(౧౩) ౩. కుసినారవగ్గో
౧. కుసినారసుత్తవణ్ణనా
౧౨౪. తతియస్స కుసినారాయన్తి ఏవంనామకే నగరే. బలిహరణే వనసణ్డేతి ఏవంనామకే వనసణ్డే. తత్థ కిర భూతబలికరణత్థం బలిం హరన్తి, తస్మా బలిహరణన్తి వుచ్చతి. ఆకఙ్ఖమానోతి ఇచ్ఛమానో. సహత్థాతి సహత్థేన. సమ్పవారేతీతి అలం అలన్తి వాచాయ చేవ హత్థవికారేన చ పటిక్ఖిపాపేతి. సాధు వత మాయన్తి సాధు వత మం అయం. గథితోతి తణ్హాగేధేన గథితో. ముచ్ఛితోతి అజ్ఝోపన్నోతి తణ్హాయ గిలిత్వా పరినిట్ఠపేత్వా పవత్తో. అనిస్సరణపఞ్ఞోతి ఛన్దరాగం పహాయ సంకడ్ఢిత్వా పరిభుఞ్జన్తో నిస్సరణపఞ్ఞో నామ హోతి, అయం న తాదిసో, సచ్ఛన్దరాగో పరిభుఞ్జతీతి అనిస్సరణపఞ్ఞో. సుక్కపక్ఖో వుత్తవిపరియాయేన వేదితబ్బో. నేక్ఖమ్మవితక్కాదయో పనేత్థ మిస్సకా కథితాతి వేదితబ్బా.
౨. భణ్డనసుత్తవణ్ణనా
౧౨౫. దుతియే పజహింసూతి పజహన్తి. బహులమకంసూతి పునప్పునం కరోన్తి. ఇధాపి తయో వితక్కా మిస్సకావ కథితా.
౩. గోతమకచేతియసుత్తవణ్ణనా
౧౨౬. తతియే గోతమకే చేతియేతి గోతమకయక్ఖస్స భవనే. తథాగతో హి పఠమబోధియం వీసతి వస్సాని కదాచి చాపాలే చేతియే, కదాచి సారన్దదే, కదాచి బహుపుత్తే, కదాచి గోతమకేతి ఏవం యేభుయ్యేన దేవకులేసుయేవ విహాసి. ఇమస్మిం పన కాలే వేసాలిం ఉపనిస్సాయ గోతమకస్స యక్ఖస్స భవనట్ఠానే విహాసి. తేన వుత్తం – ‘‘గోతమకే చేతియే’’తి. ఏతదవోచాతి ఏతం ‘‘అభిఞ్ఞాయాహ’’న్తిఆదికం సుత్తం అవోచ.
ఇదఞ్చ
తత్థ అభిఞ్ఞాయాతి ‘‘ఇమే పఞ్చక్ఖన్ధా, ద్వాదసాయతనాని, అట్ఠారస సనిదానన్తి సప్పచ్చయమేవ కత్వా కథేమి, నో అప్పచ్చయం. సప్పాటిహారియన్తి పచ్చనీకపటిహరణేన సప్పాటిహారియమేవ కత్వా కథేమి, నో అప్పాటిహారియం. అలఞ్చ పన వోతి యుత్తఞ్చ పన తుమ్హాకం. తుట్ఠియాతి ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో భగవా, స్వాక్ఖాతో ధమ్మో, సుప్పటిపన్నో సఙ్ఘో’’తి తీణి రతనాని గుణతో అనుస్సరన్తానం తుమ్హాకం యుత్తమేవ తుట్ఠిం కాతున్తి అత్థో. సేసపదద్వయేపి ఏసేవ నయో.
అకమ్పిత్థాతి ఛహి ఆకారేహి అకమ్పిత్థ. ఏవరూపో హి పథవికమ్పో బోధిమణ్డేపి అహోసి. బోధిసత్తే కిర దక్ఖిణదిసాభాగేన బోధిమణ్డం అభిరుళ్హే దక్ఖిణదిసాభాగో హేట్ఠా అవీచిం పాపుణన్తో వియ అహోసి, ఉత్తరభాగో ఉగ్గన్త్వా భవగ్గం అభిహనన్తో వియ. పచ్ఛిమదిసం గతే పచ్ఛిమభాగో హేట్ఠా అవీచిం పాపుణన్తో వియ అహోసి, పాచీనభాగో ఉగ్గన్త్వా భవగ్గం అభిహనన్తో వియ. ఉత్తరదిసం గతే ఉత్తరదిసాభాగో హేట్ఠా అవీచిం పాపుణన్తో వియ, దక్ఖిణదిసాభాగో ఉగ్గన్త్వా భవగ్గం అభిహనన్తో వియ. పాచీనదిసం గతే పాచీనదిసాభాగో హేట్ఠా అవీచిం పాపుణన్తో వియ, పచ్ఛిమభాగో ఉగ్గన్త్వా భవగ్గం అభిహనన్తో వియ. బోధిరుక్ఖోపి సకిం హేట్ఠా అవీచిం పాపుణన్తో వియ, సకిం ఉగ్గన్త్వా భవగ్గం అభిహనన్తో వియ. తస్మిమ్పి దివసే ఏవం ఛహి ఆకారేహి చక్కవాళసహస్సీ మహాపథవీ అకమ్పిత్థ.
౪. భరణ్డుకాలామసుత్తవణ్ణనా
౧౨౭. చతుత్థే కేవలకప్పన్తి సకలకప్పం. అన్వాహిణ్డన్తోతి విచరన్తో. నాద్దసాతి కిం కారణా న అద్దస? అయం కిర భరణ్డు కాలామో సక్యానం అగ్గపిణ్డం ఖాదన్తో విచరతి. తస్స వసనట్ఠానం సమ్పత్తకాలే ఏకా ధమ్మదేసనా సముట్ఠహిస్సతీతి పురాణసబ్రహ్మచారీతి పోరాణకో సబ్రహ్మచారీ. సో కిర ఆళారకాలామకాలే తస్మింయేవ అస్సమే అహోసి, తం సన్ధాయేవమాహ. సన్థరం పఞ్ఞాపేహీతి సన్థరితబ్బం సన్థరాహీతి అత్థో. సన్థరం పఞ్ఞాపేత్వాతి కప్పియమఞ్చకే పచ్చత్థరణం పఞ్ఞాపేత్వా. కామానం పరిఞ్ఞం పఞ్ఞాపేతీతి ఏత్థ పరిఞ్ఞా నామ సమతిక్కమో, తస్మా కామానం సమతిక్కమం పఠమజ్ఝానం పఞ్ఞాపేతి. న రూపానం పరిఞ్ఞన్తి రూపానం సమతిక్కమభూతం అరూపావచరసమాపత్తిం న పఞ్ఞాపేతి. న వేదనానం పరిఞ్ఞన్తి వేదనానం సమతిక్కమం నిబ్బానం న పఞ్ఞాపేతి. నిట్ఠాతి గతి నిప్ఫత్తి. ఉదాహు పుథూతి ఉదాహు నానా.
౫. హత్థకసుత్తవణ్ణనా
౧౨౮. పఞ్చమే అభిక్కన్తాయ రత్తియాతి ఏత్థ అభిక్కన్తసద్దో ఖయసున్దరాభిరూపఅబ్భనుమోదనాదీసు దిస్సతి. తత్థ ‘‘అభిక్కన్తా, భన్తే, రత్తి, నిక్ఖన్తో పఠమో యామో, చిరనిసిన్నో భిక్ఖుసఙ్ఘో, ఉద్దిసతు, భన్తే, భగవా భిక్ఖూనం పాతిమోక్ఖ’’న్తి ఏవమాదీసు ఖయే దిస్సతి. ‘‘అయం ఇమేసం చతున్నం పుగ్గలానం అభిక్కన్తతరో చ పణీతతరో చా’’తి ఏవమాదీసు (అ॰ ని॰ ౪.౧౦౦) సున్దరే.
‘‘కో మే వన్దతి పాదాని, ఇద్ధియా యససా జలం;
అభిక్కన్తేన వణ్ణేన, సబ్బా ఓభాసయం దిసా’’తి. (వి॰ వ॰ ౮౫౭) –
ఏవమాదీసు అభిరూపే. ‘‘అభిక్కన్తం, భో గోతమా’’తి ఏవమాదీసు (పారా॰ ౧౫) అబ్భనుమోదనే. ఇధ పన సున్దరే. తేన అభిక్కన్తాయ రత్తియాతి ఇట్ఠాయ కన్తాయ మనాపాయ రత్తియాతి వుత్తం హోతి. అభిక్కన్తవణ్ణాతి ఇధ అభిక్కన్తసద్దో అభిరూపే, వణ్ణసద్దో అభిక్కన్తవణ్ణాతి అభిరూపచ్ఛవి, ఇట్ఠవణ్ణా మనాపవణ్ణాతి వుత్తం హోతి.
కేవలకప్పన్తి ఏత్థ కేవలసద్దో అనవసేసయేభుయ్యాబ్యామిస్సానతిరేకదళ్హత్థవిసంయోగాదిఅనేకత్థో. తథా హిస్స ‘‘కేవలపరిపుణ్ణం పరిసుద్ధం బ్రహ్మచరియ’’న్తి ఏవమాదీసు (పారా॰ ౧) అనవసేసతా అత్థో. ‘‘కేవలకప్పా చ అఙ్గమగధా పహూతం ఖాదనీయం భోజనీయం ఆదాయ ఉపసఙ్కమిస్సన్తీ’’తి ఏవమాదీసు (మహావ॰ ౪౩) యేభుయ్యతా. ‘‘కేవలస్స దుక్ఖక్ఖన్ధస్స సముదయో హోతీ’’తి ఏవమాదీసు (విభ॰ ౨౨౫) అబ్యామిస్సతా. ‘‘కేవలం సద్ధామత్తకం నూన అయమాయస్మా’’తి ఏవమాదీసు (మహావ॰ ౨౪౪) అనతిరేకతా. ‘‘ఆయస్మతో, భన్తే, అనురుద్ధస్స బాహియో నామ సద్ధివిహారికో కేవలకప్పం సఙ్ఘభేదాయ ఠితో’’తి ఏవమాదీసు (అ॰ ని॰ ౪.౨౪౩) దళ్హత్థతా. ‘‘కేవలీ వుసితవా ఉత్తమపురిసోతి వుచ్చతీ’’తి ఏవమాదీసు (సం॰ ని॰ ౩.౫౭) విసంయోగో. ఇధ
కప్పసద్దో పనాయం అభిసద్దహనవోహారకాలపఞ్ఞత్తిఛేదనవికప్పలేససమన్తభావాదిఅనేకత్థో. తథా హిస్స ‘‘ఓకప్పనియమేతం భోతో గోతమస్స, యథా తం అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్సా’’తి ఏవమాదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౩౮౭) అభిసద్దహనమత్థో. ‘‘అనుజానామి, భిక్ఖవే, పఞ్చహి సమణకప్పేహి ఫలం పరిభుఞ్జితు’’న్తి ఏవమాదీసు (చూళవ॰ ౨౫౦) వోహారో. ‘‘యేన సుదం నిచ్చకప్పం విహరామీ’’తి ఏవమాదీసు (మ॰ ని॰ ౧.౩౮౭) కాలో. ‘‘ఇచ్చాయస్మా కప్పో’’తి ఏవమాదీసు (సు॰ ని॰ ౧౦౯౮; చూళని॰ కప్పమాణవపుచ్ఛా ౧౧౭, కప్పమాణవపుచ్ఛానిద్దేసో ౬౧) పఞ్ఞత్తి కేవలకప్పం జేతవనన్తి ఏత్థ అనవసేసం సమన్తతో జేతవనన్తి అత్థో.
ఓభాసేత్వాతి ఆభాయ ఫరిత్వా. వాలుకాయాతి సణ్హాయ వాలుకాయ. న సణ్ఠాతీతి న పతిట్ఠాతి. ఓళారికన్తి బ్రహ్మదేవతాయ హి పథవియం పతిట్ఠానకాలే అత్తభావో ఓళారికో మాపేతుం వట్టతి పథవీ వా, తస్మా ఏవమాహ. ధమ్మాతి ఇమినా పుబ్బే ఉగ్గహితబుద్ధవచనం దస్సేతి. నప్పవత్తినో అహేసున్తి సజ్ఝాయమూళ్హకా వాచా పరిహీనాయేవ అహేసుం. అప్పటివానోతి
దస్సనస్సాతి చక్ఖువిఞ్ఞాణేన దస్సనస్స. ఉపట్ఠానస్సాతి చతూహి పచ్చయేహి ఉపట్ఠానస్స. అధిసీలన్తి దసవిధం సీలం. తఞ్హి పఞ్చసీలం ఉపాదాయ అధిసీలన్తి వుచ్చతి. అవిహం గతోతి అవిహబ్రహ్మలోకే నిబ్బత్తోస్మీతి దస్సేతి.
౬. కటువియసుత్తవణ్ణనా
౧౨౯. ఛట్ఠే గోయోగపిలక్ఖస్మిన్తి గావీనం విక్కయట్ఠానే ఉట్ఠితపిలక్ఖస్స సన్తికే. రిత్తస్సాదన్తి ఝానసుఖాభావేన రిత్తస్సాదం. బాహిరస్సాదన్తి కామగుణసుఖవసేన బాహిరస్సాదం. కటువియన్తి ఉచ్ఛిట్ఠం. ఆమగన్ధేనాతి కోధసఙ్ఖాతేన విస్సగన్ధేన. అవస్సుతన్తి తిన్తం. మక్ఖికాతి కిలేసమక్ఖికా. నానుపతిస్సన్తీతి ఉట్ఠాయ న అనుబన్ధిస్సన్తి. నాన్వాస్సవిస్సన్తీతి అనుబన్ధిత్వా న ఖాదిస్సన్తి. సంవేగమాపాదీతి సోతాపన్నో జాతో.
కటువియకతోతి ఉచ్ఛిట్ఠకతో. ఆరకా హోతీతి దూరే హోతి. విఘాతస్సేవ భాగవాతి దుక్ఖస్సేవ భాగీ. చరేతీతి చరతి గచ్ఛతి. దుమ్మేధోతి దుప్పఞ్ఞో. ఇమస్మిం సుత్తే వట్టమేవ కథితం, గాథాసు వట్టవివట్టం కథితన్తి. సత్తమే వట్టమేవ భాసితం.
౮. దుతియఅనురుద్ధసుత్తవణ్ణనా
౧౩౧. అట్ఠమే ఇదం తే మానస్మిన్తి అయం తే నవవిధేన వడ్ఢితమానోతి అత్థో. ఇదం తే ఉద్ధచ్చస్మిన్తి ఇదం తవ ఉద్ధచ్చం చిత్తస్స ఉద్ధతభావో. ఇదం తే కుక్కుచ్చస్మిన్తి ఇదం తవ కుక్కుచ్చం.
౯. పటిచ్ఛన్నసుత్తవణ్ణనా
౧౩౨. నవమే ఆవహన్తీతి నియ్యన్తి. పటిచ్ఛన్నో ఆవహతీతి పటిచ్ఛన్నోవ హుత్వా నియ్యాతి. వివటో విరోచతీతి ఏత్థ ఏకతో ఉభతో అత్తతో సబ్బత్థకతోతి చతుబ్బిధా వివటతా వేదితబ్బా. తత్థ ఏకతో వివటం నామ అసాధారణసిక్ఖాపదం. ఉభతో వివటం నామ సాధారణసిక్ఖాపదం. అత్తతో వివటం నామ పటిలద్ధధమ్మగుణో. సబ్బత్థకవివటం నామ తేపిటకం బుద్ధవచనం.
౧౦. లేఖసుత్తవణ్ణనా
౧౩౩. దసమే అభిణ్హన్తి అభిక్ఖణం నిరన్తరం. ఆగాళ్హేనాతి గాళ్హేన కక్ఖళేన. ఫరుసేనాతి ఫరుసవచనేన. గాళ్హం కత్వా ఫరుసం కత్వా వుచ్చమానోపీతి అత్థో. అమనాపేనాతి మనం అనల్లీయన్తేన అవడ్ఢన్తేన. సన్ధియతిమేవాతి ఘటియతియేవ. సంసన్దతిమేవాతి నిరన్తరోవ హోతి. సమ్మోదతిమేవాతి ఏకీభావమేవ గచ్ఛతి. సేసం సబ్బత్థ ఉత్తానమేవాతి.
కుసినారవగ్గో తతియో.