౧౦. దుతియపమాదాదివగ్గవణ్ణనా
౯౮. దసమే అజ్ఝత్తికన్తి నియకజ్ఝత్తవసేన అజ్ఝత్తికం. అఙ్గన్తి కారణం. ఇతి కరిత్వాతి ఏవం కత్వా. ఇదం వుత్తం హోతి – భిక్ఖవే, అజ్ఝత్తం పచ్చత్తం అత్తనో సన్తానే సముట్ఠితం కారణన్తి కత్వా న అఞ్ఞం ఏకం కారణమ్పి సమనుపస్సామీతి.
౧౧౦-౧౧౪. బాహిరన్తి సద్ధమ్మస్సాతి సుద్ధమ్మస్స, సాసనస్సాతి అత్థో. సమ్మోసాయాతి వినాసాయ. అన్తరధానాయాతి అపఞ్ఞాణత్థాయ.
౧౧౫. ఠితియాతి చిరట్ఠితత్థం. అసమ్మోసాయ అనన్తరధానాయాతి వుత్తపటిపక్ఖనయేనేవ వేదితబ్బం. సేసమేత్థ చతుక్కోటికే వుత్తనయమేవ.
౧౩౦. ఇతో పరేసు అధమ్మం ధమ్మోతి దీపేన్తీతిఆదీసు సుత్తన్తపరియాయేన తావ దస కుసలకమ్మపథా ధమ్మో, దస అకుసలకమ్మపథా అధమ్మో. తథా చత్తారో సతిపట్ఠానా చత్తారో సమ్మప్పధానా చత్తారో ఇద్ధిపాదా పఞ్చిన్ద్రియాని పఞ్చ బలాని సత్త బోజ్ఝఙ్గా అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గోతి సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మా ధమ్మో నామ; తయో సతిపట్ఠానా తయో
తత్థ యంకిఞ్చి ఏకం అధమ్మకోట్ఠాసం గహేత్వా ‘‘ఇమం అధమ్మం ధమ్మోతి కరిస్సామ, ఏవం అమ్హాకం ఆచరియకులం నియ్యానికం భవిస్సతి, మయం చ లోకే పాకటా భవిస్సామా’’తి తం అధమ్మం ‘‘ధమ్మో అయ’’న్తి కథయన్తా అధమ్మం ధమ్మోతి దీపేన్తి నామ. తథేవ ధమ్మకోట్ఠాసేసు ఏకం గహేత్వా ‘‘అయం అధమ్మో’’తి కథేన్తా ధమ్మం అధమ్మోతి దీపేన్తి నామ. వినయపరియాయేన పన భూతేన వత్థునా చోదేత్వా సారేత్వా యథాపటిఞ్ఞాయ కత్తబ్బం కమ్మం ధమ్మో నామ, అభూతేన వత్థునా అచోదేత్వా అసారేత్వా అపటిఞ్ఞాయ కత్తబ్బం కమ్మం అధమ్మో నామ.
సుత్తన్తపరియాయేన వినయో నామ, రాగాదీనం అవినయో అసంవరో అప్పహానం అపటిసఙ్ఖాతి అయం అవినయో నామ. వినయపరియాయేన వత్థుసమ్పత్తి, ఞత్తిసమ్పత్తి, అనుస్సావనసమ్పత్తి, సీమాసమ్పత్తి, పరిససమ్పత్తీతి అయం వినయో నామ. వత్థువిపత్తి, ఞత్తివిపత్తి, అనుస్సావనవిపత్తి, సీమావిపత్తి పరిసవిపత్తీతి అయం అవినయో నామ.
సుత్తన్తపరియాయేన చత్తారో సతిపట్ఠానా చత్తారో సమ్మప్పధానా…పే॰… అరియో అట్ఠఙ్గికో మగ్గోతి ఇదం భాసితం లపితం తథాగతేన; తయో సతిపట్ఠానా తయో సమ్మప్పధానా తయో ఇద్ధిపాదా ఛ ఇన్ద్రియాని ఛ బలాని అట్ఠ బోజ్ఝఙ్గా నవఙ్గికో మగ్గోతి ఇదం అభాసితం అలపితం తథాగతేన. వినయపరియాయేన చత్తారో పారాజికా తేరస సఙ్ఘాదిసేసా ద్వే అనియతా తింస నిస్సగ్గియా పాచిత్తియాతి ఇదం భాసితం లపితం తథాగతేన; తయో పారాజికా చుద్దస సఙ్ఘాదిసేసా తయో అనియతా ఏకతింస నిస్సగ్గియా పాచిత్తియాతి ఇదం అభాసితం అలపితం తథాగతేన.
సుత్తన్తపరియాయేన దేవసికం ఫలసమాపత్తిసమాపజ్జనం మహాకరుణాసమాపత్తిసమాపజ్జనం బుద్ధచక్ఖునా లోకవోలోకనం అట్ఠుప్పత్తివసేన సుత్తన్తదేసనా జాతకకథాతి ఇదం ఆచిణ్ణం, న దేవసికం ఫలసమాపత్తిసమాపజ్జనం…పే॰… న జాతకకథాతి ఇదం అనాచిణ్ణం. వినయపరియాయేన
సుత్తన్తపరియాయేన చత్తారో సతిపట్ఠానా…పే॰… అట్ఠఙ్గికో మగ్గోతి ఇదం పఞ్ఞత్తం నామ; తయో సతిపట్ఠానా…పే॰… నవఙ్గికో మగ్గోతి ఇదం అపఞ్ఞత్తం నామ. వినయపరియాయేన చత్తారో పారాజికా…పే॰… తింసనిస్సగ్గియా పాచిత్తియాతి ఇదం పఞ్ఞత్తం నామ; తయో పారాజికా…పే॰… ఏకతింస నిస్సగ్గియా పాచిత్తియాతి ఇదం అపఞ్ఞత్తం నామ.
యం తేచిమం సద్ధమ్మం అన్తరధాపేన్తీతి వుత్తం, తత్థ పఞ్చ అన్తరధానాని నామ అధిగమఅన్తరధానం, పటిపత్తిఅన్తరధానం, పరియత్తిఅన్తరధానం, లిఙ్గఅన్తరధానం, ధాతుఅన్తరధానన్తి అధిగమోతి చత్తారో మగ్గా, చత్తారి ఫలాని, చతస్సో పటిసమ్భిదా, తిస్సో విజ్జా, ఛ అభిఞ్ఞాతి. సో పరిహాయమానో పటిసమ్భిదాతో పట్ఠాయ పరిహాయతి. బుద్ధానం హి పరినిబ్బానతో వస్ససహస్సమేవ పటిసమ్భిదా నిబ్బత్తేతుం సక్కోన్తి, తతో పరం ఛ అభిఞ్ఞా, తతో తాపి నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తా తిస్సో విజ్జా నిబ్బత్తేన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే తాపి నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తా సుక్ఖవిపస్సకా హోన్తి. ఏతేనేవ ఉపాయేన అనాగామినో సకదాగామినో సోతాపన్నాతి. తేసు ధరన్తేసు అధిగమో అనన్తరహితో నామ న హోతి. పచ్ఛిమకస్స పన సోతాపన్నస్స జీవితక్ఖయేన అధిగమో అన్తరహితో నామ హోతి. ఇదం అధిగమఅన్తరధానం నామ.
పటిపత్తిఅన్తరధానం నామ ఝానవిపస్సనామగ్గఫలాని నిబ్బత్తేతుం అసక్కోన్తా చతుపారిసుద్ధిసీలమత్తం రక్ఖన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే ‘‘సీలం పరిపుణ్ణం కత్వా రక్ఖామ, పధానఞ్చ అనుయుఞ్జామ, న చ మగ్గం వా ఫలం వా సచ్ఛికాతుం సక్కోమ, నత్థి ఇదాని అరియధమ్మపటివేధో’’తి వోసానం ఆపజ్జిత్వా కోసజ్జబహులా అఞ్ఞమఞ్ఞం న చోదేన్తి న సారేన్తి అకుక్కుచ్చకా హోన్తి, తతో పట్ఠాయ ఖుద్దానుఖుద్దకాని మద్దన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే పాచిత్తియథుల్లచ్చయాని ఆపజ్జన్తి, తతో గరుకాపత్తిం. పారాజికమత్తమేవ తిట్ఠతి. చత్తారి పారాజికాని రక్ఖన్తానం భిక్ఖూనం సతేపి సహస్సేపి ధరమానే పటిపత్తి అనన్తరహితా నామ న హోతి. పచ్ఛిమకస్స పన భిక్ఖునో పటిపత్తిఅన్తరధానం నామ.
పరియత్తీతి తేపిటకం బుద్ధవచనం సాట్ఠకథా పాళి. యావ సా తిట్ఠతి, తావ పరియత్తి పరిపుణ్ణా నామ హోతి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే రాజయువరాజానో అధమ్మికా హోన్తి, తేసు అధమ్మికేసు రాజామచ్చాదయో అధమ్మికా హోన్తి, తతో రట్ఠజనపదవాసినోతి. ఏతేసం అధమ్మికతాయ దేవో న సమ్మా వస్సతి, తతో సస్సాని న సమ్పజ్జన్తి. తేసు అసమ్పజ్జన్తేసు పచ్చయదాయకా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పచ్చయే దాతుం న సక్కోన్తి, భిక్ఖూ పచ్చయేహి కిలమన్తా అన్తేవాసికే సఙ్గహేతుం న సక్కోన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే పరియత్తి పరిహాయతి, అత్థవసేన ధారేతుం న సక్కోన్తి, పాళివసేనేవ ధారేన్తి. తతో గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే పాళిమ్పి సకలం ధారేతుం న సక్కోన్తి, పఠమం అభిధమ్మపిటకం పరిహాయతి. పరిహాయమానం మత్థకతో పట్ఠాయ పరిహాయతి
ఏవం అభిధమ్మపిటకే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ సుత్తన్తపిటకం పరిహాయతి. పఠమఞ్హి అఙ్గుత్తరనికాయో పరిహాయతి, తస్మిమ్పి పఠమం ఏకాదసకనిపాతో, తతో దసకనిపాతో…పే॰… తతో ఏకకనిపాతోతి. ఏవం అఙ్గుత్తరే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ సంయుత్తనికాయో పరిహాయతి. పఠమం హి మహావగ్గో పరిహాయతి, తతో సళాయతనవగ్గో, ఖన్ధవగ్గో, నిదానవగ్గో, సగాథావగ్గోతి. ఏవం సంయుత్తనికాయే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ మజ్ఝిమనికాయో పరిహాయతి. పఠమం హి ఉపరిపణ్ణాసకో పరిహాయతి, తతో మజ్ఝిమపణ్ణాసకో, తతో మూలపణ్ణాసకోతి. ఏవం మజ్ఝిమనికాయే పరిహీనే మత్థకతో పట్ఠాయ దీఘనికాయో పరిహాయతి. పఠమఞ్హి
గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే వినయపిటకమ్పి మత్థకతో పట్ఠాయ పరిహాయతి. పఠమఞ్హి పరివారో పరిహాయతి, తతో ఖన్ధకో, భిక్ఖునీవిభఙ్గో, మహావిభఙ్గోతి అనుక్కమేన ఉపోసథక్ఖన్ధకమత్తమేవ ధారేన్తి. తదాపి పరియత్తి అన్తరహితా న హోతి. యావ పన మనుస్సేసు చాతుప్పదికగాథాపి పవత్తతి, తావ పరియత్తి అనన్తరహితావ హోతి. యదా సద్ధో పసన్నో రాజా హత్థిక్ఖన్ధే సువణ్ణచఙ్కోటకమ్హి సహస్సత్థవికం ఠపాపేత్వా ‘‘బుద్ధేహి కథితం చాతుప్పదికగాథం జానన్తో ఇమం సహస్సం గణ్హతూ’’తి నగరే భేరిం చరాపేత్వా గణ్హనకం అలభిత్వా ‘‘ఏకవారం చరాపితే నామ సుణన్తాపి హోన్తి అస్సుణన్తాపీ’’తి యావతతియం చరాపేత్వా గణ్హనకం అలభిత్వా రాజపురిసా తం సహస్సత్థవికం పున రాజకులం పవేసేన్తి, తదా పరియత్తి అన్తరహితా నామ హోతి. ఇదం పరియత్తిఅన్తరధానం నామ.
గచ్ఛన్తే లిఙ్గఅన్తరధానం నామ.
ధాతుఅన్తరధానం పన ఏవం వేదితబ్బం – తీణి పరినిబ్బానాని, కిలేసపరినిబ్బానం – ఖన్ధపరినిబ్బానం, ధాతుపరినిబ్బానన్తి. తత్థ కిలేసపరినిబ్బానం బోధిపల్లఙ్కే అహోసి, ఖన్ధపరినిబ్బానం కుసినారాయం, ధాతుపరినిబ్బానం అనాగతే భవిస్సతి. కథం? తతో తత్థ తత్థ సక్కారసమ్మానం అలభమానా ధాతుయో బుద్ధానం అధిట్ఠానబలేన సక్కారసమ్మానలభనకట్ఠానం గచ్ఛన్తి. గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే సబ్బట్ఠానేసు సక్కారసమ్మానో న హోతి. సాసనస్స హి ఓసక్కనకాలే ఇమస్మిం తమ్బపణ్ణిదీపే సబ్బా ధాతుయో సన్నిపతిత్వా మహాచేతియం, తతో నాగదీపే రాజాయతనచేతియం, తతో బోధిపల్లఙ్కం గమిస్సన్తి. నాగభవనతోపి దేవలోకతోపి బ్రహ్మలోకతోపి ధాతుయో మహాబోధిపల్లఙ్కమేవ గమిస్సన్తి. సాసపమత్తాపి ధాతు అన్తరా న నస్సిస్సతి. సబ్బా ధాతుయో మహాబోధిమణ్డే సన్నిపతిత్వా బుద్ధరూపం గహేత్వా బోధిమణ్డే పల్లఙ్కేన నిసిన్నబుద్ధసరీరసిరిం దస్సేన్తి. ద్వత్తింస మహాపురిసలక్ఖణాని అసీతి అనుబ్యఞ్జనాని బ్యామప్పభాతి సబ్బం పరిపుణ్ణమేవ హోతి. తతో యమకపాటిహారియదివసే వియ పాటిహారియం కత్వా ధాతుఅన్తరధానం నామ.
ఇమస్స పఞ్చవిధస్స అన్తరధానస్స పరియత్తిఅన్తరధానమేవ
భయే వూపసన్తే సత్తసతా భిక్ఖూ అత్తనో గతట్ఠానే సాట్ఠకథే తేపిటకే ఏకక్ఖరమ్పి ఏకబ్యఞ్జనమ్పి అనాసేత్వా ఇమమేవ దీపమాగమ్మ కల్లగామజనపదే మణ్డలారామవిహారం పవిసింసు. థేరానం ఆగమనప్పవత్తిం సుత్వా ఇమస్మిం దీపే ఓహీనా సట్ఠి భిక్ఖూ ‘‘థేరే పస్సిస్సామా’’తి గన్త్వా థేరేహి సద్ధిం తేపిటకం సోధేన్తా ఏకక్ఖరమ్పి ఏకబ్యఞ్జనమ్పి అసమేన్తం నామ న పస్సింసు. తస్మిం ఠానే థేరానం అయం కథా ఉదపాది ‘‘పరియత్తి ను ఖో సాసనస్స మూలం
‘‘యావ తిట్ఠన్తి సుత్తన్తా, వినయో యావ దిప్పతి;
తావ దక్ఖన్తి ఆలోకం, సూరియే అబ్భుట్ఠితే యథా.
‘‘సుత్తన్తేసు అసన్తేసు, పముట్ఠే వినయమ్హి చ;
తమో భవిస్సతి లోకే, సూరియే అత్థఙ్గతే యథా.
‘‘సుత్తన్తే రక్ఖితే సన్తే, పటిపత్తి హోతి రక్ఖితా;
పటిపత్తియం ఠితో ధీరో, యోగక్ఖేమా న ధంసతీ’’తి.
ఇమస్మిం సుత్తే ఆహటే పంసుకూలికత్థేరా తుణ్హీ అహేసుం, ధమ్మకథికత్థేరానంయేవ వచనం పురతో అహోసి. యథా హి గవసతస్స వా గవసహస్సస్స వా అన్తరే పవేణిపాలికాయ ధేనుయా అసతి సో వంసో సా పవేణి న ఘటీయతి, ఏవమేవం ఆరద్ధవిపస్సకానం భిక్ఖూనం సతేపి సహస్సేపి సంవిజ్జమానే పరియత్తియా అసతి అరియమగ్గపటివేధో నామ న హోతి. యథా చ నిధికుమ్భియా జాననత్థాయ పాసాణపిట్ఠే అక్ఖరేసు ఠపితేసు యావ అక్ఖరాని ధరన్తి, తావ నిధికుమ్భి నట్ఠా నామ న హోతి. ఏవమేవం పరియత్తియా ధరమానాయ సాసనం అన్తరహితం నామ న హోతీతి.
దుతియపమాదాదివగ్గవణ్ణనా.