౩. ఉరువేలవగ్గో
౧. పఠమఉరువేలసుత్తవణ్ణనా
౨౧. తతియస్స ఉరువేలాయన్తి ఏత్థ ఉరువేలాతి మహావేలా, మహావాలికరాసీతి అత్థో. అథ వా ఉరూతి వాలుకా వుచ్చతి, వేలాతి మరియాదా. వేలాతిక్కమనహేతు ఆహటా ఉరు ఉరువేలాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అతీతే కిర అనుప్పన్నే బుద్ధే దససహస్సా కులపుత్తా తాపసపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా తస్మిం పదేసే విహరన్తా ఏకదివసం సన్నిపతిత్వా కతికవత్తం అకంసు – ‘‘కాయకమ్మవచీకమ్మాని నామ పరేసమ్పి పాకటాని హోన్తి, మనోకమ్మం పన అపాకటం. తస్మా యో కామవితక్కం వా బ్యాపాదవితక్కం వా విహింసావితక్కం వా వితక్కేతి, తస్స అఞ్ఞో చోదకో నామ నత్థి. సో అత్తనావ అత్తానం చోదేత్వా పత్తపుటేన వాలుకం ఆహరిత్వా ఇమస్మిం ఠానే ఆకిరతు, ఇదమస్స దణ్డకమ్మ’’న్తి. తతో పట్ఠాయ యో తాదిసం వితక్కం వితక్కేతి, సో తత్థ పత్తపుటేన వాలుకం ఆకిరతి, ఏవం తత్థ అనుక్కమేన మహావాలుకరాసి జాతో. తతో నం పచ్ఛిమా జనతా పరిక్ఖిపిత్వా చేతియట్ఠానమకాసి, తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘ఉరువేలాతి మహావేలా, మహావాలికరాసీతి అత్థో’’తి. తమేవ సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘అథ వా ఉరూతి వాలుకా వుచ్చతి, వేలాతి మరియాదా, వేలాతిక్కమనహేతు ఆహటా ఉరు ఉరువేలాతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో’’తి.
నజ్జా నేరఞ్జరాయ తీరేతి ఉరువేలగామం నిస్సాయ నేరఞ్జరానదీతీరే విహరామీతి దస్సేతి. అజపాలనిగ్రోధేతి పఠమాభిసమ్బుద్ధోతి సమ్బుద్ధో హుత్వా పఠమమేవ. ఉదపాదీతి అయం వితక్కో పఞ్చమే సత్తాహే ఉదపాది. కస్మా ఉదపాదీతి? సబ్బబుద్ధానం ఆచిణ్ణత్తా చేవ పుబ్బాసేవనతాయ చ. తత్థ పుబ్బాసేవనాయ పకాసనత్థం తిత్తిరజాతకం ఆహరితబ్బం. హత్థివానరతిత్తిరా కిర ఏకస్మిం పదేసే విహరన్తా ‘‘యో అమ్హాకం మహల్లకో, తస్మిం సగారవా విహరిస్సామా’’తి నిగ్రోధం దస్సేత్వా ‘‘కో ను ఖో అమ్హాకం మహల్లకో’’తి వీమంసన్తా తిత్తిరస్స మహల్లకభావం ఞత్వా తస్స జేట్ఠాపచాయనకమ్మం కత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం
‘‘యే వుడ్ఢమపచాయన్తి, నరా ధమ్మస్స కోవిదా;
దిట్ఠేవ ధమ్మే పాసంసా, సమ్పరాయే చ సుగ్గతీ’’తి. (జా॰ ౧.౧.౩౭);
ఏవం అహేతుకతిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తోపి తథాగతో సగారవవాసం రోచేసి, ఇదాని కస్మా న రోచేస్సతీతి. అగారవోతి అఞ్ఞస్మిం గారవరహితో, కఞ్చి గరుట్ఠానే అట్ఠపేత్వాతి అత్థో. అప్పతిస్సోతి పతిస్సయరహితో, కఞ్చి జేట్ఠకట్ఠానే అట్ఠపేత్వాతి అత్థో. సమణం వా బ్రాహ్మణం వాతి ఏత్థ సమితపాపబాహితపాపాయేవ సమణబ్రాహ్మణా అధిప్పేతా. సక్కత్వా గరుం కత్వాతి సక్కారఞ్చేవ కత్వా గరుకారఞ్చ ఉపట్ఠపేత్వా.
సదేవకే లోకేతిఆదీసు సద్ధిం దేవేహి సదేవకే. దేవగ్గహణేన చేత్థ మారబ్రహ్మేసు గహితేసుపి మారో నామ వసవత్తీ సబ్బేసం ఉపరి వసం వత్తేతి, బ్రహ్మా నామ మహానుభావో, ఏకఙ్గులియా ఏకస్మిం చక్కవాళసహస్సే ఆలోకం ఫరతి, ద్వీహి ద్వీసు, దసహి అఙ్గులీహి దససు చక్కవాళసహస్సేసు ఆలోకం ఫరతి. సో ఇమినా సీలసమ్పన్నతరోతి వత్తుం మా లభన్తూతి సమారకే సబ్రహ్మకేతి విసుం వుత్తం. తథా సమణా నామ ఏకనికాయాదివసేన బహుస్సుతా సీలవన్తో పణ్డితా, బ్రాహ్మణాపి వత్థువిజ్జాదివసేన బహుస్సుతా పణ్డితా. తే ఇమినా సమ్పన్నతరాతి వత్తుం సస్సమణబ్రాహ్మణియా పజాయాతి వుత్తం. సదేవమనుస్సాయాతి ఇదం పన నిప్పదేసతో దస్సనత్థం గహితమేవ గహేత్వా వుత్తం. అపిచేత్థ పురిమాని తీణి పదాని లోకవసేన వుత్తాని, పచ్ఛిమాని ద్వే పజావసేన. సీలసమ్పన్నతరన్తి సీలేన సమ్పన్నతరం, అధికతరన్తి అత్థో. ఏత్థ చ సీలాదయో చత్తారో ధమ్మా లోకియలోకుత్తరా కథితా, విముత్తిఞాణదస్సనం లోకియమేవ. పచ్చవేక్ఖణఞాణమేవ హేతం. పాతురహోసీతి ‘‘అయం సత్థా అవీచితో యావ భవగ్గా సీలాదీహి అత్తనా అధికతరం అపస్సన్తో ‘మయా పటివిద్ధనవలోకుత్తరధమ్మమేవ సక్కత్వా ఉపనిస్సాయ విహరిస్సామీ’తి చిన్తేతి, కారణం భగవా చిన్తేతి, అత్థం వుడ్ఢిం విసేసం
విహంసు విహరన్తి చాతి ఏత్థ యో వదేయ్య – ‘‘విహరన్తీతి వచనతో పచ్చుప్పన్నేపి బహూ బుద్ధా’’తి, సో ‘‘భగవాపి భన్తే ఏతరహి అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తి ఇమినా వచనేన పటిబాహితబ్బో.
‘‘న మే ఆచరియో అత్థి, సదిసో మే న విజ్జతి;
సదేవకస్మిం లోకస్మిం, నత్థి మే పటిపుగ్గలో’’తి. (మహావ॰ ౧౧; మ॰ ని॰ ౨.౩౪౧) –
ఆదీహి చస్స సుత్తేహి అఞ్ఞేసం బుద్ధానం అభావో దీపేతబ్బో. తస్మాతి యస్మా సబ్బేపి బుద్ధా సద్ధమ్మగరునో, తస్మా. మహత్తమభికఙ్ఖతాతి మహన్తభావం పత్థయమానేన. సరం బుద్ధాన సాసనన్తి బుద్ధానం సాసనం సరన్తేన.
యతోతి యస్మిం కాలే. మహత్తేన సమన్నాగతోతి రత్తఞ్ఞుమహత్తం వేపుల్లమహత్తం బ్రహ్మచరియమహత్తం లాభగ్గమహత్తన్తి ఇమినా చతుబ్బిధేన మహత్తేన సమన్నాగతో. అథ మే సఙ్ఘేపి గారవోతి అథ మయ్హం సఙ్ఘేపి గారవో జాతో. కిస్మిం పన కాలే భగవతా సఙ్ఘే గారవో కతోతి? మహాపజాపతియా దుస్సయుగదానకాలే. తదా హి భగవా అత్తనో ఉపనీతం దుస్సయుగం ‘‘సఙ్ఘే, గోతమి, దేహి, సఙ్ఘే తే దిన్నే అహఞ్చేవ పూజితో భవిస్సామి సఙ్ఘో చా’’తి వదన్తో సఙ్ఘే గారవం అకాసి నామ.
౨. దుతియఉరువేలసుత్తవణ్ణనా
౨౨. దుతియే సమ్బహులాతి బహుకా. బ్రాహ్మణాతి హుహుక్కజాతికేన బ్రాహ్మణేన సద్ధిం ఆగతా బ్రాహ్మణా. జిణ్ణాతి వుడ్ఢాతి వయోవుద్ధా. మహల్లకాతి జాతిమహల్లకా. అద్ధగతాతి తయో వయే అద్ధే అతిక్కన్తా. సుతమేతన్తి అమ్హేహి సుతం ఏతం. తయిదం భో, గోతమ, తథేవాతి భో, గోతమ, ఏతం అమ్హేహి సుతకారణం తథా ఏవ. తయిదం భో, గోతమ, న సమ్పన్నమేవాతి తం ఏతం అభివాదనాదిఅకరణం అననుచ్ఛవికమేవ.
అకాలవాదీతిఆదీసు అకాలే వదతీతి అకాలవాదీ. అసభావం వదతీతి అభూతవాదీ. అనత్థం వదతి, నో అత్థన్తి అనత్థవాదీ. అధమ్మం వదతి, నో ధమ్మన్తి అధమ్మవాదీ. అవినయం వదతి అవినయవాదీ. అనిధానవతిం వాచం భాసితాతి న హదయే నిధేతబ్బయుత్తకం వాచం భాసితా. అకాలేనాతి కథేతుం అయుత్తకాలేన. అనపదేసన్తి అపదేసరహితం, సాపదేసం సకారణం కత్వా న కథేతి. అపరియన్తవతిన్తి పరియన్తరహితం, న పరిచ్ఛేదం దస్సేత్వా కథేతి. అనత్థసంహితన్తి న లోకియలోకుత్తరఅత్థనిస్సితం కత్వా కథేతి. బాలో థేరోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతీతి అన్ధబాలో థేరోతి సఙ్ఖం గచ్ఛతి.
కాలవాదీతిఆదీని వుత్తపటిపక్ఖవసేన వేదితబ్బాని. పణ్డితో థేరోత్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతీతి పణ్డిచ్చేన సమన్నాగతత్తా
బహుస్సుతో హోతీతి బహుం అస్స సుతం హోతి, నవఙ్గం సత్థుసాసనం పాళిఅనుసన్ధిపుబ్బాపరవసేన ఉగ్గహితం హోతీతి అత్థో. సుతధరోతి సుతస్స ఆధారభూతో. యస్స హి ఇతో గహితం ఇతో పలాయతి, ఛిద్దఘటే ఉదకం వియ న తిట్ఠతి, పరిసమజ్ఝే ఏకసుత్తం వా జాతకం వా కథేతుం వా వాచేతుం వా న సక్కోతి, అయం న సుతధరో నామ. యస్స పన ఉగ్గహితం బుద్ధవచనం ఉగ్గహితకాలసదిసమేవ హోతి, దసపి వీసతిపి వస్సాని సజ్ఝాయం అకరోన్తస్స నేవ నస్సతి, అయం సుతధరో నామ. సుతసన్నిచయోతి సుతస్స సన్నిచయభూతో. యస్స హి సుతం హదయమఞ్జూసాయ సన్నిచితం సిలాయ లేఖా వియ సువణ్ణపత్తే పక్ఖిత్తసీహవసా వియ ధాతాతి ధాతా పగుణా. ఏకచ్చస్స హి ఉగ్గహితబుద్ధవచనం ధాతం పగుణం నిచ్చలికం న హోతి, ‘‘అసుకం సుత్తం వా జాతకం వా కథేహీ’’తి వుత్తే ‘‘సజ్ఝాయిత్వా సంసన్దిత్వా సమనుగ్గాహిత్వా జానిస్సామీ’’తి వదతి. ఏకచ్చస్స ధాతం పగుణం భవఙ్గసోతసదిసం హోతి, ‘‘అసుకం సుత్తం వా జాతకం వా కథేహీ’’తి వుత్తే ఉద్ధరిత్వా తమేవ కథేతి. తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘ధాతా’’తి. వచసా పరిచితాతి సుత్తదసక-వగ్గదసకపణ్ణాసదసకవసేన వాచాయ సజ్ఝాయితా. మనసానుపేక్ఖితాతి చిత్తేన అనుపేక్ఖితా. యస్స వాచాయ సజ్ఝాయితం బుద్ధవచనం మనసా చిన్తేన్తస్స తత్థ తత్థ పాకటం హోతి, మహాదీపం జాలేత్వా ఠితస్స రూపగతం వియ పఞ్ఞాయతి, తం సన్ధాయేతం వుత్తం. దిట్ఠియా సుప్పటివిద్ధాతి అత్థతో చ కారణతో చ పఞ్ఞాయ సుప్పటివిద్ధా.
ఆభిచేతసికానన్తి అభిచేతోతి అభిక్కన్తం విసుద్ధం చిత్తం వుచ్చతి, అధిచిత్తం వా, అభిచేతసి జాతాని ఆభిచేతసికాని, అభిచేతోసన్నిస్సితానీతి వా ఆభిచేతసికాని. దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారానన్తి నికామలాభీతి నికామేన లాభీ, అత్తనో ఇచ్ఛావసేన లాభీ, ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సమాపజ్జితుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. అకిచ్ఛలాభీతి సుఖేనేవ పచ్చనీకధమ్మే విక్ఖమ్భేత్వా సమాపజ్జితుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. అకసిరలాభీతి అకసిరానం లాభీ విపులానం, యథాపరిచ్ఛేదేన వుట్ఠాతుం సమత్థోతి వుత్తం హోతి. ఏకచ్చో హి లాభీయేవ హోతి, న పన ఇచ్ఛితిచ్ఛితక్ఖణే సక్కోతి సమాపజ్జితుం. ఏకచ్చో సక్కోతి తథాసమాపజ్జితుం, పారిపన్థికే ఆసవానం ఖయాతిఆదీని వుత్తత్థానేవ. ఏవమిధ సీలమ్పి బాహుసచ్చమ్పి ఖీణాసవస్సేవ సీలం బాహుసచ్చఞ్చ, ఝానానిపి ఖీణాసవస్సేవ వళఞ్జనకజ్ఝానాని కథితాని. ‘‘ఆసవానం ఖయా’’తిఆదీహి
ఉద్ధతేనాతి ఉద్ధచ్చసహగతేన. సమ్ఫన్తి పలాపకథం. అసమాహితసఙ్కప్పోతి అట్ఠపితసఙ్కప్పో. మగోతి మగసదిసో. ఆరాతి దూరే. థావరేయ్యమ్హాతి థావరభావతో. పాపదిట్ఠీతి లామకదిట్ఠి. అనాదరోతి ఆదరరహితో. సుతవాతి సుతేన ఉపగతో. పటిభానవాతి దువిధేన పటిభానేన సమన్నాగతో. పఞ్ఞాయత్థం విపస్సతీతి సహవిపస్సనాయ మగ్గపఞ్ఞాయ చతున్నం సచ్చానం అత్థం వినివిజ్ఝిత్వా పస్సతి. పారగూ సబ్బధమ్మానన్తి సబ్బేసం ఖన్ధాదిధమ్మానం అఖిలోతి రాగఖిలాదివిరహితో. పటిభానవాతి దువిధేనేవ పటిభానేన సమన్నాగతో. బ్రహ్మచరియస్స కేవలీతి సకలబ్రహ్మచరియో. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవాతి.
౩. లోకసుత్తవణ్ణనా
౨౩. తతియే లోకోతి దుక్ఖసచ్చం. అభిసమ్బుద్ధోతి ఞాతో పచ్చక్ఖో కతో. లోకస్మాతి పహీనోతి మహాబోధిమణ్డే అరహత్తమగ్గఞాణేన పహీనో. తథాగతస్స భావితాతి తథాగతేన భావితా.
ఏవం ఏత్తకేన ఠానేన చతూహి సచ్చేహి అత్తనో బుద్ధభావం కథేత్వా ఇదాని తథాగతభావం కథేతుం యం, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ దిట్ఠన్తి రూపాయతనం. సుతన్తి సద్దాయతనం. ముతన్తి పత్వా గహేతబ్బతో గన్ధాయతనం రసాయతనం ఫోట్ఠబ్బాయతనం. విఞ్ఞాతన్తి సుఖదుక్ఖాది ధమ్మారమ్మణం. పత్తన్తి పరియేసిత్వా వా అపరియేసిత్వా వా పత్తం. పరియేసితన్తి పత్తం వా అప్పత్తం వా పరియేసితం. అనువిచరితం మనసాతి చిత్తేన అనుసఞ్చరితం.
తథాగతేన అభిసమ్బుద్ధన్తి ఇమినా ఏతం దస్సేతి – యం అపరిమాణాసు లోకధాతూసు ఇమస్స సదేవకస్స లోకస్స నీలం పీతకన్తిఆది రూపారమ్మణం చక్ఖుద్వారే ఆపాథం ఆగచ్ఛతి, ‘‘అయం సత్తో ఇమస్మిం ఖణే ఇమం నామ రూపారమ్మణం
తస్మా తథాగతోతి వుచ్చతీతి యం యథా లోకేన గతం, తస్స తథేవ అఞ్ఞదత్థూతి ఏకంసత్థే నిపాతో. దక్ఖతీతి దసో. వసం వత్తేతీతి వసవత్తీ.
సబ్బం లోకం అభిఞ్ఞాతి తేధాతుకం లోకసన్నివాసం జానిత్వా. సబ్బం లోకే యథాతథన్తి తస్మిం తేధాతుకలోకసన్నివాసే యంకిఞ్చి నేయ్యం, సబ్బం తం యథాతథం అవిపరీతం జానిత్వా. విసంయుత్తోతి చతున్నం అనూపయోతి తణ్హాదిట్ఠిఉపయేహి విరహితో. సబ్బాభిభూతి రూపాదీని సబ్బారమ్మణాని అభిభవిత్వా ఠితో. ధీరోతి ధితిసమ్పన్నో. సబ్బగన్థప్పమోచనోతి సబ్బే చత్తారోపి గన్థే మోచేత్వా ఠితో. ఫుట్ఠస్సాతి ఫుట్ఠా అస్స. ఇదఞ్చ కరణత్థే సామివచనం. పరమా సన్తీతి నిబ్బానం. తఞ్హి తేన ఞాణఫుసనేన ఫుట్ఠం. తేనేవాహ – నిబ్బానం అకుతోభయన్తి. అథ పరమాసన్తీతి ఉత్తమా సన్తి. కతరా సాతి? నిబ్బానం. యస్మా పన నిబ్బానే కుతోచి భయం నత్థి, తస్మా తం అకుతోభయన్తి వుచ్చతి. విముత్తో ఉపధిసఙ్ఖయేతి ఉపధిసఙ్ఖయసఙ్ఖాతే నిబ్బానే తదారమ్మణాయ ఫలవిముత్తియా విముత్తో. సీహో అనుత్తరోతి పరిస్సయానం సహనట్ఠేన కిలేసానఞ్చ హింసనట్ఠేన తథాగతో అనుత్తరో సీహో నామ. బ్రహ్మన్తి సేట్ఠం. ఇతీతి ఏవం తథాగతస్స గుణే జానిత్వా. సఙ్గమ్మాతి సమాగన్త్వా. తం నమస్సన్తీతి తం తథాగతం తే సరణం గతా నమస్సన్తి. ఇదాని యం వదన్తా తే నమస్సన్తి, తం దస్సేతుం దన్తోతిఆది వుత్తం. తం ఉత్తానత్థమేవాతి.
౪. కాళకారామసుత్తవణ్ణనా
౨౪. చతుత్థం అత్థుప్పత్తియం నిక్ఖిత్తం. కతరాయ అత్థుప్పత్తియన్తి? దసబలగుణకథాయ. అనాథపిణ్డికస్స కిర ధీతా చూళసుభద్దా ‘‘సాకేతనగరే కాళకసేట్ఠిపుత్తస్స గేహం గచ్ఛిస్సామీ’’తి సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘భన్తే, అహం మిచ్ఛాదిట్ఠికకులం గచ్ఛామి. సచే తత్థ సక్కారం లభిస్సామి, ఏకస్మిం పురిసే పేసియమానే పపఞ్చో భవిస్సతి, మం ఆవజ్జేయ్యాథ భగవా’’తి పటిఞ్ఞం గహేత్వా అగమాసి. సేట్ఠి ‘‘సుణిసా మే ఆగతా’’తి మఙ్గలం కరోన్తోవ బహుం ఖాదనీయభోజనీయం పటియాదేత్వా పఞ్చ అచేలకసతాని నిమన్తేసి. సో తేసు నిసిన్నేసు ‘‘ధీతా
తతో
‘‘కీదిసా సమణా తుయ్హం, బాళ్హం ఖో నే పసంససి;
కింసీలా కింసమాచారా, తం మే అక్ఖాహి పుచ్ఛితా’’తి.
సా ఆహ –
‘‘సన్తిన్ద్రియా సన్తమనా, సన్తతేజా గుణమగ్గసణ్ఠితా;
ఓక్ఖిత్తచక్ఖూ మితభాణీ, తాదిసా సమణా మమ.
‘‘వసన్తి వనమోగయ్హ, నాగో ఛేత్వావ బన్ధనం;
ఏకకియా అదుతియా, తాదిసా సమణా మమా’’తి.
ఏవఞ్చ
‘‘దూరే
అసన్తేత్థ న దిస్సన్తి, రత్తిం ఖిత్తా యథా సరా’’తి. (ధ॰ ప॰ ౩౦౪) –
ఇమం గాథమాహ. అనాథపిణ్డికో ‘‘భన్తే, మమ, ధీతు సఙ్గహం కరోథా’’తి వన్దిత్వా పక్కామి.
సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘అహం, ఆనన్ద, సాకేతం గమిస్సామి, పఞ్చన్నం
సుభద్దా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం దత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘భన్తే, మయ్హం ససురపక్ఖో మిచ్ఛాదిట్ఠికో, సాధు తేసం అనుచ్ఛవికధమ్మం కథేథా’’తి. సత్థా ధమ్మం దేసేసి. కాళకసేట్ఠి సోతాపన్నో హుత్వా అత్తనో ఉయ్యానం దసబలస్స అదాసి. అచేలకా ‘‘అమ్హాకం పఠమం దిన్న’’న్తి నిక్ఖమితుం న ఇచ్ఛన్తి. ‘‘గచ్ఛథ నీహరితబ్బనియామేన తే నీహరథా’’తి సబ్బే నీహరాపేత్వా తత్థేవ సత్థు విహారం కారేత్వా బ్రహ్మదేయ్యం కత్వా
భిక్ఖూ ఆమన్తేసీతి పఞ్చసతే భిక్ఖూ ఆమన్తేసి. తే కిర సాకేతనగరవాసినో కులపుత్తా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా సత్థు సన్తికే పబ్బజిత్వా ఉపట్ఠానసాలాయ నిసిన్నా ‘‘అహో బుద్ధగుణా నామ మహన్తా, ఏవరూపం నామ మిచ్ఛాదిట్ఠికం కాళకసేట్ఠిం దిట్ఠితో మోచేత్వా సోతాపత్తిఫలం పాపేత్వా యం, భిక్ఖవే, సదేవకస్స లోకస్సాతి ఇమం దేసనం ఆరభి. ఏవమిదం సుత్తం గుణకథాయ నిక్ఖిత్తన్తి వేదితబ్బం.
తత్థ ‘‘తమహం జానామీ’’తి పదపరియోసానే మహాపథవీ ఉదకపరియన్తం కత్వా అకమ్పిత్థ. అబ్భఞ్ఞాసిన్తి అభిఅఞ్ఞాసిం, జానిన్తి అత్థో. విదితన్తి పాకటం కత్వా ఞాతం. ఇమినా ఏతం దస్సేతి – అఞ్ఞే జానన్తియేవ, మయా పన పాకటం కత్వా విదితన్తి. ఇమేహి తీహి పదేహి సబ్బఞ్ఞుతభూమి నామ కథితా. తం తథాగతో న ఉపట్ఠాసీతి తం ఛద్వారికం ఆరమ్మణం తథాగతో తణ్హాయ వా దిట్ఠియా వా న ఉపట్ఠాసి న ఉపగఞ్ఛి. అయఞ్హి పస్సతి భగవా చక్ఖునా రూపం, ఛన్దరాగో
తం మమస్స ముసాతి తం మే వచనం ముసావాదో నామ భవేయ్య. తం పస్స తాదిసమేవాతి తమ్పి ముసావాదో భవేయ్య. తం మమస్స కలీతి తం వచనం మయ్హం దోసో భవేయ్యాతి అత్థో. ఏత్తావతా సచ్చభూమి నామ కథితాతి వేదితబ్బా.
దట్ఠా దట్ఠబ్బన్తి దిస్వా దట్ఠబ్బం. దిట్ఠం న మఞ్ఞతీతి తం దిట్ఠం రూపాయతనం ‘‘అహం మహాజనేన దిట్ఠమేవ పస్సామీ’’తి తణ్హామానదిట్ఠీహి న మఞ్ఞతి. అదిట్ఠం న మఞ్ఞతీతి ‘‘అహం మహాజనేన అదిట్ఠమేవ ఏతం పస్సామీ’’తి ఏవమ్పి తణ్హాదీహి మఞ్ఞనాహి న మఞ్ఞతి. దట్ఠబ్బం న మఞ్ఞతీతి ‘‘మహాజనేన దిట్ఠం పస్సామీ’’తి ఏవమ్పి తాహి మఞ్ఞనాహి న మఞ్ఞతి. దట్ఠబ్బఞ్హి అదిట్ఠమ్పి హోతియేవ. ఏవరూపాని హి వచనాని తీసుపి కాలేసు లబ్భన్తి, తేనస్స అత్థో వుత్తో. దట్ఠారం న మఞ్ఞతీతి పస్సితారం
ఇతి ఖో, భిక్ఖవేతి ఏవం ఖో, భిక్ఖవే. తాదీయేవ తాదీతి తాదితా నామ ఏకసదిసతా. తథాగతో చ యాదిసో లాభాదీసు, తాదిసోవ అలాభాదీసు. తేన వుత్తం – ‘‘లాభేపి తాదీ, అలాభేపి తాదీ. యసేపి తాదీ, అయసేపి తాదీ. నిన్దాయపి తాదీ, పసంసాయపి తాదీ. సుఖేపి తాదీ, దుక్ఖేపి తాదీ’’తి (మహాని॰ ౩౮, ౧౯౨). ఇమాయ తాదితాయ తాదీ. తమ్హా చ పన తాదిమ్హాతి తతో తథాగతతాదితో అఞ్ఞో ఉత్తరితరో వా పణీతతరో వా తాదీ నత్థీతి ఏత్తావతా తాదిభూమి నామ కథితా. ఇమాహి పఞ్చభూమీహి దేసనం నిట్ఠాపేన్తస్స పఞ్చసుపి ఠానేసు మహాపథవీ సక్ఖిభావేన అకమ్పిత్థ. దేసనాపరియోసానే తే పఞ్చసతే అధునాపబ్బజితే కులపుత్తే ఆదిం కత్వా తం ఠానం పత్తానం దేవమనుస్సానం చతురాసీతి పాణసహస్సాని అమతపానం పివింసు.
భగవాపి సుత్తం నిట్ఠాపేత్వా గాథాహి కూటం గణ్హన్తో యంకిఞ్చీతిఆదిమాహ. తత్థ అజ్ఝోసితం సచ్చముతం పరేసన్తి పరేసం సద్ధాయ పరపత్తియాయనాయ సచ్చముతన్తి మఞ్ఞిత్వా అజ్ఝోసితం గిలిత్వా పరినిట్ఠాపేత్వా గహితం. సయసంవుతేసూతి సయమేవ సంవరిత్వా పియాయిత్వా గహితగహణేసు, దిట్ఠిగతికేసూతి అత్థో. దిట్ఠిగతికా హి సయం సంవుతాతి వుచ్చన్తి. సచ్చం ముసా వాపి పరం దహేయ్యాతి తేసు సయం సంవుతసఙ్ఖాతేసు దిట్ఠిగతికేసు తథాగతో తాదీ తేసం ఏకమ్పి వచనం ‘‘ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞ’’న్తి ఏవం సచ్చం ముసా వాపి పరం ఉత్తమం కత్వా న ఓదహేయ్య, న సద్దహేయ్య, న పత్తియాయేయ్య. ఏతఞ్చ సల్లన్తి ఏతం దిట్ఠిసల్లం. పటికచ్చ దిస్వాతి పురేతరం బోధిమూలేయేవ దిస్వా. విసత్తాతి లగ్గా లగితా పలిబుద్ధా. జానామి పస్సామి తథేవ ఏతన్తి యథాయం పజా అజ్ఝోసితా గిలిత్వా పరినిట్ఠాపేత్వా విసత్తా లగ్గా లగితా, ఏవం అహమ్పి
౫. బ్రహ్మచరియసుత్తవణ్ణనా
౨౫. పఞ్చమే జనకుహనత్థన్తి తీహి కుహనవత్థూహి జనస్స కుహనత్థాయ. న జనలపనత్థన్తి న జనస్స ఉపలాపనత్థం. న లాభసక్కారసిలోకానిసంసత్థన్తి న చీవరాదిథుతివచనత్థం. న ఇతివాదప్పమోక్ఖానిసంసత్థన్తి న తేన తేన కారణేన న ఇతి మం జనో జానాతూతి న ‘‘ఏవం కిర ఏస భిక్ఖు, ఏవం కిర ఏస భిక్ఖూ’’తి జనస్స జాననత్థాయ. సంవరత్థన్తి పఞ్చహి సంవరేహి సంవరణత్థాయ. పహానత్థన్తి తీహి పహానేహి పజహనత్థాయ. విరాగత్థన్తి రాగాదీనం విరజ్జనత్థాయ. నిరోధత్థన్తి తేసంయేవ నిరుజ్ఝనత్థాయ. అనీతిహన్తి ఇతిహపరివజ్జితం, అపరపత్తియన్తి అత్థో. నిబ్బానోగధగామినన్తి నిబ్బానస్స అన్తోగామినం. మగ్గబ్రహ్మచరియఞ్హి నిబ్బానం ఆరమ్మణం కరిత్వా నిబ్బానస్స అన్తోయేవ వత్తతి పవత్తతి. పటిపజ్జన్తీతి దువిధమ్పి పటిపజ్జన్తి. ఇమస్మిం సుత్తే వట్టవివట్టం కథేత్వా గాథాసు వివట్టమేవ కథితం.
౬. కుహసుత్తవణ్ణనా
౨౬. ఛట్ఠే కుహాతి కుహకా. థద్ధాతి కోధేన చ మానేన చ థద్ధా. లపాతి ఉపలాపకా. సిఙ్గీతి ‘‘తత్థ కతమం సిఙ్గం, యం సిఙ్గం సిఙ్గారతా చాతురతా చాతురియం పరిక్ఖత్తతా పారిక్ఖత్తియ’’న్తి (విభ॰ ౮౫౨) ఏవం వుత్తేహి సిఙ్గసదిసేహి పాకటకిలేసేహి సమన్నాగతా. ఉన్నళాతి ఉగ్గతనళా తుచ్ఛమానం ఉక్ఖిపిత్వా ఠితా. అసమాహితాతి చిత్తేకగ్గమత్తస్సాపి అలాభినో. న మే తే, భిక్ఖవే, భిక్ఖూ మామకాతి తే మయ్హం భిక్ఖూ మమ సన్తకా న హోన్తి. ‘‘తే మయ్హ’’న్తి ఇదం పన సత్థారం ఉద్దిస్స పబ్బజితత్తా వుత్తం. తే ఖో మే, భిక్ఖవే, భిక్ఖూ మామకాతి ఇధాపి మేతి అత్తానం ఉద్దిస్స పబ్బజితత్తా వదతి, సమ్మాపటిపన్నత్తా పన ‘‘మామకా’’తి ఆహ. వుద్ధిం విరూళ్హిం వేపుల్లం ఆపజ్జన్తీతి సీలాదీహి గుణేహి వడ్ఢనతో వుద్ధిం, నిచ్చలభావేన విరూళ్హిం, సబ్బత్థ పత్థటతాయ వేపుల్లం పాపుణన్తి. తే పనేతే యావ
౭. సన్తుట్ఠిసుత్తవణ్ణనా
౨౭. సత్తమే అప్పానీతి పరిత్తాని. సులభానీతి సుఖేన లద్ధబ్బాని, యత్థ కత్థచి సక్కా హోన్తి లభితుం. అనవజ్జానీతి నిద్దోసాని. పిణ్డియాలోపభోజనన్తి జఙ్ఘాపిణ్డియబలేన చరిత్వా ఆలోపమత్తం లద్ధం భోజనం. పూతిముత్తన్తి యంకిఞ్చి ముత్తం. యథా హి సువణ్ణవణ్ణోపి కాయో పూతికాయోతి వుచ్చతి, ఏవం అభినవమ్పి ముత్తం పూతిముత్తమేవ.
విఘాతోతి విగతఘాతో, చిత్తస్స దుక్ఖం న హోతీతి అత్థో. దిసా నప్పటిహఞ్ఞతీతి యస్స హి ‘‘అసుకట్ఠానం నామ గతో చీవరాదీని లభిస్సామీ’’తి చిత్తం ఉప్పజ్జతి, తస్స దిసా పటిహఞ్ఞతి నామ. యస్స ఏవం న ఉప్పజ్జతి, తస్స నప్పటిహఞ్ఞతి నామ. ధమ్మాతి పటిపత్తిధమ్మా. సామఞ్ఞస్సానులోమికాతి సమణధమ్మస్స అనులోమా. అధిగ్గహితాతి సబ్బేతే తుట్ఠచిత్తస్స భిక్ఖునో అధిగ్గహితా హోన్తి అన్తోగతా న పరిబాహిరాతి.
౮. అరియవంససుత్తవణ్ణనా
౨౮. అట్ఠమస్స అజ్ఝాసయికో నిక్ఖేపో. ఇమం కిర మహాఅరియవంససుత్తన్తం భగవా జేతవనమహావిహారే ధమ్మసభాయం పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసిన్నో అత్తనోపి పరపుగ్గలానమ్పి అజ్ఝాసయవసేన పరివారేత్వా నిసిన్నాని చత్తాలీస భిక్ఖుసహస్సాని, ‘‘భిక్ఖవే’’తి ఆమన్తేత్వా చత్తారోమే, భిక్ఖవే, అరియవంసాతి ఆరభి. తత్థ అరియవంసాతి అరియానం వంసా. యథా హి ఖత్తియవంసో బ్రాహ్మణవంసో వేస్సవంసో సుద్దవంసో సమణవంసో కులవంసో రాజవంసో, ఏవం అయమ్పి అట్ఠమో అరియవంసో అరియతన్తి అరియపవేణీ నామ హోతి. సో ఖో పనాయం అరియవంసో ఇమేసం వంసానం మూలగన్ధాదీనం కాళానుసారిగన్ధాదయో వియ అగ్గమక్ఖాయతి.
కే పన తే అరియా, యేసం ఏతే వంసాతి? అరియా వుచ్చన్తి బుద్ధా చ పచ్చేకబుద్ధా చ తథాగతసావకా చ, ఏతేసం అరియానం వంసాతి అరియవంసా. ఇతో పుబ్బే హి సతసహస్సకప్పాధికానం
తే ఖో పనేతే అగ్గఞ్ఞా అగ్గాతి జానితబ్బా, రత్తఞ్ఞా దీఘరత్తం పవత్తాతి జానితబ్బా, వంసఞ్ఞా వంసాతి జానితబ్బా. పోరాణా న అధునుప్పత్తికా. అసంకిణ్ణా అవికిణ్ణా అనపనీతా. అసంకిణ్ణపుబ్బా అతీతబుద్ధేహిపి న సంకిణ్ణపుబ్బా, ‘‘కి ఇమేహీ’’తి న అపనీతపుబ్బా. న సంకీయన్తీతి ఇదానిపి న అపనీయన్తి. న సంకీయిస్సన్తీతి అనాగతబుద్ధేహిపి న అపనీయిస్సన్తి. యే లోకే విఞ్ఞూ సమణబ్రాహ్మణా, తేహి అప్పటికుట్ఠా, సమణేహి బ్రాహ్మణేహి విఞ్ఞూహి అనిన్దితా అగరహితా.
సన్తుట్ఠో హోతీతి పచ్చయసన్తోసవసేన సన్తుట్ఠో హోతి. ఇతరీతరేనాతి న థూలసుఖుమలూఖపణీతథిరజిణ్ణానం యేన కేనచి, అథ ఖో యథాలద్ధాదీనం ఇతరీతరేన యేన కేనచి సన్తుట్ఠో హోతీతి అత్థో. చీవరస్మిఞ్హి తయో సన్తోసా
ఏత్థ చ చీవరం జానితబ్బం, చీవరక్ఖేత్తం జానితబ్బం, పంసుకూలం జానితబ్బం, చీవరసన్తోసో జానితబ్బో, చీవరప్పటిసంయుత్తాని ధుతఙ్గాని జానితబ్బాని. తత్థ చీవరం జానితబ్బన్తి ఖోమాదీని ఛ చీవరాని దుకూలాదీని ఛ అనులోమచీవరాని జానితబ్బాని. ఇమాని ద్వాదస కప్పియచీవరాని. కుసచీరం, వాకచీరం, ఫలకచీరం, కేసకమ్బలం, వాళకమ్బలం, పోత్థకో, చమ్మం, ఉలూకపక్ఖం, రుక్ఖదుస్సం, లతాదుస్సం, ఏరకదుస్సం, కదలిదుస్సం, వేళుదుస్సన్తి ఏవమాదీని పన అకప్పియచీవరాని.
చీవరక్ఖేత్తన్తి
పంసుకూలన్తి సోసానికం, పాపణికం, రథియం, సఙ్కారకూటకం, సోత్థియం, సినానం, తిత్థం, గతపచ్చాగతం, అగ్గిదడ్ఢం, గోఖాయితం, ఉపచికఖాయితం, ఉన్దూరఖాయితం సోత్థియన్తి గబ్భమలహరణం. గతపచ్చాగతన్తి మతకసరీరం పారుపిత్వా సుసానం నేత్వా ఆనీతచీవరం. ధజాహటన్తి ధజం ఉస్సాపేత్వా తతో ఆనీతం. థూపన్తి వమ్మికే పూజితచీవరం. సాముద్దియన్తి సముద్దవీచీహి థలం పాపితం. పన్థికన్తి పన్థం గచ్ఛన్తేహి చోరభయేన పాసాణేహి కోట్టేత్వా పారుతచీవరం. ఇద్ధిమయన్తి ఏహిభిక్ఖుచీవరం. సేసం పాకటమేవాతి.
చీవరసన్తోసోతి వీసతి చీవరసన్తోసా – చీవరే వితక్కసన్తోసో, గమనసన్తోసో, పరియేసనసన్తోసో, పటిలాభసన్తోసో, మత్తపటిగ్గహణసన్తోసో, లోలుప్పవివజ్జనసన్తోసో, యథాలాభసన్తోసో, యథాబలసన్తోసో, యథాసారుప్పసన్తోసో, ఉదకసన్తోసో, ధోవనసన్తోసో, కరణసన్తోసో, పరిమాణసన్తోసో, సుత్తసన్తోసో, సిబ్బనసన్తోసో, రజనసన్తోసో, కప్పసన్తోసో, పరిభోగసన్తోసో, సన్నిధిపరివజ్జనసన్తోసో, విస్సజ్జనసన్తోసోతి.
తత్థ సాదకభిక్ఖునా తేమాసం నిబద్ధవాసం వసిత్వా ఏకమాసమత్తం వితక్కేతుం వట్టతి. సో హి పవారేత్వా చీవరమాసే చీవరం కరోతి, పంసుకూలికో అడ్ఢమాసేనేవ కరోతి. ఇదం మాసడ్ఢమాసమత్తం వితక్కనం వితక్కసన్తోసో నామ. వితక్కసన్తోసేన పన సన్తుట్ఠేన భిక్ఖునా పాచీనఖణ్డరాజివాసికపంసుకూలికత్థేరసదిసేన
థేరో కిర ‘‘చేతియపబ్బతవిహారే చేతియం వన్దిస్సామీ’’తి ఆగతో చేతియం వన్దిత్వా చిన్తేసి – ‘‘మయ్హం చీవరం జిణ్ణం, బహూనం వసనట్ఠానే లభిస్సామీ’’తి. సో మహావిహారం గన్త్వా సఙ్ఘత్థేరం దిస్వా వసనట్ఠానం పుచ్ఛిత్వా తత్థ వుత్థో పునదివసే చీవరం ఆదాయ ఆగన్త్వా థేరం వన్ది. థేరో ‘‘కిం
చీవరత్థాయ గచ్ఛన్తస్స పన ‘‘కత్థ లభిస్సామీ’’తి అచిన్తేత్వా కమ్మట్ఠానసీసేనేవ గమనం గమనసన్తోసో నామ. పరియేసన్తస్స పన యేన వా తేన వా సద్ధిం అపరియేసిత్వా లజ్జిం పేసలం భిక్ఖుం గహేత్వా పరియేసనం పరియేసనసన్తోసో నామ. ఏవం పరియేసన్తస్స ఆహరియమానం చీవరం దూరతో దిస్వా ‘‘ఏతం మనాపం భవిస్సతి, ఏతం అమనాప’’న్తి ఏవం అవితక్కేత్వా థూలసుఖుమాదీసు యథాలద్ధేనేవ సన్తుస్సనం పటిలాభసన్తోసో నామ. ఏవం లద్ధం గణ్హన్తస్సాపి ‘‘ఏత్తకం దుపట్టస్స భవిస్సతి, ఏత్తకం ఏకపట్టస్సా’’తి అత్తనో పహోనకమత్తేనేవ సన్తుస్సనం మత్తపటిగ్గహణసన్తోసో నామ. చీవరం పరియేసన్తస్స పన ‘‘అసుకస్స ఘరద్వారే మనాపం లభిస్సామీ’’తి అచిన్తేత్వా ద్వారపటిపాటియా చరణం లోలుప్పవివజ్జనసన్తోసో నామ.
లూఖపణీతేసు యేన కేనచి యాపేతుం సక్కోన్తస్స యథాలద్ధేనేవ యాపనం యథాలాభసన్తోసో నామ. అత్తనో థామం జానిత్వా యేన యాపేతుం సక్కోతి, తేన యాపనం యథాబలసన్తోసో నామ. మనాపం అఞ్ఞస్స యథాసారుప్పసన్తోసో నామ.
‘‘కత్థ ఉదకం మనాపం, కత్థ అమనాప’’న్తి అవిచారేత్వా యేన కేనచి ధోవనూపగేన ఉదకేన ఉదకసన్తోసో నామ. పణ్డుమత్తికగేరుకపూతిపణ్ణరసకిలిట్ఠాని పన ఉదకాని వజ్జేతుం వట్టతి. ధోవన్తస్స పన ముగ్గరాదీహి అపహరిత్వా ధోవనసన్తోసో నామ. తథా అసుజ్ఝన్తం పణ్ణాని పక్ఖిపిత్వా తాపితఉదకేనాపి ధోవితుం వట్టతి. ఏవం ధోవిత్వా కరోన్తస్స ‘‘ఇదం థూలం, ఇదం సుఖుమ’’న్తి అకోపేత్వా పహోనకనీహారేనేవ కరణం కరణసన్తోసో నామ. తిమణ్డలపతిచ్ఛాదనమత్తస్సేవ కరణం పరిమాణసన్తోసో నామ. చీవరకరణత్థాయ పన మనాపం సుత్తం పరియేసిస్సామీతి అవిచారేత్వా రథికాదీసు వా దేవట్ఠానే వా ఆహరిత్వా పాదమూలే వా ఠపితం యంకిఞ్చిదేవ సుత్తం గహేత్వా కరణం సుత్తసన్తోసో నామ.
కుసిబన్ధనకాలే పన అఙ్గులమత్తే సత్త వారే న విజ్ఝితబ్బం. ఏవం కరోన్తస్స హి యో భిక్ఖు సహాయో న హోతి, తస్స వత్తభేదోపి నత్థి. తివఙ్గులమత్తే పన సత్త వారే విజ్ఝితబ్బం. ఏవం కరోన్తస్స మగ్గప్పటిపన్నేనాపి సహాయేన భవితబ్బం. యో న హోతి, తస్స వత్తభేదో. అయం సిబ్బనసన్తోసో నామ. రజన్తేన పన కాళకచ్ఛకాదీని పరియేసన్తేన న చరితబ్బం, సోమవక్కలాదీసు యం లభతి, తేన రజితబ్బం. అలభన్తేన పన మనుస్సేహి అరఞ్ఞే వాకం గహేత్వా ఛడ్డితరజనం వా భిక్ఖూహి పచిత్వా ఛడ్డితకసటం వా గహేత్వా రజితబ్బం. అయం రజనసన్తోసో నామ. నీలకద్దమకాళసామేసు యంకిఞ్చి గహేత్వా హత్థిపిట్ఠే నిసిన్నస్స పఞ్ఞాయమానకప్పకరణం కప్పసన్తోసో నామ.
హిరికోపీనప్పటిచ్ఛాదనమత్తవసేన పరిభుఞ్జనం పరిభోగసన్తోసో నామ. దుస్సం పన లభిత్వా సుత్తం వా సూచిం వా కారకం వా అలభన్తేన ఠపేతుం వట్టతి, లభన్తేన న వట్టతి. కతమ్పి సచే అన్తేవాసికాదీనం మహాసీవత్థేరో ఆహ. అయం సన్నిధిపరివజ్జనసన్తోసో నామ. విస్సజ్జేన్తేన పన న ముఖం ఓలోకేత్వా దాతబ్బం, సారణీయధమ్మే ఠత్వా విస్సజ్జేతబ్బన్తి అయం విస్సజ్జనసన్తోసో నామ.
చీవరప్పటిసంయుత్తాని ధుతఙ్గాని నామ పంసుకూలికఙ్గఞ్చేవ తేచీవరికఙ్గఞ్చ. తేసం విత్థారకథా విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౧.౨౪-౨౫) వేదితబ్బా. ఇతి చీవరసన్తోసమహాఅరియవంసం పూరయమానో
వణ్ణవాదీతి ఏకో సన్తుట్ఠో హోతి, సన్తోసస్స వణ్ణం న కథేతి. ఏకో న సన్తుట్ఠో హోతి, సన్తోసస్స వణ్ణం కథేతి. ఏకో నేవ సన్తుట్ఠో హోతి, న సన్తోసస్స వణ్ణం కథేతి. ఏకో సన్తుట్ఠో చేవ హోతి, సన్తోసస్స చ వణ్ణం కథేతి. తం దస్సేతుం ‘‘ఇతరీతరచీవరసన్తుట్ఠియా చ వణ్ణవాదీ’’తి వుత్తం.
అనేసనన్తి దూతేయ్యపహినగమనానుయోగపభేదం నానప్పకారం అనేసనం. అప్పతిరూపన్తి అయుత్తం. అలద్ధా చాతి అలభిత్వా. యథా ఏకచ్చో ‘‘కథం ను ఖో చీవరం లభిస్సామీ’’తి పుఞ్ఞవన్తేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం ఏకతో హుత్వా కోహఞ్ఞం కరోన్తో ఉత్తసతి పరితస్సతి, సన్తుట్ఠో భిక్ఖు ఏవం అలద్ధా చీవరం న పరితస్సతి. లద్ధా చాతి ధమ్మేన సమేన లభిత్వా. అగధితోతి విగతలోభగిద్ధో. అముచ్ఛితోతి అధిమత్తతణ్హాయ ముచ్ఛం అనాపన్నో. అనజ్ఝోపన్నోతి తణ్హాయ అనోత్థతో అపరియోనద్ధో. ఆదీనవదస్సావీతి అనేసనాపత్తియఞ్చ గేధితపరిభోగే చ ఆదీనవం పస్సమానో. నిస్సరణపఞ్ఞోతి ‘‘యావదేవ సీతస్స పటిఘాతాయా’’తి వుత్తం నిస్సరణమేవ పజానన్తో.
ఇతరీతరచీవరసన్తుట్ఠియాతి యేన కేనచి చీవరేన సన్తుట్ఠియా. నేవత్తానుక్కంసేతీతి ‘‘అహం పంసుకూలికో, మయా ఉపసమ్పదమాళేయేవ పంసుకూలికఙ్గం గహితం, కో మయా సదిసో అత్థీ’’తి అత్తుక్కంసనం న కరోతి. నో పరం వమ్భేతీతి ‘‘ఇమే పనఞ్ఞే భిక్ఖూ న పంసుకూలికా’’తి వా, ‘‘పంసుకూలికఙ్గమత్తమ్పి ఏతేసం నత్థీ’’తి వా ఏవం పరం న వమ్భేతి. యో హి తత్థ దక్ఖోతి యో తస్మిం చీవరసన్తోసే వణ్ణవాదాదీసు వా దక్ఖో ఛేకో అనలసోతి సాతచ్చకిరియాయ ఆలసియవిరహితో. సమ్పజానో పటిస్సతోతి సమ్పజానపఞ్ఞాయ చేవ సతియా చ యుత్తో. అరియవంసే ఠితోతి అరియవంసే పతిట్ఠితో.
ఇతరీతరేన పిణ్డపాతేనాతి యేన కేనచి పిణ్డపాతేన. ఏత్థాపి పిణ్డపాతో జానితబ్బో, పిణ్డపాతక్ఖేత్తం జానితబ్బం, పిణ్డపాతసన్తోసో జానితబ్బో, పిణ్డపాతప్పటిసంయుత్తం ధుతఙ్గం జానితబ్బం పిణ్డపాతోతి ఓదనో కుమ్మాసో సత్తు మచ్ఛో మంసం ఖీరం దధి సప్పి నవనీతం తేలం మధు ఫాణితం యాగు ఖాదనీయం సాయనీయం లేహనీయన్తి సోళస పిణ్డపాతా.
పిణ్డపాతక్ఖేత్తన్తి సఙ్ఘభత్తం ఉద్దేసభత్తం నిమన్తనం సలాకభత్తం పక్ఖికం ఉపోసథికం పాటిపదికభత్తం ఆగన్తుకభత్తం గమికభత్తం గిలానభత్తం గిలానుపట్ఠాకభత్తం ధురభత్తం కుటిభత్తం వారభత్తం విహారభత్తన్తి పన్నరస పిణ్డపాతక్ఖేత్తాని.
పిణ్డపాతసన్తోసోతి పిణ్డపాతే వితక్కసన్తోసో గమనసన్తోసో పరియేసనసన్తోసో పటిలాభసన్తోసో పటిగ్గహణసన్తోసో మత్తపటిగ్గహణసన్తోసో లోలుప్పవివజ్జనసన్తోసో యథాలాభసన్తోసో యథాబలసన్తోసో యథాసారుప్పసన్తోసో ఉపకారసన్తోసో పరిమాణసన్తోసో పరిభోగసన్తోసో సన్నిధిపరివజ్జనసన్తోసో విస్సజ్జనసన్తోసోతి పన్నరస సన్తోసా.
తత్థ సాదకో భిక్ఖు ముఖం ధోవిత్వా వితక్కేతి. పిణ్డపాతికేన పన గణేన సద్ధిం చరతా సాయం థేరూపట్ఠానకాలే ‘‘స్వే కత్థ పిణ్డాయ చరిస్సామాతి? అసుకగామే, భన్తే’’తి ఏత్తకం చిన్తేత్వా తతో పట్ఠాయ న వితక్కేతబ్బం. ఏకచారికేన వితక్కమాళకే ఠత్వా వితక్కేతబ్బం. తతో పట్ఠాయ వితక్కేన్తో అరియవంసా చుతో హోతి పరిబాహిరో. అయం వితక్కసన్తోసో నామ.
పిణ్డాయ పవిసన్తేన ‘‘కుహిం లభిస్సామీ’’తి అచిన్తేత్వా కమ్మట్ఠానసీసేన గన్తబ్బం. అయం గమనసన్తోసో నామ. పరియేసన్తేన యం వా తం వా అగ్గహేత్వా లజ్జిం పేసలమేవ గహేత్వా పరియేసితబ్బం. అయం పరియేసనసన్తోసో నామ. దూరతోవ ఆహరియమానం దిస్వా ‘‘ఏతం మనాపం పటిలాభసన్తోసో నామ. ‘‘ఇమం మనాపం గణ్హిస్సామి, ఇమం అమనాపం న గణ్హిస్సామీ’’తి అచిన్తేత్వా యంకిఞ్చి యాపనమత్తం గహేతబ్బమేవ. అయం పటిగ్గహణసన్తోసో నామ.
ఏత్థ పన దేయ్యధమ్మో బహు, దాయకో అప్పం దాతుకామో, అప్పం గహేతబ్బం. దేయ్యధమ్మోపి బహు, దాయకోపి బహుం దాతుకామో, పమాణేనేవ గహేతబ్బం. దేయ్యధమ్మో న బహు, దాయకోపి అప్పం దాతుకామో, అప్పం గహేతబ్బం. దేయ్యధమ్మో న బహు, దాయకో పన బహుం దాతుకామో, పమాణేన గహేతబ్బం మత్తపటిగ్గహణసన్తోసో నామ. అడ్ఢకులానియేవ అగన్త్వా ద్వారపటిపాటియా గన్తబ్బం. అయం లోలుప్పవివజ్జనసన్తోసో నామ. యథాలాభసన్తోసాదయో చీవరే వుత్తనయా ఏవ.
పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా ‘‘సమణధమ్మం అనుపాలేస్సామీ’’తి ఏవం ఉపకారం ఞత్వా పరిభుఞ్జనం ఉపకారసన్తోసో నామ. పత్తం పూరేత్వా ఆనీతం న పటిగ్గహేతబ్బం. అనుపసమ్పన్నే సతి తేన గాహాపేతబ్బం, అసతి హరాపేత్వా పటిగ్గహణమత్తం గహేతబ్బం. అయం పరిమాణసన్తోసో పరిభోగసన్తోసో నామ. నిదహిత్వా న పరిభుఞ్జితబ్బన్తి అయం సన్నిధిపరివజ్జనసన్తోసో నామ. ముఖం అనోలోకేత్వా సారణీయధమ్మే ఠితేన విస్సజ్జేతబ్బం. అయం విస్సజ్జనసన్తోసో నామ.
పిణ్డపాతప్పటిసంయుత్తాని పన పఞ్చ ధుతఙ్గాని పిణ్డపాతికఙ్గం సపదానచారికఙ్గం ఏకాసనికఙ్గం పత్తపిణ్డికఙ్గం ఖలుపచ్ఛాభత్తికఙ్గన్తి. తేసం విత్థారకథా విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౧.౨౬-౩౦) వుత్తా. ఇతి పిణ్డపాతసన్తోసమహాఅరియవంసం పూరయమానో భిక్ఖు ఇమాని పఞ్చ ధుతఙ్గాని గోపేతి, ఇమాని గోపేన్తో పిణ్డపాతసన్తోసమహాఅరియవంసేన సన్తుట్ఠో హోతి. వణ్ణవాదీతిఆదీని వుత్తనయేనేవ వేదితబ్బాని.
సేనాసనేనాతి ఇధ సేనాసనం జానితబ్బం, సేనాసనక్ఖేత్తం జానితబ్బం, సేనాసనసన్తోసో జానితబ్బో, సేనాసనప్పటిసంయుత్తం ధుతఙ్గం సేనాసనన్తి మఞ్చో పీఠం భిసి బిమ్బోహనం విహారో అడ్ఢయోగో పాసాదో హమ్మియం గుహా లేణం అట్టో మాళో వేళుగుమ్బో రుక్ఖమూలం యత్థ వా పన భిక్ఖూ పటిక్కమన్తీతి ఇమాని పన్నరస సేనాసనాని.
సేనాసనక్ఖేత్తన్తి సఙ్ఘతో వా గణతో వా ఞాతితో వా మిత్తతో వా అత్తనో వా ధనేన పంసుకూలం వాతి ఛ ఖేత్తాని.
సేనాసనసన్తోసోతి సేనాసనే వితక్కసన్తోసాదయో పన్నరస సన్తోసా. తే పిణ్డపాతే వుత్తనయేనేవ సేనాసనప్పటిసంయుత్తాని పన పఞ్చ ధుతఙ్గాని ఆరఞ్ఞికఙ్గం రుక్ఖమూలికఙ్గం అబ్భోకాసికఙ్గం సోసానికఙ్గం యథాసన్థతికఙ్గన్తి. తేసం విత్థారకథా విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౧.౩౧-౩౫) వుత్తా. ఇతి
గిలానపచ్చయో పన పిణ్డపాతేయేవ పవిట్ఠో. తత్థ యథాలాభయథాబలయథాసారుప్పసన్తోసేనేవ సన్తుస్సితబ్బం. నేసజ్జికఙ్గం భావనారామఅరియవంసం భజతి. వుత్తమ్పి చేతం –
‘‘పఞ్చ సేనాసనే వుత్తా, పఞ్చ ఆహారనిస్సితా;
ఏకో వీరియసంయుత్తో, ద్వే చ చీవరనిస్సితా’’తి.
ఇతి భగవా పథవిం పత్థరమానో వియ సాగరకుచ్ఛిం పూరయమానో వియ ఆకాసం విత్థారయమానో వియ చ పఠమం చీవరసన్తోసం అరియవంసం కథేత్వా చన్దం ఉట్ఠాపేన్తో వియ సూరియం ఉల్లఙ్ఘేన్తో వియ చ దుతియం పిణ్డపాతసన్తోసం కథేత్వా సినేరుం ఉక్ఖిపన్తో వియ తతియం సేనాసనసన్తోసం అరియవంసం కథేత్వా ఇదాని సహస్సనయపటిమణ్డితం చతుత్థం భావనారామం అరియవంసం కథేతుం పున చపరం, భిక్ఖవే, భిక్ఖు భావనారామో హోతీతి దేసనం ఆరభి.
తత్థ ఆరమణం ఆరామో, అభిరతీతి అత్థో. భావనాయ ఆరామో అస్సాతి భావనారామో. భావనాయ రతోతి భావనారతో. పఞ్చవిధే పహానే ఆరామో అస్సాతి పహానారామో. అపిచ భావేన్తో భావనారామో. పజహన్తో రమతీతి పహానారామోతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. అయఞ్హి చత్తారో సతిపట్ఠానే భావేన్తో రమతి, రతిం విన్దతీతి అత్థో. తథా చత్తారో సమ్మప్పధానే. చత్తారో ఇద్ధిపాదే, పఞ్చిన్ద్రియాని, పఞ్చ బలాని, సత్త బోజ్ఝఙ్గే, సత్త అనుపస్సనా, అట్ఠారస మహావిపస్సనా, సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మే, అట్ఠతింస
ఇమేసు పన చతూసు అరియవంసేసు పురిమేహి తీహి తేరసన్నం ధుతఙ్గానం చతుపచ్చయసన్తోసస్స చ వసేన సకలం వినయపిటకం కథితం హోతి, భావనారామేన అవసేసం పిటకద్వయం. ఇమం పన భావనారామం
తత్థ పటిసమ్భిదామగ్గే నేక్ఖమ్మపాళియాతి –
‘‘నేక్ఖమ్మం భావేన్తో రమతి, కామచ్ఛన్దం పజహన్తో రమతి. అబ్యాపాదం, బ్యాపాదం… ఆలోకసఞ్ఞం… థినమిద్ధం… అవిక్ఖేపం, ఉద్ధచ్చం… ధమ్మవవత్థానం… విచికిచ్ఛం… ఞాణం… అవిజ్జం… పామోజ్జం… అరతిం… పఠమజ్ఝానం, పఞ్చ నీవరణే… దుతియజ్ఝానం… వితక్కవిచారే… తతియజ్ఝానం… పీతిం… చతుత్థజ్ఝానం… సుఖదుక్ఖే… ఆకాసానఞ్చాయతనసమాపత్తిం భావేన్తో రమతి, రూపసఞ్ఞం పటిఘసఞ్ఞం నానత్తసఞ్ఞం పజహన్తో రమతి. విఞ్ఞాణఞ్చాయతనసమాపత్తిం…పే॰… నేవసఞ్ఞానాసఞ్ఞాయతనసమాపత్తిం భావేన్తో రమతి, ఆకిఞ్చఞ్ఞాయతనసఞ్ఞం పజహన్తో రమతి.
‘‘అనిచ్చానుపస్సనం భావేన్తో రమతి, నిచ్చసఞ్ఞం పజహన్తో రమతి. దుక్ఖానుపస్సనం… సుఖసఞ్ఞం… అనత్తానుపస్సనం… అత్తసఞ్ఞం… నిబ్బిదానుపస్సనం… నన్దిం… విరాగానుపస్సనం… రాగం… నిరోధానుపస్సనం… సముదయం… పటినిస్సగ్గానుపస్సనం… ఆదానం… ఖయానుపస్సనం
ఏవం పటిసమ్భిదామగ్గే నేక్ఖమ్మపాళియా కథేతబ్బో.
దీఘనికాయే దసుత్తరసుత్తన్తపరియాయేనాతి –
‘‘ఏకం ధమ్మం భావేన్తో రమతి, ఏకం ధమ్మం పజహన్తో రమతి…పే॰… దస ధమ్మే భావేన్తో రమతి, దస ధమ్మే పజహన్తో రమతి. కతమం ఏకం ధమ్మం భావేన్తో రమతి? కాయగతాసతిం సాతసహగతం, ఇమం ఏకం ధమ్మం భావేన్తో రమతి. కతమం ఏకం ధమ్మం పజహన్తో రమతి? అస్మిమానం, ఇమం ఏకం ధమ్మం పజహన్తో రమతి. కతమే ద్వే ధమ్మే…పే॰… కతమే దస ధమ్మే భావేన్తో రమతి? దస కసిణాయతనాని, ఇమే దస ధమ్మే భావేన్తో రమతి. కతమే దస ధమ్మే పజహన్తో రమతి? దస మిచ్ఛత్తే, ఇమే దస ధమ్మే పజహన్తో రమతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు భావనారామో హోతీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౩౫౧-౩౬౦).
ఏవం దీఘనికాయే దసుత్తరసుత్తన్తపరియాయేన కథేతబ్బో.
మజ్ఝిమనికాయే సతిపట్ఠానసుత్తన్తపరియాయేనాతి –
‘‘ఏకాయనో అయం, భిక్ఖవే, మగ్గో…పే॰… యావదేవ ఞాణమత్తాయ పటిస్సతిమత్తాయ. అనిస్సితో చ విహరతి, న చ కిఞ్చి
ఏవం మజ్ఝిమనికాయే సతిపట్ఠానసుత్తన్తపరియాయేన కథేతబ్బో.
అభిధమ్మే నిద్దేసపరియాయేనాతి సబ్బేపి సఙ్ఖతే ‘‘అనిచ్చతో దుక్ఖతో రోగతో గణ్డతో
నేవత్తానుక్కంసేతీతి ‘‘అజ్జ మే సట్ఠి వా సత్తతి వా వస్సాని అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తాతి విపస్సనాయ కమ్మం కరోన్తస్స కో మయా సదిసో అత్థీ’’తి ఏవం అత్తుక్కంసనం న కరోతి. నో పరం వమ్భేతీతి ‘‘అనిచ్చం దుక్ఖన్తి విపస్సనామత్తకమ్పి నత్థి, కిం ఇమే విస్సట్ఠకమ్మట్ఠానా చరన్తీ’’తి ఏవం పరవమ్భనం న కరోతి. సేసం వుత్తనయమేవ.
ఇమే ఖో, భిక్ఖవే, చత్తారో అరియవంసాతి, భిక్ఖవే, ఇమే చత్తారో అరియవంసా అరియతన్తియో అరియపవేణియో అరియఞ్జసా అరియవటుమానీతి సుత్తన్తం వినివట్టేత్వా ఇదాని మహాఅరియవంసపరిపూరకస్స ఇమేహి చ పన, భిక్ఖవేతిఆదిమాహ. తత్థ స్వేవ అరతిం సహతీతి సోయేవ అరతిం అనభిరతిం ఉక్కణ్ఠితం సహతి అభిభవతి. న తం అరతి సహతీతి తం పన భిక్ఖుం యా ఏసా పన్తేసు సేనాసనేసు అధికుసలానం ధమ్మానం భావనాయ అరతి నామ హోతి, సా సహితుం అధిభవితుం న సక్కోతి. అరతిరతిసహోతి అరతిఞ్చ పఞ్చకామగుణరతిఞ్చ సహతి, అధిభవితుం సక్కోతి.
ఇదాని గాథాహి కూటం గణ్హన్తో నారతీతిఆదిమాహ. తత్థ ధీరన్తి వీరియవన్తం. నారతి ధీరం సహతీతి ఇదం పురిమస్సేవ కారణవచనం. యస్మా సా ధీరం న సహతి నప్పహోతి ధీరం సహితుం అధిభవితుం న సక్కోతి, తస్మా నారతి ధీరో హి అరతిస్సహోతి అరతిసహత్తా హి సో ధీరో నామ, తస్మా అరతిం సహతీతి అత్థో. సబ్బకమ్మవిహాయీనన్తి సబ్బం తేభూమకకమ్మం చజిత్వా పరిచ్ఛిన్నం పరివటుమం కత్వా ఠితం. పనుణ్ణం కో నివారయేతి కిలేసే పనుదిత్వా ఠితం కో నామ రాగో వా దోసో వా నివారేయ్య. నేక్ఖం జమ్బోనదస్సేవ, కో తం నిన్దితుమరహతీతి జమ్బోనదసఙ్ఖాతస్స జాతిరత్తసువణ్ణస్స నిక్ఖసదిసం గరహితబ్బదోసవిముత్తం కో తం పుగ్గలం నిన్దితుం అరహతి. బ్రహ్మునాపి పసంసితోతి మహాబ్రహ్మునాపి ఏస పుగ్గలో పసంసితోయేవాతి. దేసనాపరియోసానే చత్తాలీస భిక్ఖుసహస్సాని అరహత్తే పతిట్ఠహింసు.
౯. ధమ్మపదసుత్తవణ్ణనా
౨౯. నవమే ధమ్మపదానీతి ధమ్మకోట్ఠాసా. అనభిజ్ఝాతిఆదీసు అభిజ్ఝాపటిక్ఖేపేన అనభిజ్ఝా, బ్యాపాదపటిక్ఖేపేన అబ్యాపాదో, మిచ్ఛాసతిపటిక్ఖేపేన సమ్మాసతి, మిచ్ఛాసమాధిపటిక్ఖేపేన సమ్మాసమాధి వేదితబ్బో.
అనభిజ్ఝాలూతి నిత్తణ్హో హుత్వా. అబ్యాపన్నేన చేతసాతి సబ్బకాలం పకతిభావం అవిజహన్తేన చిత్తేన. సతో ఏకగ్గచిత్తస్సాతి సతియా సమన్నాగతో ఆరమ్మణే ఏకగ్గచిత్తో అస్స. అజ్ఝత్తం సుసమాహితోతి నియకజ్ఝత్తే సుట్ఠు ఠపితచిత్తో ఇమస్మిం సుత్తేపి గాథాయపి వట్టవివట్టం కథితం.
౧౦. పరిబ్బాజకసుత్తవణ్ణనా
౩౦. దసమే అభిఞ్ఞాతాతి ఞాతా పాకటా. అన్నభారోతిఆదీని తేసం నామాని. పటిసల్లానా వుట్ఠితోతి ఫలసమాపత్తితో వుట్ఠితో. సా హి ఇధ పటిసల్లానన్తి అధిప్పేతా. పచ్చక్ఖాయాతి పటిక్ఖిపిత్వా. అభిజ్ఝాలున్తి సతణ్హం. కామేసు తిబ్బసారాగన్తి వత్థుకామేసు బహలరాగం. తమహం తత్థ ఏవం వదేయ్యన్తి తం అహం తస్మిం కారణే ఏవం వదేయ్యం. పటిక్కోసితబ్బం మఞ్ఞేయ్యాతి పటిక్కోసితబ్బాని పటిబాహితబ్బని వా మఞ్ఞేయ్య. సహధమ్మికాతి సకారణా. వాదానుపాతాతి ధమ్మికవాదే ఘట్టయమానా అధమ్మికవాదానుపాతా, వాదప్పవత్తియోతి అత్థో. గారయ్హా ఠానాతి గరహితబ్బయుత్తకా పచ్చయా. ఆగచ్ఛన్తీతి ఉపగచ్ఛన్తి.
ఉక్కలాతి వస్సభఞ్ఞాతి వస్సో చ భఞ్ఞో చాతి ద్వే జనా. అహేతుకవాదాతి ‘‘నత్థి హేతు నత్థి పచ్చయో సత్తానం విసుద్ధియా’’తిఏవమాదివాదినో. అకిరియవాదాతి ‘‘కరోతో న కరీయతి పాప’’న్తి ఏవం కిరియపటిక్ఖేపవాదినో. నత్థికవాదాతి ‘‘నత్థి దిన్న’’న్తిఆదివాదినో. తే ఇమేసు తీసుపి దస్సనేసు ఓక్కన్తనియామా అహేసుం. కథం పన తేసు నియామో హోతీతి? యో హి ఏవరూపం లద్ధిం గహేత్వా రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానేసు నిసిన్నో సజ్ఝాయతి వీమంసతి, తస్స ‘‘నత్థి హేతు నత్థి పచ్చయో కరోతో న కరీయతి పాపం…పే॰… నత్థి దిన్నం…పే॰… కాయస్స భేదా ఉచ్ఛిజ్జతీ’’తి తస్మిం ఆరమ్మణే నిన్దాబ్యారోసనఉపారమ్భభయాతి అత్తనో నిన్దభయేన ఘట్టనభయేన ఉపవాదభయేన చాతి అత్థో. అభిజ్ఝావినయే సిక్ఖన్తి అభిజ్ఝావినయో వుచ్చతి అరహత్తం, అరహత్తే సిక్ఖమానో అప్పమత్తో నామ వుచ్చతీతి సుత్తన్తే వట్టవిట్టం కథేత్వా గాథాయ ఫలసమాపత్తి కథితాతి.
ఉరువేలవగ్గో తతియో.