోతి ఉప్పత్తి. ఆయతనానన్తి ఏత్థ తత్ర తత్ర ఉప్పజ్జమానాయతనవసేన సఙ్గహో వేదితబ్బో. పటిలాభోతి సన్తతియం పాతుభావోయేవ. పాతుభవన్తానేవ అయం వుచ్చతి, భిక్ఖవే, జాతీతి ఇమినా పదేన వోహారతో పరమత్థతో చ దేసితాయ జాతియా నిగమనం కరోతీతి.
భవనిద్దేసే కామభవోతి కమ్మభవో చ ఉపపత్తిభవో చ. తత్థ కమ్మభవో నామ కామభవూపగకమ్మమేవ. తఞ్హి తత్థ ఉపపత్తిభవస్స కారణత్తా ‘‘సుఖో బుద్ధానం ఉప్పాదో (ధ॰ ప॰ ౧౯౪) దుక్ఖో పాపస్స ఉచ్చయో’’తిఆదీని (ధ॰ ప॰ ౧౧౭) వియ ఫలవోహారేన భవోతి వుత్తం. ఉపపత్తిభవో నామ తేన కమ్మేన నిబ్బత్తం ఉపాదిణ్ణక్ఖన్ధపఞ్చకం. తఞ్హి తత్థ భవతీతి కత్వా భవోతి వుత్తం. సబ్బథాపి ఇదం కమ్మఞ్చ ఉపపత్తిఞ్చ ఉభయమ్పేతమిధ ‘‘కామభవో’’తి వుత్తం. ఏస నయో రూపారూపభవేసూతి.
ఉపాదాననిద్దేసే కాముపాదానన్తిఆదీసు వత్థుకామం ఉపాదియన్తి ఏతేన, సయం వా తం ఉపాదియతీతి కాముపాదానం, కామో చ సో ఉపాదానఞ్చాతి కాముపాదానం. ఉపాదానన్తి దళ్హగ్గహణం వుచ్చతి. దళ్హత్థో హి ఏత్థ ఉపసద్దో ఉపాయాసఉపకట్ఠాదీసు వియ. పఞ్చకామగుణికరాగస్సేతం అధివచనం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పనేతం, ‘‘తత్థ కతమం కాముపాదానం? యో కామేసు కామచ్ఛన్దో’’తి (ధ॰ స॰ ౧౨౨౦; విభ॰ ౯౩౮) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.
తథా దిట్ఠుపాదానం. అథ వా దిట్ఠిం ఉపాదియతి, ఉపాదియన్తి వా ఏతేన దిట్ఠిన్తి దిట్ఠుపాదానం. ఉపాదియతి హి పురిమదిట్ఠిం ఉత్తరదిట్ఠి, ఉపాదియన్తి చ తాయ దిట్ఠిం. యథాహ – ‘‘సస్సతో అత్తా చ లోకో చ ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞ’’న్తిఆది (మ॰ ని॰ ౩.౨౭). సీలబ్బతుపాదానఅత్తవాదుపాదానవజ్జస్స సబ్బదిట్ఠిగతస్సేతం అధివచనం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనేతం, ‘‘తత్థ కతమం దిట్ఠుపాదానం? నత్థి దిన్న’’న్తి (ధ॰ స॰ ౧౨౨౧) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.
తథా సీలబ్బతముపాదియన్తి ఏతేన, సయం వా తం ఉపాదియతి, సీలబ్బతఞ్చ సీలబ్బతుపాదానం. గోసీలగోవతాదీని హి ‘‘ఏవం సుద్ధీ’’తి (ధ॰ స॰ ౧౨౨౨; విభ॰ ౯౩౮) అభినివేసతో సయమేవ ఉపాదానానీతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనేతం, ‘‘తత్థ కతమం సీలబ్బతుపాదానం? ఇతో బహిద్ధా సమణబ్రాహ్మణానం సీలేన సుద్ధీ’’తి వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం.
ఇదాని వదన్తి ఏతేనాతి వాదో, ఉపాదియన్తి ఏతేనాతి ఉపాదానం, కిం వదన్తి ఉపాదియన్తి వా? అత్తానం. అత్తనో వాదుపాదానం అత్తవాదుపాదానం. అత్తవాదమత్తమేవ వా అత్తాతి
తణ్హానిద్దేసే రూపతణ్హా…పే॰… ధమ్మతణ్హాతి ఏతం చక్ఖుద్వారాదీసు జవనవీథియా పవత్తాయ తణ్హాయ ‘‘సేట్ఠిపుత్తో బ్రాహ్మణపుత్తో’’తి ఏవమాదీసు పితితో నామం వియ పితిసదిసారమ్మణతో నామం. ఏత్థ చ రూపారమ్మణా తణ్హా, రూపే తణ్హాతి రూపతణ్హా. సా కామరాగభావేన రూపం అస్సాదేన్తీ పవత్తమానా కామతణ్హా, సస్సతదిట్ఠిసహగతరాగభావేన ‘‘రూపం నిచ్చం ధువం సస్సత’’న్తి ఏవం అస్సాదేన్తీ పవత్తమానా భవతణ్హా, ఉచ్ఛేదదిట్ఠిసహగతరాగభావేన ‘‘రూపం ఉచ్ఛిజ్జతి వినస్సతి పేచ్చ న భవతీ’’తి ఏవం అస్సాదేన్తీ పవత్తమానా విభవతణ్హాతి రూపతణ్హా ఏవం తివిధా హోతి. యథా చ రూపతణ్హా, తథా సద్దతణ్హాదయోపీతి ఏవం తాని అట్ఠారస తణ్హావిచరితాని హోన్తి. తాని అజ్ఝత్తరూపాదీసు అట్ఠారస, బహిద్ధారూపాదీసు అట్ఠారసాతి ఛత్తింస. ఇతి అతీతాని ఛత్తింస, అనాగతాని ఛత్తింస, పచ్చుప్పన్నాని
‘‘నిద్దేసత్థేన నిద్దేస, విత్థారా విత్థారస్స చ;
పున సఙ్గహతో తణ్హా, విఞ్ఞాతబ్బా విభావినా’’తి.
వేదనానిద్దేసే వేదనాకాయాతి వేదనాసమూహా. చక్ఖుసమ్ఫస్సజా వేదనా…పే॰… మనోసమ్ఫస్సజావేదనాతి ఏతం ‘‘చక్ఖుసమ్ఫస్సజావేదనా అత్థి కుసలా, అత్థి అకుసలా, అత్థి అబ్యాకతా’’తి ఏవం విభఙ్గే (విభ॰ ౩౪) ఆగతత్తా చక్ఖుద్వారాదీసు పవత్తానం కుసలాకుసలాబ్యాకతవేదనానం ‘‘సారిపుత్తో మన్తాణిపుత్తో’’తి ఏవమాదీసు మాతితో నామం వియ మాతిసదిసతో
ఫస్సనిద్దేసే చక్ఖుసమ్ఫస్సోతి చక్ఖుమ్హి సమ్ఫస్సో. ఏస నయో సబ్బత్థ. చక్ఖుసమ్ఫస్సో…పే॰… కాయసమ్ఫస్సోతి ఏత్తావతా చ కుసలాకుసలవిపాకా పఞ్చవత్థుకా దస ఫస్సా వుత్తా హోన్తి. మనోసమ్ఫస్సోతి ఇమినా సేసబావీసతిలోకియవిపాకమనసమ్పయుత్తా ఫస్సా.
సళాయతననిద్దేసే చక్ఖాయతనన్తిఆదీసు యం వత్తబ్బం, తం విసుద్ధిమగ్గే ఖన్ధనిద్దేసే చేవ ఆయతననిద్దేసే చ వుత్తమేవ.
నామరూపనిద్దేసే నామం. రుప్పనలక్ఖణం రూపం. విభజనే పనస్స వేదనాతి వేదనాక్ఖన్ధో, సఞ్ఞాతి సఞ్ఞాక్ఖన్ధో, చేతనా ఫస్సో మనసికారోతి సఙ్ఖారక్ఖన్ధో వేదితబ్బో. కామఞ్చ అఞ్ఞేపి సఙ్ఖారక్ఖన్ధసఙ్గహితా ధమ్మా సన్తి, ఇమే పన తయో సబ్బదుబ్బలేసుపి చిత్తేసు సన్తి, తస్మా ఏతేసంయేవ చత్తారో చ మహాభూతాతి ఏత్థ చత్తారోతి గణనపరిచ్ఛేదో. మహాభూతాతి పథవీఆపతేజవాయానమేతం అధివచనం. యేన పన కారణేన తాని మహాభూతానీతి వుచ్చన్తి, యో చేత్థ అఞ్ఞో వినిచ్ఛయనయో, సో సబ్బో విసుద్ధిమగ్గే రూపక్ఖన్ధనిద్దేసే వుత్తో. చతున్నఞ్చ మహాభూతానం ఉపాదాయాతి ఏత్థ పన చతున్నన్తి ఉపయోగత్థే సామివచనం, చత్తారి మహాభూతానీతి వుత్తం హోతి. ఉపాదాయాతి ఉపాదియిత్వా, గహేత్వాతి అత్థో. నిస్సాయాతిపి ఏకే. ‘‘వత్తమాన’’న్తి అయఞ్చేత్థ పాఠసేసో. సమూహత్థే వా ఏతం సామివచనం, చతున్నం మహాభూతానం సమూహం ఉపాదాయ వత్తమానం రూపన్తి ఏత్థ అత్థో వేదితబ్బో. ఏవం సబ్బథాపి యాని చ చత్తారి పథవీఆదీని మహాభూతాని, యఞ్చ చతున్నం మహాభూతానం ఉపాదాయ వత్తమానం చక్ఖాయతనాదిభేదేన అభిధమ్మపాళియమేవ వుత్తం తేవీసతివిధం రూపం, తం సబ్బమ్పి రూపన్తి వేదితబ్బం.
విఞ్ఞాణనిద్దేసే చక్ఖువిఞ్ఞాణన్తి చక్ఖుమ్హి విఞ్ఞాణం, చక్ఖుతో వా జాతం విఞ్ఞాణన్తి చక్ఖువిఞ్ఞాణం. ఏవం సోతఘానజివ్హాకాయవిఞ్ఞాణాని. ఇతరం పన మనోయేవ విఞ్ఞాణన్తి మనోవిఞ్ఞాణం. ద్విపఞ్చవిఞ్ఞాణవజ్జితతేభూమకవిపాకచిత్తస్సేతం అధివచనం.
సఙ్ఖారనిద్దేసే అభిసఙ్ఖరణలక్ఖణో సఙ్ఖారో. విభజనే పనస్స కాయసఙ్ఖారోతి కాయతో పవత్తసఙ్ఖారో. కాయద్వారే చోపనవసేన పవత్తానం కామావచరకుసలతో అట్ఠన్నం, అకుసలతో ద్వాదసన్నన్తి వీసతియా కాయసఞ్చేతనానమేతం అధివచనం. వచీసఙ్ఖారోతి వచనతో పవత్తసఙ్ఖారో, వచీద్వారే వచనభేదవసేన పవత్తానం వీసతియా ఏవ వచీసఞ్చేతనానమేతం అధివచనం. చిత్తసఙ్ఖారోతి చిత్తతో పవత్తసఙ్ఖారో, కాయవచీద్వారే చోపనం అకత్వా రహో నిసీదిత్వా చిన్తేన్తస్స పవత్తానం లోకియకుసలాకుసలవసేన ఏకూనతింసమనోసఞ్చేతనానమేతం అధివచనం.
అవిజ్జానిద్దేసే దుక్ఖే అఞ్ఞాణన్తి దుక్ఖసచ్చే అఞ్ఞాణం, మోహస్సేతం అధివచనం. ఏస నయో దుక్ఖసముదయే అఞ్ఞాణన్తిఆదీసు. తత్థ చతూహి కారణేహి దుక్ఖే అఞ్ఞాణం వేదితబ్బం అన్తోగధతో వత్థుతో ఆరమ్మణతో పటిచ్ఛాదనతో చ. తథా
దుక్ఖసముదయే అఞ్ఞాణం తీహి కారణేహి వేదితబ్బం వత్థుతో ఆరమ్మణతో పటిచ్ఛాదనతో చ. నిరోధే పటిపదాయ చ అఞ్ఞాణం ఏకేనేవ కారణేన వేదితబ్బం పటిచ్ఛాదనతో. నిరోధపటిపదానఞ్హి పటిచ్ఛాదకమేవ అఞ్ఞాణం తేసం యాథావలక్ఖణపటివేధనివారణేన తేసు చ ఞాణప్పవత్తియా అప్పదానేన. న పన తం తత్థ అన్తోగధం తస్మిం సచ్చద్వయే అపరియాపన్నత్తా, న తస్స తం సచ్చద్వయం వత్థు అసహజాతత్తా, నారమ్మణం, తదారబ్భ అప్పవత్తనతో. పచ్ఛిమఞ్హి సచ్చద్వయం గమ్భీరత్తా దుద్దసం, న తత్థ అన్ధభూతం అఞ్ఞాణం పవత్తతి. పురిమం పన వచనీయత్తేన సభావలక్ఖణస్స దుద్దసత్తా గమ్భీరం, తత్థ విపల్లాసగాహవసేన పవత్తతి.
అపిచ ‘‘దుక్ఖే’’తి ఏత్తావతా సఙ్గహతో వత్థుతో ఆరమ్మణతో కిచ్చతో చ అవిజ్జా దీపితా. ‘‘దుక్ఖసముదయే’’తి ఏత్తావతా వత్థుతో ఆరమ్మణతో కిచ్చతో చ. ‘‘దుక్ఖనిరోధే దుక్ఖనిరోధగామినియా
ఇతి ఖో, భిక్ఖవేతి ఏవం ఖో, భిక్ఖవే. నిరోధో హోతీతి అనుప్పాదో హోతి. అపిచేత్థ సబ్బేహేవ తేహి నిరోధపదేహి నిబ్బానం దేసితం. నిబ్బానఞ్హి ఆగమ్మ తే తే ధమ్మా నిరుజ్ఝన్తి, తస్మా తం తేసం తేసం నిరోధోతి వుచ్చతి. ఇతి భగవా ఇమస్మిం సుత్తే ద్వాదసహి పదేహి వట్టవివట్టం దేసేన్తో అరహత్తనికూటేనేవ దేసనం నిట్ఠపేసి. దేసనాపరియోసానే వుత్తనయేనేవ పఞ్చసతా భిక్ఖూ అరహత్తే పతిట్ఠహింసూతి.
విభఙ్గసుత్తం దుతియం.
౩. పటిపదాసుత్తవణ్ణనా
౩. తతియే మిచ్ఛాపటిపదన్తి అయం తావ అనియ్యానికపటిపదా. నను చ అవిజ్జాపచ్చయా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారోపి అత్థి ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారోపి, సో కథం మిచ్ఛాపటిపదా హోతీతి. వట్టసీసత్తా. యఞ్హి కిఞ్చి భవత్తయసఙ్ఖాతం వట్టం పత్థేత్వా పవత్తితం, అన్తమసో పఞ్చాభిఞ్ఞా అట్ఠ వా పన సమాపత్తియో, సబ్బం తం వట్టపక్ఖియం వట్టసీసన్తి వట్టసీసత్తా మిచ్ఛాపటిపదావ హోతి. యం పన కిఞ్చి వివట్టం నిబ్బానం పత్థేత్వా పవత్తితం, అన్తమసో ఉళుఙ్కయాగుమత్తదానమ్పి పణ్ణముట్ఠిదానమత్తమ్పి, సబ్బం తం వివట్టపక్ఖియం వివట్టనిస్సితం, వివట్టపక్ఖికత్తా సమ్మాపటిపదావ హోతి. అప్పమత్తకమ్పి హి పణ్ణముట్ఠిమత్తదానకుసలం వా హోతు మహన్తం వేలామదానాదికుసలం వా, సచే వట్టసమ్పత్తిం పత్థేత్వా వట్టనిస్సితవసేన మిచ్ఛా ఠపితం హోతి, వట్టమేవ ఆహరితుం సక్కోతి, నో వివట్టం. ‘‘ఇదం మే దానం ఆసవక్ఖయావహం హోతూ’’తి ఏవం పన వివట్టం పత్థేన్తేన వివట్టవసేన సమ్మా ఠపితం అరహత్తమ్పి పచ్చేకబోధిఞాణమ్పి సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణమ్పి దాతుం సక్కోతియేవ, న అరహత్తం అప్పత్వా పరియోసానం గచ్ఛతి. ఇతి అనులోమవసేన మిచ్ఛాపటిపదా, పటిలోమవసేన సమ్మాపటిపదా దేసితాతి వేదితబ్బా. నను చేత్థ పటిపదా పుచ్ఛితా, నిబ్బానం భాజితం, నియ్యాతనేపి పటిపదావ నియ్యాతితా. న చ నిబ్బానస్స పటిపదాతి నామం, సవిపస్సనానం పన చతున్నం మగ్గానమేతం నామం, తస్మా పుచ్ఛానియ్యాతనేహి పదభాజనం న సమేతీతి. నో న సమేతి, కస్మా? ఫలేన పటిపదాయ దస్సితత్తా. ఫలేన హేత్థ పటిపదా దస్సితా. ‘‘అవిజ్జాయ త్వేవ అసేసవిరాగనిరోధా సఙ్ఖారనిరోధో’’తి
౪. విపస్సీసుత్తవణ్ణనా
౪. చతుత్థే విపస్సిస్సాతి తస్స కిర బోధిసత్తస్స యథా లోకియమనుస్సానం కిఞ్చిదేవ పస్సన్తానం పరిత్తకమ్మాభినిబ్బత్తస్స కమ్మజపసాదస్స దుబ్బలత్తా అక్ఖీని విప్ఫన్దన్తి విపస్సీ. ఏత్థ చ కిఞ్చాపి పచ్ఛిమభవికానం సబ్బబోధిసత్తానం బలవకమ్మనిబ్బత్తస్స కమ్మజపసాదస్స బలవత్తా అక్ఖీని న విప్ఫన్దన్తి, సో పన బోధిసత్తో ఏతేనేవ నామం లభి.
అపిచ విచేయ్య విచేయ్య పస్సతీతి విపస్సీ, విచినిత్వా విచినిత్వా పస్సతీతి అత్థో. ఏకదివసం కిర వినిచ్ఛయట్ఠానే నిసీదిత్వా అత్థే అనుసాసన్తస్స రఞ్ఞో అలఙ్కతపటియత్తం మహాపురిసం ఆహరిత్వా అఙ్కే ఠపయింసు. తస్స తం అఙ్కే కత్వా పలాళయమానస్సేవ అమచ్చా సామికం అస్సామికం అకంసు. బోధిసత్తో అనత్తమనసద్దం నిచ్ఛారేసి. రాజా ‘‘కిమేతం ఉపధారేథా’’తి ఆహ. ఉపధారయమానా అఞ్ఞం అదిస్వా ‘‘అట్టస్స దుబ్బినిచ్ఛితత్తా ఏవం కతం భవిస్సతీ’’తి పున సామికమేవ సామికం కత్వా ‘‘ఞత్వా ను ఖో కుమారో ఏవం కరోతీ’’తి? వీమంసన్తా పున సామికం అస్సామికమకంసు. పున బోధిసత్తో తథేవ సద్దం నిచ్ఛారేసి. అథ రాజా ‘‘జానాతి మహాపురిసో’’తి తతో పట్ఠాయ అప్పమత్తో అహోసి. తేన వుత్తం ‘‘విచేయ్య విచేయ్య కుమారో అత్థే పనాయతి ఞాయేనాతి ఖో, భిక్ఖవే, విపస్సిస్స కుమారస్స భియ్యోసోమత్తాయ ‘విపస్సీ విపస్సీ’త్వేవ సమఞ్ఞా ఉదపాదీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౨.౪౧).
భగవతోతి అరహతోతి రాగాదిఅరీనం హతత్తా, సంసారచక్కస్స వా అరానం హతత్తా, పచ్చయానం వా అరహత్తా అరహాతి ఏవం గుణతో ఉప్పన్ననామధేయ్యస్స. సమ్మాసమ్బుద్ధస్సాతి సమ్మా నయేన హేతునా సామం పుబ్బేవ సమ్బోధాతి బోధిసత్తస్సేవ సతోతి ఏత్థ బోధీతి ఞాణం, బోధిమా సత్తో బోధిసత్తో, ఞాణవా పఞ్ఞవా పణ్డితోతి అత్థో. పురిమబుద్ధానఞ్హి పాదమూలే అభినీహారతో పట్ఠాయ పణ్డితోవ సో సత్తో, న అన్ధబాలోతి బోధిసత్తో. యథా వా ఉదకతో ఉగ్గన్త్వా ఠితం పరిపాకగతం పదుమం సూరియరస్మిసమ్ఫస్సేన అవస్సం బుజ్ఝిస్సతీతి బుజ్ఝనకపదుమన్తి వుచ్చతి, ఏవం బుద్ధానం సన్తికే బ్యాకరణస్స లద్ధత్తా అవస్సం అనన్తరాయేన పారమియో పూరేత్వా బుజ్ఝిస్సతీతి బుజ్ఝనకసత్తోతిపి బోధిసత్తో. యా చ ఏసా చతుమగ్గఞాణసఙ్ఖాతా బోధి, తం పత్థయమానో పవత్తతీతి బోధియం సత్తో ఆసత్తోతిపి బోధిసత్తో. ఏవం గుణతో ఉప్పన్ననామవసేన బోధిసత్తస్సేవ సతో. కిచ్ఛన్తి దుక్ఖం. ఆపన్నోతి అనుప్పత్తో. ఇదం వుత్తం హోతి – అహో అయం సత్తలోకో దుక్ఖం అనుప్పత్తోతి. చవతి చ ఉపపజ్జతి చాతి ఇదం అపరాపరం చుతిపటిసన్ధివసేన వుత్తం. నిస్సరణన్తి నిబ్బానం. తఞ్హి జరామరణదుక్ఖతో నిస్సటత్తా తస్స నిస్సరణన్తి వుచ్చతి. కుదాస్సు నామాతి కతరస్మిం ను ఖో కాలే.
యోనిసో మనసికారాతి ఉపాయమనసికారేన పథమనసికారేన. అహు పఞ్ఞాయ అభిసమయోతి పఞ్ఞాయ సద్ధిం జరామరణకారణస్స అభిసమయో సమవాయో సమాయోగో అహోసి, ‘‘జాతిపచ్చయా జరామరణ’’న్తి ఇదం తేన దిట్ఠన్తి అత్థో. అథ వా యోనిసో మనసికారా అహు పఞ్ఞాయాతి యోనిసో మనసికారేన చ పఞ్ఞాయ చ అభిసమయో అహు. ‘‘జాతియా ఖో సతి జరామరణ’’న్తి, ఏవం జరామరణకారణస్స పటివేధో అహోసీతి అత్థో. ఏస నయో సబ్బత్థ.
ఇతి హిదన్తి ఏవమిదం. సముదయో సముదయోతి ఏకాదససు ఠానేసు పుబ్బే అననుస్సుతేసూతి ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారానం సముదయో హోతీ’’తి. ఏవం ఇతో పుబ్బే అననుస్సుతేసు ధమ్మేసు, చతూసు వా అరియసచ్చధమ్మేసు. చక్ఖున్తిఆదీని ఞాణవేవచనానేవ. ఞాణమేవ హేత్థ దస్సనట్ఠేన చక్ఖు, ఞాతట్ఠేన ఞాణం, పజాననట్ఠేన పఞ్ఞా, పటివేధనట్ఠేన విజ్జా, ఓభాసనట్ఠేన ఆలోకోతి వుత్తం
౫-౧౦. సిఖీసుత్తాదివణ్ణనా
౫-౧౦. పఞ్చమాదీసు సిఖిస్స, భిక్ఖవేతిఆదీనం పదానం ‘‘సిఖిస్సపి, భిక్ఖవే’’తి న ఏవం యోజేత్వా అత్థో వేదితబ్బో. కస్మా? ఏకాసనే అదేసితత్తా. నానాఠానేసు హి ఏతాని దేసితాని, అత్థో పన సబ్బత్థ సదిసోయేవ. సబ్బబోధిసత్తానఞ్హి బోధిపల్లఙ్కే నిసిన్నానం న అఞ్ఞో సమణో వా బ్రాహ్మణో వా దేవో వా మారో వా బ్రహ్మా వా ఆచిక్ఖతి – ‘‘అతీతే బోధిసత్తా పచ్చయాకారం సమ్మసిత్వా బుద్ధా జాతా’’తి. యథా పన పఠమకప్పికకాలే దేవే వుట్ఠే ఉదకస్స గతమగ్గేనేవ అపరాపరం వుట్ఠిఉదకం గచ్ఛతి, ఏవం తేహి తేహి పురిమబుద్ధేహి గతమగ్గేనేవ పచ్ఛిమా పచ్ఛిమా గచ్ఛన్తి. సబ్బబోధిసత్తా హి ఆనాపానచతుత్థజ్ఝానతో వుట్ఠాయ పచ్చయాకారే ఞాణం ఓతారేత్వా తం అనులోమపటిలోమం సమ్మసిత్వా బుద్ధా హోన్తీతి పటిపాటియా సత్తసు సుత్తేసు బుద్ధవిపస్సనా నామ కథితాతి.
బుద్ధవగ్గో పఠమో.
౨. ఆహారవగ్గో
౧. ఆహారసుత్తవణ్ణనా
౧౧. ఆహారవగ్గస్స పఠమే ఆహారాతి పచ్చయా. పచ్చయా హి ఆహరన్తి అత్తనో ఫలం, తస్మా ఆహారాతి వుచ్చన్తి. భూతానం వా సత్తానన్తిఆదీసు భూతాతి జాతా నిబ్బత్తా. సమ్భవేసినోతి యే సమ్భవం జాతిం నిబ్బత్తిం ఏసన్తి గవేసన్తి. తత్థ చతూసు యోనీసు అణ్డజజలాబుజా సత్తా యావ అణ్డకోసం వత్థికోసఞ్చ భూతాతి జాతా అభినిబ్బత్తా, యే భూతా అభినిబ్బత్తాయేవ, న పున సమ్భవేసినో. అప్పహీనభవసంయోజనత్తా ఆయతిమ్పి సమ్భవం ఏసన్తానం సేక్ఖపుథుజ్జనానమేతం అధివచనం. ఏవం సబ్బథాపి ఇమేహి ద్వీహి పదేహి సబ్బసత్తే పరియాదియతి. వాసద్దో చేత్థ సమ్పిణ్డనత్థో, తస్మా భూతానఞ్చ సమ్భవేసీనఞ్చాతి అయమత్థో వేదితబ్బో.
ఠితియాతి ఠితత్థం. అనుగ్గహాయాతి అనుగ్గహత్థం. వచనభేదోయేవ చేస, అత్థో పన ద్విన్నమ్పి పదానం ఏకోయేవ. అథ వా ఠితియాతి తస్స తస్స సత్తస్స ఉప్పన్నధమ్మానం అనుప్పబన్ధవసేన అవిచ్ఛేదాయ. అనుగ్గహాయాతి అనుప్పన్నానం ఉప్పాదాయ. ఉభోపి చేతాని ‘‘భూతానం వా ఠితియా చేవ అనుగ్గహాయ చ, సమ్భవేసీనం వా ఠితియా చేవ అనుగ్గహాయ చా’’తి ఏవం ఉభయత్థ దట్ఠబ్బానీతి.
కబళీకారో ఆహారోతి కబళం కత్వా అజ్ఝోహరితబ్బకో ఆహారో, ఓదనకుమ్మాసాదివత్థుకాయ ఓజాయేతం అధివచనం. ఓళారికో వా సుఖుమో వాతి వత్థుఓళారికతాయ ఓళారికో, సుఖుమతాయ సుఖుమో. సభావేన పన సుఖుమరూపపరియాపన్నత్తా కబళీకారో ఆహారో సుఖుమోవ హోతి. సాపి చస్స వత్థుతో ఓళారికతా సుఖుమతా చ ఉపాదాయుపాదాయ వేదితబ్బా. కుమ్భీలానఞ్హి ఆహారం ఉపాదాయ మోరానం ఆహారో సుఖుమో. కుమ్భీలా కిర పాసాణే గిలన్తి, తే చ నేసం కుచ్ఛిప్పత్తా విలీయన్తి. మోరా సప్పవిచ్ఛికాదిపాణే ఖాదన్తి. మోరానం పన ఆహారం ఉపాదాయ తరచ్ఛానం ఆహారో సుఖుమో. తే కిర తివస్సఛడ్డితాని విసాణాని చేవ అట్ఠీని చ ఖాదన్తి, తాని చ నేసం ఖేళేన తేమితమత్తానేవ కన్దమూలం వియ ముదుకాని హోన్తి. తరచ్ఛానం ఆహారం ఉపాదాయ
ఏత్థ చ ఓళారికే వత్థుస్మిం ఓజా పరిత్తా హోతి దుబ్బలా, సుఖుమే బలవతీ. తథా హి ఏకపత్తపూరమ్పి యాగుం పీతో ముహుత్తేనేవ జిఘచ్ఛితో హోతి యంకిఞ్చిదేవ ఖాదితుకామో, సప్పిం పన పసతమత్తం పివిత్వా దివసం అభోత్తుకామో హోతి. తత్థ వత్థు కమ్మజతేజసఙ్ఖాతం పరిస్సయం వినోదేతి, న పన సక్కోతి పాలేతుం. ఓజా పన పాలేతి, న సక్కోతి పరిస్సయం వినోదేతుం. ద్వే పన ఏకతో హుత్వా పరిస్సయఞ్చేవ వినోదేన్తి పాలేన్తి చాతి.
ఫస్సో దుతియోతి చక్ఖుసమ్ఫస్సాది ఛబ్బిధోపి ఫస్సో ఏతేసు చతూసు ఆహారేసు దుతియో ఆహారోతి వేదితబ్బో. దేసనానయో ఏవ చేస, తస్మా ఇమినా నామ కారణేన దుతియో తతియో చాతి ఇదమేత్థ న గవేసితబ్బం. మనోసఞ్చేతనాతి చేతనావ వుచ్చతి. విఞ్ఞాణన్తి చిత్తం. ఇతి భగవా ఇమస్మిం ఠానే ఉపాదిణ్ణకఅనుపాదిణ్ణకవసేన ఏకరాసిం కత్వా చత్తారో ఆహారే దస్సేసి. కబళీకారాహారో హి ఉపాదిణ్ణకోపి అత్థి అనుపాదిణ్ణకోపి, తథా ఫస్సాదయో. తత్థ సప్పాదీహి గిలితానం మణ్డూకాదీనం వసేన ఉపాదిణ్ణకకబళీకారాహారో దట్ఠబ్బో. మణ్డూకాదయో హి సప్పాదీహి గిలితా అన్తోకుచ్ఛిగతాపి కిఞ్చి కాలం జీవన్తియేవ. తే యావ ఉపాదిణ్ణకపక్ఖే తిట్ఠన్తి, తావ ఆహారత్థం న సాధేన్తి
ఏత్థాహ – ‘‘యది పచ్చయట్ఠో ఆహారట్ఠో, అథ కస్మా అఞ్ఞేసుపి సత్తానం పచ్చయేసు విజ్జమానేసు ఇమేయేవ చత్తారో వుత్తా’’తి? వుచ్చతే – అజ్ఝత్తికసన్తతియా విసేసపచ్చయత్తా. విసేసపచ్చయో హి కబళీకారాహారభక్ఖానం సత్తానం రూపకాయస్స కబళీకారో ఆహారో, నామకాయే
కో పనేత్థ ఆహారో కిం ఆహరతీతి? కబళీకారాహారో ఓజట్ఠమకరూపాని ఆహరతి ఫస్సాహారో తిస్సో వేదనా, మనోసఞ్చేతనాహారో తయో భవే, విఞ్ఞాణాహారో పటిసన్ధినామరూపన్తి.
కథం? కబళీకారాహారో తావ ముఖే ఠపితమత్తేయేవ అట్ఠ రూపాని సముట్ఠాపేతి, దన్తవిచుణ్ణితం పన అజ్ఝోహరియమానం ఏకేకం సిత్థం అట్ఠట్ఠరూపాని సముట్ఠాపేతియేవ. ఏవం కబళీకారాహారో ఓజట్ఠమకరూపాని ఆహరతి. ఫస్సాహారో పన సుఖవేదనీయో ఫస్సో ఉప్పజ్జమానోయేవ సుఖం వేదనం ఆహరతి, దుక్ఖవేదనీయో దుక్ఖం, అదుక్ఖమసుఖవేదనీయో అదుక్ఖమసుఖన్తి ఏవం సబ్బథాపి ఫస్సాహారో తిస్సో వేదనా ఆహరతి.
మనోసఞ్చేతనాహారో కామభవూపగం కమ్మం కామభవం ఆహరతి, రూపారూపభవూపగాని తం తం భవం. ఏవం సబ్బథాపి మనోసఞ్చేతనాహారో తయో భవే ఆహరతి. విఞ్ఞాణాహారో పన యే
ఏతేసు చతూసు ఆహారేసు కబళీకారాహారో ఉపత్థమ్భేన్తో ఆహారకిచ్చం సాధేతి, ఫస్సో ఫుసన్తోయేవ మనోసఞ్చేతనా ఆయూహమానావ, విఞ్ఞాణం విజానన్తమేవ. కథం? కబళీకారాహారో హి ఉపత్థమ్భేన్తోయేవ కాయట్ఠపనేన సత్తానం ఠితియా హోతి. కమ్మజనితోపి హి అయం కాయో కబళీకారాహారేన ఉపత్థద్ధో దసపి వస్సాని వస్ససతమ్పి యావ ఆయుపరిమాణా తిట్ఠతి. యథా కిం
‘‘యథా, మహారాజ, గేహే పపతన్తే అఞ్ఞేన దారునా ఉపత్థమ్భితం సన్తం ఏవ తం గేహం న పతతి. ఏవమేవ ఖో, మహారాజ, అయం కాయో ఆహారట్ఠితికో ఆహారం పటిచ్చ తిట్ఠతీ’’తి.
ఏవం కబళీకారో ఆహారో ఉపత్థమ్భేన్తో ఆహారకిచ్చం సాధేతి.
ఏవం సాధేన్తోపి చ కబళీకారో ఆహారో ద్విన్నం రూపసన్తతీనం పచ్చయో హోతి ఆహారసముట్ఠానస్స చ ఉపాదిణ్ణకస్స చ. కమ్మజానం అనుపాలకో హుత్వా పచ్చయో హోతి, ఆహారసముట్ఠానానం జనకో హుత్వాతి. ఫస్సో పన సుఖాదివత్థుభూతం ఆరమ్మణం ఫుసన్తోయేవ సుఖాదివేదనాపవత్తనేన సత్తానం ఠితియా
ఏవం ఉపత్థమ్భనాదివసేన ఆహారకిచ్చం సాధయమానేసు పనేతేసు చత్తారి భయాని దట్ఠబ్బాని. సేయ్యథిదం – కబళీకారాహారే నికన్తియేవ భయం, ఫస్సే ఉపగమనమేవ, మనోసఞ్చేతనాయ ఆయూహనమేవ, విఞ్ఞాణే అభినిపాతోయేవ భయన్తి. కిం కారణా? కబళీకారాహారే హి నికన్తిం
ఫస్సం ఉపగచ్ఛన్తాపి ఫస్సస్సాదినో పరేసం రక్ఖితగోపితేసు దారాదీసు భణ్డేసు అపరజ్ఝన్తి, తే సహ భణ్డేన భణ్డసామికా గహేత్వా ఖణ్డాఖణ్డికం వా ఛిన్దిత్వా సఙ్కారకూటే ఛడ్డేన్తి
కుసలాకుసలకమ్మాయూహనే పన తమ్మూలకం తీసు భవేసు భయం సబ్బం ఆగతమేవ హోతి. ఇమినా కారణేన మనోసఞ్చేతనాహారే ఆయూహనమేవ భయన్తి వేదితబ్బం.
పటిసన్ధివిఞ్ఞాణఞ్చ యస్మిం యస్మిం ఠానే అభినిపతతి, తస్మిం తస్మిం ఠానే పటిసన్ధినామరూపం గహేత్వావ నిబ్బత్తతి. తస్మిఞ్చ నిబ్బత్తే సబ్బభయాని నిబ్బత్తానియేవ హోన్తి తమ్మూలకత్తాతి ఇమినా కారణేన విఞ్ఞాణాహారే అభినిపాతోయేవ భయన్తి వేదితబ్బోతి.
కింనిదానాతిఆదీసు నిదానాదీని సబ్బానేవ కారణవేవచనాని. కారణఞ్హి యస్మా ఫలం నిదేతి, ‘‘హన్ద నం గణ్హథా’’తి నిదానన్తి వుచ్చతి. యస్మా తం తతో సముదేతి జాయతి పభవతి, తస్మా సముదయో జాతి పభవోతి వుచ్చతి. అయం పనేత్థ పదత్థో – కింనిదానం ఏతేసన్తి కింనిదానా. కో సముదయో ఏతేసన్తి కింసముదయా. కా జాతి ఏతేసన్తి కింజాతికా. కో పభవో ఏతేసన్తి కింపభవా. యస్మా పన తేసం తణ్హా యథావుత్తేన అత్థేన నిదానఞ్చేవ సముదయో
ఏత్థ చ ఇమే చత్తారో ఆహారా తణ్హానిదానాతి పటిసన్ధిం ఆదిం కత్వా అత్తభావసఙ్ఖాతానం ఆహారానం పురిమతణ్హానం వసేన నిదానం వేదితబ్బం. కథం? పటిసన్ధిక్ఖణే తావ పరిపుణ్ణాయతనానం సత్తానం సత్తసన్తతివసేన, సేసానం తతో ఊనఊనసన్తతివసేన ఉప్పన్నరూపబ్భన్తరం జాతా ఓజా అత్థి, అయం తణ్హానిదానో ఉపాదిణ్ణకకబళీకారాహారో. పటిసన్ధిచిత్తసమ్పయుత్తా పన ఫస్సచేతనా సయఞ్చ చిత్తం విఞ్ఞాణన్తి ఇమే తణ్హానిదానా ఉపాదిణ్ణక-ఫస్సమనోసఞ్చేతనా-విఞ్ఞాణాహారాతి ఏవం తావ పురిమతణ్హానిదానా పటిసన్ధికా ఆహారా. యథా చ పటిసన్ధికా, ఏవం తతో పరం పఠమభవఙ్గచిత్తక్ఖణాదినిబ్బత్తాపి వేదితబ్బా.
యస్మా తణ్హా చాయం, భిక్ఖవే, కింనిదానాతిఆదినా నయేన వట్టం దస్సేత్వా వివట్టం దస్సేసి. ఇమస్మిఞ్చ పన ఠానే భగవా అతీతాభిముఖం దేసనం కత్వా అతీతేన వట్టం దస్సేతి. కథం? ఆహారవసేన హి అయం అత్తభావో గహితో.
తణ్హాతి ఇమస్సత్తభావస్స జనకం కమ్మం, వేదనాఫస్ససళాయతననామరూపవిఞ్ఞాణాని యస్మిం అత్తభావే ఠత్వా కమ్మం ఆయూహితం, తం దస్సేతుం వుత్తాని, అవిజ్జాసఙ్ఖారా తస్సత్తభావస్స జనకం కమ్మం. ఇతి ద్వీసు ఠానేసు అత్తభావో, ద్వీసు తస్స జనకం కమ్మన్తి సఙ్ఖేపేన కమ్మఞ్చేవ కమ్మవిపాకఞ్చాతి, ద్వేపి ధమ్మే దస్సేన్తేన అతీతాభిముఖం దేసనం కత్వా అతీతేన వట్టం దస్సితం.
తత్రాయం
ఉదకపిట్ఠే
౨. మోళియఫగ్గునసుత్తవణ్ణనా
౧౨. దుతియే సమ్భవేసీనం వా అనుగ్గహాయాతి ఇమస్మింయేవ ఠానే భగవా దేసనం నిట్ఠాపేసి. కస్మా? దిట్ఠిగతికస్స నిసిన్నత్తా. తస్సఞ్హి పరిసతి మోళియఫగ్గునో నామ భిక్ఖు దిట్ఠిగతికో నిసిన్నో. అథ సత్థా చిన్తేసి – ‘‘అయం ఉట్ఠహిత్వా మం పఞ్హం పుచ్ఛిస్సతి, అథస్సాహం విస్సజ్జేస్సామీ’’తి పుచ్ఛాయ ఓకాసదానత్థం దేసనం నిట్ఠాపేసి. మోళియఫగ్గునోతి
‘‘ఛేత్వాన మోళిం వరగన్ధవాసితం
వేహాయసం ఉక్ఖిపి సక్యపుఙ్గవో;
రతనచఙ్కోటవరేన వాసవో,
సహస్సనేత్తో సిరసా పటిగ్గహీ’’తి.
సా తస్స గిహికాలే మహన్తా అహోసి. తేనస్స ‘‘మోళియఫగ్గునో’’తి సఙ్ఖా ఉదపాది. పబ్బజితమ్పి నం తేనేవ నామేన సఞ్జానన్తి. ఏతదవోచాతి దేసనానుసన్ధిం ఘటేన్తో ఏతం ‘‘కో ను ఖో, భన్తే, విఞ్ఞాణాహారం
కస్మా పనాయం ఇతరే తయో ఆహారే అపుచ్ఛిత్వా ఇమమేవ పుచ్ఛతీతి? జానామీతి లద్ధియా. సో హి మహన్తే పిణ్డే కత్వావ కబళీకారాహారం భుఞ్జన్తే పస్సతి, తేనస్స తం జానామీతి లద్ధి. తిత్తిరవట్టకమోరకుక్కుటాదయో పన మాతుసమ్ఫస్సేన యాపేన్తే దిస్వా ‘‘ఏతే ఫస్సాహారేన యాపేన్తీ’’తి తస్స లద్ధి. కచ్ఛపా పన అత్తనో ఉతుసమయే మహాసముద్దతో నిక్ఖమిత్వా సముద్దతీరే వాలికన్తరే అణ్డాని ఠపేత్వా వాలికాయ పటిచ్ఛాదేత్వా మహాసముద్దమేవ ఓతరన్తి. తాని మాతుఅనుస్సరణవసేన న పూతీని హోన్తి. తాని మనోసఞ్చేతనాహారేన యాపేన్తీతి తస్స లద్ధి. కిఞ్చాపి థేరస్స అయం లద్ధి, న పన ఏతాయ లద్ధియా ఇమం పఞ్హం పుచ్ఛతి నో కల్లో పఞ్హోతిఆదిమాహ.
తత్థ నో కల్లోతి అయుత్తో. ఆహారేతీతి అహం న వదామీతి అహం కోచి సత్తో వా పుగ్గలో వా ఆహారేతీతి న వదామి. ఆహారేతీతి చాహం వదేయ్యన్తి యది అహం ఆహారేతీతి వదేయ్యం. తత్రస్స కల్లో పఞ్హోతి తస్మిం మయా ఏవం వుత్తే అయం పఞ్హో యుత్తో భవేయ్య. కిస్స ను ఖో, భన్తే, విఞ్ఞాణాహారోతి, భన్తే, అయం విఞ్ఞాణాహారో కతమస్స ధమ్మస్స పచ్చయోతి అత్థో. తత్ర కల్లం వేయ్యాకరణన్తి తస్మిం ఏవం పుచ్ఛితే పఞ్హే ఇమం వేయ్యాకరణం యుత్తం ‘‘విఞ్ఞాణాహారో ఆయతిం పునబ్భవాభినిబ్బత్తియా పచ్చయో’’తి. ఏత్థ చ విఞ్ఞాణాహారోతి పటిసన్ధిచిత్తం. ఆయతిం పునబ్భవాభినిబ్బత్తీతి తేనేవ విఞ్ఞాణేన సహుప్పన్ననామరూపం. తస్మిం భూతే సతి సళాయతనన్తి తస్మిం పునబ్భవాభినిబ్బత్తిసఙ్ఖాతే నామరూపే జాతే సతి సళాయతనం హోతీతి అత్థో.
సళాయతనపచ్చయా ఫస్సోతి ఇధాపి భగవా ఉత్తరి పఞ్హస్స ఓకాసం దేన్తో దేసనం నిట్ఠాపేసి. దిట్ఠిగతికో హి నవపుచ్ఛం ఉప్పాదేతుం న సక్కోతి, నిద్దిట్ఠం నిద్దిట్ఠంయేవ పన గణ్హిత్వా పుచ్ఛతి, తేనస్స భగవా ఓకాసం అదాసి. అత్థో పనస్స సబ్బపదేసు వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బో. ‘‘కో ను ఖో, భన్తే, భవతీ’’తి కస్మా న పుచ్ఛతి? దిట్ఠిగతికస్స హి సత్తో నామ భూతో నిబ్బత్తోయేవాతి లద్ధి, తస్మా అత్తనో లద్ధివిరుద్ధం ఇదన్తి న పుచ్ఛతి. అపిచ ఇదప్పచ్చయా ఇదం ఇదప్పచ్చయా ఇదన్తి బహూసు ఠానేసు కథితత్తా సఞ్ఞత్తిం ఉపగతో, తేనాపి న పుచ్ఛతి. సత్థాపి ‘‘ఇమస్స బహుం పుచ్ఛన్తస్సాపి తిత్తి నత్థి, తుచ్ఛపుచ్ఛమేవ పుచ్ఛతీ’’తి ఇతో పట్ఠాయ దేసనం ఏకాబద్ధం కత్వా దేసేసి. ఛన్నం త్వేవాతి యతో పట్ఠాయ దేసనారుళ్హం, తమేవ గహేత్వా దేసనం వివట్టేన్తో ఏవమాహ. ఇమస్మిం పన సుత్తే విఞ్ఞాణనామరూపానం అన్తరే ఏకో సన్ధి, వేదనాతణ్హానం అన్తరే ఏకో, భవజాతీనం అన్తరే ఏకోతి. దుతియం.
౩. సమణబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా
౧౩. తతియే సమణా వా బ్రాహ్మణా వాతి సచ్చాని పటివిజ్ఝితుం అసమత్థా బాహిరకసమణబ్రాహ్మణా. జరామరణం నప్పజానన్తీతిఆదీసు జరామరణం న జానన్తి దుక్ఖసచ్చవసేన సామఞ్ఞత్థం వా బ్రహ్మఞ్ఞత్థం వాతి ఏత్థ అరియమగ్గో సామఞ్ఞఞ్చేవ బ్రహ్మఞ్ఞఞ్చ. ఉభయత్థాపి పన అత్థో నామ అరియఫలం వేదితబ్బం. ఇతి భగవా ఇమస్మిం సుత్తే ఏకాదససు ఠానేసు చత్తారి సచ్చాని కథేసీతి. తతియం.
౪. దుతియసమణబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా
౧౪. చతుత్థే ఇమే ధమ్మే కతమే ధమ్మేతి ఏత్తకం పపఞ్చం కత్వా కథితం, దేసనం పటివిజ్ఝితుం సమత్థానం పుగ్గలానం అజ్ఝాసయేన ఇమే ధమ్మే నప్పజానన్తీతిఆది వుత్తం. సేసం పురిమసదిసమేవ. చతుత్థం.
౫. కచ్చానగోత్తసుత్తవణ్ణనా
౧౫. పఞ్చమే సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాదిట్ఠీతి యం పణ్డితా దేవమనుస్సా తేసు తేసు ఠానేసు సమ్మాదస్సనం వదన్తి, సబ్బమ్పి తం ద్వీహి పదేహి సఙ్ఖిపిత్వా పుచ్ఛతి. ద్వయనిస్సితోతి ద్వే కోట్ఠాసే నిస్సితో. యేభుయ్యేనాతి ఇమినా ఠపేత్వా అరియపుగ్గలే సేసమహాజనం దస్సేతి. అత్థితన్తి సస్సతం. నత్థితన్తి ఉచ్ఛేదం. లోకసముదయన్తి లోకో నామ సఙ్ఖారలోకో, తస్స నిబ్బత్తి. సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతోతి సమ్మాపఞ్ఞా నామ సవిపస్సనా మగ్గపఞ్ఞా, తాయ పస్సన్తస్సాతి అత్థో. యా లోకే నత్థితాతి సఙ్ఖారలోకే నిబ్బత్తేసు ధమ్మేసు పఞ్ఞాయన్తేస్వేవ యా నత్థీతి ఉచ్ఛేదదిట్ఠి ఉప్పజ్జేయ్య, సా న హోతీతి అత్థో. లోకనిరోధన్తి సఙ్ఖారానం భఙ్గం. యా లోకే అత్థితాతి సఙ్ఖారలోకే భిజ్జమానేసు ధమ్మేసు పఞ్ఞాయన్తేస్వేవ యా అత్థీతి సస్సతదిట్ఠి ఉప్పజ్జేయ్య
అపిచ లోకసముదయన్తి అనులోమపచ్చయాకారం. లోకనిరోధన్తి పటిలోమపచ్చయాకారం. లోకనిస్సయే పస్సన్తస్సాపి హి పచ్చయానం అనుచ్ఛేదేన పచ్చయుప్పన్నస్స అనుచ్ఛేదం పస్సతో యా నత్థీతి ఉచ్ఛేదదిట్ఠి ఉప్పజ్జేయ్య, సా న హోతి. పచ్చయనిరోధం పస్సన్తస్సాపి పచ్చయనిరోధేన పచ్చయుప్పన్ననిరోధం పస్సతో యా అత్థీతి సస్సతదిట్ఠి ఉప్పజ్జేయ్య, సా న హోతీతి అయమ్పేత్థ అత్థో.
ఉపయుపాదానాభినివేసవినిబన్ధోతి ఉపయేహి చ ఉపాదానేహి చ అభినివేసేహి చ వినిబన్ధో. తత్థ ఉపయాతి ద్వే ఉపయా తణ్హుపయో చ దిట్ఠుపయో చ. ఉపాదానాదీసుపి ఏసేవ నయో. తణ్హాదిట్ఠియో హి యస్మా అహం మమన్తిఆదీహి ఆకారేహి తేభూమకధమ్మే ఉపేన్తి ఉపగచ్ఛన్తి, తస్మా ఉపయాతి
తఞ్చాయన్తి తఞ్చ ఉపయుపాదానం అయం అరియసావకో. చేతసో అధిట్ఠానన్తి చిత్తస్స పతిట్ఠానభూతం. అభినివేసానుసయన్తి అభినివేసభూతఞ్చ అనుసయభూతఞ్చ. తణ్హాదిట్ఠీసు హి అకుసలచిత్తం పతిట్ఠాతి, తా చ తస్మిం అభినివిసన్తి చేవ అనుసేన్తి చ, తస్మా తదుభయం చేతసో అధిట్ఠానం అభినివేసానుసయన్తి చ ఆహ. న ఉపేతీతి న ఉపగచ్ఛతి. న ఉపాదియతీతి న గణ్హాతి. నాధిట్ఠాతీతి న అధిట్ఠాతి, కిన్తి? అత్తా మేతి. దుక్ఖమేవాతి పఞ్చుపాదానక్ఖన్ధమత్తమేవ. న కఙ్ఖతీతి ‘‘దుక్ఖమేవ ఉప్పజ్జతి, దుక్ఖం నిరుజ్ఝతి, న అఞ్ఞో ఏత్థ సత్తో నామ అత్థీ’’తి కఙ్ఖం న కరోతి. న విచికిచ్ఛతీతి న విచికిచ్ఛం ఉప్పాదేతి.
అపరప్పచ్చయాతి న పరప్పచ్చయేన, అఞ్ఞస్స అపత్తియాయేత్వా అత్తపచ్చక్ఖఞాణమేవస్స ఏత్థ హోతీతి. ఏత్తావతా ఖో, కచ్చాన, సమ్మాదిట్ఠి హోతీతి ఏవం సత్తసఞ్ఞాయ పహీనత్తా ఏత్తకేన సమ్మాదస్సనం నామ హోతీతి మిస్సకసమ్మాదిట్ఠిం ఆహ. అయమేకో అన్తోతి ఏస ఏకో నికూటన్తో అయం దుతియోతి ఏస దుతియో సబ్బం నత్థీతి ఉప్పజ్జనకదిట్ఠిసఙ్ఖాతో నికూటన్తో లామకన్తో దుతియకో ఉచ్ఛేదోతి అత్థో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవాతి. పఞ్చమం.
౬. ధమ్మకథికసుత్తవణ్ణనా
౧౬. ఛట్ఠే నిబ్బిదాయాతి నిబ్బిన్దనత్థాయ. విరాగాయాతి విరజ్జనత్థాయ. నిరోధాయాతి నిరుజ్ఝనత్థాయ. పటిపన్నో హోతీతి ఏత్థ సీలతో పట్ఠాయ యావ అరహత్తమగ్గా పటిపన్నోతి వేదితబ్బో. ధమ్మానుధమ్మప్పటిపన్నోతి లోకుత్తరస్స నిబ్బానధమ్మస్స అనుధమ్మభూతం పటిపదం పటిపన్నో. అనుధమ్మభూతన్తి అనురూపసభావభూతం. నిబ్బిదా విరాగా నిరోధాతి నిబ్బిదాయ చేవ విరాగేన చ నిరోధేన చ. అనుపాదా విముత్తోతి చతూహి ఉపాదానేహి కిఞ్చి ధమ్మం అనుపాదియిత్వా విముత్తో. దిట్ఠధమ్మనిబ్బానప్పత్తోతి దిట్ఠేవ ధమ్మే నిబ్బానప్పత్తో. అలం వచనాయాతి, ఏవం వత్తబ్బతం అరహతి, యుత్తో అనుచ్ఛవికోతి అత్థో
౭. అచేలకస్సపసుత్తవణ్ణనా
౧౭. సత్తమే అచేలో కస్సపోతి లిఙ్గేన అచేలో నిచ్చేలో, నామేన కస్సపో. దూరతోవాతి మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన పరివుతం ఆగచ్ఛన్తం దూరతో ఏవ అద్దస. కిఞ్చిదేవ దేసన్తి కిఞ్చిదేవ కారణం. ఓకాసన్తి పఞ్హబ్యాకరణస్స ఖణం కాలం. అన్తరఘరన్తి ‘‘న పల్లత్థికాయ అన్తరఘరే నిసీదిస్సామీ’’తి ఏత్థ అన్తోనివేసనం అన్తరఘరం. ‘‘ఓక్ఖిత్తచక్ఖు అన్తరఘరే గమిస్సామీ’’తి ఏత్థ ఇన్దఖీలతో పట్ఠాయ అన్తోగామో. ఇధాపి అయమేవ అధిప్పేతో. యదాకఙ్ఖసీతి
కస్మా పన భగవా కథేతుకామో యావతతియం పటిక్ఖిపీతి? గారవజననత్థం. దిట్ఠిగతికా హి ఖిప్పం కథియమానే గారవం న కరోన్తి, ‘‘సమణం గోతమం ఉపసఙ్కమితుమ్పి పుచ్ఛితుమ్పి సుకరం, పుచ్ఛితమత్తేయేవ కథేతీ’’తి వచనమ్పి న సద్దహన్తి. ద్వే తయో వారే పటిక్ఖిత్తే పన గారవం కరోన్తి, ‘‘సమణం గోతమం ఉపసఙ్కమితుమ్పి పఞ్హం పుచ్ఛితుమ్పి దుక్కర’’న్తి
మా హేవం, కస్సపాతి, కస్సప, మా ఏవం భణి. సయంకతం దుక్ఖన్తి హి వత్తుం న వట్టతి, అత్తా నామ కోచి దుక్ఖస్స కారకో నత్థీతి దీపేతి. పరతోపి ఏసేవ నయో. అధిచ్చసముప్పన్నన్తి అకారణేన యదిచ్ఛాయ ఉప్పన్నం. ఇతి పుట్ఠో సమానోతి కస్మా ఏవమాహ? ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అయం ‘సయంకతం దుక్ఖ’న్తిఆదినా పుట్ఠో ‘మా హేవ’న్తి వదతి, ‘నత్థీ’తి పుట్ఠో ‘అత్థీ’తి వదతి. ‘భవం గోతమో దుక్ఖం న జానాతి న పస్సతీ’తి పుట్ఠో ‘జానామి ఖ్వాహ’న్తి వదతి. కిఞ్చి ను ఖో మయా విరజ్ఝిత్వా పుచ్ఛితో’’తి మూలతో ఆచిక్ఖతు చ మే, భన్తే, భగవాతి ఇధ సత్థరి సఞ్జాతగారవో ‘‘భవ’’న్తి అవత్వా ‘‘భగవా’’తి వదతి.
సో కరోతీతిఆది, ‘‘సయంకతం దుక్ఖ’’న్తి లద్ధియా పటిసేధనత్థం వుత్తం. ఏత్థ చ సతోతి ఇదం భుమ్మత్థే సామివచనం, తస్మా ఏవమత్థో దట్ఠబ్బో – సో కరోతి సో పటిసంవేదయతీతి ఖో, కస్సప, ఆదిమ్హియేవ ఏవం సతి పచ్ఛా సయంకతం దుక్ఖన్తి అయం లద్ధి హోతి. ఏత్థ చ దుక్ఖన్తి వట్టదుక్ఖం అధిప్పేతం. ఇతి వదన్తి ఏతస్స పురిమేన ఆదిసద్దేన అనన్తరేన చ సస్సతసద్దేన
అఞ్ఞో కరోతీతిఆది పన ‘‘పరంకతం దుక్ఖ’’న్తి లద్ధియా పటిసేధనత్థం వుత్తం. ‘‘ఆదితో సతో’’తి ఇదం పన ఇధాపి ఆహరితబ్బం. అయఞ్హేత్థ అత్థో – అఞ్ఞో కరోతి అఞ్ఞో పటిసంవేదియతీతి ఖో పన, కస్సప, ఆదిమ్హియేవ ఏవం సతి, పచ్ఛా ‘‘కారకో ఇధేవ ఉచ్ఛిజ్జతి, తేన కతం అఞ్ఞో పటిసంవేదియతీ’’తి ఏవం ఉప్పన్నాయ ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా సద్ధిం సమ్పయుత్తాయ ఇతి వదన్తిఆది వుత్తనయేనేవ యోజేతబ్బం. తత్రాయం యోజనా – ఏవఞ్చ వదన్తో ఆదితోవ ఉచ్ఛేదం దీపేతి, ఉచ్ఛేదం గణ్హాతి. కస్మా? తస్స హి తం దస్సనం ఏతం పరేతి, ఏతం ఉచ్ఛేదం ఉపగచ్ఛతీతి అత్థో.
ఏతే తేతి యే సస్సతుచ్ఛేదసఙ్ఖాతే ఉభో అన్తే (అనుపగమ్మ తథాగతో ధమ్మం దేసేతి, ఏతే తే, కస్సప, ఉభో అన్తే) అనుపగమ్మ పహాయ అనల్లీయిత్వా మజ్ఝేన తథాగతో ధమ్మం దేసేతి, మజ్ఝిమాయ పటిపదాయ ఠితో దేసేతీతి అత్థో. కతరం ధమ్మన్తి చే? యదిదం అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి. ఏత్థ హి కారణతో ఫలం, కారణనిరోధేన చస్స నిరోధో దీపితో, న కోచి కారకో వా వేదకో వా ఉభో అన్తే అనుపగమ్మాతి ఇమినా హి తతియపఞ్హో పటిక్ఖిత్తో. అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతి ఇమినా అధిచ్చసముప్పన్నతా చేవ అజాననఞ్చ పటిక్ఖిత్తన్తి వేదితబ్బం.
లభేయ్యన్తి ఇదం సో భగవతో సన్తికే భిక్ఖుభావం పత్థయమానో ఆహ. అథ భగవా యోనేన ఖన్ధకే తిత్థియపరివాసో (మహావ॰ ౮౬) పఞ్ఞత్తో, యం అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బో సామణేరభూమియం ఠితో ‘‘అహం, భన్తే, ఇత్థన్నామో అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బో యో ఖో, కస్సప, అఞ్ఞతిత్థియపుబ్బోతిఆదిమాహ. తత్థ పబ్బజ్జన్తి వచనసిలిట్ఠతావసేన వుత్తం. అపరివసిత్వాయేవ హి పబ్బజ్జం లభతి. ఉపసమ్పదత్థికేన పన నాతికాలేన గామప్పవేసనాదీని అట్ఠ వత్తాని పూరేన్తేన పరివసితబ్బం. ఆరద్ధచిత్తాతి అట్ఠవత్తపూరణేన తుట్ఠచిత్తా. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పనేస తిత్థియపరివాసో సమన్తపాసాదికాయ వినయట్ఠకథాయ పబ్బజ్జక్ఖన్ధకవణ్ణనాయం (మహావ॰ అట్ఠ॰ ౮౬) వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో.
అపిచ మయాతి అయమేత్థ పాఠో, అఞ్ఞత్థ పన ‘‘అపిచ మేత్థా’’తి. పుగ్గలవేమత్తతా విదితాతి పుగ్గలనానత్తం విదితం. ‘‘అయం పుగ్గలో పరివాసారహో, అయం న పరివాసారహో’’తి ఇదం మయ్హం పాకటన్తి దస్సేతి. తతో కస్సపో చిన్తేసి – ‘‘అహో అచ్ఛరియం బుద్ధసాసనం, యత్థ ఏవం ఘంసిత్వా కోట్టేత్వా యుత్తమేవ గణ్హన్తి, అయుత్తం ఛడ్డేన్తీ’’తి. తతో సుట్ఠుతరం పబ్బజ్జాయ సఞ్జాతుస్సాహో సచే, భన్తేతిఆదిమాహ. అథ భగవా తస్స తిబ్బచ్ఛన్దతం విదిత్వా ‘‘న కస్సపో పరివాసం అరహతీ’’తి అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆమన్తేసి – ‘‘గచ్ఛ, భిక్ఖు, కస్సపం నహాపేత్వా పబ్బాజేత్వా ఆనేహీ’’తి. సో తథా కత్వా తం పబ్బాజేత్వా భగవతో సన్తికం అగమాసి. భగవా గణే నిసీదిత్వా ఉపసమ్పాదేసి. తేన వుత్తం అలత్థ ఖో అచేలో కస్సపో భగవతో సన్తికే పబ్బజ్జం, అలత్థ ఉపసమ్పదన్తి. అచిరూపసమ్పన్నోతిఆది సేసం బ్రాహ్మణసంయుత్తే (సం॰ ని॰ ౧.౧౮౭) వుత్తమేవాతి. సత్తమం.
౮. తిమ్బరుకసుత్తవణ్ణనా
౧౮. అట్ఠమే సా వేదనాతిఆది ‘‘సయంకతం సుఖదుక్ఖ’’న్తి లద్ధియా నిసేధనత్థం వుత్తం. ఏత్థాపి సతోతి భుమ్మత్థేయేవ సామివచనం. తత్రాయం అత్థదీపనా – ‘‘సా వేదనా, సో వేదియతీ’’తి ఖో, తిమ్బరుక, ఆదిమ్హియేవ ఏవం సతి ‘‘సయంకతం సుఖదుక్ఖ’’న్తి అయం లద్ధి హోతి. ఏవఞ్హి సతి వేదనాయ ఏవ ఏవమ్పాహం న వదామీతి అహం ‘‘సా వేదనా, సో వేదియతీ’’తి ఏవమ్పి న వదామి. ‘‘సయంకతం సుఖదుక్ఖ’’న్తి ఏవమ్పి న వదామీతి అత్థో.
అఞ్ఞా వేదనాతిఆది ‘‘పరంకతం సుఖదుక్ఖ’’న్తి లద్ధియా పటిసేధనత్థం వుత్తం. ఇధాపి అయం అత్థయోజనా –‘‘అఞ్ఞా వేదనా అఞ్ఞో వేదియతీ’’తి ఖో, తిమ్బరుక, ఆదిమ్హియేవ ఏవం సతి పచ్ఛా యా పురిమపక్ఖే కారకవేదనా, సా ఉచ్ఛిన్నా. తాయ పన కతం అఞ్ఞో వేదియతీతి ఏవం ఉప్పన్నాయ ఉచ్ఛేదదిట్ఠియా సద్ధిం సమ్పయుత్తాయ వేదనాయ అభితున్నస్స సతో ‘‘పరంకతం సుఖదుక్ఖ’’న్తి అయం లద్ధి హోతి. ఏవఞ్చ వదన్తో కారకో ఉచ్ఛిన్నో, అఞ్ఞేన పటిసన్ధి గహితాతి ఉచ్ఛేదం దీపేతి, ఉచ్ఛేదం గణ్హాతి. కస్మా? తస్స హి తం దస్సనం ఏతం పరేతి, ఏతం ఉచ్ఛేదం ఉపగచ్ఛతీతి అత్థో. ఇధాపి హి ఇమాని పదాని అట్ఠకథాయం ఆహరిత్వా యోజితానేవ. ఇమస్మిం సుత్తే వేదనాసుఖదుక్ఖం కథితం. తఞ్చ ఖో విపాకసుఖదుక్ఖమేవ వట్టతీతి వుత్తం. అట్ఠమం.
౯. బాలపణ్డితసుత్తవణ్ణనా
౧౯. నవమే అవిజ్జానీవరణస్సాతి అవిజ్జాయ నివారితస్స. ఏవమయం కాయో సముదాగతోతి ఏవం అవిజ్జాయ నివారితత్తా తణ్హాయ చ సమ్పయుత్తత్తాయేవ అయం కాయో నిబ్బత్తో. అయఞ్చేవ కాయోతి అయఞ్చస్స అత్తనో సవిఞ్ఞాణకో కాయో. బహిద్ధా చ నామరూపన్తి బహిద్ధా చ పరేసం సవిఞ్ఞాణకో కాయో. అత్తనో చ పరస్స చ పఞ్చహి ఇత్థేతం ద్వయన్తి ఏవమేతం ద్వయం. ద్వయం పటిచ్చ ఫస్సోతి అఞ్ఞత్థ చక్ఖురూపాదీని ద్వయాని పటిచ్చ చక్ఖుసమ్ఫస్సాదయో వుత్తా, ఇధ పన అజ్ఝత్తికబాహిరాని సళేవాయతనానీతి సళేవ ఫస్సాయతనాని ఫస్సకారణాని. యేహి ఫుట్ఠోతి యేహి కారణభూతేహి ఆయతనేహి ఉప్పన్నేన ఫస్సేన ఫుట్ఠో. అఞ్ఞతరేనాతి ఏత్థ పరిపుణ్ణవసేన అఞ్ఞతరతా వేదితబ్బా. తత్రాతి తస్మిం బాలపణ్డితానం కాయనిబ్బత్తనాదిమ్హి. కో అధిప్పయాసోతి కో అధికపయోగో.
భగవంమూలకాతి భగవా మూలం ఏతేసన్తి భగవంమూలకా. ఇదం వుత్తం హోతి – ఇమే, భన్తే, అమ్హాకం ధమ్మా పుబ్బే కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధేన ఉప్పాదితా, తస్మిం పరినిబ్బుతే ఏకం బుద్ధన్తరం అఞ్ఞో సమణో వా బ్రాహ్మణో వా ఇమే ధమ్మే ఉప్పాదేతుం సమత్థో నామ నాహోసి, భగవతా పన నో ఇమే ధమ్మా ఉప్పాదితా. భగవన్తఞ్హి నిస్సాయ మయం ఇమే ధమ్మే ఆజానామ పటివిజ్ఝామాతి ఏవం భగవంమూలకా నో, భన్తే, ధమ్మాతి. భగవంనేత్తికాతి భగవా హి ధమ్మానం నేతా వినేతా అనునేతా, యథాసభావతో పాటియేక్కం పాటియేక్కం నామం గహేత్వా దస్సేతాతి ధమ్మా భగవంనేత్తికా నామ హోన్తి. భగవంపటిసరణాతి చతుభూమకధమ్మా సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్స ఆపాథం ఆగచ్ఛమానా భగవతి పటిసరన్తి నామాతి భగవంపటిసరణా. పటిసరన్తీతి సమోసరన్తి. అపిచ మహాబోధిమణ్డే నిసిన్నస్స భగవతో పటివేధవసేన ఫస్సో ఆగచ్ఛతి ‘‘అహం భగవా కిన్నామో’’తి? త్వం ఫుసనట్ఠేన ఫస్సో నామ. వేదనా, సఞ్ఞా, సఙ్ఖారా, విఞ్ఞాణం ఆగచ్ఛతి ‘‘అహం భగవా కిన్నామ’’న్తి, త్వం విజాననట్ఠేన విఞ్ఞాణం నామాతి ఏవం చతుభూమకధమ్మానం యథాసభావతో పాటియేక్కం పాటియేక్కం నామం గణ్హన్తో భగవా ధమ్మే పటిసరతీతి భగవంపటిసరణా. భగవన్తంయేవ పటిభాతూతి భగవతోవ ఏతస్స భాసితస్స అత్థో ఉపట్ఠాతు, తుమ్హేయేవ నో కథేత్వా దేథాతి అత్థో.
సా చేవ అవిజ్జాతి ఏత్థ కిఞ్చాపి సా అవిజ్జా చ తణ్హా చ కమ్మం జవాపేత్వా పటిసన్ధిం ఆకడ్ఢిత్వా నిరుద్ధా, యథా పన అజ్జాపి యం హియ్యో భేసజ్జం పీతం, తదేవ భోజనం భుఞ్జాతి సరిక్ఖకత్తేన తదేవాతి వుచ్చతి, ఏవమిధాపి బ్రహ్మచరియన్తి దుక్ఖక్ఖయాయాతి వట్టదుక్ఖస్స ఖయత్థాయ. కాయూపగో హోతీతి అఞ్ఞం పటిసన్ధికాయం ఉపగన్తా హోతి. యదిదం బ్రహ్మచరియవాసోతి యో అయం మగ్గబ్రహ్మచరియవాసో, అయం బాలతో పణ్డితస్స విసేసోతి దస్సేతి. ఇతి ఇమస్మిం సుత్తే సబ్బోపి సపటిసన్ధికో పుథుజ్జనో ‘‘బాలో’’తి, అప్పటిసన్ధికో ఖీణాసవో ‘‘పణ్డితో’’తి వుత్తో. సోతాపన్నసకదాగామిఅనాగామినో పన ‘‘పణ్డితా’’తి వా ‘‘బాలా’’తి వా న వత్తబ్బా, భజమానా పన పణ్డితపక్ఖం భజన్తి. నవమం.
౧౦. పచ్చయసుత్తవణ్ణనా
౨౦. దసమే పటిచ్చసముప్పాదఞ్చ వో భిక్ఖవే, దేసేస్సామి పటిచ్చసముప్పన్నే చ ధమ్మేతి సత్థా ఇమస్మిం సుత్తే పచ్చయే చ పచ్చయనిబ్బత్తే చ సభావధమ్మే దేసేస్సామీతి ఉభయం ఆరభి. ఉప్పాదా వా తథాగతానన్తి తథాగతానం ఉప్పాదేపి, బుద్ధేసు ఉప్పన్నేసు అనుప్పన్నేసుపి జాతిపచ్చయా జరామరణం, జాతియేవ జరామరణస్స పచ్చయో. ఠితావ సా ధాతూతి ఠితోవ సో పచ్చయసభావో, న కదాచి జాతి జరామరణస్స పచ్చయో న హోతి. ధమ్మట్ఠితతా ధమ్మనియామతాతి ఇమేహిపి ద్వీహి పచ్చయమేవ కథేతి. పచ్చయేన హి పచ్చయుప్పన్నా ధమ్మా తిట్ఠన్తి, తస్మా పచ్చయోవ ‘‘ధమ్మట్ఠితతా’’తి వుచ్చతి. పచ్చయో ధమ్మే నియమేతి, తస్మా ‘‘ధమ్మనియామతా’’తి వుచ్చతి. ఇదప్పచ్చయతాతి ఇమేసం జరామరణాదీనం పచ్చయా ఇదప్పచ్చయా, ఇదప్పచ్చయావ ఇదప్పచ్చయతా. తన్తి తం పచ్చయం. అభిసమ్బుజ్ఝతీతి ఞాణేన అభిసమ్బుజ్ఝతి. అభిసమేతీతి ఞాణేన అభిసమాగచ్ఛతి. ఆచిక్ఖతీతి కథేతి. దేసేతీతి దస్సేతి. పఞ్ఞాపేతీతి జానాపేతి. పట్ఠపేతీతి ఞాణముఖే ఠపేతి. వివరతీతి వివరిత్వా దస్సేతి. విభజతీతి విభాగతో దస్సేతి. ఉత్తానీకరోతీతి పాకటం కరోతి. పస్సథాతి చాహాతి పస్సథ ఇతి చ వదతి. కిన్తి? జాతిపచ్చయా, భిక్ఖవే, జరామరణన్తిఆది.
ఇతి ఖో, భిక్ఖవేతి ఏవం ఖో, భిక్ఖవే. యా తత్రాతి యా తేసు ‘‘జాతిపచ్చయా జరామరణ’’న్తిఆదీసు. తథతాతిఆదీని పచ్చయాకారస్సేవ వేవచనాని. సో తేహి తేహి పచ్చయేహి తథతాతి, సామగ్గిం ఉపగతేసు పచ్చయేసు ముహుత్తమ్పి తతో నిబ్బత్తానం ధమ్మానం అసమ్భవాభావతో అవితథతాతి, అఞ్ఞధమ్మపచ్చయేహి అనఞ్ఞథతాతి, జరామరణాదీనం పచ్చయతో వా పచ్చయసమూహతో వా ఇదప్పచ్చయతాతి వుత్తో. తత్రాయం వచనత్థో – ఇమేసం పచ్చయా ఇదప్పచ్చయా, ఇదప్పచ్చయా ఏవ ఇదప్పచ్చయతా, ఇదప్పచ్చయానం వా సమూహో ఇదప్పచ్చయతా. లక్ఖణం పనేత్థ సద్దసత్థతో వేదితబ్బం.
అనిచ్చన్తి హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చం. ఏత్థ చ అనిచ్చన్తి న జరామరణం అనిచ్చం, అనిచ్చసభావానం పన ఖన్ధానం జరామరణత్తా అనిచ్చం నామ జాతం. సఙ్ఖతాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏత్థ చ సఙ్ఖతన్తి పచ్చయేహి సమాగన్త్వా కతం. పటిచ్చసముప్పన్నన్తి పచ్చయే నిస్సాయ ఉప్పన్నం. ఖయధమ్మన్తి ఖయసభావం. వయధమ్మన్తి విగచ్ఛనకసభావం. విరాగధమ్మన్తి విరజ్జనకసభావం. నిరోధధమ్మన్తి నిరుజ్ఝనకసభావం. జాతియాపి వుత్తనయేనేవ అనిచ్చతా వేదితబ్బా. జనకపచ్చయానం వా కిచ్చానుభావక్ఖణే దిట్ఠత్తా ఏకేన పరియాయేనేత్థ అనిచ్చాతిఆదీని యుజ్జన్తియేవ. భవాదయో అనిచ్చాదిసభావాయేవ.
సమ్మప్పఞ్ఞాయాతి సవిపస్సనాయ మగ్గపఞ్ఞాయ. పుబ్బన్తన్తి పురిమం అతీతన్తి అత్థో. అహోసిం ను ఖోతిఆదీసు ‘‘అహోసిం ను ఖో నను ఖో’’తి సస్సతాకారఞ్చ అధిచ్చసముప్పత్తిఆకారఞ్చ నిస్సాయ అతీతే అత్తనో విజ్జమానతఞ్చ అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి. కిం కారణన్తి న వత్తబ్బం, ఉమ్మత్తకో వియ బాలపుథుజ్జనో యథా వా తథా వా పవత్తతి. కిం ను ఖో అహోసిన్తి జాతిలిఙ్గుపపత్తియో నిస్సాయ ‘‘ఖత్తియో ను ఖో అహోసిం, బ్రాహ్మణవేస్ససుద్దగహట్ఠపబ్బజితదేవమనుస్సానం అఞ్ఞతరో’’తి కఙ్ఖతి. కథం ను ఖోతి కిం హుత్వా కిం అహోసిన్తి జాతిఆదీని నిస్సాయ ‘‘ఖత్తియో హుత్వా ను ఖో బ్రాహ్మణో అహోసిం…పే॰… దేవో హుత్వా మనుస్సో’’తి అత్తనో పరమ్పరం కఙ్ఖతి. సబ్బత్థేవ పన అద్ధానన్తి కాలాధివచనమేతం. అపరన్తన్తి అనాగతం అన్తం. భవిస్సామి ను ఖో నను ఖోతి సస్సతాకారఞ్చ ఉచ్ఛేదాకారఞ్చ నిస్సాయ అనాగతే అత్తనో విజ్జమానతఞ్చ అవిజ్జమానతఞ్చ కఙ్ఖతి. సేసమేత్థ వుత్తనయమేవ.
ఏతరహి వా పచ్చుప్పన్నం అద్ధానన్తి ఇదాని వా పటిసన్ధిమాదిం కత్వా చుతిపరియన్తం సబ్బమ్పి వత్తమానకాలం గహేత్వా. అజ్ఝత్తం కథంకథీ భవిస్సతీతి అత్తనో ఖన్ధేసు విచికిచ్ఛీ భవిస్సతి. అహం ను ఖోస్మీతి అత్తనో అత్థిభావం కఙ్ఖతి. యుత్తం పనేతన్తి? యుత్తం అయుత్తన్తి కా ఏత్థ చిన్తా. అపిచేత్థ ఇదం వత్థుమ్పి ఉదాహరన్తి – చూళమాతాయ కిర పుత్తో ముణ్డో, మహామాతాయ పుత్తో అముణ్డో, తం పుత్తం ముణ్డేసుం, సో ఉట్ఠాయ ‘‘అహం ను ఖో చూళమాతాయ పుత్తో’’తి చిన్తేసి. ఏవం అహం ను ఖోస్మీతి కఙ్ఖా హోతి. నో ను ఖోస్మీతి అత్తనో నత్థిభావం కఙ్ఖతి. తత్రాపి ఇదం వత్థు – ఏకో కిర మచ్ఛే గణ్హన్తో ఉదకే చిరట్ఠానేన సీతిభూతం అత్తనో ఊరుం మచ్ఛోతి చిన్తేత్వా పహరి. అపరో సుసానపస్సే ఖేత్తం రక్ఖన్తో భీతో సఙ్కుటితో సయి, సో పటిబుజ్ఝిత్వా అత్తనో జణ్ణుకాని ద్వే యక్ఖాతి చిన్తేత్వా పహరి. ఏవం నో ను ఖోస్మీతి కఙ్ఖతి.
కిం ను ఖోస్మీతి ఖత్తియోవ సమానో అత్తనో ఖత్తియభావం కఙ్ఖతి. ఏసేవ నయో సేసేసుపి. దేవో పన సమానో దేవభావం అజానన్తో నామ నత్థి, సోపి పన ‘‘అహం రూపీ ను ఖో అరూపీ ను ఖో’’తిఆదినా నయేన కఙ్ఖతి. ఖత్తియాదయో కస్మా న జానన్తీతి చే? అపచ్చక్ఖా కథం ను ఖోస్మీతి వుత్తనయమేవ. కేవలఞ్హేత్థ అబ్భన్తరే జీవో నామ అత్థీతి గహేత్వా తస్స సణ్ఠానాకారం నిస్సాయ ‘‘దీఘో ను ఖోస్మి రస్సచతురస్సఛళంసఅట్ఠంససోళసంసాదీనం అఞ్ఞతరప్పకారో’’తి కఙ్ఖన్తో కథం ను ఖోస్మీతి? కఙ్ఖతీతి వేదితబ్బో. సరీరసణ్ఠానం పన పచ్చుప్పన్నం అజానన్తో నామ నత్థి. కుతో ఆగతో సో కుహిం గామీ భవిస్సతీతి అత్తభావస్స ఆగతిగతిట్ఠానం కఙ్ఖన్తో ఏవం కఙ్ఖతి. అరియసావకస్సాతి ఇధ సోతాపన్నో అధిప్పేతో, ఇతరేపి పన తయో అవారితాయేవాతి. దసమం.
ఆహారవగ్గో దుతియో.
౩. దసబలవగ్గో
౧. దసబలసుత్తవణ్ణనా
౨౧. దసబలవగ్గస్స
౨. దుతియదసబలసుత్తవణ్ణనా
౨౨. దుతియం భగవతా అత్తనో అజ్ఝాసయస్స వసేన వుత్తం. తత్థ దసబలసమన్నాగతోతి దసహి బలేహి సమన్నాగతో. బలఞ్చ నామేతం దువిధం కాయబలఞ్చ ఞాణబలఞ్చ. తేసు తథాగతస్స కాయబలం హత్థికులానుసారేన వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం పోరాణేహి –
‘‘కాళావకఞ్చ గఙ్గేయ్యం, పణ్డరం తమ్బపిఙ్గలం;
గన్ధమఙ్గలహేమఞ్చ, ఉపోసథఛద్దన్తిమే దసా’’తి.(మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౪౮; విభ॰ అట్ఠ॰ ౭౬౦); –
ఇమాని దస హత్థికులాని. తత్థ కాళావకన్తి పకతిహత్థికులం దట్ఠబ్బం. యం దసన్నం పురిసానం కాయబలం, తం ఏకస్స కాళావకస్స హత్థినో. యం దసన్నం కాళావకానం బలం, తం ఏకస్స గఙ్గేయ్యస్స. యం దసన్నం
కతమం
‘‘ఇధ తథాగతో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతి. యమ్పి తథాగతో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతి. ఇదమ్పి తథాగతస్స తథాగతబలం హోతి, యం బలం ఆగమ్మ తథాగతో ఆసభం ఠానం పటిజానాతి
ఆదినా (విభ॰ ౭౬౦) నయేన విత్థారతో ఆగతానేవ. అత్థవణ్ణనాపి నేసం విభఙ్గట్ఠకథాయఞ్చేవ (విభ॰ అట్ఠ॰ ౭౬౦) పపఞ్చసూదనియా చ మజ్ఝిమట్ఠకథాయ (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౪౮) సబ్బాకారతో వుత్తా. సా తత్థ వుత్తనయేనేవ గహేతబ్బా.
చతూహి చ వేసారజ్జేహీతి ఏత్థ సారజ్జపటిపక్ఖం వేసారజ్జం, చతూసు ఠానేసు వేసారజ్జభావం పచ్చవేక్ఖన్తస్స ఉప్పన్నసోమనస్సమయఞాణస్సేతం నామం. కతమేసు చతూసు? ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స తే పటిజానతో ఇమే ధమ్మా అనభిసమ్బుద్ధా’’తిఆదీసు చోదనావత్థూసు. తత్రాయం పాళి –
‘‘చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, తథాగతస్స వేసారజ్జాని…పే॰…. కతమాని చత్తారి? ‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స తే పటిజానతో ఇమే ధమ్మా అనభిసమ్బుద్ధా’తి తత్ర వత మం సమణో వా బ్రాహ్మణో వా దేవో వా మారో వా బ్రహ్మా వా కోచి వా లోకస్మిం సహ ధమ్మేన
ఆసభం ఠానన్తి సేట్ఠట్ఠానం ఉత్తమట్ఠానం. ఆసభా వా పుబ్బబుద్ధా, తేసం ఠానన్తి అత్థో. అపిచ గవసతజేట్ఠకో ఉసభో, గవసహస్సజేట్ఠకో వసభో, వజసతజేట్ఠకో వా ఉసభో, వజసహస్సజేట్ఠకో వసభో, సబ్బగవసేట్ఠో సబ్బపరిస్సయసహో సేతో పాసాదికో మహాభారవహో అసనిసతసద్దేహిపి అసమ్పకమ్పియో నిసభో, సో ఇధ ఉసభోతి అధిప్పేతో. ఇదమ్పి హి తస్స పరియాయవచనం. ఉసభస్స ఇదన్తి ఆసభం. ఠానన్తి చతూహి పాదేహి పథవిం ఉప్పీళేత్వా అవట్ఠానం (మ॰ ని॰ ౧.౧౫౦). ఇదం పన ఆసభం వియాతి ఆసభం. యథేవ హి నిసభసఙ్ఖాతో ఉసభో ఉసభబలేన
పరిసాసూతి ‘‘అట్ఠ ఖో ఇమా, సారిపుత్త, పరిసా. కతమా అట్ఠ? ఖత్తియపరిసా బ్రాహ్మణపరిసా గహపతిపరిసా సమణపరిసా చాతుమహారాజికపరిసా తావతింసపరిసా మారపరిసా బ్రహ్మపరిసా’’తి, ఇమాసు అట్ఠసు పరిసాసు. సీహనాదం నదతీతి సేట్ఠనాదం అభీతనాదం నదతి, సీహనాదసదిసం వా నాదం నదతి. అయమత్థో సీహనాదసుత్తేన దీపేతబ్బో. యథా వా సీహో సహనతో చేవ హననతో చ సీహోతి వుచ్చతి, ఏవం తథాగతో లోకధమ్మానం సహనతో పరప్పవాదానఞ్చ హననతో సీహోతి వుచ్చతి. ఏవం వుత్తస్స సీహస్స నాదం సీహనాదం. తత్థ యథా సీహో సీహబలేన సమన్నాగతో సబ్బత్థ విసారదో విగతలోమహంసో సీహనాదం
బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతీతి ఏత్థ బ్రహ్మన్తి సేట్ఠం ఉత్తమం, విసుద్ధస్స ధమ్మచక్కస్సేతం అధివచనం. తం పన ధమ్మచక్కం దువిధం హోతి పటివేధఞాణఞ్చ దేసనాఞాణఞ్చ. తత్థ పఞ్ఞాపభావితం అత్తనో అరియఫలావహం పటివేధఞాణం, కరుణాపభావితం సావకానం అరియఫలావహం దేసనాఞాణం. తత్థ పటివేధఞాణం ఉప్పజ్జమానం ఉప్పన్నన్తి దువిధం. తఞ్హి అభినిక్ఖమనతో పట్ఠాయ యావ అరహత్తమగ్గా ఉప్పజ్జమానం, ఫలక్ఖణే ఉప్పన్నం నామ. తుసితభవనతో వా యావ మహాబోధిపల్లఙ్కే అరహత్తమగ్గా ఉప్పజ్జమానం, ఫలక్ఖణే ఉప్పన్నం నామ. దీపఙ్కరతో వా పట్ఠాయ యావ అరహత్తమగ్గా ఉప్పజ్జమానం
ఇదాని యం ఇమినా ఞాణేన సమన్నాగతో సీహనాదం నదతి, తం దస్సేతుం ఇతి రూపన్తిఆదిమాహ. తత్థ ఇతి రూపన్తి ఇదం రూపం ఏత్తకం రూపం, ఇతో ఉద్ధం రూపం నత్థీతి రుప్పనసభావఞ్చేవ భూతుపాదాయభేదఞ్చ ఆదిం కత్వా లక్ఖణరసపచ్చుపట్ఠానపదట్ఠానవసేన అనవసేసరూపపరిగ్గహో వుత్తో. ఇతి రూపస్స సముదయోతి ఇమినా ఏవం పరిగ్గహితస్స రూపస్స సముదయో వుత్తో. తత్థ ఇతీతి ఏవం సముదయో హోతీతి అత్థో. తస్స విత్థారో ‘‘అవిజ్జాసముదయా రూపసముదయో తణ్హాసముదయా, కమ్మసముదయా ఆహారసముదయా రూపసముదయోతి నిబ్బత్తిలక్ఖణం పస్సన్తోపి రూపక్ఖన్ధస్స ఉదయం పస్సతీ’’తి (పటి॰ మ॰ ౧.౫౦) ఏవం వేదితబ్బో. అత్థఙ్గమేపి ‘‘అవిజ్జానిరోధా రూపనిరోధో…పే॰… విపరిణామలక్ఖణం పస్సన్తోపి రూపక్ఖన్ధస్స నిరోధం పస్సతీ’’తి అయం విత్థారో.
ఇతి వేదనాతిఆదీసుపి అయం వేదనా ఏత్తకా వేదనా, ఇతో ఉద్ధం వేదనా నత్థి, అయం సఞ్ఞా, ఇమే సఙ్ఖారా, ఇదం విఞ్ఞాణం ఏత్తకం విఞ్ఞాణం ఇతి వేదనాయ సముదయోతిఆదీహి పన ఏవం పరిగ్గహితానం వేదనాసఞ్ఞాసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణానం సముదయో వుత్తో. తత్రాపి ఇతీతి ఏవం సముదయో హోతీతి అత్థో. తేసమ్పి విత్థారో ‘‘అవిజ్జాసముదయా వేదనాసముదయో’’తి (పటి॰ మ॰ ౧.౫౦) రూపే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బో. అయం పన విసేసో – తీసు ఖన్ధేసు ‘‘ఆహారసముదయా’’తి అవత్వా ‘‘ఫస్ససముదయా’’తి వత్తబ్బం, విఞ్ఞాణక్ఖన్ధే ‘‘నామరూపసముదయా’’తి. అత్థఙ్గమపదమ్పి తేసంయేవ వసేన యోజేతబ్బం. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో. విత్థారతో పన ఉదయబ్బయవినిచ్ఛయో సబ్బాకారపరిపూరో విసుద్ధిమగ్గే వుత్తో.
ఇమస్మిం సతి ఇదం హోతీతి అయమ్పి అపరో సీహనాదో. తస్సత్థో – ఇమస్మిం అవిజ్జాదికే పచ్చయే సతి ఇదం సఙ్ఖారాదికం ఫలం హోతి. ఇమస్సుప్పాదా ఇదం ఉప్పజ్జతీతి ఇమస్స అవిజ్జాదికస్స పచ్చయస్స ఉప్పాదా ఇదం సఙ్ఖారాదికం ఫలం ఉప్పజ్జతి. ఇమస్మిం అసతి ఇదం న హోతీతి ఇమస్మిం అవిజ్జాదికే పచ్చయే అసతి ఇదం సఙ్ఖారాదికం ఫలం న హోతి. ఇమస్స నిరోధా ఇదం నిరుజ్ఝతీతి ఇమస్స అవిజ్జాదికస్స పచ్చయస్స నిరోధా ఇదం సఙ్ఖారాదికం ఫలం నిరుజ్ఝతి. ఇదాని యథా తం హోతి చేవ నిరుజ్ఝతి చ, తం విత్థారతో దస్సేతుం యదిదం అవిజ్జాపచ్చయా సఙ్ఖారాతిఆదిమాహ.
ఏవం స్వాక్ఖాతోతి ఏవం పఞ్చక్ఖన్ధవిభజనాదివసేన సుట్ఠు అక్ఖాతో కథితో. ధమ్మోతి పఞ్చక్ఖన్ధపచ్చయాకారధమ్మో. ఉత్తానోతి అనికుజ్జితో. వివటోతి వివరిత్వా ఠపితో. పకాసితోతి దీపితో జోతితో. ఛిన్నపిలోతికోతి పిలోతికా వుచ్చతి ఛిన్నం భిన్నం తత్థ తత్థ సిబ్బితగణ్ఠితం జిణ్ణవత్థం, తం యస్స నత్థీతి అట్ఠహత్థం నవహత్థం వా అహతసాటకం నివత్థో, సో ఛిన్నపిలోతికో నామ. అయమ్పి ధమ్మో తాదిసో. న హేత్థ కోహఞ్ఞాదివసేన ఛిన్నభిన్నసిబ్బితగణ్ఠితభావో అత్థి. అపిచ ఖుద్దకసాటకోపి పిలోతికాతి వుచ్చతి, సా యస్స నత్థి, అట్ఠనవహత్థో మహాపటో అత్థి, సోపి ఛిన్నపిలోతికో, అపగతపిలోతికోతి అత్థో. తాదిసో అయం ధమ్మో. యథా హి చతుహత్థం సాటకం
‘‘కారణ్డవం నిద్ధమథ, కసమ్బుం అపకస్సథ;
తతో పలాపే వాహేథ, అస్సమణే సమణమానినే.
‘‘నిద్ధమిత్వాన పాపిచ్ఛే, పాపఆచారగోచరే;
సుద్ధా సుద్ధేహి సంవాసం, కప్పయవ్హో పతిస్సతా;
తతో సమగ్గా నిపకా, దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సథా’’తి. (అ॰ ని॰ ౮.౧౦);
ఇతి సమణకచవరస్స ఛిన్నత్తాపి అయం ధమ్మో ఛిన్నపిలోతికో నామ హోతి.
అలమేవాతి యుత్తమేవ. సద్ధాపబ్బజితేనాతి సద్ధాయ పబ్బజితేన. కులపుత్తేనాతి ద్వే కులపుత్తా ఆచారకులపుత్తో జాతికులపుత్తో చ. తత్థ యో యతో కుతోచి కులా పబ్బజిత్వా సీలాదయో పఞ్చ ధమ్మక్ఖన్ధే పూరేతి, అయం ఆచారకులపుత్తో నామ. యో పన యసకులపుత్తాదయో వియ జాతిసమ్పన్నకులా పబ్బజితో, అయం జాతికులపుత్తో నామ. తేసు ఇధ ఆచారకులపుత్తో అధిప్పేతో. సచే పన జాతికులపుత్తో ఆచారవా హోతి, అయం ఉత్తమోయేవ. ఏవరూపేన కులపుత్తేన. వీరియం ఆరభితున్తి చతురఙ్గసమన్నాగతం వీరియం కాతుం. ఇదానిస్స చతురఙ్గం దస్సేన్తో కామం తచో చాతిఆదిమాహ. ఏత్థ హి తచో ఏకం అఙ్గం, న్హారు ఏకం, అట్ఠి ఏకం, మంసలోహితం ఏకన్తి. ఇదఞ్చ పన చతురఙ్గసమన్నాగతం వీరియం అధిట్ఠహన్తేన నవసు ఠానేసు సమాధాతబ్బం పురేభత్తే పచ్ఛాభత్తే పురిమయామే మజ్ఝిమయామే పచ్ఛిమయామే గమనే ఠానే నిసజ్జాయ సయనేతి.
దుక్ఖం భిక్ఖవే, కుసీతో విహరతీతి ఇమస్మిం సాసనే యో కుసీతో పుగ్గలో, సో దుక్ఖం విహరతి. బాహిరసమయే పన యో కుసీతో, సో సుఖం విహరతి. వోకిణ్ణోతి మిస్సీభూతో. సదత్థన్తి సోభనం వా అత్థం సకం వా అత్థం, ఉభయేనాపి అరహత్తమేవ అధిప్పేతం. పరిహాపేతీతి హాపేతి న పాపుణాతి. కుసీతపుగ్గలస్స హి ఛ ద్వారాని అగుత్తాని హోన్తి, తీణి కమ్మాని అపరిసుద్ధాని, ఆజీవట్ఠమకం సీలం అపరియోదాతం, భిన్నాజీవో కులూపకో హోతి. సో సబ్రహ్మచారీనం అక్ఖిమ్హి పతితరజం వియ ఉపఘాతకరో
ఆరద్ధవీరియో చ ఖో, భిక్ఖవేతి ఆరద్ధవీరియో పుగ్గలో ఇమస్మింయేవ సాసనే సుఖం విహరతి. బాహిరసమయే పన యో ఆరద్ధవీరియో, సో దుక్ఖం విహరతి. పవివిత్తోతి వివిత్తో వియుత్తో హుత్వా. సదత్థం పరిపూరేతీతి అరహత్తం పాపుణాతి. ఆరద్ధవీరియస్స హి ఛ ద్వారాని సుగుత్తాని హోన్తి, తీణి కమ్మాని పరిసుద్ధాని, ఆజీవట్ఠమకం సీలం పరియోదాతం సబ్రహ్మచారీనం అక్ఖిమ్హి సుసీతలఞ్జనం వియ ధాతుగతచన్దనం వియ చ మనాపో హుత్వా సుఖం విహరతి, సత్థు అజ్ఝాసయం గహేతుం సక్కోతి. సత్థా హి –
‘‘చిరం జీవ మహావీర, కప్పం తిట్ఠ మహామునీ’’తి –
ఏవం గోతమియా వన్దితో, ‘‘న ఖో, గోతమి, తథాగతా ఏవం వన్దితబ్బా’’తి పటిక్ఖిపిత్వా తాయ యాచితో వన్దితబ్బాకారం ఆచిక్ఖన్తో ఏవమాహ –
‘‘ఆరద్ధవీరియే పహితత్తే, నిచ్చం దళ్హపరక్కమే;
సమగ్గే సావకే పస్స, ఏసా బుద్ధాన వన్దనా’’తి. (అప॰ థేరీ ౨.౨.౧౭౧);
ఏవం ఆరద్ధవీరియో సత్థు అజ్ఝాసయం గహేతుం సక్కోతి, దుల్లభం ఖణం న విరాధేతి. తస్స హి బుద్ధుప్పాదో ధమ్మదేసనా సఙ్ఘసుప్పటిపత్తి సఫలా హోతి సఉద్రయా, రట్ఠపిణ్డోపి తేన భుత్తో మహప్ఫలో హోతి.
హీనేన అగ్గస్సాతి హీనాయ సద్ధాయ హీనేన వీరియేన హీనాయ సతియా హీనేన సమాధినా హీనాయ పఞ్ఞాయ అగ్గసఙ్ఖాతస్స అరహత్తస్స పత్తి నామ న హోతి. అగ్గేన చ ఖోతి అగ్గేహి సద్ధాదీహి అగ్గస్స అరహత్తస్స పత్తి హోతి. మణ్డపేయ్యన్తి పసన్నట్ఠేన మణ్డం, పాతబ్బట్ఠేన పేయ్యం. యఞ్హి పివిత్వా అన్తరవీథియం పతితో విసఞ్ఞీ అత్తనో సాటకాదీనమ్పి అస్సామికో హోతి, తం
తత్థ తివిధో మణ్డో – దేసనామణ్డో, పటిగ్గహమణ్డో, బ్రహ్మచరియమణ్డోతి. కతమో దేసనామణ్డో? చతున్నం అరియసచ్చానం ఆచిక్ఖనా దేసనా పఞ్ఞాపనా పట్ఠపనా వివరణా విభజనా ఉత్తానీకమ్మం, చతున్నం సతిపట్ఠానానం…పే॰… అరియస్స అట్ఠఙ్గికస్స మగ్గస్స ఆచిక్ఖనా…పే॰… ఉత్తానీకమ్మం, అయం దేసనామణ్డో. కతమో పటిగ్గహమణ్డో? భిక్ఖూ భిక్ఖునియో ఉపాసకా ఉపాసికాయో దేవా మనుస్సా యే వా పనఞ్ఞేపి కేచి విఞ్ఞాతారో, అయం పటిగ్గహమణ్డో. కతమో బ్రహ్మచరియమణ్డో? అయమేవ అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గో, సేయ్యథిదం – సమ్మాదిట్ఠి…పే॰… సమ్మాసమాధి, అయం బ్రహ్మచరియమణ్డో. అపిచ అధిమోక్ఖమణ్డో సద్ధిన్ద్రియం, అస్సద్ధియం కసటో, అస్సద్ధియం కసటం ఛడ్డేత్వా సద్ధిన్ద్రియస్స అధిమోక్ఖమణ్డం పివతీతి మణ్డపేయ్యన్తిఆదినాపి (పటి॰ మ॰ ౧.౨౩౮) నయేనేత్థ అత్థో వేదితబ్బో. సత్థా సమ్ముఖీభూతోతి ఇదమేత్థ కారణవచనం. యస్మా సత్థా సమ్ముఖీభూతో, తస్మా వీరియసమ్పయోగం కత్వా పివథ ఏతం మణ్డం. బాహిరకఞ్హి భేసజ్జమణ్డమ్పి వేజ్జస్స అసమ్ముఖా పివన్తానం పమాణం వా ఉగ్గమనం వా నిగ్గమనం వా న జానామాతి ఆసఙ్కా హోతి. వేజ్జసమ్ముఖా పన ‘‘వేజ్జో జానిస్సతీ’’తి నిరాసఙ్కా పివన్తి. ఏవమేవ అమ్హాకం ధమ్మస్సామి సత్థా సమ్ముఖీభూతోతి వీరియం కత్వా పివథాతి మణ్డపానే నేసం నియోజేన్తో తస్మాతిహ, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ సఫలాతి సానిసంసా. సఉద్రయాతి సవడ్ఢి. ఇదాని నియోజనానురూపం సిక్ఖితబ్బతం నిద్దిసన్తో అత్తత్థం వా హి, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ అత్తత్థన్తి అత్తనో అత్థభూతం అరహత్తం. అప్పమాదేన సమ్పాదేతున్తి అప్పమాదేన సబ్బకిచ్చాని కాతుం. పరత్థన్తి పచ్చయదాయకానం మహప్ఫలానిసంసం. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి. దుతియం.
౩. ఉపనిససుత్తవణ్ణనా
౨౩. తతియే జానతోతి జానన్తస్స. పస్సతోతి పస్సన్తస్స. ద్వేపి పదాని ఏకత్థాని, బ్యఞ్జనమేవ నానం. ఏవం సన్తేపి ‘‘జానతో’’తి ఞాణలక్ఖణం ఉపాదాయ పుగ్గలం నిద్దిసతి. జాననలక్ఖణఞ్హి ఞాణం. ‘‘పస్సతో’’తి ఞాణప్పభావం ఉపాదాయ. పస్సనప్పభావఞ్హి ఞాణం, ఞాణసమఙ్గీపుగ్గలో చక్ఖుమా వియ చక్ఖునా రూపాని ఆసవానం ఖయన్తి ఏత్థ ఆసవానం పహానం అసముప్పాదో ఖీణాకారో నత్థిభావోతి అయమ్పి ఆసవక్ఖయోతి వుచ్చతి, భఙ్గోపి మగ్గఫలనిబ్బానానిపి. ‘‘ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తి’’న్తిఆదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౪౩౮; విభ॰ ౮౩౧) హి ఖీణాకారో ఆసవక్ఖయోతి వుచ్చతి. ‘‘యో ఆసవానం ఖయో వయో భేదో పరిభేదో అనిచ్చతా అన్తరధాన’’న్తి (విభ॰ ౩౫౪) ఏత్థ భఙ్గో.
‘‘సేక్ఖస్స సిక్ఖమానస్స, ఉజుమగ్గానుసారినో;
ఖయస్మిం పఠమం ఞాణం, తతో అఞ్ఞా అనన్తరా’’తి. (ఇతివు॰ ౬౨); –
ఏత్థ మగ్గో. సో హి ఆసవే ఖేపేన్తో వూపసమేన్తో ఉప్పజ్జతి, తస్మా ఆసవానం ఖయోతి వుత్తో. ‘‘ఆసవానం ఖయా సమణో హోతీ’’తి ఏత్థ ఫలం. తఞ్హి ఆసవానం ఖీణన్తే ఉప్పజ్జతి, తస్మా ఆసవానం ఖయోతి వుత్తం.
‘‘ఆసవా తస్స వడ్ఢన్తి, ఆరా సో ఆసవక్ఖయా’’తి; (ధ॰ ప॰ ౨౫౩) –
ఏత్థ నిబ్బానం. తఞ్హి ఆగమ్మ ఆసవా ఖీయన్తి, తస్మా ఆసవానం ఖయోతి వుత్తం. ఇధ పన మగ్గఫలాని అధిప్పేతాని. నో అజానతో నో అపస్సతోతి యో పన న జానాతి న పస్సతి, తస్స నో వదామీతి అత్థో. ఏతేన యే అజానతో అపస్సతోపి సంసారాదీహియేవ సుద్ధిం వదన్తి, తే పటిక్ఖిత్తా హోన్తి. పురిమేన పదద్వయేన ఉపాయో వుత్తో, ఇమినా అనుపాయం పటిసేధేతి.
ఇదాని కిఞ్చ, భిక్ఖవే, జానతోతి పుచ్ఛం ఆరభి. తత్థ జాననా బహువిధా. దబ్బజాతికో ఏవ హి కోచి భిక్ఖు ఛత్తం కాతుం జానాతి, కోచి చీవరాదీనం అఞ్ఞతరం, తస్స ఈదిసాని కమ్మాని వత్తసీసే ఠత్వా కరోన్తస్స సా ఇతి రూపన్తిఆదిమాహ. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, జానతోతి ఏవం పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఉదయబ్బయం జానన్తస్స. ఆసవానం ఖయో హోతీతి ఆసవానం ఖయన్తే జాతత్తా ‘‘ఆసవానం ఖయో’’తి లద్ధనామం అరహత్తం హోతి.
ఏవం అరహత్తనికూటేన యమ్పిస్స తం, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ ఖయస్మిం ఖయేఞాణన్తి ఆసవక్ఖయసఙ్ఖాతే అరహత్తఫలే పటిలద్ధే సతి పచ్చవేక్ఖణఞాణం. తఞ్హి అరహత్తఫలసఙ్ఖాతే ఖయస్మిం పఠమవారం ఉప్పన్నే పచ్ఛా ఉప్పన్నత్తా ఖయేఞాణన్తి వుచ్చతి. సఉపనిసన్తి సకారణం సప్పచ్చయం. విముత్తీతి అరహత్తఫలవిముత్తి. సా హిస్స ఉపనిస్సయపచ్చయేన పచ్చయో హోతి. ఏవం ఇతో పరేసుపి లబ్భమానవసేన పచ్చయభావో వేదితబ్బో.
విరాగోతి మగ్గో. సో హి కిలేసే విరాజేన్తో ఖేపేన్తో ఉప్పన్నో, తస్మా విరాగోతి వుచ్చతి. నిబ్బిదాతి నిబ్బిదాఞాణం. ఏతేన బలవవిపస్సనం దస్సేతి. బలవవిపస్సనాతి భయతూపట్ఠానే ఞాణం ఆదీనవానుపస్సనే ఞాణం ముఞ్చితుకమ్యతాఞాణం సఙ్ఖారుపేక్ఖాఞాణన్తి చతున్నం ఞాణానం అధివచనం. యథాభూతఞాణదస్సనన్తి యథాసభావజాననసఙ్ఖాతం దస్సనం. ఏతేన తరుణవిపస్సనం దస్సేతి. తరుణవిపస్సనా హి బలవవిపస్సనాయ పచ్చయో హోతి. తరుణవిపస్సనాతి సఙ్ఖారపరిచ్ఛేదే ఞాణం కఙ్ఖావితరణే ఞాణం సమ్మసనే ఞాణం మగ్గామగ్గే ఞాణన్తి చతున్నం ఞాణానం అధివచనం. సమాధీతి సుఖన్తి అప్పనాయ పుబ్బభాగసుఖం. తఞ్హి పాదకజ్ఝానస్స పచ్చయో హోతి. పస్సద్ధీతి దరథపటిప్పస్సద్ధి. సా హి అప్పనాపుబ్బభాగస్స సుఖస్స పచ్చయో హోతి. పీతీతి బలవపీతి. సా హి దరథపటిప్పస్సద్ధియా పచ్చయో హోతి. పామోజ్జన్తి దుబ్బలపీతి. సా హి బలవపీతియా పచ్చయో హోతి. సద్ధాతి అపరాపరం ఉప్పజ్జనసద్ధా. సా హి దుబ్బలపీతియా పచ్చయో హోతి. దుక్ఖన్తి వట్టదుక్ఖం. తఞ్హి అపరాపరసద్ధాయ పచ్చయో హోతి. జాతీతి సవికారా ఖన్ధజాతి భవోతి కమ్మభవో. (సో హి సవికారాయ జాతియా పచ్చయో హోతి.) ఏతేనుపాయేన సేసపదానిపి వేదితబ్బాని.
థుల్లఫుసితకేతి మహాఫుసితకే. పబ్బతకన్దరపదరసాఖాతి ఏత్థ కన్దరం నామ ‘క’న్తిలద్ధనామేన ఉదకేన దారితో ఉదకభిన్నో పబ్బతపదేసో, యో ‘‘నితమ్బో’’తిపి ‘‘నదీకుఞ్ఛో’’తిపి వుచ్చతి. పదరం నామ అట్ఠమాసే దేవే అవస్సన్తే ఫలితో భూమిప్పదేసో. సాఖాతి కుసుమ్భగామినియో ఖుద్దకమాతికాయో. కుసోబ్భాతి ఖుద్దకఆవాటా. మహాసోబ్భాతి మహాఆవాటా. కున్నదియోతి ఖుద్దకనదియో. మహానదియోతి గఙ్గాయమునాదికా మహాసరితా. ఏవమేవ ఖో భిక్ఖవే, అవిజ్జూపనిసా సఙ్ఖారాతిఆదీసు అవిజ్జా పబ్బతోతి దట్ఠబ్బా. అభిసఙ్ఖారా మేఘోతి, విఞ్ఞాణాదివట్టం కన్దరాదయోతి, విముత్తి సాగరోతి.
యథా పబ్బతమత్థకే
౪. అఞ్ఞతిత్థియసుత్తవణ్ణనా
౨౪. చతుత్థే పావిసీతి పవిట్ఠో. సో చ న తావ పవిట్ఠో, ‘‘పవిసిస్సామీ’’తి నిక్ఖన్తత్తా పన ఏవం వుత్తో. యథా కిం? యథా ‘‘గామం గమిస్సామీ’’తి నిక్ఖన్తపురిసో తం గామం అప్పత్తోపి ‘‘కహం ఇత్థన్నామో’’తి వుత్తే ‘‘గామం గతో’’తి వుచ్చతి, ఏవం. అతిప్పగోతి తదా కిర థేరస్స అతిప్పగోయేవ నిక్ఖన్తదివసో అహోసి, అతిప్పగోయేవ నిక్ఖన్తభిక్ఖూ బోధియఙ్గణే చేతియఙ్గణే నివాసనపారుపనట్ఠానేతి ఇమేసు ఠానేసు యావ భిక్ఖాచారవేలా హోతి, తావ పపఞ్చం కరోన్తి. థేరస్స పన ‘‘యావ భిక్ఖాచారవేలా హోతి, తావ పరిబ్బాజకేహి సద్ధిం ఏకద్వేకథావారే కరిస్సామీ’’తి చిన్తయతో యంనూనాహన్తి ఏతదహోసి. పరిబ్బాజకానం ఆరామోతి సో కిర ఆరామో దక్ఖిణద్వారస్స చ వేళువనస్స చ అన్తరా అహోసి. ఇధాతి ఇమేసు చతూసు వాదేసు. కింవాదీ కిమక్ఖాయీతి కిం వదతి కిం ఆచిక్ఖతి, కిం ఏత్థ సమణస్స గోతమస్స దస్సనన్తి పుచ్ఛన్తి. ధమ్మస్స చానుధమ్మం బ్యాకరేయ్యామాతి, భోతా గోతమేన యం వుత్తం కారణం, తస్స అనుకారణం కథేయ్యామ. సహధమ్మికో వాదానుపాతోతి పరేహి వుత్తకారణేన సకారణో హుత్వా సమణస్స గోతమస్స వాదానుపాతో వాదప్పవత్తి విఞ్ఞూహి గరహితబ్బం కారణం కోచి అప్పమత్తకోపి కథం నాగచ్ఛేయ్య? ఇదం వుత్తం హోతి – కథం సబ్బాకారేనపి సమణస్స గోతమస్స వాదే గారయ్హం కారణం న భవేయ్యాతి?
ఇతి వదన్తి ఫస్సపచ్చయా దుక్ఖన్తి ఏవం వదన్తోతి అత్థో. తత్రాతి తేసు చతూసు వాదేసు. తే వత అఞ్ఞత్ర ఫస్సాతి ఇదం ‘‘తదపి ఫస్సపచ్చయా’’తి పటిఞ్ఞాయ సాధకవచనం. యస్మా హి న వినా ఫస్సేన దుక్ఖపటిసంవేదనా అత్థి, తస్మా జానితబ్బమేతం యథా ‘‘తదపి ఫస్సపచ్చయా’’తి అయమేత్థ అధిప్పాయో.
సాధు సాధు, ఆనన్దాతి అయం సాధుకారో సారిపుత్తత్థేరస్స దిన్నో, ఆనన్దత్థేరేన పన సద్ధిం భగవా ఆమన్తేసి. ఏకమిదాహన్తి ఏత్థ ఇధాతి నిపాతమత్తం, ఏకం సమయన్తి అత్థో. ఇదం వచనం ‘‘న కేవలం సారిపుత్తోవ రాజగహం పవిట్ఠో, అహమ్పి పావిసిం. న కేవలఞ్చ తస్సేవాయం వితక్కో ఉప్పన్నో, మయ్హమ్పి ఉప్పజ్జి. న కేవలఞ్చ తస్సేవ సా తిత్థియేహి సద్ధిం కథా జాతా, మయ్హమ్పి జాతపుబ్బా’’తి దస్సనత్థం వుత్తం.
అచ్ఛరియం అబ్భుతన్తి ఉభయమ్పేతం విమ్హయదీపనమేవ. వచనత్థో పనేత్థ అచ్ఛరం పహరితుం యుత్తన్తి అచ్ఛరియం. అభూతపుబ్బం భూతన్తి అబ్భుతం. ఏకేన పదేనాతి ‘‘ఫస్సపచ్చయా దుక్ఖ’’న్తి ఇమినా ఏకేన పదేన. ఏతేన హి సబ్బవాదానం పటిక్ఖేపత్థో వుత్తో. ఏసేవత్థోతి ఏసోయేవ ఫస్సపచ్చయా దుక్ఖన్తి పటిచ్చసముప్పాదత్థో. తఞ్ఞేవేత్థ పటిభాతూతి తఞ్ఞేవేత్థ ఉపట్ఠాతు. ఇదాని థేరో జరామరణాదికాయ పటిచ్చసముప్పాదకథాయ తం అత్థగమ్భీరఞ్చేవ గమ్భీరావభాసఞ్చ కరోన్తో సచే మం, భన్తేతిఆదిం వత్వా యంమూలకా కథా ఉప్పన్నా, తదేవ పదం గహేత్వా వివట్టం దస్సేన్తో ఛన్నంత్వేవాతిఆదిమాహ. సేసం ఉత్తానమేవాతి. చతుత్థం.
౫. భూమిజసుత్తవణ్ణనా
౨౫-౨౬. పఞ్చమే భూమిజోతి తస్స థేరస్స నామం. సేసమిధాపి పురిమసుత్తే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అయం పన విసేసో – యస్మా ఇదం సుఖదుక్ఖం న కేవలం ఫస్సపచ్చయా ఉప్పజ్జతి, కాయేనపి కరియమానం కరీయతి, వాచాయపి మనసాపి, అత్తనాపి కరియమానం కరీయతి, పరేనపి కరియమానం కరీయతి, సమ్పజానేనపి కరియమానం కరీయతి, అసమ్పజానేనపి, తస్మా తస్స అపరమ్పి పచ్చయవిసేసం దస్సేతుం కాయే వా హానన్ద, సతీతిఆదిమాహ. కాయసఞ్చేతనాహేతూతి కాయద్వారే ఉప్పన్నచేతనాహేతు. వచీసఞ్చేతనామనోసఞ్చేతనాసుపి అవిజ్జాపచ్చయా చాతి ఇదం తాపి చేతనా అవిజ్జాపచ్చయా హోన్తీతి దస్సనత్థం వుత్తం. యస్మా పన తం యథావుత్తచేతనాభేదం కాయసఙ్ఖారఞ్చేవ వచీసఙ్ఖారఞ్చ మనోసఙ్ఖారఞ్చ పరేహి అనుస్సాహితో సామం అసఙ్ఖారికచిత్తేన కరోతి, పరేహి కారియమానో ససఙ్ఖారికచిత్తేనాపి కరోతి, ‘‘ఇదం నామ కమ్మం కరోతి, తస్స ఏవరూపో నామ విపాకో భవిస్సతీ’’తి, ఏవం కమ్మఞ్చ విపాకఞ్చ జానన్తోపి కరోతి, మాతాపితూసు చేతియవన్దనాదీని కరోన్తేసు అనుకరోన్తా దారకా వియ కేవలం కమ్మమేవ జానన్తో ‘‘ఇమస్స పన కమ్మస్స అయం విపాకో’’తి విపాకం అజానన్తోపి కరోతి, తస్మా తం దస్సేతుం సామం వా తం, ఆనన్ద, కాయసఙ్ఖారం అభిసఙ్ఖరోతీతిఆది వుత్తం.
ఇమేసు, ఆనన్ద, ధమ్మేసూతి యే ఇమే ‘‘సామం వా తం, ఆనన్ద, కాయసఙ్ఖార’’న్తిఆదీసు చతూసు అవిజ్జాయ త్వేవాతిఆదిమాహ. సో కాయో న హోతీతి యస్మిం కాయే సతి కాయసఞ్చేతనాపచ్చయం అజ్ఝత్తం సుఖదుక్ఖం ఉప్పజ్జతి, సో కాయో న హోతి. వాచామనేసుపి ఏసేవ నయో. అపిచ కాయోతి చేతనాకాయో, వాచాపి చేతనావాచా, మనోపి కమ్మమనోయేవ. ద్వారకాయో వా కాయో. వాచామనేసుపి ఏసేవ నయో. ఖీణాసవో చేతియం వన్దతి, ధమ్మం భణతి, కమ్మట్ఠానం మనసి కరోతి, కథమస్స కాయాదయో న హోన్తీతి? అవిపాకత్తా. ఖీణాసవేన హి కతం కమ్మం నేవ కుసలం హోతి నాకుసలం. అవిపాకం హుత్వా కిరియామత్తే తిట్ఠతి, తేనస్స తే కాయాదయో న హోన్తీతి వుత్తం.
ఖేత్తం తం న హోతీతిఆదీసుపి విరుహనట్ఠేన తం ఖేత్తం న హోతి, పతిట్ఠానట్ఠేన వత్థు న హోతి, పచ్చయట్ఠేన ఆయతనం
ఛట్ఠం ఉపవాణసుత్తం ఉత్తానమేవ. ఏత్థ పన వట్టదుక్ఖమేవ కథితన్తి. ఛట్ఠం.
౭. పచ్చయసుత్తవణ్ణనా
౨౭-౨౮. సత్తమే పటిపాటియా వుత్తేసు పరియోసానపదం గహేత్వా కతమఞ్చ, భిక్ఖవే, జరామరణన్తిఆది వుత్తం. ఏవం పచ్చయం పజానాతీతి ఏవం దుక్ఖసచ్చవసేన పచ్చయం జానాతి. పచ్చయసముదయాదయోపి సముదయసచ్చాదీనంయేవ వసేన వేదితబ్బా. దిట్ఠిసమ్పన్నోతి మగ్గదిట్ఠియా సమ్పన్నో. దస్సనసమ్పన్నోతి తస్సేవ వేవచనం. ఆగతో ఇమం సద్ధమ్మన్తి మగ్గసద్ధమ్మం ఆగతో. పస్సతీతి మగ్గసద్ధమ్మమేవ పస్సతి. సేక్ఖేన ఞాణేనాతి మగ్గఞాణేనేవ. సేక్ఖాయ విజ్జాయాతి మగ్గవిజ్జాయ ఏవ. ధమ్మసోతం సమాపన్నోతి మగ్గసఙ్ఖాతమేవ ధమ్మసోతం సమాపన్నో. అరియోతి పుథుజ్జనభూమిం అతిక్కన్తో. నిబ్బేధికపఞ్ఞోతి నిబ్బేధికపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో. అమతద్వారం ఆహచ్చ తిట్ఠతీతి అమతం నామ నిబ్బానం, తస్స ద్వారం అరియమగ్గం ఆహచ్చ తిట్ఠతీతి. అట్ఠమం ఉత్తానమేవ. సత్తమఅట్ఠమాని.
౯. సమణబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా
౨౯-౩౦. నవమం అక్ఖరభాణకానం భిక్ఖూనం అజ్ఝాసయేన వుత్తం. తే హి పరీతి ఉపసగ్గం పక్ఖిపిత్వా వుచ్చమానే పటివిజ్ఝితుం సక్కోన్తి. నవమం.
దసమే
దసబలవగ్గో తతియో.
౪. కళారఖత్తియవగ్గో
౧. భూతసుత్తవణ్ణనా
౩౧. కళారఖత్తియవగ్గస్స అజితపఞ్హేతి అజితమాణవేన పుచ్ఛితపఞ్హే. సఙ్ఖాతధమ్మాసేతి సఙ్ఖాతధమ్మా వుచ్చన్తి ఞాతధమ్మా తులితధమ్మా తీరితధమ్మా. సేక్ఖాతి సత్త సేక్ఖా. పుథూతి తేయేవ సత్త జనే సన్ధాయ పుథూతి వుత్తం. ఇధాతి ఇమస్మిం సాసనే. నిపకోతి నేపక్కం వుచ్చతి పఞ్ఞా, తాయ సమన్నాగతత్తా నిపకో, త్వం పణ్డితో పబ్రూహీతి యాచతి. ఇరియన్తి వుత్తిం ఆచారం గోచరం విహారం పటిపత్తిం. మారిసాతి భగవన్తం ఆలపతి. సేక్ఖానఞ్చ సఙ్ఖాతధమ్మానఞ్చ ఖీణాసవానఞ్చ పటిపత్తిం మయా పుచ్ఛితో పణ్డిత, మారిస, మయ్హం కథేహీతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపత్థో.
తుణ్హీ అహోసీతి కస్మా యావ తతియం పుట్ఠో తుణ్హీ అహోసి? కిం పఞ్హే కఙ్ఖతి, ఉదాహు అజ్ఝాసయేతి? అజ్ఝాసయే కఙ్ఖతి, నో పఞ్హే. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘సత్థా మం సేక్ఖాసేక్ఖానం ఆగమనీయపటిపదం కథాపేతుకామో; సా చ ఖన్ధవసేన ధాతువసేన ఆయతనవసేన పచ్చయాకారవసేనాతి భూతమిదన్తి, సారిపుత్త, పస్ససీతి ఆహ.
తత్థ భూతన్తి జాతం నిబ్బత్తం, ఖన్ధపఞ్చకస్సేతం నామం. ఇతి సత్థా ‘‘పఞ్చక్ఖన్ధవసేన, సారిపుత్త, ఇమం పఞ్హం కథేహీ’’తి థేరస్స నయం దేతి. సహనయదానేన పన థేరస్స తీరే ఠితపురిసస్స వివటో ఏకఙ్గణో మహాసముద్దో వియ నయసతేన నయసహస్సేన పఞ్హబ్యాకరణం ఉపట్ఠాసి. అథ నం బ్యాకరోన్తో భూతమిదన్తి, భన్తేతిఆదిమాహ. తత్థ భూతమిదన్తి ఇదం నిబ్బత్తం ఖన్ధపఞ్చకం. సమ్మప్పఞ్ఞాయ పస్సతీతి సహ విపస్సనాయ మగ్గపఞ్ఞాయ సమ్మా పస్సతి. పటిపన్నో హోతీతి సీలతో పట్ఠాయ యావ అరహత్తమగ్గా నిబ్బిదాదీనం తదాహారసమ్భవన్తి ఇదం కస్మా ఆరభి? ఏతం ఖన్ధపఞ్చకం ఆహారం పటిచ్చ ఠితం, తస్మా తం ఆహారసమ్భవం నామ కత్వా దస్సేతుం ఇదం ఆరభి. ఇతి ఇమినాపి పరియాయేన సేక్ఖపటిపదా కథితా హోతి. తదాహారనిరోధాతి తేసం ఆహారానం నిరోధేన. ఇదం కస్మా ఆరభి? తఞ్హి ఖన్ధపఞ్చకం ఆహారనిరోధా నిరుజ్ఝతి, తస్మా తం ఆహారనిరోధసమ్భవం నామ కత్వా దస్సేతుం ఇదం ఆరభి. ఇతి ఇమినాపి పరియాయేన సేక్ఖస్సేవ పటిపదా కథితా. నిబ్బిదాతి ఆదీని సబ్బాని కారణవచనానీతి వేదితబ్బాని. అనుపాదా విముత్తోతి చతూహి ఉపాదానేహి కఞ్చి ధమ్మం అగహేత్వా విముత్తో. సాధు సాధూతి ఇమినా థేరస్స బ్యాకరణం సమ్పహంసేత్వా సయమ్పి తథేవ బ్యాకరోన్తో పున ‘‘భూతమిద’’న్తిఆదిమాహాతి. పఠమం.
౨. కళారసుత్తవణ్ణనా
౩౨. దుతియే కళారఖత్తియోతి తస్స థేరస్స నామం. దన్తా పనస్స కళారా విసమసణ్ఠానా, తస్మా ‘‘కళారో’’తి వుచ్చతి. హీనాయావత్తోతి హీనస్స గిహిభావస్స అత్థాయ నివత్తో. అస్సాసమలత్థాతి అస్సాసం అవస్సయం పతిట్ఠం న హి నూన అలత్థ, తయో మగ్గే తీణి చ ఫలాని నూన నాలత్థాతి దీపేతి. యది హి తాని లభేయ్య, న సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తేయ్యాతి న ఖ్వాహం, ఆవుసోతి అహం ఖో, ఆవుసో, ‘‘అస్సాసం ఆయతిం పనావుసోతి ఇమినా ‘‘ఆయతిం పటిసన్ధి తుమ్హాకం ఉగ్ఘాటితా, న ఉగ్ఘాటితా’’తి అరహత్తప్పత్తిం పుచ్ఛతి. న ఖ్వాహం, ఆవుసో, విచికిచ్ఛామీతి ఇమినా థేరో తత్థ విచికిచ్ఛాభావం దీపేతి.
యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి ‘‘ఇమం సుతకారణం భగవతో ఆరోచేస్సామీ’’తి ఉపసఙ్కమి. అఞ్ఞా బ్యాకతాతి అరహత్తం బ్యాకతం. ఖీణా జాతీతి న థేరేన ఏవం బ్యాకతా, అయం పన థేరో తుట్ఠో పసన్నో ఏవం పదబ్యఞ్జనాని ఆరోపేత్వా ఆహ. అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆమన్తేసీతి తం సుత్వా సత్థా చిన్తేసి – ‘‘సారిపుత్తో ధీరో గమ్భీరో. న సో కేనచి కారణేన ఏవం బ్యాకరిస్సతి. సంఖిత్తేన పన పఞ్హో బ్యాకతో
సచే తం సారిపుత్తాతి ఇదం భగవా ‘‘న ఏస అత్తనో ధమ్మతాయ అఞ్ఞం బ్యాకరిస్సతి, పఞ్హమేతం పుచ్ఛిస్సామి, తం కథేన్తోవ అఞ్ఞం బ్యాకరిస్సతీ’’తి అఞ్ఞం బ్యాకరాపేతుం ఏవం పుచ్ఛి. యంనిదానావుసో, జాతీతి, ఆవుసో, అయం జాతి నామ యంపచ్చయా, తస్స పచ్చయస్స ఖయా ఖీణస్మిం జాతియా పచ్చయే జాతిసఙ్ఖాతం ఫలం ఖీణన్తి విదితం. ఇధాపి చ థేరో పఞ్హే అకఙ్ఖిత్వా అజ్ఝాసయే కఙ్ఖతి. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అఞ్ఞా నామ తణ్హా ఖీణా, ఉపాదానం ఖీణం, భవో ఖీణో, పచ్చయో ఖీణో, కిలేసా ఖీణాతిఆదీహి బహూహి కారణేహి సక్కా బ్యాకాతుం, కథం కథేన్తో పన సత్థు అజ్ఝాసయం గహేతుం సక్ఖిస్సామీ’’తి.
కిఞ్చాపి ఏవం అజ్ఝాసయే కఙ్ఖతి, పఞ్హం పన అట్ఠపేత్వావ పచ్చయాకారవసేన బ్యాకాసి. సత్థాపి పచ్చయాకారవసేనేవ బ్యాకరాపేతుకామో, తస్మా ఏస బ్యాకరోన్తోవ అజ్ఝాసయం గణ్హి. తావదేవ ‘‘గహితో మే సత్థు అజ్ఝాసయో’’తి అఞ్ఞాసి. అథస్స నయసతేన నయసహస్సేన పఞ్హబ్యాకరణం ఉపట్ఠాసి. యస్మా పన భగవా ఉత్తరి పఞ్హం పుచ్ఛతి, తస్మా తేన తం బ్యాకరణం అనుమోదితన్తి వేదితబ్బం.
కథం జానతో పన తేతి ఇదం కస్మా ఆరభి? సవిసయే సీహనాదం నదాపేతుం. థేరో కిర సూకరనిఖాతలేణద్వారే దీఘనఖపరిబ్బాజకస్స వేదనాపరిగ్గహసుత్తే కథియమానే తాలవణ్టం గహేత్వా అనిచ్చాతి హుత్వా అభావట్ఠేన అనిచ్చా. యదనిచ్చం తం దుక్ఖన్తి ఏత్థ కిఞ్చాపి సుఖా వేదనా ఠితిసుఖా విపరిణామదుక్ఖా, దుక్ఖా వేదనా ఠితిదుక్ఖా విపరిణామసుఖా, అదుక్ఖమసుఖా ఞాణసుఖా అఞ్ఞాణదుక్ఖా, విపరిణామకోటియా పన సబ్బావ దుక్ఖా నామ జాతా. విదితన్తి యస్మా ఏవం వేదనాత్తయం దుక్ఖన్తి విదితం, తస్మా యా తత్థ తణ్హా, సా న ఉపట్ఠాసీతి దస్సేతి.
సాధు సాధూతి థేరస్స వేదనాపరిచ్ఛేదజాననే సమ్పహంసనం. థేరో హి వేదనా ఏకాతి వా ద్వే తిస్సో చతస్సోతి వా అవుత్తేపి వుత్తనయేన తాసం తిస్సోతి పరిచ్ఛేదం అఞ్ఞాసి, తేన తం భగవా సమ్పహంసన్తో ఏవమాహ. దుక్ఖస్మిన్తి ఇదం భగవా ఇమినా అధిప్పాయేన ఆహ – ‘‘సారిపుత్త, యం తయా ‘ఇమినా కారణేన వేదనాసు తణ్హా న ఉపట్ఠాసీ’తి బ్యాకతం, తం సుబ్యాకతం. ‘తిస్సో వేదనా’తి విభజన్తేన పన తే అతిప్పపఞ్చో కతో, తం ‘దుక్ఖస్మి’న్తి బ్యాకరోన్తేనపి హి తే సుబ్యాకతమేవ భవేయ్య. యంకిఞ్చి వేదయితం, తం దుక్ఖన్తి ఞాతమత్తేపి హి వేదనాసు తణ్హా న తిట్ఠతి’’.
కథం విమోక్ఖాతి కతరా విమోక్ఖా, కతరేన విమోక్ఖేన తయా అఞ్ఞా బ్యాకతాతి అత్థో? అజ్ఝత్తం విమోక్ఖాతి అజ్ఝత్తవిమోక్ఖేన, అజ్ఝత్తసఙ్ఖారే పరిగ్గహేత్వా పత్తఅరహత్తేనాతి అత్థో. తత్థ చతుక్కం వేదితబ్బం – అజ్ఝత్తం అభినివేసో అజ్ఝత్తం వుట్ఠానం, అజ్ఝత్తం అభినివేసో బహిద్ధా వుట్ఠానం, బహిద్ధా అభినివేసో బహిద్ధా వుట్ఠానం, బహిద్ధా అభినివేసో అజ్ఝత్తం అజ్ఝత్తం విమోక్ఖా ఖ్వాహం, ఆవుసోతి ఆహ.
సబ్బుపాదానక్ఖయాతి తథా సతో విహరామీతి తేనాకారేన సతియా సమన్నాగతో విహరామి. యథా సతం విహరన్తన్తి యేనాకారేన మం సతియా సమన్నాగతం విహరన్తం. ఆసవా నానుస్సవన్తీతి చక్ఖుతో రూపే సవన్తి ఆసవన్తి సన్దన్తి పవత్తన్తీతి ఏవం ఛహి ద్వారేహి ఛసు ఆరమ్మణేసు సవనధమ్మా కామాసవాదయో ఆసవా నానుస్సవన్తి నానుప్పవడ్ఢన్తి, యథా మే న ఉప్పజ్జన్తీతి అత్థో. అత్తానఞ్చ నావజానామీతి అత్తానఞ్చ న అవజానామి. ఇమినా ఓమానపహానం కథితం. ఏవఞ్హి సతి పజాననా పసన్నా హోతి.
సమణేనాతి బుద్ధసమణేన. తేస్వాహం న కఙ్ఖామీతి తేసు అహం ‘‘కతరో కామాసవో, కతరో భవాసవో, కతరో దిట్ఠాసవో, కతరో అవిజ్జాసవో’’తి ఏవం సరూపభేదతోపి, ‘‘చత్తారో తే మే పహీనాతి న విచికిచ్ఛామీతి తే మయ్హం పహీనాతి విచికిచ్ఛం న ఉప్పాదేమి. ఇదం భగవా ‘‘ఏవం బ్యాకరోన్తేనపి తయా సుబ్యాకతం భవేయ్య ‘అజ్ఝత్తం విమోక్ఖా ఖ్వాహం, ఆవుసో’తిఆదీని పన తే వదన్తేన అతిప్పపఞ్చో కతో’’తి దస్సేన్తో ఆహ.
ఉట్ఠాయాసనా విహారం పావిసీతి పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనతో ఉట్ఠహిత్వా విహారం అన్తోమహాగన్ధకుటిం పావిసి అసమ్భిన్నాయ ఏవ పరిసాయ. కస్మా? బుద్ధా హి అనిట్ఠితాయ దేసనాయ అసమ్భిన్నాయ పరిసాయ ఉట్ఠాయాసనా గన్ధకుటిం పవిసన్తా పుగ్గలథోమనత్థం వా పవిసన్తి ధమ్మథోమనత్థం వా. తత్థ పుగ్గలథోమనత్థం పవిసన్తో సత్థా ఏవం చిన్తేసి – ‘‘ఇమం మయా సంఖిత్తేన ఉద్దేసం ఉద్దిట్ఠం విత్థారేన చ అవిభత్తం ధమ్మపటిగ్గాహకా భిక్ఖూ ఉగ్గహేత్వా ఆనన్దం వా కచ్చాయనం వా ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛిస్సన్తి, తే మయ్హం ఞాణేన సంసన్దేత్వా కథేస్సన్తి, తతోపి ధమ్మపటిగ్గాహకా పున మం పుచ్ఛిస్సన్తి. తేసమహం ‘సుకథితం, భిక్ఖవే, ఆనన్దేన, సుకథితం కచ్చాయనేన, మం చేపి తుమ్హే ఏతమత్థం
అథ
ఇధ
ఏవం పవిట్ఠే పన భగవతి భగవతో అధిప్పాయానురూపమేవ సీహనాదం నదితుకామో తత్ర ఖో ఆయస్మా సారిపుత్తో అచిరపక్కన్తస్స భగవతో భిక్ఖూ ఆమన్తేసి. పుబ్బే అప్పటిసంవిదితన్తి ఇదం నామ పుచ్ఛిస్సతీతి పుబ్బే మయా అవిదితం అఞ్ఞాతం. పఠమం పఞ్హన్తి, ‘‘సచే తం, సారిపుత్త, ఏవం పుచ్ఛేయ్యుం కథం జానతా పన తయా, ఆవుసో సారిపుత్త, కథం పస్సతా అఞ్ఞా బ్యాకతా ఖీణా జాతీ’’తి ఇమం పఠమం పఞ్హం. దన్ధాయితత్తన్తి సత్థు ఆసయజాననత్థం దన్ధభావో అసీఘతా. పఠమం పఞ్హం అనుమోదీతి, ‘‘జాతి పనావుసో సారిపుత్త, కింనిదానా’’తి ఇమం దుతియం పఞ్హం పుచ్ఛన్తో, ‘‘యంనిదానావుసో, జాతీ’’తి ఏవం విస్సజ్జితం పఠమం పఞ్హం అనుమోది.
ఏతదహోసీతి భగవతా అనుమోదితే నయసతేన నయసహస్సేన పఞ్హస్స ఏకఙ్గణికభావేన పాకటీభూతత్తా దివసమ్పాహం భగవతో ఏతమత్థం బ్యాకరేయ్యన్తి సకలదివసమ్పి అహం భగవతో ఏతం పటిచ్చసముప్పాదత్థం యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘థేరో ఉళారసీహనాదం నదతి, సుకారణం ఏతం, దసబలస్స నం ఆరోచేస్సామీ’’తి. తస్మా యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి.
సా హి భిక్ఖు సారిపుత్తస్స ధమ్మధాతూతి ఏత్థ ధమ్మధాతూతి పచ్చయాకారస్స వివటభావదస్సనసమత్థం సావకపారమీఞాణం. సావకానఞ్హి సావకపారమీఞాణం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణగతికమేవ
౩. ఞాణవత్థుసుత్తవణ్ణనా
౩౩. తతియే తం సుణాథాతి తం ఞాణవత్థుదేసనం సుణాథ. ఞాణవత్థూనీతి చేత్థ ఞాణమేవ ఞాణవత్థూతి వేదితబ్బం. జరామరణే ఞాణన్తిఆదీసు చతూసు పఠమం సవనమయఞాణం సమ్మసనఞాణం పటివేధఞాణం పచ్చవేక్ఖణఞాణన్తి చతుబ్బిధం వట్టతి, తథా దుతియం. తతియం పన ఠపేత్వా సమ్మసనఞాణం తివిధమేవ హోతి, తథా చతుత్థం. లోకుత్తరధమ్మేసు హి సమ్మసనం నామ నత్థి. జాతియా ఞాణన్తిఆదీసుపి ఏసేవ నయో. ఇమినా ధమ్మేనాతి ఇమినా చతుసచ్చధమ్మేన వా మగ్గఞాణధమ్మేన వా.
దిట్ఠేనాతిఆదీసు దిట్ఠేనాతి ఞాణచక్ఖునా దిట్ఠేన. విదితేనాతి పఞ్ఞాయ విదితేన. అకాలికేనాతి కిఞ్చి కాలం అనతిక్కమిత్వా పటివేధానన్తరంయేవ ఫలదాయకేన. పత్తేనాతి అధిగతేన. పరియోగాళ్హేనాతి పరియోగాహితేన పఞ్ఞాయ అనుపవిట్ఠేన. అతీతానాగతే నయం నేతీతి ‘‘యే ఖో కేచీ’’తిఆదినా నయేన అతీతే చ అనాగతే చ నయం నేతి. ఏత్థ చ న చతుసచ్చధమ్మేన వా మగ్గఞాణధమ్మేన వా సక్కా అతీతానాగతే నయం నేతుం, చతుసచ్చే పన మగ్గఞాణేన పటివిద్ధే పరతో పచ్చవేక్ఖణఞాణం నామ హోతి. తేన నయం నేతీతి వేదితబ్బా. అబ్భఞ్ఞంసూతి అభిఅఞ్ఞంసు జానింసు. సేయ్యథాపాహం, ఏతరహీతి యథా అహం ఏతరహి చతుసచ్చవసేన జానామి. అన్వయే ఞాణన్తి అనుఅయే ఞాణం, ధమ్మఞాణస్స అనుగమనే ఞాణం, పచ్చవేక్ఖణఞాణస్సేతం ధమ్మే ఞాణన్తి మగ్గఞాణం. ఇమస్మిం సుత్తే ఖీణాసవస్స సేక్ఖభూమి కథితా హోతి. తతియం.
౪. దుతియఞాణవత్థుసుత్తవణ్ణనా
౩౪. చతుత్థే సత్తసత్తరీతి సత్త చ సత్తరి చ. బ్యఞ్జనభాణకా కిర తే భిక్ఖూ, బహుబ్యఞ్జనం కత్వా వుచ్చమానే పటివిజ్ఝితుం సక్కోన్తి, తస్మా తేసం అజ్ఝాసయేన ఇదం సుత్తం వుత్తం. ధమ్మట్ఠితిఞాణన్తి పచ్చయాకారే ఞాణం. పచ్చయాకారో హి ధమ్మానం పవత్తిట్ఠితికారణత్తా ధమ్మట్ఠితీతి వుచ్చతి, ఏత్థ ఞాణం ధమ్మట్ఠితిఞాణం, ఏతస్సేవ ఛబ్బిధస్స ఞాణస్సేతం అధివచనం. ఖయధమ్మన్తి ఖయగమనసభావం. వయధమ్మన్తి వయగమనసభావం. విరాగధమ్మన్తి విరజ్జనసభావం. నిరోధధమ్మన్తి నిరుజ్ఝనసభావం. సత్తసత్తరీతి ఏకేకస్మిం సత్త సత్త కత్వా ఏకాదససు పదేసు సత్తసత్తరి. ఇమస్మిం సుత్తే విపస్సనాపటివిపస్సనా కథితా. చతుత్థం.
౫. అవిజ్జాపచ్చయసుత్తవణ్ణనా
౩౫. పఞ్చమే సముదయో హోతీతి సత్థా ఇధేవ దేసనం ఓసాపేసి. కింకారణాతి? దిట్ఠిగతికస్స ఓకాసదానత్థం. తస్సఞ్హి పరిసతి ఉపారమ్భచిత్తో దిట్ఠిగతికో అత్థి, సో పఞ్హం పుచ్ఛిస్సతి, అథస్సాహం విస్సజ్జేస్సామీతి తస్స ఓకాసదానత్థం దేసనం ఓసాపేసి. నో కల్లో పఞ్హోతి అయుత్తో పఞ్హో. దుప్పఞ్హో ఏసోతి అత్థో. నను చ ‘‘కతమం ను ఖో, భన్తే, జరామరణ’’న్తి? ఇదం సుపుచ్ఛితన్తి. కిఞ్చాపి సుపుచ్ఛితం, యథా పన సతసహస్సగ్ఘనికే సువణ్ణథాలే వడ్ఢితస్స సుభోజనస్స మత్థకే ఆమలకమత్తేపి గూథపిణ్డే ఠపితే సబ్బం భోజనం దుబ్భోజనం హోతి ఛడ్డేతబ్బం, ఏవమేవ ‘‘కస్స చ పనిదం జరామరణ’’న్తి? ఇమినా సత్తూపలద్ధివాదపదేన గూథపిణ్డేన తం భోజనం దుబ్భోజనం వియ అయమ్పి సబ్బో దుప్పఞ్హోవ జాతోతి.
బ్రహ్మచరియవాసోతి అరియమగ్గవాసో. తం జీవం తం సరీరన్తి యస్స హి అయం దిట్ఠి, సో ‘‘జీవే ఉచ్ఛిజ్జమానే సరీరం ఉచ్ఛిజ్జతి, సరీరే ఉచ్ఛిజ్జన్తే జీవితం ఉచ్ఛిజ్జతీ’’తి గణ్హాతి. ఏవం
దుతియనయే అఞ్ఞం జీవం అఞ్ఞం సరీరన్తి యస్స అయం దిట్ఠి, సో ‘‘సరీరం ఇధేవ ఉచ్ఛిజ్జతి, న జీవితం, జీవితం పన పఞ్జరతో సకుణో వియ యథాసుఖం గచ్ఛతీ’’తి గణ్హాతి. ఏవం గణ్హతో సా దిట్ఠి ‘‘ఇమస్మా లోకా జీవితం పరలోకం గత’’న్తి గహితత్తా సస్సతదిట్ఠి నామ హోతి. అయఞ్చ అరియమగ్గో తేభూమకవట్టం వివట్టేన్తో ఉప్పజ్జతి, సో ఏకసఙ్ఖారేపి నిచ్చే ధువే సస్సతే సతి ఉప్పన్నోపి వట్టం వివట్టేతుం న సక్కోతీతి మగ్గభావనా నిరత్థకా హోతి. తేన వుత్తం ‘‘అఞ్ఞం జీవం అఞ్ఞం సరీరన్తి వా భిక్ఖు దిట్ఠియా సతి బ్రహ్మచరియవాసో న హోతీ’’తి.
విసూకాయికానీతిఆది సబ్బం మిచ్ఛాదిట్ఠివేవచనమేవ. సా హి సమ్మాదిట్ఠియా వినివిజ్ఝనట్ఠేన విసూకమివ అత్తానం ఆవరణతో విసూకాయికం, సమ్మాదిట్ఠిం అననువత్తిత్వా తస్సా విరోధేన పవత్తనతో విసేవితం, కదాచి ఉచ్ఛేదస్స కదాచి సస్సతస్స గహణతో విరూపం ఫన్దితం విప్ఫన్దితన్తి వుచ్చతి. తాలావత్థుకతానీతి తాలవత్థు వియ కతాని, పున అవిరుహణట్ఠేన మత్థకచ్ఛిన్నతాలో వియ సమూలం తాలం ఉద్ధరిత్వా తస్స పతిట్ఠితట్ఠానం వియ చ కతానీతి అత్థో. అనభావంకతానీతి అనుఅభావం కతానీతి. పఞ్చమం.
౬. దుతియఅవిజ్జాపచ్చయసుత్తవణ్ణనా
౩౬. ఛట్ఠే ఇతి వా, భిక్ఖవే, యో వదేయ్యాతి తస్సం పరిసతి దిట్ఠిగతికో పఞ్హం పుచ్ఛితుకామో అత్థి, సో పన అవిసారదధాతుకో ఉట్ఠాయ దసబలం పుచ్ఛితుం న సక్కోతి, తస్మా తస్స అజ్ఝాసయేన సయమేవ పుచ్ఛిత్వా విస్సజ్జేన్తో సత్థా ఏవమాహ. ఛట్ఠం.
౭. నతుమ్హసుత్తవణ్ణనా
౩౭. సత్తమే న తుమ్హాకన్తి అత్తని హి సతి అత్తనియం నామ హోతి. అత్తాయేవ చ నత్థి, తస్మా ‘‘న తుమ్హాక’’న్తి ఆహ. నపి అఞ్ఞేసన్తి అఞ్ఞో నామ పరేసం అత్తా, తస్మిం సతి అఞ్ఞేసం నామ సియా, సోపి నత్థి, తస్మా ‘‘నపి అఞ్ఞేస’’న్తి ఆహ. పురాణమిదం, భిక్ఖవే, కమ్మన్తి నయిదం పురాణకమ్మమేవ, పురాణకమ్మనిబ్బత్తో పనేస కాయో, తస్మా పచ్చయవోహారేన ఏవం వుత్తో. అభిసఙ్ఖతన్తిఆది కమ్మవోహారస్సేవ వసేన పురిమలిఙ్గసభాగతాయ వుత్తం, అయం పనేత్థ అత్థో – అభిసఙ్ఖతన్తి పచ్చయేహి కతోతి దట్ఠబ్బో. అభిసఞ్చేతయితన్తి చేతనావత్థుకో చేతనామూలకోతి దట్ఠబ్బో. వేదనియన్తి వేదనియవత్థూతి దట్ఠబ్బో. సత్తమం.
౮. చేతనాసుత్తవణ్ణనా
౩౮. అట్ఠమే యఞ్చ, భిక్ఖవే, చేతేతీతి యం చేతనం చేతేతి, పవత్తేతీతి అత్థో. యఞ్చ పకప్పేతీతి యం పకప్పనం పకప్పేతి, పవత్తేతిచ్చేవ అత్థో. యఞ్చ అనుసేతీతి యఞ్చ అనుసయం అనుసేతి, పవత్తేతిచ్చేవ అత్థో. ఏత్థ చ చేతేతీతి తేభూమకకుసలాకుసలచేతనా గహితా, పకప్పేతీతి అట్ఠసు లోభసహగతచిత్తేసు తణ్హాదిట్ఠికప్పా గహితా, అనుసేతీతి ద్వాదసన్నం చేతనానం సహజాతకోటియా చేవ ఉపనిస్సయకోటియా చ అనుసయో గహితో. ఆరమ్మణమేతం హోతీతి (చేతనాదిధమ్మజాతే సతి కమ్మవిఞ్ఞాణస్స ఉప్పత్తియా అవారితత్తా) ఏతం చేతనాదిధమ్మజాతం పచ్చయో హోతి. పచ్చయో హి ఇధ ఆరమ్మణన్తి విఞ్ఞాణస్స ఠితియాతి కమ్మవిఞ్ఞాణస్స ఠితత్థం. ఆరమ్మణే సతీతి తస్మిం పచ్చయే సతి. పతిట్ఠా విఞ్ఞాణస్స హోతీతి తస్స కమ్మవిఞ్ఞాణస్స పతిట్ఠా హోతి. తస్మిం పతిట్ఠితే విఞ్ఞాణేతి తస్మిం కమ్మవిఞ్ఞాణే పతిట్ఠితే. విరూళ్హేతి కమ్మం జవాపేత్వా పటిసన్ధిఆకడ్ఢనసమత్థతాయ నిబ్బత్తమూలే జాతే. పునబ్భవాభినిబ్బత్తీతి పునబ్భవసఙ్ఖాతా అభినిబ్బత్తి.
నో చే, భిక్ఖవే, చేతేతీతి ఇమినా తేభూమకచేతనాయ అప్పవత్తనక్ఖణో వుత్తో. నో చే పకప్పేతీతి ఇమినా తణ్హాదిట్ఠికప్పానం అప్పవత్తనక్ఖణో. అథ చే అనుసేతీతి ఇమినా తేభూమకవిపాకేసు పరిత్తకిరియాసు రూపేతి ఏత్థ అప్పహీనకోటియా అనుసయో గహితో. ఆరమ్మణమేతం హోతీతి అనుసయే సతి కమ్మవిఞ్ఞాణస్స ఉప్పత్తియా అవారితత్తా ఏతం అనుసయజాతం పచ్చయోవ హోతి.
నో చేవ చేతేతీతిఆదీసు పఠమపదే తేభూమకకుసలాకుసలచేతనా నివత్తా, దుతియపదే అట్ఠసు చిత్తేసు తణ్హాదిట్ఠియో, తతియపదే వుత్తప్పకారేసు ధమ్మేసు యో అప్పహీనకోటియా అనుసయితో అనుసయో, సో నివత్తో.
అపిచేత్థ అసమ్మోహత్థం చేతేతి పకప్పేతి అనుసేతి, చేతేతి న పకప్పేతి అనుసేతి, న చేతేతి న పకప్పేతి అనుసేతి, న చేతేతి న పకప్పేతి న అనుసేతీతి ఇదమ్పి చతుక్కం వేదితబ్బం. తత్థ పఠమనయే ధమ్మపరిచ్ఛేదో దస్సితో. దుతియనయే చేతేతీతి తేభూమకకుసలచేతనా చేవ చతస్సో చ అకుసలచేతనా గహితా. న పకప్పేతీతి అట్ఠసు చిత్తేసు తణ్హాదిట్ఠియో నివత్తా. అనుసేతీతి తేభూమకకుసలే ఉపనిస్సయకోటియా, చతూసు అకుసలచేతనాసు సహజాతకోటియా చేవ ఉపనిస్సయకోటియా చ అనుసయో గహితో. తతియనయే న చేతేతీతి తేభూమకకుసలాకుసలం నివత్తం, న పకప్పేతీతి అట్ఠసు చిత్తేసు తణ్హాదిట్ఠియో నివత్తా, అనుసేతీతి సుత్తే ఆగతం వారేత్వా తేభూమకకుసలాకుసలవిపాకకిరియారూపేసు అప్పహీనకోటియా ఉపనిస్సయో గహితో. చతుత్థనయో పురిమసదిసోవ.
తదప్పతిట్ఠితేతి తస్మిం అప్పతిట్ఠితే. అవిరూళ్హేతి కమ్మం జవాపేత్వా
౯. దుతియచేతనాసుత్తవణ్ణనా
౩౯. నవమే
౧౦. తతియచేతనాసుత్తవణ్ణనా
౪౦. దసమే నతీతి తణ్హా. సా హి పియరూపేసు రూపాదీసు నమనట్ఠేన ‘‘నతీ’’తి వుచ్చతి. ఆగతి గతి హోతీతి ఆగతిమ్హి గతి హోతి, ఆగతే పచ్చుపట్ఠితే కమ్మే వా కమ్మనిమిత్తే వా గహినిమిత్తే వా పటిసన్ధివసేన విఞ్ఞాణస్స గతి హోతి. చుతూపపాతోతి ఏవం విఞ్ఞాణస్స ఆగతే పటిసన్ధివిసయే గతియా సతి ఇతో చవనసఙ్ఖాతా చుతి, తత్థూపపత్తిసఙ్ఖాతో ఉపపాతోతి అయం చుతూపపాతో నామ హోతి. ఏవం ఇమస్మిం సుత్తే నతియా చ ఆగతిగతియా చ అన్తరే ఏకోవ సన్ధి కథితోతి. దసమం.
కళారఖత్తియవగ్గో చతుత్థో.
౫. గహపతివగ్గో
౧. పఞ్చవేరభయసుత్తవణ్ణనా
౪౧. గహపతివగ్గస్స పఠమే యతోతి యదా. భయాని వేరానీతి భయవేరచేతనాయో. సోతాపత్తియఙ్గేహీతి దువిధం సోతాపత్తియా అఙ్గం, (సోతాపత్తియా చ అఙ్గం,) యం పుబ్బభాగే సోతాపత్తిపటిలాభాయ సంవత్తతి, ‘‘సప్పురిససంసేవో సద్ధమ్మస్సవనం యోనిసోమనసికారో ధమ్మానుధమ్మప్పటిపత్తీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౩౧౧) ఏవం ఆగతం, పటిలద్ధగుణస్స చ సోతాపత్తిం పత్వా ఠితస్స అఙ్గం, యం సోతాపన్నస్స అరియోతి నిద్దోసో నిరుపారమ్భో. ఞాయోతి పటిచ్చసముప్పన్నం ఞత్వా ఠితఞాణమ్పి పటిచ్చసముప్పాదోపి. యథాహ – ‘‘ఞాయో వుచ్చతి పటిచ్చసముప్పాదో, అరియోపి అట్ఠఙ్గికో మగ్గో ఞాయో’’తి. పఞ్ఞాయాతి అపరాపరం ఉప్పన్నాయ విపస్సనాపఞ్ఞాయ. సుదిట్ఠో హోతీతి అపరాపరం ఉప్పజ్జిత్వా దస్సనవసేన సుట్ఠు దిట్ఠో.
ఖీణనిరయోతిఆదీసు సోతాపన్నోతి మగ్గసోతం ఆపన్నో. అవినిపాతధమ్మోతి న వినిపాతసభావో నియతోతి పఠమమగ్గసఙ్ఖాతేన సమ్మత్తనియామేన నియతో. సమ్బోధిపరాయనోతి ఉత్తరిమగ్గత్తయసఙ్ఖాతో సమ్బోధి పరం అయనం మయ్హన్తి సోహం సమ్బోధిపరాయనో, తం సమ్బోధిం అవస్సం అభిసమ్బుజ్ఝనకోతి అత్థో.
పాణాతిపాతపచ్చయాతి పాణాతిపాతకమ్మకారణా. భయం వేరన్తి అత్థతో ఏకం. వేరఞ్చ నామేతం దువిధం హోతి బాహిరం అజ్ఝత్తికన్తి. ఏకేన హి ఏకస్స పితా మారితో హోతి, సో చిన్తేసి ‘‘ఏతేన కిర మే పితా మారితో, అహమ్పి తంయేవ మారేస్సామీ’’తి నిసితం సత్థం ఆదాయ చరతి. యా తస్స అబ్భన్తరే ఉప్పన్నవేరచేతనా, ఇదం బాహిరం వేరం నామ. యా పన ఇతరస్స ‘‘అయం కిర మం మారేస్సామీతి చరతి, అహమేవ నం పఠమతరం మారేస్సామీ’’తి చేతనా ఉప్పజ్జతి, ఇదం అజ్ఝత్తికం వేరం నామ. ఇదం తావ ఉభయమ్పి దిట్ఠధమ్మికమేవ. యా పన తం నిరయే ఉప్పన్నం దిస్వా ‘‘ఏతం పహరిస్సామీ’’తి జలితం అయముగ్గరం గణ్హతో నిరయపాలస్స చేతనా ఉప్పజ్జతి, ఇదమస్స సమ్పరాయికం బాహిరవేరం. యా చస్స ‘‘అయం నిద్దోసం మం పహరిస్సామీతి ఆగచ్ఛతి, అహమేవ నం పఠమతరం పహరిస్సామీ’’తి చేతనా ఉప్పజ్జతి, ఇదమస్స సమ్పరాయికం అజ్ఝత్తవేరం. యం పనేతం బాహిరవేరం, తం అట్ఠకథాయం ‘‘పుగ్గలవేర’’న్తి వుత్తం. దుక్ఖం దోమనస్సన్తి అత్థతో ఏకమేవ. యథా చేత్థ, ఏవం సేసపదేసుపి ‘‘ఇమినా మమ భణ్డం హటం అవేచ్చప్పసాదేనాతి అధిగతేన అచలప్పసాదేన. అరియకన్తేహీతి పఞ్చహి సీలేహి. తాని హి అరియానం కన్తాని పియాని. భవన్తరగతాపి అరియా తాని న విజహన్తి, తస్మా ‘‘అరియకన్తానీ’’తి వుచ్చన్తి. సేసమేత్థ యం వత్తబ్బం సియా, తం సబ్బం విసుద్ధిమగ్గే అనుస్సతినిద్దేసే వుత్తమేవ. పఠమం.
౨. దుతియపఞ్చవేరభయసుత్తవణ్ణనా
౪౨. దుతియే భిక్ఖూనం కథితభావమత్తమేవ విసేసో. దుతియం.
౩. దుక్ఖసుత్తవణ్ణనా
౪౩. తతియే దుక్ఖస్సాతి వట్టదుక్ఖస్స. సముదయన్తి ద్వే సముదయా ఖణికసముదయో చ పచ్చయసముదయో దేసేస్సామీతి ఇదం వట్టదుక్ఖస్స సముదయఅత్థఙ్గమం నిబ్బత్తిభేదం నామ దేసేస్సామి, తం సుణాథాతి అత్థో. పటిచ్చాతి నిస్సయవసేన చేవ ఆరమ్మణవసేన చ పచ్చయం కత్వా. తిణ్ణం సఙ్గతి ఫస్సోతి తిణ్ణం సఙ్గతియా ఫస్సో. అయం ఖో, భిక్ఖవే, దుక్ఖస్స సముదయోతి అయం వట్టదుక్ఖస్స నిబ్బత్తి నామ. అత్థఙ్గమోతి భేదో. ఏవఞ్హి వట్టదుక్ఖం భిన్నం హోతి అప్పటిసన్ధియం. తతియం.
౪. లోకసుత్తవణ్ణనా
౪౪. చతుత్థే లోకస్సాతి సఙ్ఖారలోకస్స. అయమేత్థ విసేసో. చతుత్థం.
౫. ఞాతికసుత్తవణ్ణనా
౪౫. పఞ్చమే ఞాతికేతి ద్విన్నం ఞాతకానం గామే. గిఞ్జకావసథేతి ఇట్ఠకాహి కతే మహాపాసాదే. ధమ్మపరియాయన్తి ధమ్మకారణం. ఉపస్సుతీతి ఉపస్సుతిట్ఠానం, యం ఠానం ఉపగతేన సక్కా హోతి భగవతో సద్దం సోతుం, తత్థ ఠితోతి అత్థో. సో కిర గన్ధకుటిపరివేణసమ్మజ్జనత్థం ఆగతో అత్తనో కమ్మం పహాయ భగవతో ధమ్మఘోసం సుణన్తో అట్ఠాసి. అద్దసాతి తదా కిర భగవతో ఆదితోవ పచ్చయాకారం మనసికరోన్తస్స ‘‘ఇదం ఇమినా పచ్చయేన హోతి, ఇదం ఇమినా’’తి ఆవజ్జతో యావ భవగ్గా ఏకఙ్గణం అహోసి, సత్థా మనసికారం పహాయ వచసా సజ్ఝాయం కరోన్తో యథానుసన్ధినా దేసనం నిట్ఠపేత్వా, ‘‘అపి ను ఖో ఇమం ధమ్మపరియాయం కోచి అస్సోసీ’’తి ఆవజ్జేన్తో తం భిక్ఖుమద్దస. తేన వుత్తం ‘‘అద్దసా ఖో భగవా’’తి.
అస్సోసి నోతి అస్సోసి ను. అథ వా అస్సోసి నోతి అమ్హాకం భాసన్తానం అస్సోసీతి. ఉగ్గణ్హాహీతిఆదీసు సుత్వా తుణ్హీభూతోవ పగుణం కరోన్తో ఉగ్గణ్హాతి నామ. పదానుపదం ఘటేత్వా వాచాయ పరిచితం కరోన్తో పరియాపుణాతి నామ. ఉభయథాపి పగుణం ఆధారప్పత్తం కరోన్తో ధారేతి నామ. అత్థసంహితోతి కారణనిస్సితో. ఆదిబ్రహ్మచరియకోతి మగ్గబ్రహ్మచరియస్స
౬. అఞ్ఞతరబ్రాహ్మణసుత్తవణ్ణనా
౪౬. ఛట్ఠే అఞ్ఞతరోతి నామవసేన అపాకటో అఞ్ఞతరో బ్రాహ్మణో. ఛట్ఠం.
౭. జాణుస్సోణిసుత్తవణ్ణనా
౪౭. సత్తమే జాణుస్సోణీతి ఠానన్తరవసేన ఏవంలద్ధనామో అసీతికోటివిభవో మహాపురోహితో. సత్తమం.
౮. లోకాయతికసుత్తవణ్ణనా
౪౮. అట్ఠమే లోకాయతికోతి వితణ్డసత్థే లోకాయతే కతపరిచయో. జేట్ఠమేతం లోకాయతన్తి పఠమం లోకాయతం. లోకాయతన్తి చ లోకస్సేవ ఆయతం, బాలపుథుజ్జనలోకస్స ఆయతం, మహన్తం గమ్భీరన్తి ఉపధారితబ్బం పరిత్తం భావం దిట్ఠిగతం. ఏకత్తన్తి ఏకసభావం, నిచ్చసభావమేవాతి పుచ్ఛతి. పుథుత్తన్తి పురిమసభావేన నానాసభావం, దేవమనుస్సాదిభావేన పఠమం హుత్వా పచ్ఛా న హోతీతి ఉచ్ఛేదం సన్ధాయ పుచ్ఛతి. ఏవమేత్థ ‘‘సబ్బమత్థి, సబ్బమేకత్త’’న్తి ఇమా ద్వేపి సస్సతదిట్ఠియో, ‘‘సబ్బం నత్థి, సబ్బం పుథుత్త’’న్తి ఇమా ద్వే ఉచ్ఛేదదిట్ఠియోతి వేదితబ్బా. అట్ఠమం.
౯. అరియసావకసుత్తవణ్ణనా
౪౯. నవమే కిం ను ఖోతి సంసయుప్పత్తిఆకారదస్సనం. సముదయతీతి ఉప్పజ్జతి. నవమం.
౧౦. దుతియఅరియసావకసుత్తవణ్ణనా
౫౦. దసమే
గహపతివగ్గో పఞ్చమో.
౬. దుక్ఖవగ్గో
౧. పరివీమంసనసుత్తవణ్ణనా
౫౧. దుక్ఖవగ్గస్స పఠమే పరివీమంసమానోతి ఉపపరిక్ఖమానో. జరామరణన్తి కస్మా జరామరణం ఏకమేవ ‘‘అనేకవిధం నానప్పకారక’’న్తి వత్వా గహితన్తి చే? తస్మిం గహితే సబ్బదుక్ఖస్స గహితత్తా. యథా హి చూళాయ గహితే పురిసే సో పురిసో
జరామరణనిరోధసారుప్పగామినీతి జరామరణనిరోధస్స సారుప్పభావేన నిక్కిలేసతాయ పరిసుద్ధతాయ సదిసావ హుత్వా గామినీతి అత్థో. తథా పటిపన్నో చ హోతీతి యథా తం పటిపన్నోతి వుచ్చతి, ఏవం పటిపన్నో హోతి. అనుధమ్మచారీతి నిబ్బానధమ్మం అనుగతం పటిపత్తిధమ్మం చరతి, పూరేతీతి అత్థో. దుక్ఖక్ఖయాయ పటిపన్నోతి సీలం ఆదిం కత్వా జరామరణదుక్ఖస్స నిరోధత్థాయ పటిపన్నో. సఙ్ఖారనిరోధాయాతి సఙ్ఖారదుక్ఖస్స నిరోధత్థాయ. ఏత్తావతా యావ అరహత్తా దేసనా కథితా.
ఇదాని అరహత్తఫలపచ్చవేక్ఖణం సతతవిహారఞ్చ దస్సేత్వా దేసనా నివత్తేతబ్బా సియా, తథా అకత్వా అవిజ్జాగతోతి ఇదం కస్మా గణ్హాతీతి? ఖీణాసవస్స సమతిక్కన్తవట్టదుక్ఖదస్సనత్థం అవిజ్జాగతోతి అవిజ్జాయ పురిసపుగ్గలోతి పురిసోయేవ పుగ్గలో. ఉభయేనాపి సమ్ముతికథం కథేతి. బుద్ధానఞ్హి సమ్ముతికథా పరమత్థకథాతి ద్వే కథా హోన్తి. తత్థ ‘‘సత్తో నరో పురిసో పుగ్గలో తిస్సో నాగో’’తి ఏవం పవత్తా సమ్ముతికథా నామ. ‘‘ఖన్ధా ధాతుయో ఆయతనానీ’’తి ఏవం పవత్తా పరమత్థకథా నామ. పరమత్థం కథేన్తాపి సమ్ముతిం అముఞ్చిత్వా కథేన్తి. తే సమ్ముతిం కథేన్తాపి పరమత్థం కథేన్తాపి సచ్చమేవ కథేన్తి. తేనేవ వుత్తం –
‘‘దువే సచ్చాని అక్ఖాసి, సమ్బుద్ధో వదతం వరో;
సమ్ముతిం పరమత్థఞ్చ, తతియం నూపలబ్భతి;
సఙ్కేతవచనం సచ్చం, లోకసమ్ముతికారణం;
పరమత్థవచనం సచ్చం, ధమ్మానం భూతలక్ఖణ’’న్తి.
పుఞ్ఞం చే సఙ్ఖారన్తి తేరసచేతనాభేదం పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారం. అభిసఙ్ఖరోతీతి కరోతి. పుఞ్ఞూపగం హోతి విఞ్ఞాణన్తి కమ్మవిఞ్ఞాణం కమ్మపుఞ్ఞేన ఉపగతం సమ్పయుత్తం హోతి, విపాకవిఞ్ఞాణం విపాకపుఞ్ఞేన. అపుఞ్ఞం చే సఙ్ఖారన్తి ద్వాదసచేతనాభేదం అపుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారం అభిసఙ్ఖరోతి. ఆనేఞ్జం చే సఙ్ఖారన్తి చతుచేతనాభేదం ఆనేఞ్జాభిసఙ్ఖారం. ఆనేఞ్జూపగం హోతి విఞ్ఞాణన్తి కమ్మానేఞ్జేన కమ్మవిఞ్ఞాణం, విపాకానేఞ్జేన విపాకవిఞ్ఞాణం ఉపగతం హోతి. ఏత్థ చ తివిధస్స కమ్మాభిసఙ్ఖారస్స గహితత్తా ద్వాదసపదికో పచ్చయాకారో గహితోవ హోతి. ఏత్తావతా వట్టం దస్సితం.
ఇదాని వివట్టం దస్సేన్తో యతో ఖో, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ అవిజ్జాతి చతూసు సచ్చేసు అఞ్ఞాణం. విజ్జాతి అరహత్తమగ్గఞాణం. ఏత్థ చ పఠమమేవ అవిజ్జాయ పహీనాయ విజ్జా ఉప్పజ్జతి. యథా పన చతురఙ్గేపి తమే రత్తిం పదీపుజ్జలేన అన్ధకారో పహీయతి, ఏవం విజ్జుప్పాదా అవిజ్జాయ పహానం వేదితబ్బం. న కిఞ్చి లోకే ఉపాదియతీతి లోకే కిఞ్చి ధమ్మం న గణ్హాతి న పరామసతి. అనుపాదియం న పరితస్సతీతి అనుపాదియన్తో అగణ్హన్తో నేవ తణ్హాపరితస్సనాయ, న భయపరితస్సనాయ పరితస్సతి, న తణ్హాయతి న భాయతీతి అత్థో. పచ్చత్తఞ్ఞేవాతి సయమేవ అత్తనావ పరినిబ్బాయతి, న అఞ్ఞస్స ఆనుభావేన.
సో సుఖం చే వేదనన్తి ఇదం కస్మా ఆరభి? ఖీణాసవస్స పచ్చవేక్ఖణఞాణం దస్సేత్వా సతతవిహారం దస్సేతుం ఆరభి. అనజ్ఝోసితాతి తణ్హాయ గిలిత్వా పరినిట్ఠపేత్వా అగహితా. అథ దుక్ఖవేదనా కస్మా వుత్తా, కిం తమ్పి అభినన్దన్తో అత్థీతి? ఆమ అత్థి. సుఖం అభినన్దన్తోయేవ హి దుక్ఖం అభినన్దతి నామ దుక్ఖం పత్వా సుఖం పత్థనతో సుఖస్స చ విపరిణామదుక్ఖతోతి. కాయపరియన్తికన్తి కాయపరిచ్ఛిన్నం, యావ పఞ్చద్వారకాయో పవత్తతి, తావ పవత్తం పఞ్చద్వారికవేదనన్తి అత్థో. జీవితపరియన్తికన్తి జీవితపరిచ్ఛిన్నం
తత్థ పఞ్చద్వారికవేదనా పచ్ఛా ఉప్పజ్జిత్వా పఠమం నిరుజ్ఝతి, మనోద్వారికవేదనా పఠమం ఉప్పజ్జిత్వా పచ్ఛా నిరుజ్ఝతి. సా హి పటిసన్ధిక్ఖణే వత్థురూపస్మింయేవ పతిట్ఠాతి. పఞ్చద్వారికా పవత్తే పఞ్చద్వారవసేన పవత్తమానా పఠమవయే వీసతివస్సకాలే రజ్జనదుస్సనముయ్హనవసేన అధిమత్తా బలవతీ హోతి, పణ్ణాసవస్సకాలే ఠితా హోతి, సట్ఠివస్సకాలతో పట్ఠాయ పరిహాయమానా అసీతినవుతివస్సకాలే మన్దా హోతి. తదా హి సత్తా ‘‘చిరరత్తం ఏకతో నిసీదిమ్హా నిపజ్జిమ్హా’’తి వదన్తేపి ‘‘న సఞ్జానామా’’తి వదన్తి. అధిమత్తానిపి రూపాదిఆరమ్మణాని ‘‘న పస్సామ న సుణామ’’, ‘‘సుగన్ధం దుగ్గన్ధం వా సాదుం అసాదుం వా థద్ధం ముదుకన్తి వా న జానామా’’తి వదన్తి. ఇతి నేసం పఞ్చద్వారికవేదనా భగ్గా హోతి, మనోద్వారికావ పవత్తతి. సాపి అనుపుబ్బేన పరిహాయమానా మరణసమయే హదయకోటింయేవ నిస్సాయ పవత్తతి. యావ పనేసా పవత్తతి, తావ సత్తో జీవతీతి వుచ్చతి. యదా నప్పవత్తతి, తదా మతో నిరుద్ధోతి వుచ్చతి.
స్వాయమత్థో వాపియా దీపేతబ్బో –
యథా హి పురిసో పఞ్చఉదకమగ్గసమ్పన్నం వాపిం కరేయ్య, పఠమం దేవే వుట్ఠే పఞ్చహి ఉదకమగ్గేహి ఉదకం పవిసిత్వా అన్తోవాపియం ఆవాటే పూరేయ్య, పునప్పునం దేవే వస్సన్తే ఉదకమగ్గే పూరేత్వా గావుతడ్ఢయోజనమత్తం ఓత్థరిత్వా ఉదకం తిట్ఠేయ్య తతో తతో విస్సన్దమానం, అథ నిద్ధమనతుమ్బే వివరిత్వా ఖేత్తేసు కమ్మే కరియమానే ఉదకం నిక్ఖమన్తం, సస్సపాకకాలే (ఉదకం నిక్ఖమన్తం,) ఉదకం పరిహీనం ‘‘మచ్ఛే గణ్హామా’’తి వత్తబ్బతం ఆపజ్జేయ్య, తతో
పఠమం
కాయస్స భేదాతి కాయస్స భేదేన. జీవితపరియాదానా ఉద్ధన్తి జీవితక్ఖయతో ఉద్ధం. ఇధేవాతి పటిసన్ధివసేన పరతో అగన్త్వా ఇధేవ. సీతీభవిస్సన్తీతి పవత్తివిప్ఫన్దదరథరహితాని సీతాని అప్పవత్తనధమ్మాని భవిస్సన్తి. సరీరానీతి ధాతుసరీరాని. అవసిస్సన్తీతి అవసిట్ఠాని భవిస్సన్తి.
కుమ్భకారపాకాతి కుమ్భకారస్స భాజనపచనట్ఠానతో. పటిసిస్సేయ్యాతి ఠపేయ్య. కపల్లానీతి సహ ముఖవట్టియా ఏకాబద్ధాని కుమ్భకపల్లాని. అవసిస్సేయ్యున్తి ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – ఆదిత్తకుమ్భకారపాకో వియ హి తయో భవా దట్ఠబ్బా, కుమ్భకారో వియ యోగావచరో, పాకతో కుమ్భకారభాజనానం నీహరణదణ్డకో వియ అరహత్తమగ్గఞాణం, సమో భూమిభాగో వియ అసఙ్ఖతం నిబ్బానతలం, దణ్డకేన ఉణ్హకుమ్భం ఆకడ్ఢిత్వా సరీరాని అవసిస్సన్తీతి పజానాతీతి ఇదం పన ఖీణాసవస్స అనుయోగారోపనత్థం వుత్తం.
విఞ్ఞాణం పఞ్ఞాయేథాతి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం పఞ్ఞాయేథ. సాధు సాధూతి థేరానం బ్యాకరణం సమ్పహంసతి. ఏవమేతన్తి యదేతం తివిధే అభిసఙ్ఖారే అసతి పటిసన్ధివిఞ్ఞాణస్స అప్పఞ్ఞాణన్తిఆది, ఏవమేవ ఏతం. అధిముచ్చథాతి సన్నిట్ఠానసఙ్ఖాతం అధిమోక్ఖం పటిలభథ. ఏసేవన్తో దుక్ఖస్సాతి అయమేవ వట్టదుక్ఖస్స అన్తో అయం పరిచ్ఛేదో, యదిదం నిబ్బానన్తి. పఠమం.
౨. ఉపాదానసుత్తవణ్ణనా
౫౨. దుతియే ఉపాదానియేసూతి చతున్నం ఉపాదానానం పచ్చయేసు తేభూమకధమ్మేసు. అస్సాదానుపస్సినోతి అస్సాదం అనుపస్సన్తస్స. తత్రాతి తస్మిం అగ్గిక్ఖన్ధే. తదాహారోతి తంపచ్చయో. తదుపాదానోతి తస్సేవ వేవచనం. ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ అగ్గిక్ఖన్ధో వియ హి తయో భవా, తేభూమకవట్టన్తిపి ఏతదేవ, అగ్గిజగ్గకపురిసో వియ వట్టనిస్సితో బాలపుథుజ్జనో, సుక్ఖతిణగోమయాదిపక్ఖిపనం వియ అస్సాదానుపస్సినో పుథుజ్జనస్స
న కాలేన కాలం సుక్ఖాని చేవ తిణాని పక్ఖిపేయ్యాతి తఞ్హి కోచి అత్థకామో ఏవం వదేయ్య
ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ పన ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – చత్తాలీసాయ కట్ఠవాహానం జలమానో మహాఅగ్గిక్ఖన్ధో వియ హి తేభూమకవట్టం దట్ఠబ్బం, అగ్గిజగ్గనకపురిసో వియ వట్టసన్నిస్సితకో యోగావచరో, అత్థకామో పురిసో వియ సమ్మాసమ్బుద్ధో, తేన పురిసేన తస్స దిన్నఓవాదో వియ తథాగతేన
౩. సంయోజనసుత్తవణ్ణనా
౫౩. తతియే సంయోజనియేసూతి దసన్నం సంయోజనానం పచ్చయేసు. ఝాయేయ్యాతి జలేయ్య. తేలం ఆసిఞ్చేయ్య వట్టిం ఉపసంహరేయ్యాతి దీపపటిజగ్గనత్థం తేలభాజనఞ్చ మహన్తఞ్చ వట్టికపాలం గహేత్వా సమీపే నిచ్చం ఠితోవ తేలే ఖీణే తేలం ఆసిఞ్చేయ్య, వట్టియా ఖీణాయ వట్టిం ఉపసంహరేయ్య. సేసమేత్థ సద్ధిం ఓపమ్మసంసన్దనేన పురిమనయేనేవ వేదితబ్బం. తతియం.
౪. దుతియసంయోజనసుత్తవణ్ణనా
౫౪. చతుత్థే ఉపమం పఠమం కత్వా పచ్ఛా అత్థో వుత్తో. సేసం తాదిసమేవ. చతుత్థం.
౫. మహారుక్ఖసుత్తవణ్ణనా
౫౫. పఞ్చమే ఉద్ధం ఓజం అభిహరన్తీతి పథవీరసఞ్చ ఆపోరసఞ్చ ఉపరి ఆరోపేన్తి. ఓజాయ ఆరోపితత్తా హత్థసతుబ్బేధస్స రుక్ఖస్స అఙ్కురగ్గేసు బిన్దుబిన్దూని వియ హుత్వా సినేహో తిట్ఠతి. ఇదం పనేత్థ ఓపమ్మసంసన్దనం
కుద్దాలపిటకన్తి కుద్దాలఞ్చేవ పచ్ఛిభాజనఞ్చ. ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్దేయ్యాతి ఖుద్దకమహన్తాని ఖణ్డాఖణ్డాని కరోన్తో ఛిన్దేయ్య. ఇదం పనేత్థ ఓపమ్మసంసన్దనం – ఇధాపి హి మహారుక్ఖో వియ తేభూమకవట్టం, రుక్ఖం నాసేతుకామో పురిసో వియ యోగావచరో, కుద్దాలో వియ ఞాణం, పచ్ఛి వియ సమాధి, రుక్ఖచ్ఛేదనఫరసు వియ ఞాణం, రుక్ఖస్స మూలే ఛిన్నకాలో వియ యోగినో ఆచరియసన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా మనసికరోన్తస్స పఞ్ఞా, ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్దనకాలో వియ సఙ్ఖేపతో చతున్నం మహాభూతానం మనసికారో, ఫాలనం వియ ద్వేచత్తాలీసాయ కోట్ఠాసేసు విత్థారమనసికారో, సకలికం సకలికం కరణకాలో వియ ఉపాదారూపస్స చేవ రూపక్ఖన్ధారమ్మణస్స విఞ్ఞాణస్స చాతి ఇమేసం వసేన నామరూపపరిగ్గహో, మూలానం ఉపచ్ఛేదనం వియ తస్సేవ నామరూపస్స పచ్చయపరియేసనం, వాతాతపే
౬. దుతియమహారుక్ఖసుత్తవణ్ణనా
౫౬. ఛట్ఠేపి
౭. తరుణరుక్ఖసుత్తవణ్ణనా
౫౭-౫౯. సత్తమే తరుణోతి అజాతఫలో. పలిమజ్జేయ్యాతి సోధేయ్య. పంసుం దదేయ్యాతి థద్ధఫరుసపంసుం హరిత్వా ముదుగోమయచుణ్ణమిస్సం మధురపంసుం పక్ఖిపేయ్య. వుద్ధిన్తి వుద్ధిం ఆపజ్జిత్వా పుప్ఫూపగో పుప్ఫం, ఫలూపగో ఫలం గణ్హేయ్య. ఇదం పనేత్థ ఓపమ్మసంసన్దనం – తరుణరుక్ఖో వియ హి తేభూమకవట్టం, రుక్ఖజగ్గకో పురిసో వియ వట్టనిస్సితో పుథుజ్జనో, మూలఫలసన్తానాదీని వియ తీహి ద్వారేహి కుసలాకుసలకమ్మాయూహనం, రుక్ఖస్స వుడ్ఢిఆపజ్జనం వియ పుథుజ్జనస్స తీహి ద్వారేహి కమ్మం ఆయూహతో అపరాపరం వట్టప్పవత్తి. వివట్టం వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. అట్ఠమనవమాని ఉత్తానత్థానేవ. సత్తమాదీని.
౧౦. నిదానసుత్తవణ్ణనా
౬౦. దసమే కురూసు విహరతీతి కురూతి ఏవం బహువచనవసేన లద్ధవోహారే జనపదే విహరతి. కమ్మాసధమ్మం నామ కురూనం నిగమోతి ఏవంనామకో కురూనం నిగమో, తం గోచరగామం కత్వాతి అత్థో. ఆయస్మాతి పియవచనమేతం గరువచనమేతం. ఆనన్దోతి ఏకమన్తం నిసీదీతి ఛ నిసజ్జదోసే వివజ్జేన్తో దక్ఖిణజాణుమణ్డలస్స అభిముఖట్ఠానే ఛబ్బణ్ణానం బుద్ధరస్మీనం అన్తో పవిసిత్వా పసన్నలాఖారసం విగాహన్తో వియ సువణ్ణపటం పారుపన్తో
కాయ పన వేలాయ కేన కారణేన అయమాయస్మా భగవన్తం ఉపసఙ్కమన్తోతి? సాయన్హవేలాయ పచ్చయాకారపఞ్హం పుచ్ఛనకారణేన. తం దివసం కిర అయమాయస్మా కులసఙ్గహత్థాయ ఘరద్వారే ఘరద్వారే సహస్సభణ్డికం నిక్ఖిపన్తో వియ కమ్మాసధమ్మం పిణ్డాయ చరిత్వా పిణ్డపాతపటిక్కన్తో సత్థు వత్తం దస్సేత్వా సత్థరి గన్ధకుటిం పవిట్ఠే సత్థారం వన్దిత్వా అత్తనో దివాట్ఠానం గన్త్వా అన్తేవాసికేసు వత్తం దస్సేత్వా పటిక్కన్తేసు దివాట్ఠానం పటిసమ్మజ్జిత్వా చమ్మక్ఖణ్డం పఞ్ఞపేత్వా ఉదకతుమ్బతో ఉదకేన హత్థపాదే
యావ గమ్భీరోతి ఏత్థ యావసద్దో పమాణాతిక్కమే. అతిక్కమ్మ పమాణం గమ్భీరో, అతిగమ్భీరోతి అత్థో. గమ్భీరావభాసోతి
భగవా మా హేవన్తిఆదిమాహ.
తత్థ మా హేవన్తి హ-కారో నిపాతమత్తం, ఏవం మా భణీతి అత్థో. ‘‘మా హేవ’’న్తి చ ఇదం వచనం భగవా ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఉస్సాదేన్తోపి భణతి అపసాదేన్తోపి. తత్థ ఉస్సాదేన్తోపీతి, ఆనన్ద, త్వం మహాపఞ్ఞో విసదఞాణో, తేన తే గమ్భీరోపి పటిచ్చసముప్పాదో ఉత్తానకో వియ ఖాయతి, అఞ్ఞేసం పనేస ఉత్తానకోతి న సల్లక్ఖేతబ్బో, గమ్భీరోయేవ చ సో గమ్భీరావభాసో చ.
తత్థ చతస్సో ఉపమా వదన్తి – ఛ మాసే సుభోజనరసపుట్ఠస్స కిర కతయోగస్స మహామల్లస్స సమజ్జసమయే కతమల్లపాసాణపరిచయస్స యుద్ధభూమిం గచ్ఛన్తస్స అన్తరా మల్లపాసాణం దస్సేసుం. సో ‘‘కిం ఏత’’న్తి ఆహ. మల్లపాసాణోతి. ఆహరథ నన్తి. ‘‘ఉక్ఖిపితుం న
మహాసముద్దే చ తిమి నామ మహామచ్ఛో ద్వియోజనసతికో, తిమిఙ్గలో తియోజనసతికో, తిమిరపిఙ్గలో పఞ్చయోజనసతికో, ఆనన్దో తిమినన్దో అజ్ఝారోహో మహాతిమీతి ఇమే చత్తారో యోజనసహస్సికా. తత్థ తిమిరపిఙ్గలేనేవ దీపేన్తి. తస్స కిర దక్ఖిణకణ్ణం చాలేన్తస్స పఞ్చయోజనసతే
రాహు అసురిన్దో పన పాదన్తతో యావ కేసన్తా యోజనానం చత్తారి సహస్సాని అట్ఠ చ సతాని హోన్తి. తస్స ద్విన్నం బాహానం అన్తరే ద్వాదసయోజనసతికం, బహలత్తేన ఛయోజనసతికం, హత్థపాదతలాని తియోజనసతికాని, తథా ముఖం, ఏకఙ్గులిపబ్బం పఞ్ఞాసయోజనం, తథా భముకన్తరం, నలాటం తియోజనసతికం, సీసం నవయోజనసతికం. తస్స మహాసముద్దం ఓతిణ్ణస్స గమ్భీరం ఉదకం జాణుప్పమాణం హోతి. సో ఏవం వదేయ్య – ‘‘అయం మహాసముద్దో గమ్భీరోతి వదన్తి. కుతస్స గమ్భీరతా? మయం జాణుప్పటిచ్ఛాదనమత్తమ్పి ఉదకం న లభామా’’తి. తత్థ కాయూపపన్నస్స రాహునో మహాసముద్దో ఉత్తానోతి అఞ్ఞేసఞ్చ ఉత్తానోతి న వత్తబ్బో. ఏవమేవ ఞాణూపపన్నస్స థేరస్స పటిచ్చసముప్పాదో ఉత్తానోతి మా హేవం, ఆనన్ద, మా హేవం, ఆనన్దాతి ఆహ.
థేరస్స హి చతూహి కారణేహి గమ్భీరో పటిచ్చసముప్పాదో ఉత్తానోతి ఉపట్ఠాసి. కతమేహి చతూహి? పుబ్బూపనిస్సయసమ్పత్తియా తిత్థవాసేన సోతాపన్నతాయ బహుస్సుతభావేనాతి.
ఇతో
సత్థా పన ఉబ్బేధతో అట్ఠపఞ్ఞాసహత్థో అహోసి, తస్స ఉభిన్నం బాహానమన్తరం అట్ఠారసహత్థం, నలాటం పఞ్చహత్థం, హత్థపాదా ఏకాదసహత్థా. తస్స ఏకాదసహత్థేన పాదేన ద్వాదసహత్థాయ కణ్ణికాయ అక్కన్తమత్తాయ నవఘటప్పమాణా రేణు ఉట్ఠాయ అట్ఠపఞ్ఞాసహత్థం పదేసం ఉగ్గన్త్వా ఓకిణ్ణమనోసిలాచుణ్ణం వియ పచ్చోకిణ్ణం. తదుపాదాయ భగవా ‘‘పదుముత్తరో’’త్వేవ పఞ్ఞాయిత్థ. తస్స దేవిలో చ సుజాతో చ ద్వే అగ్గసావకా అహేసుం, అమితా చ అసమా చ ద్వే అగ్గసావికా, సుమనో నామ ఉపట్ఠాకో. పదుముత్తరో భగవా పితుసఙ్గహం కురుమానో భిక్ఖుసతసహస్సపరివారో హంసవతియా రాజధానియా వసతి.
కనిట్ఠభాతా పనస్స సుమనకుమారో నామ. తస్స రాజా హంసవతితో వీసయోజనసతే భోగం అదాసి. సో కదాచి ఆగన్త్వా పితరఞ్చ సత్థారఞ్చ పస్సతి. అథేకదివసం పచ్చన్తో కుపితో. సుమనో రఞ్ఞో సాసనం పేసేసి. రాజా ‘‘త్వం మయా, తాత, కస్మా ఠపితో’’తి పటిపేసేసి. సో చోరే వూపసమేత్వా ‘‘ఉపసన్తో, దేవ, జనపదో’’తి రఞ్ఞో పేసేసి. రాజా తుట్ఠో ‘‘సీఘం మమ పుత్తో ఆగచ్ఛతూ’’తి ఆహ. తస్స
తేన చ సమయేన భత్తకిచ్చం నిట్ఠాపేత్వా భగవా గన్ధకుటిం పవిట్ఠో హోతి. సో మణ్డలమాళే సన్నిసిన్నానం భిక్ఖూనం సన్తికం అగమాసి. తే నం ఆహంసు – ‘‘రాజపుత్త కస్మా ఆగతోసీ’’తి? భగవన్తం దస్సనాయ, దస్సేథ మే భగవన్తన్తి. ‘‘న మయం, రాజపుత్త, ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సత్థారం దట్ఠుం లభామా’’తి. కో పన, భన్తే, లభతీతి? సుమనత్థేరో నామ రాజపుత్తాతి. సో ‘‘కుహిం భన్తే థేరో’’తి? థేరస్స నిసిన్నట్ఠానం పుచ్ఛిత్వా గన్త్వా వన్దిత్వా – ‘‘ఇచ్ఛామహం, భన్తే, భగవన్తం పస్సితుం, దస్సేథ మే భగవన్త’’న్తి ఆహ. థేరో ‘‘ఏహి, రాజపుత్తా’’తి తం గహేత్వా గన్ధకుటిపరివేణే ఠపేత్వా గన్ధకుటిం ఆరుహి. అథ నం భగవా ‘‘సుమన, కస్మా ఆగతోసీ’’తి ఆహ. రాజపుత్తో, భన్తే, భగవన్తం దస్సనాయ ఆగతోతి. తేన హి భిక్ఖు ఆసనం పఞ్ఞపేహీతి. థేరో ఆసనం పఞ్ఞపేసి. నిసీది భగవా పఞ్ఞత్తే ఆసనే. రాజపుత్తో భగవన్తం వన్దిత్వా పటిసన్థారం అకాసి, ‘‘కదా ఆగతోసి రాజపుత్తా’’తి? భన్తే, తుమ్హేసు గన్ధకుటిం పవిట్ఠేసు, భిక్ఖూ పన ‘‘న మయం ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే భగవన్తం దట్ఠుం లభామా’’తి మం థేరస్స సన్తికం పాహేసుం, థేరో పన ఏకవచనేనేవ దస్సేసి, థేరో, భన్తే, తుమ్హాకం
రాజా భగవన్తం భోజేత్వా ‘‘భగవా సుమనస్స కిచ్చం నిట్ఠితం, తుమ్హాకం ఆగమనం పచ్చాసీసతీ’’తి. భగవా సతసహస్సభిక్ఖుపరివారో యోజనే యోజనే విహారేసు వసమానో అగమాసి. కుమారో ‘‘సత్థా ఆగచ్ఛతీ’’తి సుత్వా యోజనం పచ్చుగ్గన్త్వా గన్ధమాలాదీహి పూజయమానో విహారం పవేసేత్వా –
‘‘సతసహస్సేన మే కీతం, సతసహస్సేన మాపితం;
సోభనం నామ ఉయ్యానం పటిగ్గణ్హ, మహామునీ’’తి. –
విహారం నియ్యాతేసి. సో వస్సూపనాయికదివసే దానం దత్వా అత్తనో పుత్తదారే చ అమచ్చే చ పక్కోసాపేత్వా ఆహ –‘‘సత్థా అమ్హాకం సన్తికం దూరతో ఆగతో, బుద్ధా చ నామ ధమ్మగరునోవ, నామిసగరుకా. తస్మా అహం ఇమం తేమాసం ద్వే సాటకే
సో సుమనత్థేరస్స వసనట్ఠానసభాగేయేవ ఠానే వసన్తో యం థేరో భగవతో వత్తం కరోతి, తం సబ్బం దిస్వా, ‘‘ఇమస్మిం ఠానే ఏకన్తవల్లభో ఏస థేరో, ఏతస్సేవ ఠానన్తరం పత్థేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా, ఉపకట్ఠాయ పవారణాయ గామం పవిసిత్వా సత్తాహం మహాదానం దత్వా సత్తమే దివసే భిక్ఖూసతసహస్సస్స పాదమూలే తిచీవరం ఠపేత్వా భగవన్తం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, యదేతం మయా మగ్గే యోజనన్తరికవిహారకారాపనతో పట్ఠాయ పుఞ్ఞం కతం, తం నేవ సక్కసమ్పత్తిం, న మారబ్రహ్మసమ్పత్తిం పత్థయన్తేన, బుద్ధస్స పన ఉపట్ఠాకభావం పత్థేన్తేన కతం. తస్మా అహమ్పి భగవా అనాగతే సుమనత్థేరో వియ ఏకస్స బుద్ధస్స ఉపట్ఠాకో హోమీ’’తి పఞ్చపతిట్ఠితేన పతిత్వా వన్దిత్వా నిపన్నో. భగవా ‘‘మహన్తం కులపుత్తస్స చిత్తం, ఇజ్ఝిస్సతి ను ఖో, నో’’తి ఓలోకేన్తో
‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, సబ్బమేవ సమిజ్ఝతు;
సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, చన్దో పన్నరసో యథా’’తి. –
ఆహ. కుమారో సుత్వా ‘‘బుద్ధా నామ అద్వేజ్ఝకథా హోన్తీ’’తి దుతియదివసేయేవ తస్స భగవతో పత్తచీవరం గహేత్వా పిట్ఠితో పిట్ఠితో గచ్ఛన్తో వియ అహోసి. సో తస్మిం బుద్ధుప్పాదే వస్ససతసహస్సం దానం దత్వా సగ్గే నిబ్బత్తిత్వా కస్సపబుద్ధకాలేపి పిణ్డాయ చరతో థేరస్స పత్తగ్గహణత్థం ఉత్తరిసాటకం దత్వా పూజం అకాసి. పున సగ్గే నిబ్బత్తిత్వా తతో చుతో బారాణసిరాజా హుత్వా అట్ఠన్నం పచ్చేకబుద్ధానం పణ్ణసాలాయో కారేత్వా మణిఆధారకే ఉపట్ఠపేత్వా చతూహి పచ్చయేహి దసవస్ససహస్సాని ఉపట్ఠానం అకాసి. ఏతాని పాకటట్ఠానాని.
కప్పసతసహస్సం పన దానం దదమానోవ అమ్హాకం బోధిసత్తేన సద్ధిం తుసితపురే నిబ్బత్తిత్వా
తిత్థవాసోతి పన గరూనం సన్తికే ఉగ్గహణసవనపరిపుచ్ఛనధారణాని వుచ్చన్తి. సో థేరస్స అతివియ పరిసుద్ధో. తేనాపిస్సాయం గమ్భీరోపి ఉత్తానకో వియ ఉపట్ఠాసి. సోతాపన్నానఞ్చ నామ పచ్చయాకారో ఉత్తానకో హుత్వా ఉపట్ఠాతి, అయఞ్చ ఆయస్మా సోతాపన్నో. బహుస్సుతానం చతుహత్థే ఓవరకే పదీపే జలమానే మఞ్చపీఠం వియ నామరూపపరిచ్ఛేదో పాకటో హోతి, అయఞ్చ ఆయస్మా బహుస్సుతానం అగ్గో. ఇతి బాహుసచ్చభావేనపిస్స గమ్భీరోపి పచ్చయాకారో ఉత్తానకో వియ ఉపట్ఠాసి. పటిచ్చసముప్పాదో చతూహి గమ్భీరతాహి గమ్భీరో. సా పనస్స గమ్భీరతా విసుద్ధిమగ్గే విత్థారితావ. సా సబ్బాపి థేరస్స ఉత్తానకా వియ ఉపట్ఠాసి. తేన మా హేవన్తిఆదిమాహ. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – ఆనన్ద, త్వం మహాపఞ్ఞో విసదఞాణో, తేన తే గమ్భీరోపి పటిచ్చసముప్పాదో ఉత్తానకో వియ ఖాయతి. తస్మా ‘‘మయ్హమేవ ను ఖో ఏస ఉత్తానకో వియ హుత్వా ఉపట్ఠాతి, ఉదాహు అఞ్ఞేసమ్పీ’’తి మా ఏవం అవచ.
యం పన వుత్తం ‘‘అపసాదేన్తో’’తి, తత్థాయమధిప్పాయో – ఆనన్ద, ‘‘అథ చ పన మే ఉత్తానకుత్తానకో వియ ఖాయతీ’’తి మా హేవం అవచ. యది హి తే ఏస ఉత్తానకుత్తానకో వియ ఖాయతి, కస్మా త్వం అత్తనో ధమ్మతాయ సోతాపన్నో నాహోసి, మయా దిన్ననయే ఠత్వా సోతాపత్తిమగ్గం పటివిజ్ఝి? ఆనన్ద
ఏతస్స ధమ్మస్సాతి ఏతస్స పచ్చయధమ్మస్స. అననుబోధాతి ఞాతపరిఞ్ఞావసేన అననుబుజ్ఝనా. అప్పటివేధాతి తీరణప్పహానపరిఞ్ఞావసేన అప్పటివిజ్ఝనా. తన్తాకులకజాతాతి తన్తం వియ ఆకులజాతా. యథా నామ దున్నిక్ఖిత్తం మూసికచ్ఛిన్నం పేసకారానం తన్తం తహిం తహిం ఆకులం హోతి, ‘‘ఇదం అగ్గం, ఇదం మూల’’న్తి అగ్గేన వా అగ్గం, మూలేన వా మూలం సమానేతుం దుక్కరం హోతి. ఏవమేవ సత్తా ఇమస్మిం పచ్చయాకారే ఖలితా ఆకులా బ్యాకులా హోన్తి
కులాగణ్ఠికజాతాతి కులాగణ్ఠికం వుచ్చతి పేసకారకఞ్జియసుత్తం. కులా నామ సకుణికా, తస్సా కులావకోతిపి ఏకే. యథా హి తదుభయమ్పి ఆకులం అగ్గేన వా అగ్గం, మూలేన వా మూలం సమానేతుం దుక్కరన్తి పురిమనయేనేవ యోజేతబ్బం.
ముఞ్జపబ్బజభూతాతి ముఞ్జతిణం వియ పబ్బజతిణం వియ చ భూతా తాదిసా జాతా. యథా హి తాని తిణాని కోట్టేత్వా కతరజ్జు జిణ్ణకాలే కత్థచి పతితం గహేత్వా తేసం తిణానం ‘‘ఇదం అగ్గం, ఇదం మూల’’న్తి అగ్గేన వా అగ్గం, మూలేన వా మూలం సమానేతుం దుక్కరం, తమ్పి పచ్చత్తపురిసకారే ఠత్వా సక్కా భవేయ్య ఉజుం కాతుం, ఠపేత్వా పన ద్వే బోధిసత్తే
తత్థ అపాయోతి నిరయతిరచ్ఛానయోనిపేత్తివిసయఅసురకాయా. సబ్బేపి హి తే వడ్ఢిసఙ్ఖాతస్స అయస్స అభావతో ‘‘అపాయో’’తి వుచ్చతి, తథా దుక్ఖస్స గతిభావతో దుగ్గతి, సుఖసముస్సయతో వినిపతితత్తా వినిపాతో. ఇతరో పన –
‘‘ఖన్ధానఞ్చ పటిపాటి, ధాతుఆయతనాన చ;
అబ్భోచ్ఛిన్నం వత్తమానా, సంసారోతి పవుచ్చతి’’.
తం సబ్బమ్పి నాతివత్తతి నాతిక్కమతి, అథ ఖో చుతితో పటిసన్ధిం, పటిసన్ధితో చుతిన్తి ఏవం పునప్పునం చుతిపటిసన్ధియో గణ్హమానా తీసు భవేసు చతూసు
దుక్ఖవగ్గో ఛట్ఠో.
౭. మహావగ్గో
౧. అస్సుతవాసుత్తవణ్ణనా
౬౧. మహావగ్గస్స పఠమే అస్సుతవాతి ఖన్ధధాతుఆయతనపచ్చయాకారసతిపట్ఠానాదీసు ఉగ్గహపరిపుచ్ఛావినిచ్ఛయరహితో. పుథుజ్జనోతి పుథూనం నానప్పకారానం కిలేసాదీనం జననాదికారణేహి పుథుజ్జనో. వుత్తఞ్హేతం – ‘‘పుథు కిలేసే జనేన్తీతి పుథుజ్జనా’’తి సబ్బం విత్థారేతబ్బం. అపిచ పుథూనం గణనపథమతీతానం అరియధమ్మపరమ్ముఖానం నీచధమ్మసమాచారానం జనానం అన్తోగధత్తాపి పుథుజ్జనో, పుథు వా అయం విసుంయేవ సఙ్ఖం గతో, విసంసట్ఠో సీలసుతాదిగుణయుత్తేహి అరియేహి జనోతి పుథుజ్జనో. ఏవమేతేహి
‘‘దువే
అన్ధో పుథుజ్జనో ఏకో, కల్యాణేకో పుథుజ్జనో’’తి. (మహాని॰ ౯౪); –
ద్వే పుథుజ్జనా వుత్తా, తేసు అన్ధపుథుజ్జనో గహితో. ఇమస్మిన్తి పచ్చుప్పన్నపచ్చక్ఖకాయం దస్సేతి. చాతుమహాభూతికస్మిన్తి చతుమహాభూతకాయే చతుమహాభూతేహి నిబ్బత్తే చతుమహాభూతమయేతి అత్థో. నిబ్బిన్దేయ్యాతి ఉక్కణ్ఠేయ్య. విరజ్జేయ్యాతి న రజ్జేయ్య. విముచ్చేయ్యాతి ముచ్చితుకామో భవేయ్య. ఆచయోతి వుడ్ఢి. అపచయోతి పరిహాని. ఆదానన్తి నిబ్బత్తి. నిక్ఖేపనన్తి భేదో.
తస్మాతి యస్మా ఇమే చత్తారో వుడ్ఢిహానినిబ్బత్తిభేదా పఞ్ఞాయన్తి, తస్మా తంకారణాతి అత్థో. ఇతి భగవా చాతుమహాభూతికే కాయే రూపం
చిత్తన్తిఆది సబ్బం మనాయతనస్సేవ నామం. తఞ్హి చిత్తవత్థుతాయ చిత్తగోచరతాయ సమ్పయుత్తధమ్మచిత్తతాయ చ చిత్తం, మననట్ఠేన మనో, విజాననట్ఠేన విఞ్ఞాణన్తి వుచ్చతి. నాలన్తి న సమత్థో. అజ్ఝోసితన్తి తణ్హాయ గిలిత్వా పరినిట్ఠపేత్వా గహితం. మమాయితన్తి తణ్హామమత్తేన మమ ఇదన్తి గహితం. పరామట్ఠన్తి దిట్ఠియా పరామసిత్వా గహితం. ఏతం మమాతి తణ్హాగాహో, తేన అట్ఠసతతణ్హావిచరితం గహితం హోతి. ఏసోహమస్మీతి మానగాహో, తేన నవ మానా గహితా హోన్తి. ఏసో మే అత్తాతి దిట్ఠిగాహో, తేన ద్వాసట్ఠి దిట్ఠియో గహితా హోన్తి. తస్మాతి యస్మా ఏవం దీఘరత్తం గహితం, తస్మా నిబ్బిన్దితుం న సమత్థో.
వరం, భిక్ఖవేతి ఇదం కస్మా ఆహ? పఠమఞ్హి తేన రూపం పరిగ్గహేతుం అయుత్తరూపం కతం, అరూపం యుత్తరూపం, అథ ‘‘తేసం భిక్ఖూనం రూపతో గాహో నిక్ఖమిత్వా అరూపం గతో’’తి ఞత్వా తం నిక్కడ్ఢితుం ఇమం దేసనం ఆరభి. తత్థ అత్తతో ఉపగచ్ఛేయ్యాతి అత్తాతి గణ్హేయ్య. భియ్యోపీతి వస్ససతతో ఉద్ధమ్పి. కస్మా పన భగవా ఏవమాహ? కిం అతిరేకవస్ససతం తిట్ఠమానం రూపం నామ అత్థి? నను పఠమవయే పవత్తం రూపం మజ్ఝిమవయం న పాపుణాతి, మజ్ఝిమవయే పవత్తం పచ్ఛిమవయం, పురేభత్తే పవత్తం పచ్ఛాభత్తం, పచ్ఛాభత్తే పవత్తం పఠమయామం, పఠమయామే
రత్తియా చ దివసస్స చాతి రత్తిమ్హి చ దివసే చ. భుమ్మత్థే హేతం సామివచనం. అఞ్ఞదేవ ఉప్పజ్జతి, అఞ్ఞం నిరుజ్ఝతీతి యం రత్తిం ఉప్పజ్జతి చ నిరుజ్ఝతి చ, తతో అఞ్ఞదేవ దివా ఉప్పజ్జతి చ నిరుజ్ఝతి చాతి అత్థో. అఞ్ఞం ఉప్పజ్జతి, అనుప్పన్నమేవ అఞ్ఞం నిరుజ్ఝతీతి ఏవం పన అత్థో న గహేతబ్బో. ‘‘రత్తియా చ దివసస్స చా’’తి ఇదం పురిమపవేణితో పరిత్తకం పవేణిం గహేత్వా పవేణివసేనేవ వుత్తం, ఏకరత్తిం పన ఏకదివసం వా ఏకమేవ చిత్తం ఠాతుం సమత్థం నామ నత్థి. ఏకస్మిఞ్హి అచ్ఛరాక్ఖణే అనేకాని చిత్తకోటిసతసహస్సాని ఉప్పజ్జన్తి. వుత్తమ్పి చేతం మిలిన్దపఞ్హే –
‘‘వాహసతం ఖో, మహారాజ
పవనేతి మహావనే. తం ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞం గణ్హాతి, తం ముఞ్చిత్వా అఞ్ఞం గణ్హాతీతి ఇమినా న సో గణ్హితబ్బసాఖం అలభిత్వా భూమిం ఓతరతి. అథ ఖో తస్మిం మహావనే విచరన్తో తం తం సాఖం గణ్హన్తోయేవ చరతీతి అయమత్థో దస్సితో.
ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – అరఞ్ఞమహావనం వియ హి ఆరమ్మణవనం వేదితబ్బం. తస్మిం వనే విచరణమక్కటో వియ ఆరమ్మణవనే ఉప్పజ్జనకచిత్తం. సాఖాగహణం వియ
ఇదాని తం ఉభయతో నిక్కడ్ఢితుకామో తత్ర, భిక్ఖవే, సుతవా అరియసావకోతి దేసనం ఆరభి. అయం పనత్థో ఆసీవిసదట్ఠూపమాయ దీపేతబ్బో – ఏకో కిర పురిసో ఆసీవిసేన దట్ఠో, అథస్స విసం హరిస్సామీతి ఛేకో భిసక్కో ఆగన్త్వా వమనం కారేత్వా హేట్ఠా గరుళో, ఉపరి నాగోతి మన్తం పరివత్తేత్వా విసం ఉపరి ఆరోపేసి. సో యావ అక్ఖిప్పదేసా ఆరుళ్హభావం ఞత్వా ‘‘ఇతో పరం అభిరుహితుం న దస్సామి, దట్ఠట్ఠానేయేవ ఠపేస్సామీ’’తి
తత్థ ఆసీవిసేన దట్ఠస్స కాయే విసపతిట్ఠానం వియ ఇమేసం భిక్ఖూనం రూపే అధిమత్తగాహకాలో, ఛేకో భిసక్కో వియ తథాగతో, మన్తం పరివత్తేత్వా ఉపరి విసస్స ఆరోపితకాలో వియ తథాగతేన తేసం భిక్ఖూనం రూపతో గాహం నీహరిత్వా అరూపే పతిట్ఠాపితకాలో, యావ అక్ఖిప్పదేసా ఆరుళ్హవిసస్స ఉపరి అభిరుహితుం అదత్వా పున మన్తబలేన ఓతారేత్వా దట్ఠట్ఠానేయేవ ఠపనం వియ సత్థారా తేసం భిక్ఖూనం అరూపతో గాహం నీహరిత్వా రూపే పతిట్ఠాపితకాలో. దట్ఠట్ఠానే ఠితస్స విసస్స అగదలేపేన నిమ్మథనం వియ ఉభయతో గాహం నీహరణత్థాయ ఇమిస్సా దేసనాయ ఆరద్ధకాలో వేదితబ్బో. తత్థ నిబ్బిన్దం విరజ్జతీతి ఇమినా మగ్గో కథితో, విరాగా విముచ్చతీతి ఫలం, విముత్తస్మిన్తిఆదినా పచ్చవేక్ఖణా. పఠమం.
౨. దుతియఅస్సుతవాసుత్తవణ్ణనా
౬౨. దుతియే సుఖవేదనియన్తి సుఖవేదనాయ పచ్చయం. ఫస్సన్తి చక్ఖుసమ్ఫస్సాదిం. నను చ చక్ఖుసమ్ఫస్సో సుఖవేదనాయ పచ్చయో న హోతీతి? సహజాతపచ్చయేన న హోతి, ఉపనిస్సయపచ్చయేన పన జవనవేదనాయ హోతి తజ్జన్తి తజ్జాతికం తస్సారుప్పం, తస్స ఫస్సస్స అనురూపన్తి అత్థో. దుక్ఖవేదనియన్తిఆది వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బం. సఙ్ఘట్టనసమోధానాతి సఙ్ఘట్టనేన చేవ సమోధానేన చ, సఙ్ఘట్టనసమ్పిణ్డనేనాతి అత్థో. ఉస్మాతి ఉణ్హాకారో. తేజో అభినిబ్బత్తతీతి అగ్గిచుణ్ణో నిక్ఖమతీతి న గహేతబ్బం, ఉస్మాకారస్సేవ పన ఏతం వేవచనం. తత్థ ద్విన్నం కట్ఠానన్తి ద్విన్నం అరణీనం. తత్థ అధోఅరణీ వియ వత్థు, ఉత్తరారణీ వియ ఆరమ్మణం, సఙ్ఘట్టనం వియ ఫస్సో, ఉస్మాధాతు వియ వేదనా. దుతియం.
౩. పుత్తమంసూపమసుత్తవణ్ణనా
౬౩. తతియే చత్తారోమే, భిక్ఖవే, ఆహారాతిఆది వుత్తనయమేవ. యస్మా పనస్స అట్ఠుప్పత్తికో నిక్ఖేపో, తస్మా తం దస్సేత్వావేత్థ అనుపుబ్బపదవణ్ణనం కరిస్సామి. కతరాయ పన ఇదం అట్ఠుప్పత్తియా నిక్ఖిత్తన్తి? లాభసక్కారేన. భగవతో కిర మహాలాభసక్కారో ఉప్పజ్జి, యథా తం చత్తారో అసఙ్ఖ్యేయ్యే పూరితదానపారమీసఞ్చయస్స. సబ్బదిసాసు హిస్స యమకమహామేఘో వుట్ఠహిత్వా మహోఘం వియ సబ్బపారమియో ‘‘ఏకస్మిం అత్తభావే విపాకం దస్సామా’’తి సమ్పిణ్డితా వియ లాభసక్కారమహోఘం నిబ్బత్తయింసు. తతో తతో అన్నపానయానవత్థమాలాగన్ధవిలేపనాదిహత్థా ఖత్తియబ్రాహ్మణాదయో ఆగన్త్వా, ‘‘కహం బుద్ధో, కహం భగవా, కహం దేవదేవో నరాసభో పురిససీహో’’తి? భగవన్తం పరియేసన్తి. సకటసతేహిపి పచ్చయే ఆహరిత్వా ఓకాసం అలభమానా సమన్తా గావుతప్పమాణమ్పి సకటధురేన సకటధురం ఆహచ్చ తిట్ఠన్తి చేవ అనుప్పవత్తన్తి చ అన్ధకవిన్దబ్రాహ్మణాదయో వియ. సబ్బం ఖన్ధకే తేసు తేసు సుత్తేసు చ ఆగతనయేన వేదితబ్బం.
యథా భగవతో, ఏవం భిక్ఖుసఙ్ఘస్సాపి. వుత్తఞ్చేతం –
‘‘తేన
తథా
స్వాయం భగవతో చ సఙ్ఘస్స చ ఉప్పన్నో లాభసక్కారో ఏకతో హుత్వా ద్విన్నం మహానదీనం ఉదకం వియ అప్పమేయ్యో అహోసి. అథ సత్థా రహోగతో చిన్తేసి – ‘‘మహాలాభసక్కారో అతీతబుద్ధానమ్పి ఏవరూపో అహోసి, అనాగతానమ్పి ఏవరూపో భవిస్సతి
సో అద్దస ఏకచ్చే అధునా పబ్బజితే కులపుత్తే అపచ్చవేక్ఖిత్వా ఆహారం పరిభుఞ్జమానే. దిస్వానస్స ఏతదహోసి – ‘‘మయా కప్పసతసహస్సాధికాని చత్తారి అసఙ్ఖ్యేయ్యాని పారమియో పూరేన్తేన న చీవరాదిహేతు పూరితా, ఉత్తమఫలస్స పన అరహత్తస్సత్థాయ పూరితా. ఇమేపి భిక్ఖూ మమ సన్తికే పబ్బజన్తా న చీవరాదిహేతు పబ్బజితా, అరహత్తస్సేవ పన అత్థాయ పబ్బజితా. తే ఇదాని అసారమేవ సారం అనత్థమేవ చ అత్థం కరోన్తీ’’తి ఏవమస్స ధమ్మసంవేగో ఉదపాది. తతో చిన్తేసి – ‘‘సచే పఞ్చమం పారాజికం పఞ్ఞపేతుం సక్కా అభవిస్స, అపచ్చవేక్ఖితాహారపరిభోగో పఞ్చమం పారాజికం కత్వా పఞ్ఞపేతబ్బో భవేయ్య. న పన సక్కా ఏవం కాతుం, ధువపటిసేవనట్ఠానఞ్హేతం సత్తానం. యథా పన కథితే పఞ్చమం పారాజికం వియ నం పస్సిస్సన్తి. ఏవం ధమ్మాదాసం సంవరం మరియాదం ఠపేస్సామి, యం ఆవజ్జిత్వా ఆవజ్జిత్వా అనాగతే భిక్ఖూ చత్తారో పచ్చయే పచ్చవేక్ఖిత్వా పరిభుఞ్జిస్సన్తీ’’తి. ఇమాయ అట్ఠుప్పత్తియా ఇమం పుత్తమంసూపమసుత్తన్తం నిక్ఖిపి. తత్థ చత్తారోమే, భిక్ఖవే, ఆహారాతిఆది హేట్ఠా వుత్తత్థమేవ.
చత్తారో కథఞ్చ, భిక్ఖవే, కబళీకారో ఆహారో దట్ఠబ్బోతిఆదిమాహ? తత్థ జాయమ్పతికాతి జాయా చేవ పతి చ. పరిత్తం సమ్బలన్తి పుటభత్తసత్తుమోదకాదీనం అఞ్ఞతరం అప్పమత్తకం పాథేయ్యం. కన్తారమగ్గన్తి కన్తారభూతం మగ్గం, కన్తారే వా మగ్గం. కన్తారన్తి చోరకన్తారం వాళకన్తారం అమనుస్సకన్తారం నిరుదకకన్తారం అప్పభక్ఖకన్తారన్తి పఞ్చవిధం. తేసు యత్థ చోరభయం అత్థి పటిపజ్జేయ్యున్తి ఛాతకభయేన చేవ రోగభయేన చ రాజభయేన చ ఉపద్దుతా పటిపజ్జేయ్యుం ‘‘ఏతం కన్తారం నిత్థరిత్వా ధమ్మికస్స రఞ్ఞో నిరుపద్దవే రట్ఠే సుఖం వసిస్సామా’’తి మఞ్ఞమానా.
ఏకపుత్తకోతి ఉక్ఖిపిత్వా గహితో అనుకమ్పితబ్బయుత్తో అథిరసరీరో ఏకపుత్తకో. వల్లూరఞ్చ సోణ్డికఞ్చాతి ఘనఘనట్ఠానతో గహేత్వా వల్లూరం, అట్ఠినిస్సితసిరానిస్సితట్ఠానాని గహేత్వా సూలమంసఞ్చాతి అత్థో. పటిపిసేయ్యున్తి పహరేయ్యుం. కహం ఏకపుత్తకాతి అయం తేసం పరిదేవనాకారో.
అయం పనేత్థ భూతమత్థం కత్వా ఆదితో పట్ఠాయ సఙ్ఖేపతో అత్థవణ్ణనా – ద్వే కిర జాయమ్పతికా పుత్తం గహేత్వా పరిత్తేన పాథేయ్యేన యోజనసతికం కన్తారమగ్గం పటిపజ్జింసు. తేసం పఞ్ఞాసయోజనాని గన్త్వా పాథేయ్యం నిట్ఠాసి, తే ఖుప్పిపాసాతురా విరళచ్ఛాయాయం నిసీదింసు. తతో పురిసో భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే ఇతో సమన్తా పఞ్ఞాసయోజనాని గామో వా నిగమో వా నత్థి. తస్మా యం తం పురిసేన కాతబ్బం బహుమ్పి కసిగోరక్ఖాదికమ్మం, న దాని సక్కా తం మయా కాతుం, ఏహి మం మారేత్వా ఉపడ్ఢమంసం ఖాదిత్వా ఉపడ్ఢం పాథేయ్యం కత్వా పుత్తేన సద్ధిం కన్తారం నిత్థరాహీ’’తి. పున సాపి తం ఆహ – ‘‘సామి మయా దాని యం తం ఇత్థియా కాతబ్బం బహుమ్పి సుత్తకన్తనాదికమ్మం, తం కాతుం న సక్కా, ఏహి మం మారేత్వా ఉపడ్ఢమంసం ఖాదిత్వా ఉపడ్ఢం పాథేయ్యం కత్వా పుత్తేన సద్ధిం కన్తారం నిత్థరాహీ’’తి. పున సోపి తం ఆహ – ‘‘భద్దే మాతుగామమరణేన ద్విన్నం
తేసం సో పుత్తమంసాహారో నవహి కారణేహి పటికూలత్తా నేవ దవాయ హోతి, న మదాయ, న మణ్డనాయ, న విభూసనాయ, కేవలం కన్తారనిత్థరణత్థాయేవ హోతి. కతమేహి నవహి కారణేహి పటికూలోతి చే? సజాతిమంసతాయ ఞాతిమంసతాయ పుత్తమంసతాయ పియపుత్తమంసతాయ తరుణమంసతాయ ఆమకమంసతాయ అభోగమంసతాయ అలోణతాయ అధూపితతాయాతి. ఏవఞ్హి తే నవహి కారణేహి పటికూలం తం పుత్తమంసం ఖాదన్తా న సారత్తా గిద్ధమానసా హుత్వా ఖాదింసు, మజ్ఝత్తభావేయేవ పన నిచ్ఛన్దరాగపరిభోగే ఠితా ఖాదింసు. న అట్ఠిన్హారుచమ్మనిస్సితట్ఠానాని అపనేత్వా థూలథూలం వరమంసమేవ ఖాదింసు, హత్థసమ్పత్తం మంసమేవ పన ఖాదింసు. న యావదత్థం కణ్ఠప్పమాణం కత్వా ఖాదింసు, థోకం థోకం పన ఏకదివసం యాపనమత్తమేవ ఖాదింసు. న అఞ్ఞమఞ్ఞం మచ్ఛరాయన్తా ఖాదింసు, విగతమచ్ఛేరమలేన పన పరిసుద్ధేనేవ చేతసా ఖాదింసు. న అఞ్ఞం కిఞ్చి మిగమంసం వా మోరమంసాదీనం వా అఞ్ఞతరం ఖాదామాతి సమ్మూళ్హా ఖాదింసు, పియపుత్తమంసభావం పన జానన్తావ తం కిం మఞ్ఞథ, భిక్ఖవే, అపి ను తే దవాయ వా ఆహారం ఆహారేయ్యున్తిఆదిమాహ. తత్థ దవాయ వాతిఆదీని విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౧.౧౮) విత్థారితానేవ. కన్తారస్సాతి నిత్తిణ్ణావసేసస్స కన్తారస్స.
ఏవమేవ ఖోతి నవన్నం పాటికుల్యానం వసేన పియపుత్తమంససదిసో కత్వా దట్ఠబ్బోతి అత్థో. కతమేసం నవన్నం? గమనపాటికుల్యతాదీనం. గమనపాటికుల్యతం పచ్చవేక్ఖన్తోపి కబళీకారాహారం పరిగ్గణ్హాతి, పరియేసనపాటికుల్యతం పచ్చవేక్ఖన్తోపి, పరిభోగనిధానఆసయపరిపక్కాపరిపక్కసమ్మక్ఖణనిస్సన్దపాటికుల్యతం పచ్చవేక్ఖన్తోపి, తాని పనేతాని గమనపాటికుల్యతాదీని విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౧.౨౯౪) ఆహారపాటికుల్యతానిద్దేసే విత్థారితానేవ. ఇతి ఇమేసం నవన్నం పాటికుల్యానం వసేన పుత్తమంసూపమం కత్వా ఆహారో పరిభుఞ్జితబ్బో.
యథా తే జాయమ్పతికా పాటికుల్యం పియపుత్తమంసం ఖాదన్తా న సారత్తా గిద్ధమానసా హుత్వా ఖాదింసు, మజ్ఝత్తభావేయేవ నిచ్ఛన్దరాగపరిభోగే ఠితా ఖాదింసు, ఏవం నిచ్ఛన్దరాగపరిభోగం కత్వా పరిభుఞ్జితబ్బో. యథా చ తే న అట్ఠిన్హారుచమ్మనిస్సితం అపనేత్వా థూలథూలం వరమంసమేవ ఖాదింసు, హత్థసమ్పత్తమేవ
యథా చ తే న యావదత్థం కణ్ఠప్పమాణం ఖాదింసు, థోకం థోకం పన ఏకేకదివసం యాపనమత్తమేవ ఖాదింసు, ఏవమేవ ఆహరహత్థకాదిబ్రాహ్మణానం అఞ్ఞతరేన వియ యావదత్థం ఉదరావదేహకం అభుఞ్జన్తేన చతున్నం పఞ్చన్నం వా
‘‘చత్తారో
అలం ఫాసువిహారాయ, పహితత్తస్స భిక్ఖునో’’తి. (థేరగా॰ ౯౮౩);
యథా చ తే న అఞ్ఞమఞ్ఞం మచ్ఛరాయన్తా ఖాదింసు, విగతమలమచ్ఛేరేన పన పరిసుద్ధేనేవ చేతసా ఖాదింసు, ఏవమేవ పిణ్డపాతం లభిత్వా అమచ్ఛరాయిత్వా ‘‘ఇమం సబ్బం గణ్హన్తస్స సబ్బం దస్సామి, ఉపడ్ఢం గణ్హన్తస్స ఉపడ్ఢం, సచే గహితావసేసో భవిస్సతి, అత్తనా పరిభుఞ్జిస్సామీ’’తి సారణీయధమ్మే ఠితేనేవ పరిభుఞ్జితబ్బో. యథా చ తే న ‘‘అఞ్ఞం కిఞ్చి మయం మిగమంసం వా మోరమంసాదీనం వా అఞ్ఞతరం ఖాదామా’’తి సమ్మూళ్హా ఖాదింసు, పియపుత్తమంసభావం పన జానన్తావ ఖాదింసు, ఏవమేవ పిణ్డపాతం లభిత్వా ‘‘అహం ఖాదామి భుఞ్జామీ’’తి అత్తూపలద్ధిసమ్మోహం అనుప్పాదేత్వా ‘‘కబళీకారాహారో న జానాతి ‘చాతుమహాభూతికకాయం వడ్ఢేమీ’తి, కాయోపి న జానాతి ‘కబళీకారాహారో మం వడ్ఢేతీ’’’తి, ఏవం సమ్మోహం పహాయ పరిభుఞ్జితబ్బో. సతిసమ్పజఞ్ఞవసేనాపి చేస అసమ్మూళ్హేనేవ హుత్వా పరిభుఞ్జితబ్బో.
యథా చ తే న ‘‘అహో వత మయం పునపి ఏవరూపం పుత్తమంసం ఖాదేయ్యామా’’తి పత్థనం కత్వా ఖాదింసు, పత్థనం పన వీతివత్తావ హుత్వా ఖాదింసు, ఏవమేవ పణీతభోజనం
‘‘అతీతం నానుసోచామి, నప్పజప్పామినాగతం;
పచ్చుప్పన్నేన యాపేమి, తేన వణ్ణో పసీదతీ’’తి. (జా॰ ౨.౨౨.౯౦) –
ఇమం ఓవాదం అనుస్సరన్తేన ‘‘పచ్చుప్పన్నేనేవ యాపేస్సామీ’’తి పరిభుఞ్జితబ్బో.
యథా చ తే న ‘‘ఏత్తకం కన్తారే ఖాదిత్వా అవసిట్ఠం కన్తారం అతిక్కమ్మ లోణమ్బిలాదీహి యోజేత్వా ఖాదిస్సామా’’తి సన్నిధిం అకంసు, కన్తారపరియోసానే
‘‘అన్నానమథో
ఖాదనీయానం అథోపి వత్థానం;
లద్ధా న సన్నిధిం కయిరా,
న చ పరిత్తసే తాని అలభమానో’’తి. (సు॰ ని॰ ౯౩౦); –
ఇమం ఓవాదం అనుస్సరన్తేన చతూసు పచ్చయేసు యం యం లభతి, తతో తతో అత్తనో యాపనమత్తం గహేత్వా, సేసం సబ్రహ్మచారీనం విస్సజ్జేత్వా సన్నిధిం పరివజ్జన్తేన పరిభుఞ్జితబ్బో. యథా చ తే న ‘‘కోచి అఞ్ఞో అమ్హే వియ ఏవరూపం పుత్తమంసం ఖాదితుం న లభతీ’’తి మానం వా దప్పం వా అకంసు, నిహతమానా పన నిహతదప్పా హుత్వా ఖాదింసు, ఏవమేవ పణీతభోజనం లభిత్వా ‘‘అహమస్మి లాభీ చీవరపిణ్డపాతాదీన’’న్తి న మానో వా దప్పో వా కాతబ్బో. ‘‘నాయం పబ్బజ్జా చీవరాదిహేతు, అరహత్తహేతు పనాయం పబ్బజ్జా’’తి పచ్చవేక్ఖిత్వా నిహతమానదప్పేనేవ పరిభుఞ్జితబ్బో.
యథా చ తే ‘‘కిం ఇమినా అలోణేన అనమ్బిలేన అధూపితేన దుగ్గన్ధేనా’’తి
‘‘స పత్తపాణి విచరన్తో, అమూగో మూగసమ్మతో;
అప్పం దానం న హీళేయ్య, దాతారం నావజానియా’’తి. (సు॰ ని॰ ౭౧౮); –
ఇమం ఓవాదం అనుస్సరన్తేన పరిభుఞ్జితబ్బో. యథా చ తే న ‘‘తుయ్హం భాగో, మయ్హం భాగో, తవ పుత్తో మమ పుత్తో’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞం అతిమఞ్ఞింసు, సమగ్గా పన, సమ్మోదమానా హుత్వా ఖాదింసు, ఏవమేవం పిణ్డపాతం లభిత్వా యథా ఏకచ్చో ‘‘కో తుమ్హాదిసానం దస్సతి నిక్కారణా ఉమ్మారేసు పక్ఖలన్తానం ఆహిణ్డన్తానం విజాతమాతాపి వో దాతబ్బం న మఞ్ఞతి, మయం పన
‘‘సో
ఏవం కఞ్చి అనతిమఞ్ఞిత్వా సబ్బేహి సబ్రహ్మచారీహి సద్ధిం సమగ్గేన సమ్మోదమానేన హుత్వా పరిభుఞ్జితబ్బం.
పరిఞ్ఞాతేతి ఞాతపరిఞ్ఞా తీరణపరిఞ్ఞా పహానపరిఞ్ఞాతి ఇమాహి తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞాతే. కథం? ఇధ భిక్ఖు ‘‘కబళీకారాహారో నామ అయం సవత్థుకవసేన ఓజట్ఠమకరూపం హోతి, ఓజట్ఠమకరూపం కత్థ పటిహఞ్ఞతి? జివ్హాపసాదే, జివ్హాపసాదో కిన్నిస్సితో? చతుమహాభూతనిస్సితో. ఇతి ఓజట్ఠమకం జివ్హాపసాదో తస్స పచ్చయాని మహాభూతానీతి ఇమే ధమ్మా రూపక్ఖన్ధో నామ, తం పరిగ్గణ్హతో ఉప్పన్నా ఫస్సపఞ్చమకా ధమ్మా చత్తారో అరూపక్ఖన్ధా. ఇతి సబ్బేపిమే పఞ్చక్ఖన్ధా సఙ్ఖేపతో నామరూపమత్తం హోతీ’’తి పజానాతి. సో తే ధమ్మే సరసలక్ఖణతో వవత్థపేత్వా
పఞ్చకామగుణికోతి పఞ్చకామగుణసమ్భవో రాగో పరిఞ్ఞాతో హోతి. ఏత్థ పన తిస్సో పరిఞ్ఞా ఏకపరిఞ్ఞా సబ్బపరిఞ్ఞా మూలపరిఞ్ఞాతి. కతమా ఏకపరిఞ్ఞా? యో భిక్ఖు జివ్హాద్వారే ఏకరసతణ్హం పరిజానాతి, తేన పఞ్చకామగుణికో రాగో పరిఞ్ఞాతోవ హోతీతి. కస్మా? తస్సాయేవ తత్థ ఉప్పజ్జనతో. సాయేవ హి తణ్హా చక్ఖుద్వారే ఉప్పన్నా రూపరాగో
కతమా సబ్బపరిఞ్ఞా? పత్తే పక్ఖిత్తపిణ్డపాతస్మిఞ్హి ఏకస్మింయేవ పఞ్చకామగుణికరాగో లబ్భతి. కథం? పరిసుద్ధం తావస్స వణ్ణం ఓలోకయతో రూపరాగో హోతి, ఉణ్హే సప్పిమ్హి తత్థ ఆసిఞ్చన్తే పటపటాతి సద్దో ఉట్ఠహతి, తథారూపం ఖాదనీయం వా ఖాదన్తస్స మురుమురూతి సద్దో ఉప్పజ్జతి, తం అస్సాదయతో సద్దరాగో. జీరకాదివసగన్ధం అస్సాదేన్తస్స గన్ధరాగో, సాదురసవసేన రసరాగో. ముదుభోజనం ఫస్సవన్తన్తి అస్సాదయతో ఫోట్ఠబ్బరాగో. ఇతి ఇమస్మిం ఆహారే సతిసమ్పజఞ్ఞేన పరిగ్గహేత్వా నిచ్ఛన్దరాగపరిభోగేన పరిభుత్తే సబ్బోపి సో పరిఞ్ఞాతో హోతీతి అయం సబ్బపరిఞ్ఞా నామ.
కతమా మూలపరిఞ్ఞా? పఞ్చకామగుణికరాగస్స హి కబళీకారాహారో మూలం. కస్మా? తస్మిం సతి తస్సుప్పత్తితో
నత్థి తం సంయోజనన్తి తేన రాగేన సద్ధిం పహానేకట్ఠతాయ పహీనత్తా నత్థి. ఏవమయం దేసనా యావ అనాగామిమగ్గా కథితా. ‘‘ఏత్తకేన పన మా వోసానం ఆపజ్జింసూ’’తి ఏతేసంయేవ రూపాదీనం వసేన పఞ్చసు ఖన్ధేసు విపస్సనం వడ్ఢేత్వా యావ అరహత్తా కథేతుం వట్టతీతి. పఠమాహారో (నిట్ఠితో).
దుతియే నిచ్చమ్మాతి ఖురతో పట్ఠాయ యావ సిఙ్గమూలా సకలసరీరతో ఉద్దాలితచమ్మా కింసుకరాసివణ్ణా. కస్మా పన అఞ్ఞం హత్థిఅస్సగోణాదిఉపమం అగహేత్వా నిచ్చమ్మగావూపమా గహితాతి? తితిక్ఖితుం అసమత్థభావదీపనత్థం. మాతుగామో హి ఉప్పన్నం దుక్ఖవేదనం తితిక్ఖితుం అధివాసేతుం న సక్కోతి, ఏవమేవ ఫస్సాహారో అబలో దుబ్బలోతి దస్సనత్థం సదిసమేవ ఉపమం ఆహరి. కుట్టన్తి సిలాకుట్టాదీనం అఞ్ఞతరం. కుట్టనిస్సితా పాణా నామ ఉణ్ణనాభిసరబూమూసికాదయో. రుక్ఖనిస్సితాతి ఉచ్చాలిఙ్గపాణకాదయో. ఉదకనిస్సితాతి మచ్ఛసుంసుమారాదయో. ఆకాసనిస్సితాతి డంసమకసకాకకులలాదయో. ఖాదేయ్యున్తి లుఞ్చిత్వా ఖాదేయ్యుం. సా తస్మిం తస్మిం ఠానే తం తంఠానసన్నిస్సయమూలికం పాణఖాదనభయం సమ్పస్సమానా నేవ అత్తనో
ఫస్సే, భిక్ఖవే, ఆహారే పరిఞ్ఞాతేతి తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞాతే. ఇధాపి తిస్సో పరిఞ్ఞా. తత్థ ‘‘ఫస్సో సఙ్ఖారక్ఖన్ధో తిస్సో వేదనాతి ఏవం ఫస్సాహారే తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞాతే తిస్సో వేదనా పరిఞ్ఞాతావ హోన్తి తమ్మూలకత్తా తంసమ్పయుత్తత్తా చ. ఇతి ఫస్సాహారవసేన దేసనా యావ అరహత్తా కథితా. దుతియాహారో.
తతియే అఙ్గారకాసూతి అఙ్గారానం కాసు. కాసూతి రాసిపి వుచ్చతి ఆవాటోపి.
‘‘అఙ్గారకాసుం
నరా రుదన్తా పరిదడ్ఢగత్తా;
భయఞ్హి మం విన్దతి సూత దిస్వా,
పుచ్ఛామి తం మాతలి దేవసారథీ’’తి. (జా॰ ౨.౨౨.౪౬౨); –
ఏత్థ రాసి ‘‘కాసూ’’తి వుత్తో.
‘‘కిన్ను సన్తరమానోవ, కాసుం ఖనసి సారథీ’’తి? (జా॰ ౨.౨౨.౩). –
ఏత్థ ఆవాటో. ఇధాపి అయమేవ అధిప్పేతో. సాధికపోరిసాతి అతిరేకపోరిసా పఞ్చరతనప్పమాణా. వీతచ్చికానం వీతధూమానన్తి ఏతేనస్స మహాపరిళాహతం దస్సేతి. జాలాయ వా హి ధూమే వా సతి వాతో సముట్ఠాతి, పరిళాహో మహా న హోతి, తదభావే వాతాభావతో పరిళాహో మహా హోతి. ఆరకావస్సాతి దూరేయేవ భవేయ్య.
ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – అఙ్గారకాసు వియ హి తేభూమకవట్టం దట్ఠబ్బం. జీవితుకామో పురిసో వియ వట్టనిస్సితో బాలపుథుజ్జనో. ద్వే బలవన్తో పురిసా వియ కుసలాకుసలకమ్మం. తేసం తం పురిసం నానాబాహాసు గహేత్వా అఙ్గారకాసుం ఉపకడ్ఢనకాలో వియ
పరిఞ్ఞాతేతి తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞాతే. పరిఞ్ఞాయోజనా పనేత్థ ఫస్సే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. తిస్సో తణ్హాతి కామతణ్హా భవతణ్హా విభవతణ్హాతి ఇమా పరిఞ్ఞాతా హోన్తి. కస్మా? తణ్హామూలకత్తా మనోసఞ్చేతనాయ. న హి హేతుమ్హి అప్పహీనే ఫలం పహీయతి. ఇతి మనోసఞ్చేతనాహారవసేనపి యావ అరహత్తా దేసనా కథితా. తతియాహారో.
చతుత్థే ఆగుచారిన్తి పాపచారిం దోసకారకం. కథం సో పురిసోతి సో పురిసో కథంభూతో, కిం యాపేతి, న యాపేతీతి పుచ్ఛతి? తథేవ దేవ జీవతీతి యథా పుబ్బే, ఇదానిపి తథేవ జీవతి.
ఏవమేవ ఖోతి ఇధాపి ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – రాజా వియ హి కమ్మం దట్ఠబ్బం, ఆగుచారీ పురిసో వియ వట్టసన్నిస్సితో బాలపుథుజ్జనో, తీణి సత్తిసతాని వియ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం, ఆగుచారిం పురిసం ‘‘తీహి సత్తిసతేహి హనథా’’తి రఞ్ఞా ఆణత్తకాలో వియ కమ్మరఞ్ఞా వట్టసన్నిస్సితపుథుజ్జనం గహేత్వా పటిసన్ధియం పక్ఖిపనకాలో. తత్థ కిఞ్చాపి తీణి సత్తిసతాని వియ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం, సత్తీసు పన దుక్ఖం నత్థి, సత్తీహి పహటవణమూలకం దుక్ఖం, ఏవమేవ పటిసన్ధియమ్పి దుక్ఖం నత్థి, దిన్నాయ పన పటిసన్ధియా పవత్తే విపాకదుక్ఖం సత్తిపహటవణమూలకం దుక్ఖం వియ హోతి.
పరిఞ్ఞాతేతి తీహేవ పరిఞ్ఞాహి పరిఞ్ఞాతే. ఇధాపి పరిఞ్ఞాయోజనా ఫస్సాహారే వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బా. నామరూపన్తి విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపం. విఞ్ఞాణస్మిఞ్హి పరిఞ్ఞాతే తం పరిఞ్ఞాతమేవ హోతి తమ్మూలకత్తా సహుప్పన్నత్తా చ. ఇతి విఞ్ఞాణాహారవసేనపి యావ అరహత్తా దేసనా కథితాతి. చతుత్థాహారో. తతియం.
౪. అత్థిరాగసుత్తవణ్ణనా
౬౪. చతుత్థే రాగోతిఆదీని లోభస్సేవ నామాని. సో హి రఞ్జనవసేన రాగో, నన్దనవసేన నన్దీ, తణ్హాయనవసేన తణ్హాతి వుచ్చతి. పతిట్ఠితం తత్థ విఞ్ఞాణం విరూళ్హన్తి కమ్మం జవాపేత్వా పటిసన్ధిఆకడ్ఢనసమత్థతాయ పతిట్ఠితఞ్చేవ విరూళ్హఞ్చ. యత్థాతి తేభూమకవట్టే భుమ్మం, సబ్బత్థ వా పురిమపురిమపదే ఏతం భుమ్మం. అత్థి తత్థ సఙ్ఖారానం వుద్ధీతి ఇదం ఇమస్మిం విపాకవట్టే ఠితస్స ఆయతివట్టహేతుకే సఙ్ఖారే సన్ధాయ వుత్తం. యత్థ అత్థి ఆయతిం పునబ్భవాభినిబ్బత్తీతి యస్మిం ఠానే ఆయతిం పునబ్భవాభినిబ్బత్తి అత్థి.
ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – రజకచిత్తకారా వియ హి సహకమ్మసమ్భారం కమ్మం, ఫలకభిత్తిదుస్సపటా వియ తేభూమకవట్టం. యథా రజకచిత్తకారా పరిసుద్ధేసు ఫలకాదీసు రూపం సముట్ఠాపేన్తి, ఏవమేవ ససమ్భారకకమ్మం భవేసు రూపం సముట్ఠాపేతి. తత్థ యథా అకుసలేన చిత్తకారేన సముట్ఠాపితం రూపం విరూపం హోతి దుస్సణ్ఠితం అమనాపం, ఏవమేవ ఏకచ్చో
ఏత్థ చ ఆహారం విఞ్ఞాణేన సద్ధిం సఙ్ఖిపిత్వా ఆహారనామరూపానం అన్తరే ఏకో సన్ధి, విపాకవిధిం నామరూపేన సఙ్ఖిపిత్వా నామరూపసఙ్ఖారానం అన్తరే ఏకో సన్ధి, సఙ్ఖారానఞ్చ ఆయతిభవస్స చ అన్తరే ఏకో సన్ధీతి వేదితబ్బో.
కూటాగారన్తి ఏకకణ్ణికం గాహాపేత్వా కతం అగారం. కూటాగారసాలాతి ద్వే కణ్ణికే గహేత్వా కతసాలా. ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఖీణాసవస్స కమ్మం సూరియరస్మిసమం
౫. నగరసుత్తవణ్ణనా
౬౫. పఞ్చమే నామరూపే ఖో సతి విఞ్ఞాణన్తి ఏత్థ ‘‘సఙ్ఖారేసు సతి విఞ్ఞాణ’’న్తి చ ‘‘అవిజ్జాయ సతి సఙ్ఖారా’’తి చ వత్తబ్బం భవేయ్య, తదుభయమ్పి న వుత్తం. కస్మా? అవిజ్జాసఙ్ఖారా హి తతియో భవో, తేహి సద్ధిం అయం విపస్సనా న ఘటీయతి. మహాపురిసో హి పచ్చుప్పన్నపఞ్చవోకారవసేన అభినివిట్ఠోతి.
నను చ అవిజ్జాసఙ్ఖారేసు అదిట్ఠేసు న సక్కా బుద్ధేన భవితున్తి. సచ్చం న సక్కా, ఇమినా పన తే భవఉపాదానతణ్హావసేన దిట్ఠావ. తస్మా యథా నామ గోధం అనుబన్ధన్తో పురిసో తం కూపం పవిట్ఠం దిస్వా ఓతరిత్వా పవిట్ఠట్ఠానం ఖణిత్వా గోధం గహేత్వా పక్కమేయ్య, న పరభాగం ఖనేయ్య
పచ్చుదావత్తతీతి పటినివత్తతి. కతమం పనేత్థ విఞ్ఞాణం పచ్చుదావత్తతీతి? పటిసన్ధివిఞ్ఞాణమ్పి విపస్సనావిఞ్ఞాణమ్పి. తత్థ పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం పచ్చయతో పటినివత్తతి, విపస్సనావిఞ్ఞాణం ఆరమ్మణతో. ఉభయమ్పి నామరూపం నాతిక్కమతి, నామరూపతో పరం న గచ్ఛతి. ఏత్తావతా జాయేథ వాతిఆదీసు విఞ్ఞాణే నామరూపస్స పచ్చయే హోన్తే, నామరూపే విఞ్ఞాణస్స పచ్చయే హోన్తే, ద్వీసుపి అఞ్ఞమఞ్ఞపచ్చయేసు
ఏవం యదిదం నామరూపపచ్చయా విఞ్ఞాణం, విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపన్తి వత్వా తతో పరం అనులోమపచ్చయాకారవసేన విఞ్ఞాణపచ్చయా నామరూపమూలకం ఆయతిజరామరణం దస్సేతుం నామరూపపచ్చయా సళాయతనన్తిఆదిమాహ.
అఞ్జసన్తి మగ్గస్సేవ వేవచనం. ఉద్ధాపవన్తన్తి ఆపతో ఉగ్గతత్తా ఉద్ధాపన్తి లద్ధవోహారేన పాకారవత్థునా సమన్నాగతం. రమణీయన్తి సమన్తా చతున్నం ద్వారానం అబ్భన్తరే చ నానాభణ్డానం సమ్పత్తియా రమణీయం. మాపేహీతి మహాజనం పేసేత్వా వాసం కారేహి. మాపేయ్యాతి వాసం కారేయ్య. కారేన్తో చ పఠమం అట్ఠారస మనుస్సకోటియో పేసేత్వా ‘‘సమ్పుణ్ణ’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘న తావ సమ్పుణ్ణ’’న్తి వుత్తే అపరాని పఞ్చకులాని పేసేయ్య. పున పుచ్ఛిత్వా ‘‘న తావ సమ్పుణ్ణ’’న్తి వుత్తే అపరాని పఞ్చపఞ్ఞాసకులాని పేసేయ్య. పున పుచ్ఛిత్వా ‘‘న తావ సమ్పుణ్ణ’’న్తి వుత్తే అపరాని తింస తదస్స నగరం అపరేన సమయేన ఇద్ధఞ్చేవ ఫీతఞ్చాతిఆది వుత్తం.
తత్థ ఇద్ధన్తి సమిద్ధం సుభిక్ఖం. ఫీతన్తి సబ్బసమ్పత్తీహి పుప్ఫితం. బాహుజఞ్ఞన్తి బహూహి ఞాతబ్బం, బహుజనానం హితం వా. ‘‘బహుజన’’న్తిపి పాఠో. ఆకిణ్ణమనుస్సన్తి మనుస్సేహి ఆకిణ్ణం నిరన్తరం ఫుట్ఠం. వుడ్ఢివేపుల్లప్పత్తన్తి వుడ్ఢిప్పత్తఞ్చేవ వేపుల్లప్పత్తఞ్చ, సేట్ఠభావఞ్చేవ విపులభావఞ్చ పత్తం, దససహస్సచక్కవాళే అగ్గనగరం జాతన్తి అత్థో.
ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – అరఞ్ఞపవనే చరమానపురిసో వియ హి దీపఙ్కరపాదమూలతో పట్ఠాయ పారమియో పూరయమానో మహాపురిసో దట్ఠబ్బో, తస్స పురిసస్స పుబ్బకేహి మనుస్సేహి అనుయాతమగ్గదస్సనం వియ మహాసత్తస్స అనుపుబ్బేన బోధిపల్లఙ్కే నిసిన్నస్స పుబ్బభాగే అట్ఠఙ్గికస్స విపస్సనామగ్గస్స దస్సనం, పురిసస్స తం ఏకపదికమగ్గం అనుగచ్ఛతో అపరభాగే మహామగ్గదస్సనం వియ మహాసత్తస్స ఉపరివిపస్సనాయ చిణ్ణన్తే లోకుత్తరమగ్గదస్సనం, పురిసస్స తేనేవ మగ్గేన గచ్ఛతో పురతో నగరదస్సనం వియ తథాగతస్స నిబ్బాననగరదస్సనం, బహినగరం పనేత్థ అఞ్ఞేన దిట్ఠం, అఞ్ఞేన మనుస్సవాసం కతం, నిబ్బాననగరం సత్థా సయమేవ పస్సి, సయం వాసమకాసి. తస్స పురిసస్స చతున్నం ద్వారానం దిట్ఠకాలో వియ తథాగతస్స చతున్నం మగ్గానం దిట్ఠకాలో, తస్స చతూహి ద్వారేహి నగరం పవిట్ఠకాలో వియ తథాగతస్స చతూహి మగ్గేహి
పురాణం మగ్గన్తి అరియం అట్ఠఙ్గికం మగ్గం. అయఞ్హి అరియమగ్గో పవారణసుత్తే (సం॰ ని॰ ౧.౨౧౫) అవత్తమానకట్ఠేన ‘‘అనుప్పన్నమగ్గో’’తి వుత్తో, ఇమస్మిం సుత్తే అవళఞ్జనట్ఠేన ‘‘పురాణమగ్గో’’తి. బ్రహ్మచరియన్తి సిక్ఖత్తయసఙ్గహం సకలసాసనం. ఇద్ధన్తి ఝానస్సాదేన ఫీతన్తి అభిఞ్ఞాభరణేహి పుప్ఫితం. విత్థారికన్తి విత్థిణ్ణం. బాహుజఞ్ఞన్తి బహుజనవిఞ్ఞేయ్యం. యావ దేవమనుస్సేహి సుప్పకాసితన్తి యావ దససహస్సచక్కవాళే దేవమనుస్సేహి పరిచ్ఛేదో అత్థి, ఏతస్మిం అన్తరే సుప్పకాసితం సుదేసితం తథాగతేనాతి. పఞ్చమం.
౬. సమ్మససుత్తవణ్ణనా
౬౬. ఛట్ఠే ఆమన్తేసీతి కస్మా ఆమన్తేసి? యస్మాస్స సుఖుమా తిలక్ఖణాహతా ధమ్మదేసనా ఉపట్ఠాసి. తస్మిం కిర జనపదే మనుస్సా సహేతుకా పఞ్ఞవన్తో. సినిద్ధాని కిరేత్థ భోజనాని, తానిసేవతో జనస్స పఞ్ఞా వడ్ఢతి, తే గమ్భీరం తిలక్ఖణాహతం ధమ్మకథం పటివిజ్ఝితుం సమత్థా హోన్తి. తేనేవ భగవా దీఘమజ్ఝిమేసు మహాసతిపట్ఠానాని (దీ॰ ని॰ ౨.౩౭౨ ఆదయో) మహానిదానం (దీ॰ ని॰ ౨.౯౫ ఆదయో), ఆనేఞ్జసప్పాయం (మ॰ ని॰ ౩.౬౬ ఆదయో), సంయుత్తకే చూళనిదానాదిసుత్తన్తి ఏవమాదీని అఞ్ఞాని గమ్భీరాని సుత్తాని తత్థేవ కథేసి. సమ్మసథ నోతి సమ్మసథ ను. అన్తరం సమ్మసన్తి అబ్భన్తరం పచ్చయసమ్మసనం. న సో భిక్ఖు భగవతో చిత్తం ఆరాధేసీతి పచ్చయాకారవసేన బ్యాకారాపేతుకామస్స భగవతో తథా అబ్యాకరిత్వా ద్వత్తింసాకారవసేన బ్యాకరోన్తో అజ్ఝాసయం గహేతుం నాసక్ఖి.
ఏతదవోచాతి దేసనా యథానుసన్ధిం న గతా, దేసనాయ యథానుసన్ధిగమనత్థం ఏతదవోచ. తేనహానన్ద, సుణాథాతి ఇదం తేపిటకే బుద్ధవచనే అసమ్భిన్నపదం. అఞ్ఞత్థ హి ఏవం వుత్తం నామ నత్థి. ఉపధినిదానన్తి ఖన్ధుపధినిదానం. ఖన్ధపఞ్చకఞ్హేత్థ ఉపధీతి అధిప్పేతం. ఉప్పజ్జతీతి జాయతి. నివిసతీతి పునప్పునం పవత్తివసేన పతిట్ఠహతి.
యం ఖో లోకే పియరూపం సాతరూపన్తి యం లోకస్మిం పియసభావఞ్చేవ మధురసభావఞ్చ. చక్ఖుం లోకేతిఆదీసు
నిచ్చతో అద్దక్ఖున్తి నిచ్చన్తి అద్దసంసు. సేసపదేసుపి ఏసేవ నయో. న పరిముచ్చింసు దుక్ఖస్మాతి సకలస్మాపి వట్టదుక్ఖా న పరిముచ్చింసు. దక్ఖిస్సన్తీతి పస్సిస్సన్తి. ఆపానీయకంసోతి సరకస్స నామం. యస్మా పనేత్థ ఆపం పివన్తి, తస్మా ‘‘ఆపానీయో’’తి వుచ్చతి. ఆపానీయో చ సో కంసో చాతి ఆపానీయకంసో. సురామణ్డసరకస్సేతం నామం. ‘‘వణ్ణసమ్పన్నో’’తిఆదివచనతో పన కంసే ఠితపానమేవ ఏవం వుత్తం. ఘమ్మాభితత్తోతి ఘమ్మేన అభితత్తో. ఘమ్మపరేతోతి ఘమ్మేన ఫుట్ఠో, అనుగతోతి అత్థో. పివతో హి ఖో తం ఛాదేస్సతీతి పివన్తస్స తం పానీయం వణ్ణాదిసమ్పత్తియా రుచ్చిస్సతి, సకలసరీరం వా ఫరిత్వా తుట్ఠిం ఉప్పాదయమానం ఠస్సతి. అప్పటిసఙ్ఖాతి అపచ్చవేక్ఖిత్వా.
ఏవమేవ ఖోతి ఏత్థ ఇదం ఓపమ్మసంసన్దనం – ఆపానీయకంసో వియ హి లోకే పియరూపం సాతరూపం ఆరమ్మణం దట్ఠబ్బం, ఘమ్మాభితత్తపురిసో వియ వట్టనిస్సితో పుథుజ్జనో, ఆపానీయకంసేన నిమన్తనపురిసో వియ లోకే పియరూపేన సాతరూపేన ఆరమ్మణేన నిమన్తకజనో, ఆపానీయకంసే సమ్పత్తిఞ్చ ఆదీనవఞ్చ ఆరోచేన్తో ఆపానకమనుస్సో వియ ఆచరియుపజ్ఝాయాదికో కల్యాణమిత్తో. యథేవ హి తస్స పురిసస్స అపలోకితమనుస్సో ఆపానీయకంసే గుణఞ్చ ఆదీనవఞ్చ ఆరోచేతి, ఏవమేవ ఆచరియో వా ఉపజ్ఝాయో వా భిక్ఖునో పఞ్చసు కామగుణేసు అస్సాదఞ్చ నిస్సరణఞ్చ కథేతి.
తత్థ యథా ఆపానీయకంసమ్హి గుణే చ ఆదీనవే చ ఆరోచితే సో
పానీయేన వా వినేతున్తి సీతేన వారినా హరితుం. దధిమణ్డకేనాతి దధిమణ్డనమత్తేన. భట్ఠలోణికాయాతి సలోణేన సత్తుపానీయేన. లోణసోవీరకేనాతి సబ్బధఞ్ఞఫలకళీరాదీని పక్ఖిపిత్వా లోణసోవీరకం నామ కరోన్తి, తేన.
ఓపమ్మసంసన్దనం పనేత్థ – ఘమ్మాభితత్తపురిసో వియ వట్టసన్నిస్సితకాలే యోగావచరో దట్ఠబ్బో, తస్స పురిసస్స పటిసఙ్ఖా ఆపానీయకంసం పహాయ పానీయాదీహి పిపాసస్స వినోదనం వియ భిక్ఖునో ఆచరియుపజ్ఝాయానం ఓవాదే ఠత్వా ఛద్వారాదీని పరిగ్గహేత్వా అనుక్కమేన విపస్సనం వడ్ఢేన్తస్స అరహత్తఫలాధిగమో, పానీయాదీని చత్తారి పానాని వియ హి చత్తారో మగ్గా, తేసు అఞ్ఞతరం పివిత్వా సురాపిపాసితం వినోదేత్వా సుఖినో యేన కామం గమనం వియ ఖీణాసవస్స చతుమగ్గపానం పివిత్వా తణ్హం వినోదేత్వా అగతపుబ్బం నిబ్బానదిసం గమనకాలో వేదితబ్బో. ఛట్ఠం.
౭. నళకలాపీసుత్తవణ్ణనా
౬౭. సత్తమే కిన్ను ఖో, ఆవుసోతి కస్మా పుచ్ఛతి? ‘‘ఏవం పుట్ఠో కథం ను ఖో బ్యాకరేయ్యా’’తి. థేరస్స అజ్ఝాసయజాననత్థం. అపిచ అతీతే ద్వే అగ్గసావకా ఇమం పఞ్హం వినిచ్ఛయింసూతి అనాగతే భిక్ఖూ జానిస్సన్తీతిపి పుచ్ఛతి. ఇదానేవ ఖో మయన్తి ఇదం థేరో యస్స నామరూపస్స విఞ్ఞాణం పచ్చయోతి వుత్తం, తదేవ నామరూపం విఞ్ఞాణస్స పచ్చయోతి నళకలాపియోతి ఇధ పన అయకలాపాదివసేన ఉపమం అనాహరిత్వా విఞ్ఞాణనామరూపానం అబలదుబ్బలభావదస్సనత్థం అయం ఉపమా ఆభతా.
నిరోధో హోతీతి ఏత్తకే ఠానే పచ్చయుప్పన్నపఞ్చవోకారభవవసేన దేసనా కథితా. ఛత్తింసాయ వత్థూహీతి హేట్ఠా విస్సజ్జితేసు ద్వాదససు పదేసు ఏకేకస్మిం తిణ్ణం తిణ్ణం వసేన ఛత్తింసాయ కారణేహి. ఏత్థ చ పఠమో ధమ్మకథికగుణో, దుతియా పటిపత్తి, తతియం పటిపత్తిఫలం. తత్థ పఠమనయేన దేసనాసమ్పత్తి కథితా, దుతియేన సేక్ఖభూమి, తతియేన అసేక్ఖభూమీతి. సత్తమం.
౮. కోసమ్బిసుత్తవణ్ణనా
౬౮. అట్ఠమే అఞ్ఞత్రేవాతి ఏకచ్చో హి పరస్స సద్దహిత్వా యం ఏస భణతి, తం భూతన్తి గణ్హాతి. అపరస్స నిసీదిత్వా చిన్తేన్తస్స యం కారణం రుచ్చతి, సో ‘‘అత్థి ఏత’’న్తి రుచియా గణ్హాతి. ఏకో ‘‘చిరకాలతో పట్ఠాయ ఏవం అనుస్సవో అత్థి, భూతమేత’’న్తి అనుస్సవేన గణ్హాతి. అఞ్ఞస్స వితక్కయతో ఏకం కారణం ఉపట్ఠాతి, సో ‘‘అత్థేత’’న్తి ఆకారపరివితక్కేన గణ్హాతి. అపరస్స చిన్తయతో ఏకా దిట్ఠి ఉప్పజ్జతి, యాయస్స తం కారణం నిజ్ఝాయన్తస్స ఖమతి, సో ‘‘అత్థేత’’న్తి దిట్ఠినిజ్ఝానక్ఖన్తియా గణ్హాతి. థేరో పన పఞ్చపి ఏతాని కారణాని పటిక్ఖిపిత్వా పచ్చక్ఖఞాణేన పటివిద్ధభావం పుచ్ఛన్తో అఞ్ఞత్రేవ, ఆవుసో ముసిల, సద్ధాయాతిఆదిమాహ. తత్థ అఞ్ఞత్రేవాతి సద్ధాదీని కారణాని ఠపేత్వా, వినా ఏతేహి భవనిరోధో నిబ్బానన్తి పఞ్చక్ఖన్ధనిరోధో నిబ్బానం.
తుణ్హీ అహోసీతి థేరో ఖీణాసవో, అహం పన ఖీణాసవోతి వా న వాతి వా అవత్వా తుణ్హీయేవ అహోసి. ఆయస్మా నారదో ఆయస్మన్తం పవిట్ఠం ఏతదవోచాతి కస్మా అవోచ? సో కిర చిన్తేసి – ‘‘భవనిరోధో నిబ్బానం నామాతి సేఖేహిపి జానితబ్బో పఞ్హో ఏస, అయం పన థేరో ఇమం థేరం అసేఖభూమియా కారేతి, ఇమం ఠానం జానాపేస్సామీ’’తి ఏతం అవోచ.
సమ్మప్పఞ్ఞాయ సుదిట్ఠన్తి సహ విపస్సనాయ మగ్గపఞ్ఞాయ సుట్ఠు దిట్ఠం. న చమ్హి అరహన్తి అనాగామిమగ్గే ఠితత్తా అరహం న హోమీతి దీపేతి. యం పనస్స ఇదాని ‘‘భవనిరోధో నిబ్బాన’’న్తి ఉదపానోతి వీసతింసహత్థగమ్భీరో పానీయకూపో. ఉదకవారకోతి ఉదకఉస్సిఞ్చనవారకో. ఉదకన్తి హి ఖో ఞాణం అస్సాతి తీరే ఠితస్స ఓలోకయతో ఏవం ఞాణం భవేయ్య. న చ కాయేన ఫుసిత్వాతి ఉదకం పన నీహరిత్వా కాయేన ఫుసిత్వా విహరితుం న సక్కుణేయ్య. ఉదపానే ఉదకదస్సనం వియ హి అనాగామినో నిబ్బానదస్సనం, ఘమ్మాభితత్తపురిసో వియ అనాగామీ, ఉదకవారకో వియ అరహత్తమగ్గో, యథా ఘమ్మాభితత్తపురిసో ఉదపానే ఉదకం పస్సతి. ఏవం అనాగామీ పచ్చవేక్ఖణఞాణేన ‘‘ఉపరి అరహత్తఫలసమయో నామ అత్థీ’’తి జానాతి. యథా పన సో పురిసో ఉదకవారకస్స నత్థితాయ ఉదకం నీహరిత్వా కాయేన ఫుసితుం న లభతి, ఏవం అనాగామీ అరహత్తమగ్గస్స నత్థితాయ నిబ్బానం ఆరమ్మణం కత్వా అరహత్తఫలసమాపత్తిం అప్పేత్వా నిసీదితుం న లభతి. అట్ఠమం.
౯. ఉపయన్తిసుత్తవణ్ణనా
౬౯. నవమే ఉపయన్తోతి ఉదకవడ్ఢనసమయే ఉపరి గచ్ఛన్తో. మహానదియోతి గఙ్గాయమునాదికా మహాసరితాయో. ఉపయాపేతీతి ఉపరి యాపేతి, వడ్ఢేతి పూరేతీతి అత్థో. అవిజ్జా ఉపయన్తీతి అవిజ్జా ఉపరి గచ్ఛన్తీ సఙ్ఖారానం పచ్చయో భవితుం సక్కుణన్తీ. సఙ్ఖారే ఉపయాపేతీతి సఙ్ఖారే ఉపరి యాపేతి వడ్ఢేతి. ఏవం సబ్బపదేసు అత్థో వేదితబ్బో. అపయన్తోతి అపగచ్ఛన్తో ఓసరన్తో. అవిజ్జా అపయన్తీతి అవిజ్జా అపగచ్ఛమానా ఓసరమానా ఉపరి సఙ్ఖారానం పచ్చయో భవితుం న సక్కుణన్తీతి అత్థో. సఙ్ఖారే అపయాపేతీతి సఙ్ఖారే అపగచ్ఛాపేతి. ఏస నయో సబ్బపదేసు. నవమం.
౧౦. సుసిమసుత్తవణ్ణనా
౭౦. దసమే గరుకతోతి సబ్బేహి దేవమనుస్సేహి పాసాణచ్ఛత్తం వియ చిత్తేన గరుకతో. మానితోతి మనేన పియాయితో. పూజితోతి చతుపచ్చయపూజాయ అపచితోతి నీచవుత్తికరణేన అపచితో. సత్థారఞ్హి దిస్వా మనుస్సా హత్థిక్ఖన్ధాదీహి ఓతరన్తి మగ్గం దేన్తి, అంసకూటతో సాటకం అపనేన్తి, ఆసనతో వుట్ఠహన్తి వన్దన్తి. ఏవం సో తేహి అపచితో నామ హోతి. సుసిమోతి ఏవంనామకో వేదఙ్గేసు కుసలో పణ్డితపరిబ్బాజకో. ఏహి త్వన్తి తేసం కిర ఏతదహోసి
యేనాయస్మా ఆనన్దో తేనుపసఙ్కమీతి కస్మా ఉపసఙ్కమి? ఏవం కిరస్స అహోసి, ‘‘కస్స ను ఖో సన్తికం గన్త్వా అహం ఇమం ధమ్మం ఖిప్పం లద్ధుం సక్ఖిస్సామీ’’తి? తతో చిన్తేసి – ‘‘సమణో గోతమో గరు తేజుస్సదో నియమమనుయుత్తో, న సక్కా అకాలే ఉపసఙ్కమితుం, అఞ్ఞేపి బహూ ఖత్తియాదయో సమణం గోతమం ఉపసఙ్కమన్తి, తస్మిమ్పి సమయే న సక్కా ఉపసఙ్కమితుం. సావకేసుపిస్స సారిపుత్తో మహాపఞ్ఞో విపస్సనాలక్ఖణమ్హి ఏతదగ్గే ఠపితో, మహామోగ్గల్లానో సమాధిలక్ఖణస్మిం ఏతదగ్గే ఠపితో, మహాకస్సపో ధుతఙ్గధరేసు అనురుద్ధో దిబ్బచక్ఖుకేసు, పుణ్ణో మన్తాణిపుత్తో ధమ్మకథికేసు, ఉపాలిత్థేరో వినయధరేసు ఏతదగ్గే ఠపితో, అయం పన ఆనన్దో బహుస్సుతో తిపిటకధరో, సత్థాపిస్స తత్థ తత్థ కథితం ధమ్మం ఆహరిత్వా కథేతి, పఞ్చసు ఠానేసు ఏతదగ్గే ఠపితో, అట్ఠన్నం వరానం లాభీ, చతూహి అచ్ఛరియబ్భుతధమ్మేహి సమన్నాగతో, తస్స సమీపం గతో ఖిప్పం ధమ్మం లద్ధుం సక్ఖిస్సామీ’’తి. తస్మా యేనాయస్మా ఆనన్దో తేనుపసఙ్కమి.
యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి కస్మా సయం అపబ్బాజేత్వా ఉపసఙ్కమి? ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘అయం తిత్థియసమయే పాటియేక్కో ‘అహం సత్థా’తి పటిజానన్తో చరతి, పబ్బజిత్వా సాసనస్స అలాభాయపి పరిసక్కేయ్య. న ఖో పనస్సాహం అజ్ఝాసయం ఆజానామి, సత్థా జానిస్సతీ’’తి. తస్మా తం ఆదాయ యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి. తేనహానన్ద, సుసిమం పబ్బాజేథాతి సత్థా కిర చిన్తేసి – ‘‘అయం పరిబ్బాజకో తిత్థియసమయే ‘అహం పాటియేక్కో సత్థా’తి పటిజానమానో చరతి, ‘ఇధ మగ్గబ్రహ్మచరియం చరితుం ఇచ్ఛామీ’తి కిర వదతి. కిం ను ఖో మయి పసన్నో, ఉదాహు మయ్హం సావకేసు, ఉదాహు మయ్హం వా మమ సావకానం వా ధమ్మకథాయ పసన్నో’’తి? అథస్స ఏకట్ఠానేపి పసాదాభావం
అఞ్ఞా బ్యాకతా హోతీతి తే కిర భిక్ఖూ సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా తేమాసం వస్సం వసన్తా తస్మింయేవ అన్తోతేమాసే ఘటేన్తా వాయమన్తా అరహత్తం పటిలభింసు. తే ‘‘పటిలద్ధగుణం సత్థు ఆరోచేస్సామా’’తి పవారితపవారణా సేనాసనం సంసామేత్వా సత్థు సన్తికం ఆగన్త్వా అత్తనో పటిలద్ధగుణం ఆరోచేసుం. తం సన్ధాయేతం వుత్తం. అఞ్ఞాతి అరహత్తస్స నామం. బ్యాకతాతి ఆరోచితా. అస్సోసీతి సో కిర ఓహితసోతో హుత్వా తేసం తేసం భిక్ఖూనం ఠితట్ఠానం గచ్ఛతి తం తం కథం సుణితుకామో. యేన తే భిక్ఖూ తేనుపసఙ్కమీతి కస్మా ఉపసఙ్కమి? తం కిరస్స పవత్తిం సుత్వా ఏతదహోసి – ‘‘అఞ్ఞా నామ ఇమస్మిం సాసనే పరమప్పమాణం సారభూతా ఆచరియముట్ఠి మఞ్ఞే భవిస్సతి, పుచ్ఛిత్వా నం జానిస్సామీ’’తి. తస్మా ఉపసఙ్కమి.
అనేకవిహితన్తి అనేకవిధం. ఇద్ధివిధన్తి ఇద్ధికోట్ఠాసం. ఆవిభావం తిరోభావన్తి ఆవిభావం గహేత్వా తిరోభావం, తిరోభావం గహేత్వా ఆవిభావం కాతుం సక్కోథాతి పుచ్ఛతి. తిరోకుట్టన్తి పరకుట్టం. ఇతరపదద్వయేపి ఉమ్ముజ్జనిముజ్జన్తి ఉమ్ముజ్జనఞ్చ నిముజ్జనఞ్చ. పల్లఙ్కేనాతి పల్లఙ్కబన్ధనేన. కమథాతి నిసీదితుం వా గన్తుం వా సక్కోథాతి పుచ్ఛతి? పక్ఖీ సకుణోతి పక్ఖయుత్తో సకుణో. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పన ఇమస్స ఇద్ధివిధస్స, ఇతో పరేసం దిబ్బసోతాదీనఞ్చ వణ్ణనానయో విసుద్ధిమగ్గే వుత్తనయేన వేదితబ్బోతి.
సన్తా విమోక్ఖాతి అఙ్గసన్తతాయ చేవ ఆరమ్మణసన్తతాయ చ సన్తా ఆరుప్పవిమోక్ఖా. కాయేన ఫుసిత్వాతి నామకాయేన ఫుసిత్వా పటిలభిత్వా. పఞ్ఞావిముత్తా ఖో మయం, ఆవుసోతి, ఆవుసో, మయం నిజ్ఝానకా ఆజానేయ్యాసి వా త్వం, ఆవుసో సుసిమ, న వా త్వం ఆజానేయ్యాసీతి కస్మా ఏవమాహంసు? ఏవం కిర నేసం అహోసి – ‘‘మయం ఇమస్స అజ్ఝాసయం గహేత్వా కథేతుం న సక్ఖిస్సామ, దసబలం పన పుచ్ఛిత్వా నిక్కఙ్ఖో భవిస్సతీ’’తి. ధమ్మట్ఠితిఞాణన్తి విపస్సనాఞాణం, తం పఠమతరం ఉప్పజ్జతి. నిబ్బానే ఞాణన్తి విపస్సనాయ చిణ్ణన్తే పవత్తమగ్గఞాణం, తం పచ్ఛా ఉప్పజ్జతి. తస్మా భగవా ఏవమాహ.
ఆజానేయ్యాసి వాతిఆది కస్మా వుత్తం? వినాపి సమాధిం ఏవం ఞాణుప్పత్తిదస్సనత్థం. ఇదఞ్హి
ఇదానిస్స పటివేధభబ్బతం ఞత్వా తేపరివట్టం ధమ్మదేసనం దేసేన్తో తం కిం మఞ్ఞసి, సుసిమ? రూపం నిచ్చం వా అనిచ్చం వాతిఆదిమాహ? తే పరివట్టదేసనావసానే పన థేరో అరహత్తం పత్తో. ఇదానిస్స అనుయోగం ఆరోపేన్తో జాతిపచ్చయా జరామరణన్తి, సుసిమ, పస్ససీతిఆదిమాహ. అపి పన త్వం, సుసిమాతి ఇదం కస్మా ఆరభి? నిజ్ఝానకానం సుక్ఖవిపస్సకభిక్ఖూనం పాకటకరణత్థం. అయఞ్హేత్థ అధిప్పాయో – న కేవలం త్వమేవ నిజ్ఝానకో సుక్ఖవిపస్సకో, ఏతేపి భిక్ఖూ ఏవరూపాయేవాతి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవాతి. దసమం.
మహావగ్గో సత్తమో.
౮. సమణబ్రాహ్మణవగ్గో
౧. జరామరణసుత్తాదివణ్ణనా
౭౧-౭౨. సమణబ్రాహ్మణవగ్గే
సమణబ్రాహ్మణవగ్గో అట్ఠమో.
౯. అన్తరపేయ్యాలం
౧. సత్థుసుత్తాదివణ్ణనా
౭౩. ఇతో సత్థాతి బుద్ధో వా హోతు సావకో వా, యం నిస్సాయ మగ్గఞాణం లభతి, అయం సత్థా నామ, సో పరియేసితబ్బో. సిక్ఖా కరణీయాతి తివిధాపి సిక్ఖా కాతబ్బా. యోగాదీసు యోగోతి పయోగో. ఛన్దోతి కత్తుకమ్యతాకుసలచ్ఛన్దో. ఉస్సోళ్హీతి సబ్బసహం అధిమత్తవీరియం. అప్పటివానీతి అనివత్తనా. ఆతప్పన్తి కిలేసతాపనవీరియమేవ. సాతచ్చన్తి సతతకిరియం. సతీతి జరామరణాదివసేన చతుసచ్చపరిగ్గాహికా సతి. సమ్పజఞ్ఞన్తి తాదిసమేవ ఞాణం. అప్పమాదోతి సచ్చభావనాయ అప్పమాదో. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.
అన్తరపేయ్యాలో నవమో.
నిదానసంయుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.