౨. అప్పమాదవగ్గో
౧. సామావతీవత్థు
అప్పమాదో అమతపదన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా కోసమ్బిం ఉపనిస్సాయ ఘోసితారామే విహరన్తో సామావతిప్పముఖానం పఞ్చన్నం ఇత్థిసతానం, మాగణ్డియప్పముఖానఞ్చ ఏతిస్సా పఞ్చన్నం ఞాతిసతానం మరణబ్యసనం ఆరబ్భ కథేసి.
తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – అతీతే అల్లకప్పరట్ఠే అల్లకప్పరాజా నామ, వేఠదీపకరట్ఠే వేఠదీపకరాజా నామాతి ఇమే ద్వే దహరకాలతో పట్ఠాయ సహాయకా హుత్వా ఏకాచరియకులే సిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా అత్తనో అత్తనో పితూనం అచ్చయేన ఛత్తం ఉస్సాపేత్వా ఆయామేన దసదసయోజనికే రట్ఠే రాజానో అహేసుం. తే కాలేన కాలం సమాగన్త్వా ఏకతో తిట్ఠన్తా నిసీదన్తా నిపజ్జన్తా మహాజనం జాయమానఞ్చ జీయమానఞ్చ మీయమానఞ్చ దిస్వా ‘‘పరలోకం గచ్ఛన్తం అనుగచ్ఛన్తో నామ నత్థి, అన్తమసో అత్తనో సరీరమ్పి నానుగచ్ఛతి, సబ్బం పహాయ గన్తబ్బం, కిం నో ఘరావాసేన, పబ్బజిస్సామా’’తి మన్తేత్వా రజ్జాని పుత్తదారానం నియ్యాదేత్వా ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజిత్వా హిమవన్తప్పదేసే వసన్తా మన్తయింసు – ‘‘మయం రజ్జం పహాయ పబ్బజితా, న జీవితుం అసక్కోన్తా. తే మయం ఏకట్ఠానే వసన్తా అపబ్బజితసదిసాయేవ హోమ, తస్మా విసుం వసిస్సామ. త్వం ఏతస్మిం పబ్బతే వస, అహం ఇమస్మిం పబ్బతే వసిస్సామి. అన్వడ్ఢమాసం పన ఉపోసథదివసే ఏకతో భవిస్సామా’’తి. అథ ఖో నేసం ఏతదహోసి – ‘‘ఏవమ్పి నో గణసఙ్గణికావ భవిస్సతి, త్వం పన తవ పబ్బతే అగ్గిం జాలేయ్యాసి, అహం మమ పబ్బతే అగ్గిం జాలేస్సామి, తాయ సఞ్ఞాయ అత్థిభావం జానిస్సామా’’తి. తే తథా కరింసు.
అథ అపరభాగే వేఠదీపకతాపసో కాలం కత్వా మహేసక్ఖో దేవరాజా హుత్వా నిబ్బత్తో. తతో అడ్ఢమాసే సమ్పత్తే అగ్గిం అదిస్వావ ఇతరో ‘‘సహాయకో మే కాలకతో’’తి అఞ్ఞాసి. ఇతరోపి నిబ్బత్తక్ఖణేయేవ అత్తనో దేవసిరిం ఓలోకేత్వా కమ్మం ఉపధారేన్తో నిక్ఖమనతో పట్ఠాయ అత్తనో తపచరియం దిస్వా ‘‘గన్త్వా మమ సహాయకం పస్సిస్సామీ’’తి తం అత్తభావం విజహిత్వా మగ్గికపురిసో వియ తస్స సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘కుతో ఆగతోసీ’’తి? ‘‘మగ్గికపురిసో అహం, భన్తే, దూరతోవ ఆగతోమ్హి. కిం పన, భన్తే, అయ్యో ఇమస్మిం ఠానే ఏకకోవ వసతి, అఞ్ఞోపి కోచి అత్థీ’’తి? ‘‘అత్థి మే ఏకో సహాయకో’’తి. ‘‘కుహిం సో’’తి? ‘‘ఏతస్మిం పబ్బతే వసతి, ఉపోసథదివసే పన అగ్గిం న జాలేతి, మతో నూన భవిస్సతీ’’తి. ‘‘ఏవం, భన్తే’’తి? ‘‘ఏవమావుసో’’తి. ‘‘అహం సో, భన్తే’’తి. ‘‘కుహిం నిబ్బత్తోసీ’’తి? ‘‘దేవలోకే మహేసక్ఖో దేవరాజా హుత్వా నిబ్బత్తోస్మి, భన్తే, ‘అయ్యం పస్సిస్సామీ’తి పున ఆగతోమ్హి. అపి ను ఖో అయ్యానం ఇమస్మిం ఠానే వసన్తానం కోచి ఉపద్దవో అత్థీ’’తి? ‘‘ఆమ, ఆవుసో, హత్థీ నిస్సాయ కిలమామీ’’తి. ‘‘కిం వో, భన్తే, హత్థీ కరోన్తీ’’తి? ‘‘సమ్మజ్జనట్ఠానే లణ్డం పాతేన్తి, పాదేహి భూమియం పహరిత్వా పంసుం ఉద్ధరన్తి, స్వాహం లణ్డం ఛడ్డేన్తో పంసుం సమం కరోన్తో కిలమామీ’’తి. ‘‘కిం పన తేసం అనాగమనం ఇచ్ఛథా’’తి? ‘‘ఆమావుసో’’తి. ‘‘తేన హి తేసం అనాగమనం కరిస్సామీ’’తి తాపసస్స హత్థికన్తవీణఞ్చేవ హత్థికన్తమన్తఞ్చ అదాసి. దదన్తో చ పన వీణాయ తిస్సో తన్తియో దస్సేత్వా తయో మన్తే ఉగ్గణ్హాపేత్వా ‘‘ఇమం తన్తిం పహరిత్వా ఇమస్మిం మన్తే వుత్తే నివత్తిత్వా ఓలోకేతుమ్పి అసక్కోన్తా హత్థీ పలాయన్తి, ఇమం తన్తిం పహరిత్వా ఇమస్మిం మన్తే వుత్తే నివత్తిత్వా పచ్ఛతో ఓలోకేన్తా ఓలోకేన్తా పలాయన్తి, ఇమం తన్తిం పహరిత్వా ఇమస్మిం మన్తే వుత్తే హత్థియూథపతి పిట్ఠిం ఉపనామేన్తో ఆగచ్ఛతీ’’తి ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘యం వో రుచ్చతి, తం కరేయ్యాథా’’తి వత్వా తాపసం వన్దిత్వా పక్కామి. తాపసో పలాయనమన్తం వత్వా పలాయనతన్తిం పహరిత్వా హత్థీ పలాపేత్వా వసి.
తస్మిం సమయే కోసమ్బియం పూరన్తప్పో నామ రాజా హోతి. సో ఏకదివసం గబ్భినియా దేవియా సద్ధిం బాలసూరియతపం తప్పమానో అబ్భోకాసతలే నిసీది. దేవీ రఞ్ఞో పారుపనం సతసహస్సగ్ఘనికం రత్తకమ్బలం పారుపిత్వా నిసిన్నా రఞ్ఞా సద్ధిం సముల్లపమానా రఞ్ఞో అఙ్గులితో సతసహస్సగ్ఘనికం రాజముద్దికం నీహరిత్వా అత్తనో అఙ్గులియం పిలన్ధి. తస్మిం సమయే హత్థిలిఙ్గసకుణో ఆకాసేన గచ్ఛన్తో దూరతో రత్తకమ్బలపారుపనం దేవిం దిస్వా ‘‘మంసపేసీ’’తి సఞ్ఞాయ పక్ఖే విస్సజ్జేత్వా ఓతరి. రాజా తస్స ఓతరణసద్దేన భీతో ఉట్ఠాయ అన్తోనివేసనం పావిసి. దేవీ గరుగబ్భతాయ చేవ భీరుకజాతికతాయ చ వేగేన గన్తుం నాసక్ఖి. అథ నం సో సకుణో అజ్ఝప్పత్తో నఖపఞ్జరే నిసీదాపేత్వా ఆకాసం పక్ఖన్ది. తే కిర సకుణా పఞ్చన్నం హత్థీనం బలం ధారేన్తి. తస్మా ఆకాసేన నేత్వా యథారుచితట్ఠానే నిసీదిత్వా మంసం ఖాదన్తి. సాపి తేన నీయమానా మరణభయభీతా చిన్తేసి – ‘‘సచాహం విరవిస్సామి, మనుస్ససద్దో నామ తిరచ్ఛానగతానం ఉబ్బేజనీయో, తం సుత్వా మం ఛడ్డేస్సతి. ఏవం సన్తే సహ గబ్భేన జీవితక్ఖయం పాపుణిస్సామి, యస్మిం పన ఠానే నిసీదిత్వా మం ఖాదితుం ఆరభిస్సతి, తత్ర నం సద్దం కత్వా పలాపేస్సామీ’’తి. సా అత్తనో పణ్డితతాయ అధివాసేసి.
తదా చ హిమవన్తపదేసే థోకం వడ్ఢిత్వా మణ్డపాకారేన ఠితో ఏకో మహానిగ్రోధో హోతి. సో సకుణో మిగరూపాదీని తత్థ నేత్వా ఖాదతి, తస్మా తమ్పి తత్థేవ నేత్వా విటపబ్భన్తరే ఠపేత్వా ఆగతమగ్గం ఓలోకేసి. ఆగతమగ్గోలోకనం కిర తేసం ధమ్మతా. తస్మిం ఖణే దేవీ, ‘‘ఇదాని ఇమం పలాపేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా ఉభో హత్థే ఉక్ఖిపిత్వా పాణిసద్దఞ్చేవ ముఖసద్దఞ్చ కత్వా తం పలాపేసి. అథస్సా సూరియత్థఙ్గమనకాలే గబ్భే కమ్మజవాతా చలింసు. సబ్బదిసాసు గజ్జన్తో మహామేఘో ఉట్ఠహి. సుఖేధితాయ రాజమహేసియా ‘‘మా భాయి, అయ్యే’’తి వచనమత్తమ్పి అలభమానాయ దుక్ఖపరేతాయ సబ్బరత్తిం నిద్దా నామ నాహోసి. విభాతాయ పన రత్తియా వలాహకవిగమో చ అరుణుగ్గమనఞ్చ తస్సా గబ్భవుట్ఠానఞ్చ ఏకక్ఖణేయేవ అహోసి. సా మేఘఉతుఞ్చ పబ్బతఉతుఞ్చ అరుణఉతుఞ్చ గహేత్వా జాతత్తా పుత్తస్స ఉతేనోతి నామం అకాసి.
అల్లకప్పతాపసస్సపి ఖో తతో అవిదూరే వసనట్ఠానం హోతి. సో పకతియావ వస్సదివసే సీతభయేన ఫలాఫలత్థాయ వనం న పవిసతి, తం రుక్ఖమూలం గన్త్వా సకుణేహి ఖాదితమంసానం అట్ఠిం ఆహరిత్వా కోట్టేత్వా రసం కత్వా పివతి. తస్మా తం దివసం ‘‘అట్ఠిం ఆహరిస్సామీ’’తి తత్థ గన్త్వా రుక్ఖమూలే అట్ఠిం పరియేసేన్తో ఉపరి దారకసద్దం సుత్వా ఉల్లోకేన్తో దేవిం దిస్వా ‘‘కాసి త్వ’’న్తి వత్వా ‘‘మానుసిత్థిమ్హీ’’తి. ‘‘కథం ఆగతాసీ’’తి? ‘‘హత్థిలిఙ్గసకుణేనానీతామ్హీ’’తి వుత్తే ‘‘ఓతరాహీ’’తి ఆహ . ‘‘జాతిసమ్భేదతో భాయామి, అయ్యా’’తి. ‘‘కాసి త్వ’’న్తి? ‘‘ఖత్తియామ్హీ’’తి. ‘‘అహమ్పి ఖత్తియోయేవా’’తి. ‘‘తేన హి ఖత్తియమాయం కథేహీ’’తి. సో ఖత్తియమాయం కథేసి. ‘‘తేన హి ఆరుయ్హ పుత్తం మే ఓతారేహీ’’తి. సో ఏకేన పస్సేన అభిరుహనమగ్గం కత్వా అభిరుహిత్వా దారకం గణ్హి. ‘‘మా మం హత్థేన ఛుపీ’’తి చ వుత్తే తం అఛుపిత్వావ దారకం ఓతారేసి. దేవీపి ఓతరి. అథ నం అస్సమపదం నేత్వా సీలభేదం అకత్వావ అనుకమ్పాయ పటిజగ్గి, నిమ్మక్ఖికమధుం ఆహరిత్వా సయంజాతసాలిం ఆహరిత్వా యాగుం పచిత్వా అదాసి. ఏవం తస్మిం పటిజగ్గన్తే సా అపరభాగే చిన్తేసి – ‘‘అహం నేవ ఆగతమగ్గం జానామి, న గమనమగ్గం జానామి, ఇమినాపి మే సద్ధిం విస్సాసమత్తమ్పి నత్థి. సచే పనాయం అమ్హే పహాయ కత్థచి గమిస్సతి, ఉభోపి ఇధేవ మరణం పాపుణిస్సామ, యంకిఞ్చి కత్వా ఇమస్స సీలం భిన్దిత్వా యథా మం న ముఞ్చతి, తథా తం కాతుం వట్టతీ’’తి. అథ నం దున్నివత్థదుప్పారుతదస్సనేన పలోభేత్వా సీలవినాసం పాపేసి. తతో పట్ఠాయ ద్వేపి సమగ్గవాసం వసింసు.
అథేకదివసం తాపసో నక్ఖత్తయోగం ఉల్లోకేన్తో పూరన్తప్పస్స నక్ఖత్తమిలాయనం దిస్వా ‘‘భద్దే కోసమ్బియం పూరన్తప్పరాజా మతో’’తి ఆహ. ‘‘కస్మా, అయ్య, ఏవం వదేసి? కిం తే తేన సద్ధిం ఆఘాతో అత్థీ’’తి? ‘‘నత్థి, భద్దే, నక్ఖత్తమిలాయనమస్స దిస్వా ఏవం వదామీ’’తి, సా పరోది. అథ నం ‘‘కస్మా రోదసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా తాయ తస్స అత్తనో సామికభావే అక్ఖాతే ఆహ – ‘‘మా, భద్దే, రోది, జాతస్స నామ నియతో మచ్చూ’’తి. ‘‘జానామి, అయ్యా’’తి వుత్తే ‘‘అథ కస్మా రోదసీ’’తి? ‘‘పుత్తో మే కులసన్తకస్స రజ్జస్స అనుచ్ఛవికో, ‘సచే తత్ర అభవిస్స, సేతచ్ఛత్తం ఉస్సాపయిస్స. ఇదాని మహాజానికో వత జాతో’తి సోకేన రోదామి, అయ్యా’’తి. ‘‘హోతు, భద్దే, మా చిన్తయి, సచస్స రజ్జం పత్థేసి, అహమస్స రజ్జలభనాకారం కరిస్సామీ’’తి. అథస్స హత్థికన్తవీణఞ్చేవ హత్థికన్తమన్తే చ అదాసి. తదా అనేకాని హత్థిసహస్సాని ఆగన్త్వా వటరుక్ఖమూలే నిసీదన్తి. అథ నం ఆహ – ‘‘హత్థీసు అనాగతేసుయేవ రుక్ఖం అభిరుహిత్వా తేసు ఆగతేసు ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహర, సబ్బే నివత్తిత్వా ఓలోకేతుమ్పి అసక్కోన్తా పలాయిస్సన్తి, అథ ఓతరిత్వా ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సో తథా కత్వా ఆగన్త్వా తం పవత్తిం ఆరోచేసి. అథ నం దుతియదివసే ఆహ – ‘‘అజ్జ ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహరేయ్యాసి , సబ్బే నివత్తిత్వా ఓలోకేన్తా పలాయిస్సన్తీ’’తి. తదాపి తథా కత్వా ఆగన్త్వా ఆరోచేసి . అథ నం తతియదివసే ఆహ – ‘‘అజ్జ ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహరేయ్యాసి, యూథపతి పిట్ఠిం ఉపనామేన్తో ఆగమిస్సతీ’’తి. తదాపి తథా కత్వా ఆరోచేసి.
అథస్స మాతరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘భద్దే, పుత్తస్స తే సాసనం వదేహి, ఏత్తోవ గన్త్వా రాజా భవిస్సతీ’’తి ఆహ. సా పుత్తం ఆమన్తేత్వా, ‘‘తాత, త్వం కోసమ్బియం పూరన్తప్పరఞ్ఞో పుత్తో, మం సగబ్భం హత్థిలిఙ్గసకుణో ఆనేసీ’’తి వత్వా సేనాపతిఆదీనం నామాని ఆచిక్ఖిత్వా ‘‘అసద్దహన్తానం ఇమం పితు పారుపనకమ్బలఞ్చేవ పిలన్ధనముద్దికఞ్చ దస్సేయ్యాసీ’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. కుమారో తాపసం ‘‘ఇదాని కిం కరోమీ’’తి ఆహ. ‘‘రుక్ఖస్స హేట్ఠిమసాఖాయ నిసీదిత్వా ఇమం మన్తం వత్వా ఇమం తన్తిం పహర, జేట్ఠకహత్థీ తే పిట్ఠిం ఉపనాపేత్వా ఉపసఙ్కమిస్సతి, తస్స పిట్ఠియం నిసిన్నోవ రట్ఠం గన్త్వా రజ్జం గణ్హాహీ’’తి. సో మాతాపితరో వన్దిత్వా తథా కత్వా ఆగతస్స హత్థినో పిట్ఠియం నిసీదిత్వా కణ్ణే మన్తయి – ‘‘అహం కోసమ్బియం పూరన్తప్పరఞ్ఞో పుత్తో, పేత్తికం మే రజ్జం గణ్హిత్వా దేహి సామీ’’తి. సో తం సుత్వా ‘‘అనేకాని హత్థిసహస్సాని సన్నిపతన్తూ’’తి హత్థిరవం రవి, అనేకాని హత్థిసహస్సాని సన్నిపతింసు. పున ‘‘జిణ్ణా హత్థీ పటిక్కమన్తూ’’తి హత్థిరవం రవి, జిణ్ణా హత్థీ పటిక్కమింసు. పున ‘‘అతితరుణా హత్థీ నివత్తన్తూ’’తి హత్థిరవం రవి, తేపి నివత్తింసు. సో అనేకేహి యూథహత్థిసహస్సేహేవ పరివుతో పచ్చన్తగామం పత్వా ‘‘అహం రఞ్ఞో పుత్తో, సమ్పత్తిం పత్థయమానా మయా సద్ధిం ఆగచ్ఛన్తూ’’తి ఆహ. ‘‘తతో పట్ఠాయ మనుస్సానం సఙ్గహం కరోన్తో గన్త్వా నగరం పరివారేత్వా ‘యుద్ధం వా మే దేతు, రజ్జం వా’’’తి సాసనం పేసేసి. నాగరా ఆహంసు – ‘‘మయం ద్వేపి న దస్సామ. అమ్హాకఞ్హి దేవీ గరుగబ్భా హత్థిలిఙ్గసకుణేన నీతా, తస్సా అత్థిభావం వా నత్థిభావం వా మయం న జానామ. యావ తస్సా పవత్తిం న సుణామ. తావ నేవ యుద్ధం దస్సామ, న రజ్జ’’న్తి. తదా కిర తం పవేణిరజ్జం అహోసి. తతో కుమారో ‘‘అహం తస్సా పుత్తో’’తి వత్వా సేనాపతిఆదీనం నామాని కథేత్వా తథాపి అసద్దహన్తానం కమ్బలఞ్చ ముద్దికఞ్చ దస్సేసి. తే కమ్బలఞ్చ ముద్దికఞ్చ సఞ్జానిత్వా నిక్కఙ్ఖా హుత్వా ద్వారం వివరిత్వా తం రజ్జే అభిసిఞ్చింసు. అయం తావ ఉతేనస్స ఉప్పత్తి.
అల్లకప్పరట్ఠే పన దుబ్భిక్ఖే జీవితుం అసక్కోన్తో ఏకో కోతుహలికో నామ మనుస్సో కాపిం నామ తరుణపుత్తఞ్చ కాళిం నామ భరియఞ్చ ఆదాయ ‘‘కోసమ్బిం గన్త్వా జీవిస్సామీ’’తి పాథేయ్యం గహేత్వా నిక్ఖమి. ‘‘అహివాతరోగేన మహాజనే మరన్తే దిస్వా నిక్ఖమీ’’తిపి వదన్తియేవ. తే గచ్ఛన్తా పాథేయ్యే పరిక్ఖీణే ఖుదాభిభూతా దారకం వహితుం నాసక్ఖింసు. అథ సామికో పజాపతిం ఆహ – ‘‘భద్దే, మయం జీవన్తా పున పుత్తం లభిస్సామ, ఛడ్డేత్వా నం గచ్ఛామా’’తి. మాతు హదయం నామ ముదుకం హోతి. తస్మా సా ఆహ – ‘‘నాహం జీవన్తమేవ పుత్తం ఛడ్డేతుం సక్ఖిస్సామీ’’తి. ‘‘అథ కిం కరోమా’’తి? ‘‘వారేన నం వహామా’’తి. మాతా అత్తనో వారే పుప్ఫదామం వియ నం ఉక్ఖిపిత్వా ఉరే నిపజ్జాపేత్వా అఙ్కేన వహిత్వా పితునో దేతి. తస్స తం గహేత్వా గమనకాలే ఛాతకతోపి బలవతరా వేదనా ఉప్పజ్జి. సో పునప్పునం ఆహ – ‘‘భద్దే, మయం జీవన్తా పుత్తం లభిస్సామ, ఛడ్డేమ న’’న్తి. సాపి పునప్పునం పటిక్ఖిపిత్వా పటివచనం నాదాసి. దారకో వారేన పరివత్తియమానో కిలన్తో పితు హత్థే నిద్దాయి. సో తస్స నిద్దాయనభావం ఞత్వా మాతరం పురతో కత్వా ఏకస్స గచ్ఛస్స హేట్ఠా పణ్ణసన్థరే తం నిపజ్జాపేత్వా పాయాసి. మాతా నివత్తిత్వా ఓలోకేన్తీ పుత్తం అదిస్వా, ‘‘సామి, కుహిం మే పుత్తో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఏకస్స మే గచ్ఛస్స హేట్ఠా నిపజ్జాపితో’’తి. ‘‘సామి, మా మం నాసయి, పుత్తం వినా జీవితుం న సక్ఖిస్సామి, ఆనేహి మే పుత్త’’న్తి ఉరం పహరిత్వా పరిదేవి. అథ నం నివత్తిత్వా ఆనేసి. పుత్తోపి అన్తరామగ్గే మతో హోతి. ఇతి సో ఏత్తకే ఠానే పుత్తం ఛడ్డేత్వా తస్స నిస్సన్దేన భవన్తరే సత్త వారే ఛడ్డితో. ‘‘పాపకమ్మం నామేతం అప్పక’’న్తి న అవమఞ్ఞితబ్బం.
తే గచ్ఛన్తా ఏకం గోపాలకులం పాపుణింసు. తం దివసఞ్చ గోపాలకస్స ధేనుమఙ్గలం హోతి. గోపాలకస్స గేహే నిబద్ధం ఏకో పచ్చేకబుద్ధో భుఞ్జతి. సో తం భోజేత్వా మఙ్గలమకాసి. బహు పాయాసో పటియత్తో హోతి. గోపాలకో తే ఆగతే దిస్వా, ‘‘కుతో ఆగతత్థా’’తి పుచ్ఛిత్వా సబ్బం పవత్తిం సుత్వా ముదుజాతికో కులపుత్తో తేసు అనుకమ్పం కత్వా బహుకేన సప్పినా పాయాసం దాపేసి. భరియా ‘‘సామి, తయి జీవన్తే అహమ్పి జీవామి నామ, దీఘరత్తం ఊనోదరోసి, యావదత్థం భుఞ్జాహీ’’తి సప్పిఞ్చ దధిఞ్చ తదభిముఖఞ్ఞేవ కత్వా అత్తనా మన్దసప్పినా థోకమేవ భుఞ్జి. ఇతరో బహుం భుఞ్జిత్వా సత్తట్ఠదివసే ఛాతతాయ ఆహారతణ్హం ఛిన్దితుం నాసక్ఖి. గోపాలకో తేసం పాయాసం దాపేత్వా సయం భుఞ్జితుం ఆరభి. కోతుహలికో తం ఓలోకేన్తో నిసీదిత్వా హేట్ఠాపీఠే నిపన్నాయ సునఖియా గోపాలకేన వడ్ఢేత్వా దియ్యమానం పాయాసపిణ్డం దిస్వా ‘‘పుఞ్ఞా వతాయం సునఖీ, నిబద్ధం ఏవరూపం భోజనం లభతీ’’తి చిన్తేసి. సో రత్తిభాగే తం పాయాసం జీరాపేతుం అసక్కోన్తో కాలం కత్వా తస్సా సునఖియా కుచ్ఛిమ్హి నిబ్బత్తి.
అథస్స భరియా సరీరకిచ్చం కత్వా తస్మింయేవ గేహే భతిం కత్వా తణ్డులనాళిం లభిత్వా పచిత్వా పచ్చేకబుద్ధస్స పత్తే పతిట్ఠాపేత్వా, ‘‘దాసస్స వో పాపుణాతూ’’తి వత్వా చిన్తేసి – ‘‘మయా ఇధేవ వసితుం వట్టతి, నిబద్ధం, అయ్యో, ఇధాగచ్ఛతి, దేయ్యధమ్మో హోతు వా, మా వా, దేవసికం వన్దన్తీ వేయ్యావచ్చం కరోన్తీ చిత్తం పసాదేన్తీ బహుం పుఞ్ఞం పసవిస్సామీ’’తి. సా తత్థేవ భతిం కరోన్తీ వసి. సాపి సునఖీ ఛట్ఠే వా సత్తమే వా మాసే ఏకమేవ కుక్కురం విజాయి. గోపాలకో తస్స ఏకధేనుయా ఖీరం దాపేసి. సో న చిరస్సేవ వడ్ఢి. అథస్స పచ్చేకబుద్ధో భుఞ్జన్తో నిబద్ధం ఏకం భత్తపిణ్డం దేతి. సో భత్తపిణ్డం నిస్సాయ పచ్చేకబుద్ధే సినేహమకాసి. గోపాలకోపి నిబద్ధం ద్వే వారే పచ్చేకబుద్ధస్సుపట్ఠానం యాతి. గచ్ఛన్తోపి అన్తరామగ్గే వాళమిగట్ఠానే దణ్డేన గచ్ఛే చ భూమిఞ్చ పహరిత్వా ‘‘సుసూ’’తి తిక్ఖత్తుం సద్దం కత్వా వాళమిగే పలాపేతి. సునఖోపి తేన సద్ధిం గచ్ఛతి.
సో ఏకదివసం పచ్చేకబుద్ధం ఆహ – ‘‘భన్తే, యదా మే ఓకాసో న భవిస్సతి, తదా ఇమం సునఖం పేసేస్సామి, తేన సఞ్ఞాణేన ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి. తతో పట్ఠాయ అనోకాసదివసే, ‘‘గచ్ఛ, తాత, అయ్యం ఆనేహీ’’తి సునఖం పేసేసి. సో ఏకవచనేనేవ పక్ఖన్దిత్వా సామికస్స గచ్ఛపోథనభూమిపోథనట్ఠానే తిక్ఖత్తుం భుస్సిత్వా తేన సద్దేన వాళమిగానం పలాతభావం ఞత్వా పాతోవ సరీరపటిజగ్గనం కత్వా పణ్ణసాలం పవిసిత్వా నిసిన్నస్స పచ్చేకబుద్ధస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా పణ్ణసాలద్వారే తిక్ఖత్తుం భుస్సిత్వా అత్తనో ఆగతభావం జానాపేత్వా ఏకమన్తే నిపజ్జతి, పచ్చేకబుద్ధే వేలం సల్లక్ఖేత్వా నిక్ఖన్తే భుస్సన్తో పురతో గచ్ఛతి. అన్తరన్తరా పచ్చేకబుద్ధో తం వీమంసన్తో అఞ్ఞం మగ్గం పటిపజ్జతి. అథస్స పురతో తిరియం ఠత్వా భుస్సిత్వా ఇతరమగ్గమేవ నం ఆరోపేతి. అథేకదివసం అఞ్ఞం మగ్గం పటిపజ్జిత్వా తేన పురతో తిరియం ఠత్వా వారియమానోపి అనివత్తిత్వా సునఖం పాదేన పహరిత్వా పాయాసి. సునఖో తస్స అనివత్తనభావం ఞత్వా నివాసనకణ్ణే డంసిత్వా ఆకడ్ఢన్తో ఇతరమగ్గమేవ నం ఆరోపేసి. ఏవం సో తస్మిం బలవసినేహం ఉప్పాదేసి.
తతో అపరభాగే పచ్చేకబుద్ధస్స చీవరం జీరి. అథస్స గోపాలకో చీవరవత్థాని అదాసి. తమేనం పచ్చేకబుద్ధో ఆహ – ‘‘ఆవుసో, చీవరం నామ ఏకకేన కాతుం దుక్కరం, ఫాసుకట్ఠానం గన్త్వా కారేస్సామీ’’తి. ‘‘ఇధేవ, భన్తే, కరోథా’’తి. ‘‘న సక్కా, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, మా చిరం బహి వసిత్థా’’తి. సునఖో తేసం కథం సుణన్తోవ అట్ఠాసి, పచ్చేకబుద్ధోపి ‘‘తిట్ఠ, ఉపాసకా’’తి గోపాలకం నివత్తాపేత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా గన్ధమాదనాభిముఖో పాయాసి. సునఖస్స తం ఆకాసేన గచ్ఛన్తం దిస్వా భుక్కరిత్వా ఠితస్స తస్మిం చక్ఖుపథం విజహన్తే హదయం ఫలిత్వా మతో. తిరచ్ఛానా కిర నామేతే ఉజుజాతికా హోన్తి అకుటిలా. మనుస్సా పన అఞ్ఞం హదయేన చిన్తేన్తి, అఞ్ఞం ముఖేన కథేన్తి. తేనేవాహ – ‘‘గహనఞ్హేతం, భన్తే, యదిదం మనుస్సా, ఉత్తానకఞ్హేతం, భన్తే, యదిదం పసవో’’తి (మ॰ ని॰ ౨.౩).
ఇతి సో తాయ ఉజుచిత్తతాయ అకుటిలతాయ కాలం కత్వా తావతింసభవనే నిబ్బత్తో అచ్ఛరాసహస్సపరివుతో మహాసమ్పత్తిం అనుభోసి. తస్స కణ్ణమూలే మన్తయన్తస్స సద్దో సోళసయోజనట్ఠానం ఫరతి, పకతికథాసద్దో పన సకలం దసయోజనసహస్సం దేవనగరం ఛాదేతి. తేనేవస్స ‘‘ఘోసకదేవపుత్తో’’తి నామం అహోసి. ‘‘కిస్స పనేస నిస్సన్దో’’తి. పచ్చేకబుద్ధే పేమేన భుక్కరణస్స నిస్సన్దో. సో తత్థ న చిరం ఠత్వా చవి. దేవలోకతో హి దేవపుత్తా ఆయుక్ఖయేన పుఞ్ఞక్ఖయేన ఆహారక్ఖయేన కోపేనాతి చతూహి కారణేహి చవన్తి.
తత్థ యేన బహుం పుఞ్ఞకమ్మం కతం హోతి, సో దేవలోకే ఉప్పజ్జిత్వా యావతాయుకం ఠత్వా ఉపరూపరి నిబ్బత్తతి. ఏవం ఆయుక్ఖయేన చవతి నామ. యేన పరిత్తం పుఞ్ఞం కతం హోతి, తస్స రాజకోట్ఠాగారే పక్ఖిత్తం తిచతునాళిమత్తం ధఞ్ఞం వియ అన్తరావ తం పుఞ్ఞంఖీయతి, అన్తరావ కాలం కరోతి . ఏవం పుఞ్ఞక్ఖయేన చవతి నామ. అపరోపి కామగుణే పరిభుఞ్జమానో సతిసమ్మోసేన ఆహారం అపరిభుఞ్జిత్వా కిలన్తకాయో కాలం కరోతి. ఏవం ఆహారక్ఖయేన చవతి నామ. అపరోపి పరస్స సమ్పత్తిం అసహన్తో కుజ్ఝిత్వా కాలం కరోతి. ఏవం కోపేన చవతి నామ.
అయం పన కామగుణే పరిభుఞ్జన్తో ముట్ఠస్సతి హుత్వా ఆహారక్ఖయేన చవి, చవిత్వా చ పన కోసమ్బియం నగరసోభినియా కుచ్ఛిమ్హి పటిసన్ధిం గణ్హి. సాపి జాతదివసే ‘‘కిం ఏత’’న్తి దాసిం పుచ్ఛిత్వా, ‘‘పుత్తో, అయ్యే’’తి వుత్తే – ‘‘హన్ద, జే, ఇమం దారకం కత్తరసుప్పే ఆరోపేత్వా సఙ్కారకూటే ఛడ్డేహీ’’తి ఛడ్డాపేసి. నగరసోభినియో హి ధీతరం పటిజగ్గన్తి, న పుత్తం. ధీతరా హి తాసం పవేణీ ఘటీయతి. దారకం కాకాపి సునఖాపి పరివారేత్వా నిసీదింసు. పచ్చేకబుద్ధే సినేహప్పభవస్స భుక్కరణస్స నిస్సన్దేన ఏకోపి ఉపగన్తుం న విసహి. తస్మిం ఖణే ఏకో మనుస్సో బహి నిక్ఖన్తో తం కాకసునఖసన్నిపాతం దిస్వా, ‘‘కిం ను ఖో ఏత’’న్తి గన్త్వా దారకం దిస్వా పుత్తసినేహం పటిలభిత్వా ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి గేహం నేసి. తదా కోసమ్బకసేట్ఠి రాజకులం గచ్ఛన్తో రాజనివేసనతో ఆగచ్ఛన్తం పురోహితం దిస్వా, ‘‘కిం, ఆచరియ, అజ్జ తే తిథికరణనక్ఖత్తయోగో ఓలోకితో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, మహాసేట్ఠి, అమ్హాకం కిం అఞ్ఞం కిచ్చన్తి? జనపదస్స కిం భవిస్సతీ’’తి? ‘‘అఞ్ఞం నత్థి, ఇమస్మిం పన నగరే అజ్జ జాతదారకో జేట్ఠకసేట్ఠి భవిస్సతీ’’తి. తదా సేట్ఠినో భరియా గరుగబ్భా హోతి. తస్మా సో సీఘం గేహం పురిసం పేసేసి – ‘‘గచ్ఛ భణే, జానాహి నం విజాతా వా, నో వా’’తి. ‘‘న విజాయతీ’’తి సుత్వా రాజానం దిస్వావ వేగేన గేహం గన్త్వా కాళిం నామ దాసిం పక్కోసిత్వా సహస్సం దత్వా, ‘‘గచ్ఛ జే, ఇమస్మిం నగరే ఉపధారేత్వా సహస్సం దత్వా అజ్జ జాతదారకం గణ్హిత్వా ఏహీ’’తి. సా ఉపధారేన్తీ తం గేహం గన్త్వా దారకం దిస్వా, ‘‘అయం దారకో కదా జాతో’’తి గహపతానిం పుచ్ఛిత్వా ‘‘అజ్జ జాతో’’తి వుత్తే, ‘‘ఇమం మయ్హం దేహీ’’తి ఏకకహాపణం ఆదిం కత్వా మూలం వడ్ఢేన్తీ సహస్సం దత్వా తం ఆనేత్వా సేట్ఠినో దస్సేసి. సేట్ఠి ‘‘సచే మే ధీతా విజాయిస్సతి, తాయ నం సద్ధిం నివేసేత్వా సేట్ఠిట్ఠానస్స సామికం కరిస్సామి. సచే మే పుత్తో విజాయిస్సతి, మారేస్సామి న’’న్తి చిన్తేత్వా తం గేహే కారేసి.
అథస్స భరియా కతిపాహచ్చయేన పుత్తం విజాయి. సేట్ఠి ‘‘ఇమస్మిం అసతి మమ పుత్తోవ సేట్ఠిట్ఠానం లభిస్సతి, ఇదానేవ తం మారేతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా కాళిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘గచ్ఛ, జే, వజతో గున్నం నిక్ఖమనవేలాయ వజద్వారమజ్ఝే ఇమం తిరియం నిపజ్జాపేహి, గావియో నం మద్దిత్వా మారేస్సన్తి, మద్దితామద్దితభావం పనస్స ఞత్వా ఏహీ’’తి ఆహ. సా గన్త్వా గోపాలకేన వజద్వారే వివటమత్తేయేవ తం తథా నిపజ్జాపేసి. గోగణజేట్ఠకో ఉసభో అఞ్ఞస్మిం కాలే సబ్బపచ్ఛా నిక్ఖమన్తోపి తం దివసం సబ్బపఠమం నిక్ఖమిత్వా దారకం చతున్నం పాదానం అన్తరే కత్వా అట్ఠాసి. అనేకసతగావియో ఉసభస్స ద్వే పస్సాని ఘంసన్తియో నిక్ఖమింసు. గోపాలకోపి ‘‘అయం ఉసభో పుబ్బే సబ్బపచ్ఛా నిక్ఖమతి, అజ్జ పన సబ్బపఠమం నిక్ఖమిత్వా వజద్వారమజ్ఝే నిచ్చలోవ ఠితో, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి చిన్తేత్వా గన్త్వా తస్స హేట్ఠా నిపన్నం దారకం దిస్వా పుత్తసినేహం పటిలభిత్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి గేహం నేసి.
కాళీ గన్త్వా సేట్ఠినా పుచ్ఛితా తమత్థం ఆరోచేత్వా, ‘‘గచ్ఛ, నం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా సహస్సం దత్వా పున ఆనేత్వా అదాసి. అథ నం ఆహ – ‘‘అమ్మ, కాళి ఇమస్మిం నగరే పఞ్చ సకటసతాని పచ్చూసకాలే ఉట్ఠాయ వాణిజ్జాయ గచ్ఛన్తి, త్వం ఇమం నేత్వా చక్కమగ్గే నిపజ్జాపేహి, గోణా వా నం మద్దిస్సన్తి, చక్కా వా ఛిన్దిస్సన్తి, పవత్తిం చస్స ఞత్వావ ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సా తం నేత్వా చక్కమగ్గే నిపజ్జాపేసి. తదా సాకటికజేట్ఠకో పురతో అహోసి. అథస్స గోణా తం ఠానం పత్వా ధురం ఛడ్డేసుం, పునప్పునం ఆరోపేత్వా పాజియమానాపి పురతో న గచ్ఛింసు. ఏవం తస్స తేహి సద్ధిం వాయమన్తస్సేవ అరుణం ఉట్ఠహి. సో ‘‘కిం నామేతం గోణా కరింసూ’’తి మగ్గం ఓలోకేన్తో దారకం దిస్వా, ‘‘భారియం వత మే కమ్మ’’న్తి చిన్తేత్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి తుట్ఠమానసో తం గేహం నేసి.
కాళీ గన్త్వా సేట్ఠినా పుచ్ఛితా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘గచ్ఛ, నం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా తథా అకాసి. అథ నం సో ఆహ – ‘‘ఇదాని నం ఆమకసుసానం నేత్వా గచ్ఛన్తరే నిపజ్జాపేహి, తత్థ సునఖాదీహి వా ఖాదితో, అమనుస్సేహి వా పహటో మరిస్సతి, మాతామతభావఞ్చస్స జానిత్వావ ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సా తం నేత్వా తత్థ నిపజ్జాపేత్వా ఏకమన్తే అట్ఠాసి. తం సునఖో వా కాకో వా అమనుస్సో వా ఉపసఙ్కమితుం నాసక్ఖి. ‘‘నను చస్స నేవ మాతా న పితా న భాతికాదీసు కోచి రక్ఖితా నామ అత్థి, కో తం రక్ఖతీ’’తి? సునఖకాలే పచ్చేకబుద్ధే సినేహేన పవత్తితభుక్కరణమత్తమేవ తం రక్ఖతి. అథేకో అజపాలకో అనేకసహస్సా అజా గోచరం నేన్తో సుసానపస్సేన గచ్ఛతి. ఏకా అజా పణ్ణాని ఖాదమానా గచ్ఛన్తరం పవిట్ఠా దారకం దిస్వా జణ్ణుకేహి ఠత్వా దారకస్స థనం అదాసి, అజపాలకేన ‘‘హే హే’’తి సద్దే కతేపి న నిక్ఖమి. సో ‘‘యట్ఠియా నం పహరిత్వా నీహరిస్సామీ’’తి గచ్ఛన్తరం పవిట్ఠో జణ్ణుకేహి ఠత్వా దారకం ఖీరం పాయన్తిం అజిం దిస్వా దారకే పుత్తసినేహం పటిలభిత్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి ఆదాయ పక్కామి.
కాళీ గన్త్వా సేట్ఠినా పుచ్ఛితా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘గచ్ఛ, తం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా తథా అకాసి. అథ నం ఆహ – ‘‘అమ్మ కాళి, ఇమం ఆదాయ చోరపపాతపబ్బతం అభిరుహిత్వా పపాతే ఖిప, పబ్బతకుచ్ఛియం పటిహఞ్ఞమానో ఖణ్డాఖణ్డికో హుత్వా భూమియం పతిస్సతి, మతామతభావఞ్చస్స ఞత్వావ ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సా తం తత్థ నేత్వా పబ్బతమత్థకే ఠత్వా ఖిపి. తం ఖో పన పబ్బతకుచ్ఛిం నిస్సాయ మహావేళుగుమ్బో పబ్బతానుసారేనేవ వడ్ఢి, తస్స మత్థకం ఘనజాతో జిఞ్జుకగుమ్బో అవత్థరి. దారకో పతన్తో కోజవకే వియ తస్మిం పతి. తం దివసఞ్చ నళకారజేట్ఠకస్స వేళుబలి పత్తో హోతి. సో పుత్తేన సద్ధిం గన్త్వా తం వేళుగుమ్బం ఛిన్దితుం ఆరభి. తస్మిం చలన్తే దారకో సద్దమకాసి. సో ‘‘దారకసద్దో వియా’’తి ఏకేన పస్సేన అభిరుహిత్వా తం దిస్వా, ‘‘పుత్తో మే లద్ధో’’తి తుట్ఠచిత్తో ఆదాయ గతో.
కాళీ సేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా తేన పుచ్ఛితా తం పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘గచ్ఛ, నం పున సహస్సం దత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తా తథా అకాసి. సేట్ఠినో ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోన్తస్సేవ దారకో వడ్ఢితో ‘‘ఘోసకో’’త్వేవస్స నామం అహోసి. సో సేట్ఠినో అక్ఖిమ్హి కణ్టకో వియ ఖాయి, ఉజుకం తం ఓలోకేతుమ్పి న విసతి. అథస్స మారణూపాయం చిన్తేన్తో అత్తనో సహాయకస్స కుమ్భకారస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కదా త్వం ఆవాపం ఆలిమ్పేస్ససీ’’తి పుచ్ఛిత్వా – ‘‘స్వే’’తి వుత్తే, ‘‘తేన హి ఇదం సహస్సం గహేత్వా మమ ఏకం కమ్మం కరోహీ’’తి ఆహ. ‘‘కిం, సామీ’’తి? ‘‘ఏకో మే అవజాతపుత్తో అత్థి, తం తవ సన్తికం పేసేస్సామి, అథ నం గహేత్వా గబ్భం పవేసేత్వా తిఖిణాయ వాసియా ఖణ్డాఖణ్డికం ఛిన్దిత్వా చాటియం పక్ఖిపిత్వా ఆవాపే పచేయ్యాసి, ఇదం తే సహస్సం సచ్చకారసదిసం. ఉత్తరిం పన తే కత్తబ్బయుత్తకం పచ్ఛా కరిస్సామీ’’తి. కుమ్భకారో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. సేట్ఠి పునదివసే ఘోసకం పక్కోసిత్వా, ‘‘హియ్యో మయా కుమ్భకారో ఏకం కమ్మం ఆణత్తో, ఏహి, త్వం తస్స సన్తికం గన్త్వా ఏవం వదేహి – ‘హియ్యో కిర మే పితరా ఆణత్తం కమ్మం నిప్ఫాదేహీ’’’తి పహిణి. సో ‘‘సాధూ’’తి అగమాసి. తం తత్థ గచ్ఛన్తం ఇతరో సేట్ఠినో పుత్తో దారకేహి సద్ధిం గుళం కీళన్తో దిస్వా తం పక్కోసిత్వా, ‘‘కుహిం గచ్ఛసి భాతికా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పితు సాసనం గహేత్వా కుమ్భకారస్స సన్తిక’’న్తి వుత్తే ‘‘అహం తత్థ గమిస్సామి. ఇమే మం దారకా బహుం లక్ఖం జినింసు, తం మే పటిజినిత్వా దేహీ’’తి ఆహ. ‘‘అహం పితు భాయామీ’’తి. ‘‘మా భాయి, భాతిక, అహం తం సాసనం హరిస్సామి. బహూహి జితో, యావాహం ఆగచ్ఛామి, తావ మే లక్ఖం పటిజినా’’తి.
ఘోసకో కిర గుళకీళాయ ఛేకో, తేన నం ఏవం నిబన్ధి. సోపి తం ‘‘తేన హి గన్త్వా కుమ్భకారం వదేహి – ‘పితరా కిర మే హియ్యో ఏకం కమ్మం ఆణత్తం, తం నిప్ఫాదేహీ’’’తి వత్వా ఉయ్యోజేసి. సో తస్స సన్తికం గన్త్వా తథా అవచ. అథ నం కుమ్భకారో సేట్ఠినా వుత్తనియామేనేవ మారేత్వా ఆవాపే ఖిపి. ఘోసకోపి దివసభాగం కీళిత్వా సాయన్హసమయే గేహం గన్త్వా ‘‘కిం, తాత, న గతోసీ’’తి వుత్తే అత్తనో అగతకారణఞ్చ కనిట్ఠస్స గతకారణఞ్చ ఆరోచేసి. తం సుత్వా సేట్ఠి ‘‘అహం ధీ’’తి మహావిరవం విరవిత్వా సకలసరీరే పక్కుథితలోహితో వియ హుత్వా, ‘‘అమ్భో, కుమ్భకార, మా మం నాసయి, మా మం నాసయీ’’తి బాహా పగ్గయ్హ కన్దన్తో తస్స సన్తికం అగమాసి. కుమ్భకారో తం తథా ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా, ‘‘సామి, మా సద్దం కరి, కమ్మం తే నిప్ఫన్న’’న్తి ఆహ. సో పబ్బతేన వియ మహన్తేన సోకేన అవత్థటో హుత్వా అనప్పకం దోమనస్సం పటిసంవేదేసి. యథా తం అప్పదుట్ఠస్స పదుస్సమానో. తేనాహ భగవా –
‘‘యో దణ్డేన అదణ్డేసు, అప్పదుట్ఠేసు దుస్సతి;
దసన్నమఞ్ఞతరం ఠానం, ఖిప్పమేవ నిగచ్ఛతి.
‘‘వేదనం ఫరుసం జానిం, సరీరస్స చ భేదనం;
గరుకం వాపి ఆబాధం, చిత్తక్ఖేపఞ్చ పాపుణే.
‘‘రాజతో వా ఉపసగ్గం, అబ్భక్ఖానఞ్చ దారుణం;
పరిక్ఖయఞ్చ ఞాతీనం, భోగానఞ్చ పభఙ్గురం.
‘‘అథ వాస్స అగారాని, అగ్గి డహతి పావకో;
కాయస్స భేదా దుప్పఞ్ఞో, నిరయం సోపపజ్జతీ’’తి. (ధ॰ ప॰ ౧౩౭-౧౪౦);
ఏవం సన్తేపి పున నం సేట్ఠి ఉజుకం ఓలోకేతుం న సక్కోతి. ‘‘కిన్తి నం మారేయ్య’’న్తి చిన్తేన్తో, ‘‘మమ గామసతే ఆయుత్తకస్స సన్తికం పేసేత్వా మారేస్సామీ’’తి ఉపాయం దిస్వా, ‘‘అయం మే అవజాతపుత్తో, ఇమం మారేత్వా వచ్చకూపే ఖిపతు, ఏవం కతే అహం మాతులస్స కత్తబ్బయుత్తకం పచ్ఛా జానిస్సామీ’’తి తస్స పణ్ణం లిఖిత్వా, ‘‘తాత ఘోసక, అమ్హాకం గామసతే ఆయుత్తకో అత్థి, ఇమం పణ్ణం హరిత్వా తస్స దేహీ’’తి వత్వా పణ్ణం తస్స దుస్సన్తే బన్ధి. సో పన అక్ఖరసమయం న జానాతి. దహరకాలతో పట్ఠాయ హి నం మారాపేన్తోవ సేట్ఠి మారేతుం నాసక్ఖి, కిం అక్ఖరసమయం సిక్ఖాపేస్సతి? ఇతి సో అత్తనో మారాపనపణ్ణమేవ దుస్సన్తే బన్ధిత్వా నిక్ఖమన్తో ఆహ – ‘‘పాథేయ్యం మే, తాత, నత్థీ’’తి. ‘‘పాథేయ్యేన తే కమ్మం నత్థి, అన్తరామగ్గే ‘అసుకగామే నామ మమసహాయకో సేట్ఠి అత్థి, తస్స ఘరే పాతరాసం కత్వా పురతో గచ్ఛాహీ’’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి పితరం వన్దిత్వా నిక్ఖన్తో తం గామం పత్వా సేట్ఠిస్స ఘరం పుచ్ఛిత్వా గన్త్వా సేట్ఠిజాయం పస్సి. ‘‘త్వం కుతో ఆగతోసీ’’తి చ వుత్తే, ‘‘అన్తోనగరతో’’తి ఆహ. ‘‘కస్స పుత్తోసీ’’తి? ‘‘తుమ్హాకం సహాయకసేట్ఠినో, అమ్మా’’తి. ‘‘త్వంసి ఘోసకో నామా’’తి? ‘‘ఆమ, అమ్మా’’తి. తస్సా సహ దస్సనేనేవ తస్మిం పుత్తసినేహో ఉప్పజ్జి. సేట్ఠినో పనేకా ధీతా అత్థి పన్నరససోళసవస్సుద్దేసికా అభిరూపా పాసాదికా, తం రక్ఖితుం ఏకమేవ పేసనకారికం దాసిం దత్వా సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరిమతలే సిరిగబ్భే వసాపేన్తి. సేట్ఠిధీతా తస్మిం ఖణే తం దాసిం అన్తరాపణం పేసేసి. అథ నం సేట్ఠిజాయా దిస్వా, ‘‘కుహిం గచ్ఛసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘అయ్యధీతాయ పేసనేనా’’తి వుత్తే ‘‘ఇతో తావ ఏహి, తిట్ఠతు పేసనం, పుత్తస్స మే పీఠకం అత్థరిత్వా పాదే ధోవిత్వా తేలం మక్ఖిత్వా సయనం అత్థరిత్వా దేహి, పచ్ఛా పేసనం కరిస్ససీ’’తి ఆహ. సా తథా అకాసి.
అథ నం చిరేనాగతం సేట్ఠిధీతా సన్తజ్జేసి. అథ నం సా ఆహ – ‘‘మా మే కుజ్ఝి, సేట్ఠిపుత్తో ఘోసకో ఆగతో, తస్స ఇదఞ్చిదఞ్చ కత్వా తత్థ గన్త్వా ఆగతామ్హీ’’తి. సేట్ఠిధీతాయ ‘‘సేట్ఠిపుత్తో ఘోసకో’’తి నామం సుత్వావ పేమం ఛవియాదీని ఛిన్దిత్వా అట్ఠిమిఞ్జం ఆహచ్చ ఠితం. కోతుహలకాలస్మిఞ్హి సా తస్స పజాపతీ హుత్వా నాళికోదనం పచ్చేకబుద్ధస్స అదాసి, తస్సానుభావేనాగన్త్వా ఇమస్మిం సేట్ఠికులే నిబ్బత్తా. ఇతి తం సో పుబ్బసినేహో అవత్థరిత్వా గణ్హి. తేనాహ భగవా –
‘‘పుబ్బేవ సన్నివాసేన, పచ్చుప్పన్నహితేన వా;
ఏవం తం జాయతే పేమం, ఉప్పలంవ యథోదకే’’తి. (జా॰ ౧.౨.౧౭౪);
అథ నం పుచ్ఛి – ‘‘కుహిం సో, అమ్మా’’తి? ‘‘సయనే నిపన్నో నిద్దాయతీ’’తి. ‘‘అత్థి పనస్స హత్థే కిఞ్చీ’’తి? ‘‘దుస్సన్తే పణ్ణం అత్థీ’’తి. సా ‘‘కిం పణ్ణం ను ఖో ఏత’’న్తి తస్మిం నిద్దాయన్తే మాతాపితూనం అఞ్ఞవిహితతాయ అపస్సన్తానం ఓతరిత్వా సమీపం గన్త్వా తం పణ్ణం మోచేత్వా ఆదాయ అత్తనో గబ్భం పవిసిత్వా ద్వారం పిధాయ వాతపానం వివరిత్వా అక్ఖరసమయే కుసలతాయ పణ్ణం వాచేత్వా, ‘‘అహో వత బాలో, అత్తనో మరణపణ్ణం దుస్సన్తే బన్ధిత్వా విచరతి, సచే మయా న దిట్ఠం అస్స, నత్థిస్స జీవిత’’న్తి తం పణ్ణం ఫాలేత్వా సేట్ఠిస్స వచనేన అపరం పణ్ణం లిఖి – ‘‘అయం మమ పుత్తో ఘోసకో నామ, గామసతతో పణ్ణాకారం ఆహరాపేత్వా ఇమస్స జనపదసేట్ఠినో ధీతరా సద్ధిం మఙ్గలం కత్వా అత్తనో వసనగామస్స మజ్ఝే ద్విభూమకం గేహం కారేత్వా పాకారపరిక్ఖేపేన చేవ పురిసగుత్తియా చ సుసంవిహితారక్ఖం కరోతు, మయ్హఞ్చ ‘ఇదఞ్చిదఞ్చ మయా కత’న్తి సాసనం పేసేతు, ఏవం కతే అహం మాతులస్స కత్తబ్బయుత్తకం పచ్ఛా జానిస్సామీ’’తి, లిఖిత్వా చ పన సఙ్ఘరిత్వా ఓతరిత్వా దుస్సన్తేయేవస్స బన్ధి.
సో దివసభాగం నిద్దాయిత్వా ఉట్ఠాయ భుఞ్జిత్వా పక్కామి. పునదివసే పాతోవ తం గామం గన్త్వా ఆయుత్తకం గామకిచ్చం కరోన్తంయేవ పస్సి. సో తం దిస్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పితరా మే తుమ్హాకం పణ్ణం పేసిత’’న్తి. ‘‘కిం పణ్ణం, తాత, ఆహరా’’తి పణ్ణం గహేత్వా వాచేత్వా తుట్ఠమానసో ‘‘పస్సథ, భో, మమ సామినో మయి సినేహం కత్వా జేట్ఠపుత్తస్స మే మఙ్గలం కరోతూ’’తి మమ సన్తికం పహిణి. ‘‘సీఘం దారుఆదీని ఆహరథా’’తి గహపతికే వత్వా గామమజ్ఝే వుత్తపకారం గేహం కారాపేత్వా గామసతతో పణ్ణాకారం ఆహరాపేత్వా జనపదసేట్ఠినో సన్తికా ధీతరం ఆనేత్వా మఙ్గలం కత్వా సేట్ఠిస్స సాసనం పహిణి ‘‘ఇదఞ్చిదఞ్చ మయా కత’’న్తి.
తం సుత్వా సేట్ఠినో ‘‘యం కారేమి, తం న హోతి; యం న కారేమి, తదేవ హోతీ’’తి మహన్తం దోమనస్సం ఉప్పజ్జి. పుత్తసోకేన సద్ధిం సో సోకో ఏకతో హుత్వా కుచ్ఛిడాహం ఉప్పాదేత్వా అతిసారం జనేసి. సేట్ఠిధీతాపి ‘‘సచే కోచి సేట్ఠినో సన్తికా ఆగచ్ఛతి, మమ అకథేత్వా సేట్ఠిపుత్తస్స పఠమతరం మా కథయిత్థా’’తి జనే ఆణాపేసి. సేట్ఠిపి ఖో ‘‘దాని తం దుట్ఠపుత్తం మమ సాపతేయ్యస్స సామికం న కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ఏకం ఆయుత్తకం ఆహ – ‘‘మాతుల, పుత్తం మే దట్ఠుకామోమ్హి, ఏకం పాదమూలికం పేసేత్వా మమ పుత్తం పక్కోసాపేహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా పణ్ణం దత్వా ఏకం పురిసం పేసేసి. సేట్ఠిధీతాపి తస్స ఆగన్త్వా ద్వారే ఠితభావం సుత్వా తం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. సో ఆహ – ‘‘సేట్ఠి గిలానో, పుత్తం పస్సితుం పక్కోసాపేసి, అయ్యే’’తి. ‘‘కిం, తాత, బలవా, దుబ్బలో’’తి? ‘‘బలవా తావ, ఆహారం భుఞ్జతియేవ, అయ్యే’’తి. సా సేట్ఠిపుత్తం అజానాపేత్వావ తస్స నివేసనఞ్చ పరిబ్బయఞ్చ దాపేత్వా ‘‘మయా పేసితకాలే గమిస్ససి, అచ్ఛస్సు తావా’’తి ఆహ. సేట్ఠి పున ఆయుత్తకం అవచ, ‘‘కిం, మాతుల, న తే మమ పుత్తస్స సన్తికం పహిత’’న్తి? ‘‘పహితం, సామి, గతపురిసో న తావ ఏతీ’’తి. ‘‘తేన హి పున అపరం పేసేహీ’’తి. సో పేసేసి. సేట్ఠిధీతా తస్మిమ్పి తథేవ పటిపజ్జి. అథ సేట్ఠినో రోగో బలవా జాతో, ఏకం భాజనం పవిసతి, ఏకం నిక్ఖమతి. పున సేట్ఠి ఆయుత్తకం పుచ్ఛి – ‘‘కిం, మాతుల, న తే మమ పుత్తస్స సన్తికం పహిత’’న్తి? ‘‘పహితం, సామి, గతపురిసో న తావ ఏతీ’’తి. ‘‘తేన హి పున అపరం పేసేహీ’’తి. సో పేసేసి. సేట్ఠిధీతా తతియవారే ఆగతమ్పి తం పవత్తిం పుచ్ఛి. సో ‘‘బాళ్హగిలానో, అయ్యే, సేట్ఠి ఆహారం పచ్ఛిన్దిత్వా మచ్చుపరాయణో జాతో, ఏకం భాజనం నిక్ఖమతి , ఏకం పవిసతీ’’తి ఆహ. సేట్ఠిధీతా ‘‘ఇదాని గన్తుం కాలో’’తి సేట్ఠిపుత్తస్స ‘‘పితా తే కిర గిలానో’’తి ఆరోచేత్వా ‘‘కిం వదేసి భద్దే’’తి వుత్తే ‘‘అఫాసుకమస్స, సామీ’’తి ఆహ. ‘‘ఇదాని కిం కాతబ్బ’’న్తి. సామి? ‘‘గామసతతో వుట్ఠానకపణ్ణాకారం ఆదాయ గన్త్వా పస్సిస్సామ న’’న్తి. సో ‘‘సాధూ’’తి పణ్ణాకారం ఆహరాపేత్వా సకటేహి ఆదాయ పక్కామి.
అథ నం సా ‘‘పితా తే దుబ్బలో, ఏత్తకం పణ్ణాకారం గహేత్వా గచ్ఛన్తానం పపఞ్చో భవిస్సతి, ఏతం నివత్తాపేహీ’’తి వత్వా తం సబ్బం అత్తనో కులగేహం పేసేత్వా పున తం ఆహ – ‘‘సామి, త్వం అత్తనో పితు పాదపస్సే తిట్ఠేయ్యాసి, అహం ఉస్సీసకపస్సే ఠస్సామీ’’తి. గేహం పవిసమానాయేవ చ ‘‘గేహస్స పురతో చ పచ్ఛతో చ ఆరక్ఖం గణ్హథా’’తి అత్తనో పురిసే ఆణాపేసి. పవిట్ఠకాలే పన సేట్ఠిపుత్తో పితు పాదపస్సే అట్ఠాసి, ఇతరా ఉస్సీసకపస్సే.
తస్మిం ఖణే సేట్ఠి ఉత్తానకో నిపన్నో హోతి. ఆయుత్తకో పన తస్స పాదే పరిమజ్జన్తో ‘‘పుత్తో తే, సామి, ఆగతో’’తి ఆహ. ‘‘కుహిం సో’’తి? ‘‘ఏస పాదమూలే ఠితో’’తి. అథ నం దిస్వా ఆయకమ్మికం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘మమ గేహే కిత్తకం ధన’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘సామి, ధనస్సేవ చత్తాలీసకోటియో, ఉపభోగపరిభోగభణ్డానం పన వనగామక్ఖేత్తద్విపదచతుప్పదయానవాహనానఞ్చ అయఞ్చ అయఞ్చ పరిచ్ఛేదో’’తి వుత్తే, ‘‘అహం ఏత్తకం ధనం మమ పుత్తస్స ఘోసకస్స న దేమీ’’తి వత్తుకామో ‘‘దేమీ’’తి ఆహ. తం సుత్వా సేట్ఠిధీతా ‘‘అయం పున కథేన్తో అఞ్ఞం కిఞ్చి కథేయ్యా’’తి చిన్తేత్వా సోకాతురా వియ కేసే వికిరిత్వా రోదమానా ‘‘కిం నామేతం, తాత, వదేథ, ఇదమ్పి నామ వో వచనం సుణోమ, అలక్ఖికా వతమ్హా’’తి వత్వా మత్థకేన నం ఉరమజ్ఝే పహరన్తీ పతిత్వా యథా పున వత్తుం న సక్కోతి, తథాస్స ఉరమజ్ఝే మత్థకేన ఘంసేన్తీ ఆరోదనం దస్సేసి. సేట్ఠి తంఖణఞ్ఞేవ కాలమకాసి. ‘‘సేట్ఠి మతో’’తి గన్త్వా ఉతేనస్స రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా తస్స సరీరకిచ్చం కారాపేత్వా, ‘‘అత్థి పనస్స పుత్తో వా ధీతా వా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అత్థి, దేవ, ఘోసకో నామ తస్స పుత్తో, సబ్బం సాపతేయ్యం తస్స నియ్యాదేత్వావ మతో, దేవా’’తి.
రాజా అపరభాగే సేట్ఠిపుత్తం పక్కోసాపేసి. తస్మిఞ్చ దివసే దేవో వస్సి. రాజఙ్గణే తత్థ తత్థ ఉదకం సణ్ఠాతి. సేట్ఠిపుత్తో ‘‘రాజానం పస్సిస్సామీ’’తి పాయాసి. రాజా వాతపానం వివరిత్వా తం ఆగచ్ఛన్తం ఓలోకేన్తో రాజఙ్గణే ఉదకం లఙ్ఘిత్వా ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ఆగన్త్వా వన్దిత్వా ఠితం ‘‘త్వం ఘోసకో నామ, తాతా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఆమ, దేవా’’తి వుత్తే ‘‘పితా మే మతోతి మా సోచి, తవ పేత్తికం సేట్ఠిట్ఠానం తుయ్హమేవ దస్సామీ’’తి తం సమస్సాసేత్వా ‘‘గచ్ఛ, తాతా’’తి ఉయ్యోజేసి. రాజా గచ్ఛన్తఞ్చ నం ఓలోకేన్తోవ అట్ఠాసి. సో ఆగమనకాలే లఙ్ఘితం ఉదకం గమనకాలే ఓతరిత్వా సణికం అగమాసి. అథ నం రాజా తతోవ పక్కోసాపేత్వా, ‘‘కిం ను ఖో, తాత, త్వం మమ సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో ఉదకం లఙ్ఘిత్వా ఆగమ్మ గచ్ఛన్తో ఓతరిత్వా సణికం గచ్ఛసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, దేవ, అహం తస్మిం ఖణే కుమారకో, కీళనకాలో నామ, సో ఇదాని పన మే దేవేన ఠానన్తరం పటిస్సుతం. తస్మా యథా పురే అచరిత్వా ఇదాని సన్నిసిన్నేన హుత్వా చరితుం వట్టతీ’’తి. తం సుత్వా రాజా ‘‘ధితిమాయం పురిసో, ఇదానేవస్స ఠానన్తరం దస్సామీ’’తి పితరా భుత్తం భోగం దత్వా సబ్బసతేన సేట్ఠిట్ఠానం అదాసి.
సో రథే ఠత్వా నగరం పదక్ఖిణం అకాసి. ఓలోకితోలోకితట్ఠానం కమ్పతి. సేట్ఠిధీతా కాళిదాసియా సద్ధిం మన్తయమానా నిసిన్నా ‘‘అమ్మ కాళి, పుత్తస్స తే ఏత్తికా సమ్పత్తి మం నిస్సాయ ఉప్పన్నా’’తి ఆహ. ‘‘కిం కారణా, అమ్మా’’తి? ‘‘అయఞ్హి అత్తనో మరణపణ్ణం దుస్సన్తే బన్ధిత్వా అమ్హాకం ఘరం ఆగతో, అథస్స మయా తం పణ్ణం ఫాలేత్వా మయా సద్ధిం మఙ్గలకరణత్థాయ అఞ్ఞం పణ్ణం లిఖిత్వా ఏత్తకం కాలం తత్థ ఆరక్ఖో కతో’’తి. ‘‘అమ్మ, త్వం ఏత్తకం పస్ససి, ఇమం పన సేట్ఠి దహరకాలతో పట్ఠాయ మారేతుకామో మారేతుం నాసక్ఖి, కేవలం ఇమం నిస్సాయ బహుం ధనం ఖీయీ’’తి. ‘‘అమ్మ, అతిభారియం వత సేట్ఠినా కత’’న్తి. నగరం పదక్ఖిణం కత్వా గేహం పవిసన్తం పన నం దిస్వా, ‘‘అయం ఏత్తికా సమ్పత్తి మం నిస్సాయ ఉప్పన్నా’’తి హసితం అకాసి. అథ నం సేట్ఠిపుత్తో దిస్వా, ‘‘కిం కారణా హసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఏకం కారణం నిస్సాయా’’తి. ‘‘కథేహి న’’న్తి? ‘‘సా న కథేసి’’. సో ‘‘సచే న కథేస్ససి, ద్విధా తం ఛిన్దిస్సామీ’’తి తజ్జేత్వా అసిం నిక్కడ్ఢి. సా ‘‘అయం ఏత్తికా సమ్పత్తి తయా మం నిస్సాయ లద్ధాతి చిన్తేత్వా హసిత’’న్తి ఆహ. ‘‘యది మమ పితరా అత్తనో సన్తకం మయ్హం నియ్యాదితం, త్వం ఏత్థ కిం హోసీ’’తి? సో కిర ఏత్తకం కాలం కిఞ్చి న జానాతి, తేనస్సా వచనం న సద్దహి. అథస్స సా ‘‘తుమ్హాకం పితరా మరణపణ్ణం దత్వా పేసితా, తుమ్హే మయా ఇదఞ్చిదఞ్చ కత్వా రక్ఖితా’’తి సబ్బం కథేసి. ‘‘త్వం అభూతం కథేసీ’’తి అసద్దహన్తో ‘‘మాతరం కాళిం పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా ‘‘ఏవం కిర, అమ్మా’’తి. ‘‘ఆమ, తాత, దహరకాలతో పట్ఠాయ తం మారేతుకామో మారేతుం అసక్కోన్తో తం నిస్సాయ బహుం ధనం ఖీయి, సత్తసు ఠానేసు త్వం మరణతో ముత్తో, ఇదాని భోగగామతో ఆగమ్మ సబ్బసతేన సద్ధిం సేట్ఠిట్ఠానం పత్తో’’తి. సో తం సుత్వా ‘‘భారియం వత కమ్మం, ఏవరూపా ఖో పన మరణా ముత్తస్స మమ పమాదజీవితం జీవితుం అయుత్తం, అప్పమత్తో భవిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా దేవసికం సహస్సం విస్సజ్జేత్వా అద్ధికకపణాదీనం దానం పట్ఠపేసి. మిత్తో నామస్స కుటుమ్బికో దానబ్యావటో అహోసి. అయం ఘోసకసేట్ఠినో ఉప్పత్తి.
తస్మిం పన కాలే భద్దవతీనగరే భద్దవతియసేట్ఠి నామ ఘోసకసేట్ఠినో అదిట్ఠపుబ్బసహాయకో అహోసి. భద్దవతీనగరతో ఆగతానం వాణిజానం సన్తికే ఘోసకసేట్ఠి భద్దవతియసేట్ఠినో సమ్పత్తిఞ్చ వయప్పదేసఞ్చ సుత్వా తేన సద్ధిం సహాయకభావం ఇచ్ఛన్తో పణ్ణాకారం పేసేసి. భద్దవతియసేట్ఠిపి కోసమ్బితో ఆగతానం వాణిజానం సన్తికే ఘోసకసేట్ఠినో సమ్పత్తిఞ్చ వయప్పదేసఞ్చ సుత్వా తేన సద్ధిం సహాయకభావం ఇచ్ఛన్తో పణ్ణాకారం పేసేసి. ఏవం తే అఞ్ఞమఞ్ఞం అదిట్ఠపుబ్బసహాయకా హుత్వా వసింసు. అపరభాగే భద్దవతియసేట్ఠినో గేహే అహివాతరోగో పతితో. తస్మిం పతితే పఠమం మక్ఖికా మరన్తి, తతో అనుక్కమేనేవ కీటా మూసికా కుక్కుటా సూకరా గావో దాసీ దాసా సబ్బపచ్ఛా ఘరమానుసకాపి మరన్తి. తేసు యే భిత్తిం భిన్దిత్వా పలాయన్తి, తే జీవితం లభన్తి, తదా పన సేట్ఠి చ భరియా చ ధీతా చస్స తథా పలాయిత్వా ఘోసకసేట్ఠిం పస్సితుం పత్థేన్తా కోసమ్బిమగ్గం పటిపజ్జింసు. తే అన్తరామగ్గేయేవ ఖీణపాథేయ్యా వాతాతపేన చేవ ఖుప్పిపాసాహి చ కిలన్తసరీరా కిచ్ఛేన కోసమ్బిం పత్వా ఉదకఫాసుకట్ఠానే ఠత్వా న్హత్వా నగరద్వారే ఏకం సాలం పవిసింసు.
తతో సేట్ఠి భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే, ఇమినా నీహారేన గచ్ఛన్తా విజాతమాతుయాపి అమనాపా హోన్తి, సహాయకో కిర మే అద్ధికకపణాదీనం దేవసికం సహస్సం విస్సజ్జేత్వా దానం దాపేసి. తత్థ ధీతరం పేసేత్వా ఆహారం ఆహరాపేత్వా ఏకాహం ద్వీహం ఇధేవ సరీరం సన్తప్పేత్వా సహాయకం పస్సిస్సామా’’తి. సా ‘‘సాధు, సామీ’’తి. తే సాలాయమేవ వసింసు. పునదివసే కాలే ఆరోచితే కపణద్ధికాదీసు ఆహారత్థాయ గచ్ఛన్తేసు మాతాపితరో, ‘‘అమ్మ, గన్త్వా అమ్హాకం ఆహారం ఆహరా’’తి ధీతరం పేసయింసు. మహాభోగకులస్స ధీతా విపత్తియా అచ్ఛిన్నలజ్జితాయ అలజ్జమానా పాతిం గహేత్వా కపణజనేన సద్ధిం ఆహారత్థాయ గన్త్వా ‘‘కతి పటివీసే గణ్హిస్ససి, అమ్మా’’తి పుట్ఠా చ పన ‘‘తయో’’తి ఆహ. అథస్సా తయో పటివీసే అదాసి. తాయ భత్తే ఆహటే తయోపి ఏకతో భుఞ్జితుం నిసీదింసు.
అథ మాతాధీతరో సేట్ఠిం ఆహంసు – ‘‘సామి, విపత్తి నామ మహాకులానమ్పి ఉప్పజ్జతి, మా అమ్హే ఓలోకేత్వా భుఞ్జ, మా చిన్తయీ’’తి. ఇతి నం నానప్పకారేహి యాచిత్వా భోజేసుం. సో భుఞ్జిత్వా ఆహారం జీరాపేతుం అసక్కోన్తో అరుణే ఉగ్గచ్ఛన్తే కాలమకాసి. మాతాధీతరో నానప్పకారేహి పరిదేవిత్వా రోదింసు. కుమారికా పునదివసే రోదమానా ఆహారత్థాయ గన్త్వా, ‘‘కతి పటివీసే గణ్హిస్ససీ’’తి వుత్తా, ‘‘ద్వే’’తి వత్వా ఆహారం ఆహరిత్వా మాతరం యాచిత్వా భోజేసి. సాపి తాయ యాచియమానా భుఞ్జిత్వా ఆహారం జీరాపేతుం అసక్కోన్తీ తం దివసమేవ కాలమకాసి. కుమారికా ఏకికావ రోదిత్వా పరిదేవిత్వా తాయ దుక్ఖుప్పత్తియా అతివియ సఞ్జాతఛాతకదుక్ఖా పునదివసే యాచకేహి సద్ధిం రోదన్తీ ఆహారత్థాయ గన్త్వా, ‘‘కతి పటివీసే గణ్హిస్ససి, అమ్మా’’తి వుత్తా ‘‘ఏక’’న్తి ఆహ. మిత్తకుటుమ్బికో తం తయో దివసే భత్తం గణ్హన్తిం సఞ్జానాతి, తేన తం ‘‘అపేహి నస్స, వసలి, అజ్జ తవ కుచ్ఛిప్పమాణం అఞ్ఞాసీ’’తి ఆహ. హిరోత్తప్పసమ్పన్నా కులధీతా పచ్చోరస్మిం సత్తిపహారం వియ వణే ఖారోదకసేచనకం వియ చ పత్వా ‘‘కిం, సామీ’’తి ఆహ. ‘‘తయా పురే తయో కోట్ఠాసా గహితా, హియ్యో ద్వే, అజ్జ ఏకం గణ్హాసి. అజ్జ తే అత్తనో కుచ్ఛిప్పమాణం ఞాత’’న్తి. ‘‘మా మం, సామి, ‘అత్తనోవ అత్థాయ గణ్హీ’తి మఞ్ఞిత్థా’’తి. ‘‘అథ కస్మా ఏవం గణ్హీ’’తి? ‘‘పురే తయో జనా అహుమ్హ, సామి, హియ్యో ద్వే, అజ్జ ఏకికావ జాతామ్హీ’’తి. సో ‘‘కేన కారణేనా’’తి పుచ్ఛిత్వా ఆదితో పట్ఠాయ తాయ కథితం సబ్బం పవత్తిం సుత్వా అస్సూని సన్ధారేతుం అసక్కోన్తో సఞ్జాతబలవదోమనస్సో హుత్వా, ‘‘అమ్మ, ఏవం సన్తే మా చిన్తయి, త్వం భద్దవతియసేట్ఠినో ధీతా అజ్జకాలతో పట్ఠాయ మమ ధీతాయేవ నామా’’తి వత్వా సీసే చుమ్బిత్వా ఘరం నేత్వా అత్తనో జేట్ఠధీతుట్ఠానే ఠపేసి.
సా దానగ్గే ఉచ్చాసద్దం మహాసద్దం సుత్వా, ‘‘తాత, కస్మా ఏతం జనం నిస్సద్దం కత్వా దానం న దేథా’’తి ఆహ. ‘‘న సక్కా కాతుం, అమ్మా’’తి. ‘‘సక్కా, తాతా’’తి. ‘‘కథం సక్కా, అమ్మా’’తి? ‘‘తాత దానగ్గం పరిక్ఖిపిత్వా ఏకేకస్సేవ పవేసనప్పమాణేన ద్వే ద్వారాని యోజేత్వా, ‘ఏకేన ద్వారేన పవిసిత్వా ఏకేన నిక్ఖమథా’తి వదేథ, ఏవం నిస్సద్దా హుత్వావ గణ్హిస్సన్తీ’’తి. సో తం సుత్వా, ‘‘భద్దకోవ, అమ్మ, ఉపాయో’’తి తథా కారేసి. సాపి పుబ్బే సామా నామ. వతియా పన కారితత్తా సామావతీ నామ జాతా. తతో పట్ఠాయ దానగ్గే కోలాహలం పచ్ఛిన్దీ. ఘోసకసేట్ఠి పుబ్బే తం సద్దం సుణన్తో ‘‘మయ్హం దానగ్గే సద్దో’’తి తుస్సతి. ద్వీహతీహం పన సద్దం అసుణన్తో మిత్తకుటుమ్బికం అత్తనో ఉపట్ఠానం ఆగతం పుచ్ఛి – ‘‘దియ్యతి కపణద్ధికాదీనం దాన’’న్తి? ‘‘ఆమ, సామీ’’తి. ‘‘అథ కిం ద్వీహతీహం సద్దో న సుయ్యతీ’’తి? ‘‘యథా నిస్సద్దా హుత్వా గణ్హన్తి, తథా మే ఉపాయో కతో’’తి. ‘‘అథ పుబ్బేవ కస్మా నాకాసీ’’తి? ‘‘అజాననతాయ, సామీ’’తి. ‘‘ఇదాని కథం తే ఞాతో’’తి? ‘‘ధీతరా మే అక్ఖాతో, సామీ’’తి. మయ్హం అవిదితా ‘‘తవ ధీతా నామ అత్థీ’’తి. సో అహివాతరోగుప్పత్తితో పట్ఠాయ సబ్బం భద్దవతియసేట్ఠినో పవత్తిం ఆచిక్ఖిత్వా తస్సా అత్తనో జేట్ఠధీతుట్ఠానే ఠపితభావం ఆరోచేసి. అథ నం సేట్ఠి ‘‘ఏవం సన్తే మమ కస్మా న కథేసి, మమ సహాయకస్స ధీతా మమ ధీతా నామా’’తి తం పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, సేట్ఠినో ధీతాసీ’’తి? ‘‘ఆమ, తాతా’’తి. ‘‘తేన హి మా చిన్తయి, త్వం మమ ధీతాసీ’’తి తం సీసే చుమ్బిత్వా పరివారత్థాయ తస్సా పఞ్చ ఇత్థిసతాని దత్వా తం అత్తనో జేట్ఠధీతుట్ఠానే ఠపేసి.
అథేకదివసం తస్మిం నగరే నక్ఖత్తం సఙ్ఘుట్ఠం హోతి. తస్మిం పన నక్ఖత్తే బహి అనిక్ఖమనకా కులధీతరోపి అత్తనో పరివారేన సద్ధిం పదసావ నదిం గన్త్వా న్హాయన్తి. తస్మా తం దివసం సామావతీపి పఞ్చహి ఇత్థిసతేహి పరివారితా రాజఙ్గణేనేవ న్హాయితుం అగమాసి. ఉతేనో సీహపఞ్జరే ఠితో తం దిస్వా ‘‘కస్సిమా నాటకిత్థియో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘న కస్సచి నాటకిత్థియో, దేవా’’తి. ‘‘అథ కస్స ధీతరో’’తి? ‘‘ఘోసకసేట్ఠినో ధీతా దేవ, సామావతీ నామేసా’’తి. సో దిస్వావ ఉప్పన్నసినేహో సేట్ఠినో సాసనం పాహేసి – ‘‘ధీతరం కిర మే పేసేతూ’’తి. ‘‘న పేసేమి, దేవా’’తి. ‘‘మా కిర ఏవం కరోతు, పేసేతుయేవా’’తి. ‘‘మయం గహపతికా నామ కుమారికానం పోథేత్వా విహేఠేత్వా కడ్ఢనభయేన న దేమ, దేవా’’తి. రాజా కుజ్ఝిత్వా గేహం లఞ్ఛాపేత్వా సేట్ఠిఞ్చ భరియఞ్చ హత్థే గహేత్వా బహి కారాపేసి. సామావతీ, న్హాయిత్వా ఆగన్త్వా గేహం పవిసితుం ఓకాసం అలభన్తీ, ‘‘కిం ఏతం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అమ్మ, రాజా తవ కారణా పహిణి. అథ ‘న మయం దస్సామా’తి వుత్తే ఘరం లఞ్ఛాపేత్వా అమ్హే బహి కారాపేసీ’’తి. ‘‘తాత, భారియం వో కమ్మం కతం, రఞ్ఞా నామ పహితే ‘న, దేమా’తి అవత్వా ‘సచే మే ధీతరం సపరివారం గణ్హథ, దేమా’తి వత్తబ్బం భవేయ్య, తాతా’’తి. ‘‘సాధు, అమ్మ, తవ రుచియా సతి ఏవం కరిస్సామీ’’తి రఞ్ఞో తథా సాసనం పాహేసి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తం సపరివారం ఆనేత్వా అభిసిఞ్చిత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి. సేసా తస్సాయేవ పరివారిత్థియో అహేసుం. అయం సామావతియా ఉప్పత్తి.
ఉతేనస్స పన అపరాపి వాసులదత్తా నామ దేవీ అహోసి చణ్డపజ్జోతస్స ధీతా. ఉజ్జేనియఞ్హి చణ్డపజ్జోతో నామ రాజా అహోసి. సో ఏకదివసం ఉయ్యానతో ఆగచ్ఛన్తో అత్తనో సమ్పత్తిం ఓలోకేత్వా, ‘‘అత్థి ను ఖో అఞ్ఞస్సపి కస్సచి ఏవరూపా సమ్పత్తీ’’తి వత్వా తం సుత్వా మనుస్సేహి ‘‘కిం సమ్పత్తి నామేసా, కోసమ్బియం ఉతేనస్స రఞ్ఞో అతిమహతీ సమ్పతీ’’తి వుత్తే రాజా ఆహ – ‘‘తేన హి గణ్హిస్సామ న’’న్తి? ‘‘న సక్కా సో గహేతు’’న్తి. ‘‘కిఞ్చి కత్వా గణ్హిస్సామయేవా’’తి? ‘‘న సక్కా దేవా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘సో హత్థికన్తం నామ సిప్పం జానాతి, మన్తం పరివత్తేత్వా హత్థికన్తవీణం వాదేన్తో నాగే పలాపేతిపి గణ్హాతిపి. హత్థివాహనసమ్పన్నో తేన సదిసో నామ నత్థీ’’తి. ‘‘న సక్కా మయా సో గహేతు’’న్తి. ‘‘సచే తే, దేవ, ఏకన్తేన అయం నిచ్ఛయో, తేన హి దారుహత్థిం కారేత్వా తస్సాసన్నట్ఠానం పేసేహి. సో హత్థివాహనం వా అస్సవాహనం వా సుత్వా దూరమ్పి గచ్ఛతి. తత్థ నం ఆగతం గహేతుం సక్కా భవిస్సతీ’’తి.
రాజా ‘‘అత్థేసో ఉపాయో’’తి దారుమయం యన్తహత్థిం కారాపేత్వా బహి పిలోతికాహి వేఠేత్వా కతచిత్తకమ్మం కత్వా తస్స విజితే ఆసన్నట్ఠానే ఏకస్మిం సరతీరే విస్సజ్జాపేసి. హత్థినో అన్తోకుచ్ఛియం సట్ఠి పురిసా అపరాపరం చఙ్కమన్తి, హత్థిలణ్డం ఆహరిత్వా తత్థ తత్థ ఛడ్డేసుం. ఏకో వనచరకో హత్థిం దిస్వా, ‘‘అమ్హాకం రఞ్ఞో అనుచ్ఛవికో’’తి చిన్తేత్వా, గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి – ‘‘దేవ, మయా సబ్బసేతో కేలాసకూటపటిభాగో తుమ్హాకఞ్ఞేవ అనుచ్ఛవికో వరవారణో దిట్ఠో’’తి. ఉతేనో తమేవ మగ్గదేసకం కత్వా హత్థిం అభిరుయ్హ సపరివారో నిక్ఖమి. తస్స ఆగమనం ఞత్వా చరపురిసా గన్త్వా చణ్డపజ్జోతస్స ఆరోచేసుం. సో ఆగన్త్వా మజ్ఝే తుచ్ఛం కత్వా ఉభోసు పస్సేసు బలకాయం పయోజేసి. ఉతేనో తస్సాగమనం అజానన్తో హత్థిం అనుబన్ధి. అన్తో ఠితమనుస్సా వేగేన పలాపేసుం. కట్ఠహత్థీ రఞ్ఞో మన్తం పరివత్తేత్వా వీణం వాదేన్తస్స తన్తిసద్దం అసుణన్తో వియ పలాయతియేవ. రాజా హత్థినాగం పాపుణితుం అసక్కోన్తో అస్సం ఆరుయ్హ అనుబన్ధి. తస్మిం వేగేన అనుబన్ధన్తే బలకాయో ఓహీయి. రాజా ఏకకోవ అహోసి. అథ నం ఉభోసు పస్సేసు పయుత్తా చణ్డపజ్జోతస్స పురిసా గణ్హిత్వా అత్తనో రఞ్ఞో అదంసు. అథస్స బలకాయో అమిత్తవసం గతభావం ఞత్వా బహినగరేవ ఖన్ధావారం నివేసేత్వా అచ్ఛి.
చణ్డపజ్జోతోపి ఉతేనం జీవగ్గాహమేవ గాహాపేత్వా ఏకస్మిం చోరగేహే పక్ఖిపిత్వా ద్వారం పిదహాపేత్వా తయో దివసే జయపానం పివి. ఉతేనో తతియదివసే ఆరక్ఖకే పుచ్ఛి – ‘‘కహం వో, తాత, రాజా’’తి? ‘‘‘పచ్చామిత్తో మే గహితో’తి జయపానం పివతీ’’తి. ‘‘కా నామేసా మాతుగామస్స వియ తుమ్హాకం రఞ్ఞో కిరియా, నను పటిరాజూనం గహేత్వా విస్సజ్జేతుం వా మారేతుం వా వట్టతి, అమ్హే దుక్ఖం నిసీదాపేత్వా జయపానం కిర పివతీ’’తి. తే గన్త్వా తమత్థం రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. సో ఆగన్త్వా ‘‘సచ్చం కిర త్వం ఏవం వదసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ‘‘సాధు తం విస్సజ్జేస్సామి, ఏవరూపో కిర తే మన్తో అత్థి, తం మయ్హం దస్ససీ’’తి. ‘‘సాధు దస్సామి, గహణసమయే మం వన్దిత్వా తం గణ్హాహి. కిం పన త్వం వన్దిస్ససీ’’తి? ‘‘క్యాహం తం వన్దిస్సామి, న వన్దిస్సామీ’’తి? ‘‘అహమ్పి తే న దస్సామీ’’తి . ‘‘ఏవం సన్తే రాజాణం తే కరిస్సామీ’’తి. ‘‘కరోహి, సరీరస్స మే ఇస్సరో, న పన చిత్తస్సా’’తి. రాజా తస్స సూరగజ్జితం సుత్వా, ‘‘కథం ను ఖో ఇమం మన్తం గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఇమం మన్తం అఞ్ఞం జానాపేతుం న సక్కా, మమ ధీతరం ఏతస్స సన్తికే ఉగ్గణ్హాపేత్వా అహం తస్సా సన్తికే గణ్హిస్సామీ’’తి. అథ నం ఆహ – ‘‘అఞ్ఞస్స వన్దిత్వా గణ్హన్తస్స దస్ససీ’’తి. ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. ‘‘తేన హి అమ్హాకం ఘరే ఏకా ఖుజ్జా అత్థి తస్సా అన్తోసాణియం వన్దిత్వా నిసిన్నాయ త్వం బహిసాణియం ఠితోవ మన్తం వాచేహీ’’తి. ‘‘సాధు, మహారాజ, ఖుజ్జా వా హోతు పీఠసప్పి వా, వన్దన్తియా దస్సామీ’’తి. తతో రాజా గన్త్వా ధీతరం వాసులదత్తం ఆహ – ‘‘అమ్మ, ఏకో సఙ్ఖకుట్ఠీ అనగ్ఘమన్తం జానాతి, తం అఞ్ఞం జానాపేతుం న సక్కా. త్వం అన్తోసాణియం నిసీదిత్వా తం వన్దిత్వా మన్తం గణ్హ, సో బహిసాణియం ఠత్వా తుయ్హం వాచేస్సతి. తవ సన్తికా అహం తం గణ్హిస్సామీ’’తి.
ఏవం సో తేసం అఞ్ఞమఞ్ఞం సన్థవకరణభయేన ధీతరం ఖుజ్జం, ఇతరం సఙ్ఖకుట్ఠిం కత్వా కథేసి. సో తస్సా అన్తోసాణియం వన్దిత్వా నిసిన్నాయ బహి ఠితో మన్తం వాచేసి. అథ నం ఏకదివసం పునప్పునం వుచ్చమానమ్పి మన్తపదం వత్తుం అసక్కోన్తిం ‘‘అరే ఖుజ్జే అతిబహలోట్ఠకపోలం తే ముఖం, ఏవం నామ వదేహీ’’తి ఆహ. ‘‘సా కుజ్ఝిత్వా అరే దుట్ఠసఙ్ఖకుట్ఠి కిం వదేసి, కిం మాదిసా ఖుజ్జా నామ హోతీ’’తి? సాణికణ్ణం ఉక్ఖిపిత్వా ‘‘కాసి త్వ’’న్తి వుత్తే, ‘‘రఞ్ఞో ధీతా వాసులదత్తా నామాహ’’న్తి ఆహ. ‘‘పితా తే తం మయ్హం కథేన్తో ‘ఖుజ్జా’తి కథేసీ’’తి. ‘‘మయ్హమ్పి కథేన్తో తం సఙ్ఖకుట్ఠిం కత్వా కథేసీ’’తి. తే ఉభోపి ‘‘తేన హి అమ్హాకం సన్థవకరణభయేన కథితం భవిస్సతీ’’తి అన్తోసాణియఞ్ఞేవ సన్థవం కరింసు.
తతో పట్ఠాయ మన్తగ్గహణం వా సిప్పగ్గహణం వా నత్థి. రాజాపి ధీతరం నిచ్చం పుచ్ఛతి – ‘‘సిప్పం గణ్హసి, అమ్మా’’తి? ‘‘గణ్హామి, తాతా’’తి. అథ నం ఏకదివసం ఉతేనో ఆహ – ‘‘భద్దే, సామికేన కత్తబ్బం నామ నేవ మాతాపితరో న భాతుభగినియో కాతుం సక్కోన్తి, సచే మయ్హం జీవితం దస్ససి, పఞ్చ తే ఇత్థిసతాని పరివారం దత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానం దస్సామీ’’తి. ‘‘సచే ఇమస్మిం వచనే పతిట్ఠాతుం సక్ఖిస్సథ, దస్సామి వో జీవిత’’న్తి. ‘‘సక్ఖిస్సామి, భద్దే’’తి. సా ‘‘సాధు, సామీ’’తి పితు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం సో పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, నిట్ఠితం సిప్ప’’న్తి? ‘‘న తావ నిట్ఠితం, తాత, సిప్ప’’న్తి. అథ నం సో పుచ్ఛి – ‘‘కిం, అమ్మా’’తి? ‘‘అమ్హాకం ఏకం ద్వారఞ్చ ఏకం వాహనఞ్చ లద్ధుం వట్టతి, తాతా’’తి. ‘‘ఇదం కిం, అమ్మా’’తి? ‘‘తాత, రత్తిం కిర తారకసఞ్ఞాయ మన్తస్స ఉపచారత్థాయ ఏకం ఓసధం గహేతబ్బం అత్థి. తస్మా అమ్హాకం వేలాయ వా అవేలాయ వా నిక్ఖమనకాలే ఏకం ద్వారఞ్చేవ ఏకం వాహనఞ్చ లద్ధుం వట్టతీ’’తి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. తే అత్తనో అభిరుచితం ఏకం ద్వారం హత్థగతం కరింసు. రఞ్ఞో పన పఞ్చ వాహనాని అహేసుం. భద్దవతీ నామ కరేణుకా ఏకదివసం పఞ్ఞాస యోజనాని గచ్ఛతి, కాకో నామ దాసో సట్ఠి యోజనాని గచ్ఛతి, చేలకట్ఠి చ ముఞ్చకేసీ చాతి ద్వే అస్సా యోజనసతం గచ్ఛన్తి, నాళాగిరి హత్థీ వీసతి యోజనసతన్తి.
సో కిర రాజా అనుప్పన్నే బుద్ధే ఏకస్స ఇస్సరస్స ఉపట్ఠాకో అహోసి. అథేకదివసం ఇస్సరే బహినగరం గన్త్వా న్హత్వా ఆగచ్ఛన్తే ఏకో పచ్చేకబుద్ధో నగరం పిణ్డాయ పవిసిత్వా సకలనగరవాసీనం మారేన ఆవట్టితత్తా ఏకం భిక్ఖామ్పి అలభిత్వా యథాధోతేన పత్తేన నిక్ఖమి. అథ నం నగరద్వారం పత్తకాలే మారో అఞ్ఞాతకవేసేన ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘అపి, భన్తే, వో కిఞ్చి లద్ధ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘కిం పన మే త్వం అలభనాకారం కరీ’’తి? ‘‘తేన హి నివత్తిత్వా పున పవిసథ, ఇదాని న కరిస్సామీ’’తి. ‘‘నాహం పున నివత్తిస్సామీ’’తి. సచే హి నివత్తేయ్య, పున సో సకలనగరవాసీనం సరీరే అధిముఞ్చిత్వా పాణిం పహరిత్వా హసనకేళిం కరేయ్య. పచ్చేకబుద్ధే అనివత్తిత్వా గతే మారో తత్థేవ అన్తరధాయి. అథ సో ఇస్సరో యథాధోతేనేవ పత్తేన ఆగచ్ఛన్తం పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా వన్దిత్వా, ‘‘అపి, భన్తే, కిఞ్చి లద్ధ’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘చరిత్వా నిక్ఖన్తమ్హావుసో’’తి. సో చిన్తేసి – ‘‘అయ్యో, మయా పుచ్ఛితం అకథేత్వా అఞ్ఞం వదతి, న కిఞ్చి లద్ధం భవిస్సతీ’’తి. అథస్స పత్తం ఓలోకేన్తో తుచ్ఛం దిస్వా గేహే భత్తస్స నిట్ఠితానిట్ఠితభావం అజాననతాయ సూరో హుత్వా పత్తం గహేతుం అవిసహన్తో ‘‘థోకం, భన్తే, అధివాసేథా’’తి వత్వా వేగేన ఘరం గన్త్వా ‘‘అమ్హాకం భత్తం నిట్ఠిత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘నిట్ఠిత’’న్తి వుత్తే తం ఉపట్ఠాకం ఆహ – ‘‘తాత, అఞ్ఞో తయా సమ్పన్నవేగతరో నామ నత్థి, సీఘేన జవేన భదన్తం పత్వా ‘పత్తం మే, భన్తే, దేథా’తి వత్వా పత్తం గహేత్వా వేగేన ఏహీ’’తి. సో ఏకవచనేనేవ పక్ఖన్దిత్వా పత్తం గహేత్వా ఆహరి. ఇస్సరోపి అత్తనో భోజనస్స పత్తం పూరేత్వా ‘‘ఇమం సీఘం గన్త్వా అయ్యస్స సమ్పాదేహి, అహం తే ఇతో పత్తిం దమ్మీ’’తి ఆహ.
సోపి తం గహేత్వా జవేన గన్త్వా పచ్చేకబుద్ధస్స పత్తం దత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, ‘వేలా ఉపకట్ఠా’తి అహం అతిసీఘేన జవేన ఆగతో చ గతో చ, ఏతస్స మే జవస్స ఫలేన యోజనానం పణ్ణాససట్ఠిసతవీససతగమనసమత్థాని పఞ్చ వాహనాని నిబ్బత్తన్తు, ఆగచ్ఛన్తస్స చ మే గచ్ఛన్తస్స చ సరీరం సూరియతేజేన తత్థం, తస్స మే ఫలేన నిబ్బత్తనిబ్బత్తట్ఠానే ఆణా సూరియతేజసదిసా హోతు, ఇమస్మిం మే పిణ్డపాతే సామినా పత్తి దిన్నా, తస్సా మే నిస్సన్దేన తుమ్హేహి దిట్ఠధమ్మస్స భాగీ హోమీ’’తి ఆహ. పచ్చేకబుద్ధో ‘‘ఏవం హోతూ’’తి వత్వా –
‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, సబ్బమేవ సమిజ్ఝతు;
సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, చన్దో పన్నరసో యథా. (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౯౫ పుబ్బూపనిస్సయసమ్పత్తికథా; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧. ౧౯౨);
‘‘ఇచ్ఛితం పత్థితం తుయ్హం, ఖిప్పమేవ సమిజ్ఝతు;
సబ్బే పూరేన్తు సఙ్కప్పా, మణిజోతిరసో యథా’’తి. –
అనుమోదనం అకాసి. పచ్చేకబుద్ధానం కిర ఇధావ ద్వే గాథా అనుమోదనగాథా నామ హోన్తి. తత్థ జోతిరసోతి సబ్బకామదదం మణిరతనం వుచ్చతి. ఇదం తస్స పుబ్బచరితం. సో ఏతరహి చణ్డపజ్జోతో అహోసి. తస్స చ కమ్మస్స నిస్సన్దేన ఇమాని పఞ్చ వాహనాని నిబ్బత్తింసు. అథేకదివసం రాజా ఉయ్యానకీళాయ నిక్ఖమి. ఉతేనో ‘‘అజ్జ పలాయితబ్బ’’న్తి మహన్తామహన్తే చమ్మపసిబ్బకే హిరఞ్ఞసువణ్ణస్స పూరేత్వా కరేణుకాపిట్ఠే ఠపేత్వా వాసులదత్తం ఆదాయ పలాయి. అన్తేపురపాలకా పలాయన్తం తం దిస్వా గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా ‘‘సీఘం గచ్ఛథా’’తి బలం పహిణి. ఉతేనో బలస్స పక్ఖన్దభావం ఞత్వా కహాపణపసిబ్బకం మోచేత్వా పాతేసి, మనుస్సా కహాపణే ఉచ్చినిత్వా పున పక్ఖన్దింసు. ఇతరో సువణ్ణపసిబ్బకం మోచేత్వా పాతేత్వా నేసం సువణ్ణలోభేన పపఞ్చేన్తానఞ్ఞేవ బహి నివుట్ఠం అత్తనో ఖన్ధావారం పాపుణి. అథ నం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వావ అత్తనో బలకాయో పరివారేత్వా నగరం పవేసేసి. సో పత్వావ వాసులదత్తం అభిసిఞ్చిత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసీతి. అయం వాసులదత్తాయ ఉప్పత్తి.
అపరా పన మాగణ్డియా నామ రఞ్ఞో సన్తికా అగ్గమహేసిట్ఠానం లభి. సా కిర కురురట్ఠే మాగణ్డియబ్రాహ్మణస్స ధీతా. మాతాపిస్సా మాగణ్డియాయేవ నామం. చూళపితాపిస్సా మాగణ్డియోవ, సా అభిరూపా అహోసి దేవచ్ఛరపటిభాగా. పితా పనస్సా అనుచ్ఛవికం సామికం అలభన్తో మహన్తేహి మహన్తేహి కులేహి యాచితోపి ‘‘న మయ్హం ధీతు తుమ్హే అనుచ్ఛవికా’’తి తజ్జేత్వా ఉయ్యోజేసి. అథేకదివసం సత్థా పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తో మాగణ్డియబ్రాహ్మణస్స సపజాపతికస్స అనాగామిఫలూపనిస్సయం దిస్వా అత్తనో పత్తచీవరమాదాయ తస్స బహినిగమే అగ్గిపరిచరణట్ఠానం అగమాసి. సో తథాగతస్స రూపసోభగ్గప్పత్తం అత్తభావం ఓలోకేత్వా, ‘‘ఇమస్మిం లోకే ఇమినా పురిసేన సదిసో అఞ్ఞో పురిసో నామ నత్థి, అయం మయ్హం ధీతు అనుచ్ఛవికో, ఇమస్స పోసాపనత్థాయ ధీతరం దస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘సమణ, ఏకా మే ధీతా అత్థి, అహం ఏత్తకం కాలం తస్సా అనుచ్ఛవికం పురిసం న పస్సామి, తుమ్హే తస్సా అనుచ్ఛవికా, సా చ తుమ్హాకఞ్ఞేవ అనుచ్ఛవికా. తుమ్హాకఞ్హి పాదపరిచారికా, తస్సా చ భత్తా లద్ధుం వట్టతి, తం వో అహం దస్సామి, యావ మమాగమనా ఇధేవ తిట్ఠథా’’తి ఆహ. సత్థా కిఞ్చి అవత్వా తుణ్హీ అహోసి. బ్రాహ్మణో వేగేన ఘరం గన్త్వా, ‘‘భోతి, భోతి ధీతు మే అనుచ్ఛవికో పురిసో దిట్ఠో, సీఘం సీఘం నం అలఙ్కరోహీ’’తి తం అలఙ్కారాపేత్వా సద్ధిం బ్రాహ్మణియా ఆదాయ సత్థు సన్తికం పాయాసి. సకలనగరం సఙ్ఖుభి. అయం ‘‘ఏత్తకం కాలం మయ్హం ధీతు అనుచ్ఛవికో నత్థీ’’తి కస్సచి అదత్వా ‘‘అజ్జ మే ధీతు అనుచ్ఛవికో దిట్ఠో’’తి కిర వదేతి, ‘‘కీదిసో ను ఖో సో పురిసో, పస్సిస్సామ న’’న్తి మహాజనో తేనేవ సద్ధిం నిక్ఖమి.
తస్మిం ధీతరం గహేత్వా ఆగచ్ఛన్తే సత్థా తేన వుత్తట్ఠానే అట్ఠత్వా తత్థ పదచేతియం దస్సేత్వా గన్త్వా అఞ్ఞస్మిం ఠానే అట్ఠాసి. బుద్ధానఞ్హి పదచేతియం అధిట్ఠహిత్వా అక్కన్తట్ఠానేయేవ పఞ్ఞాయతి, న అఞ్ఞత్థ. యేసఞ్చత్థాయ అధిట్ఠితం హోతి, తేయేవ నం పస్సన్తి. తేసం పన అదస్సనకరణత్థం హత్థిఆదయో వా అక్కమన్తు, మహామేఘో వా పవస్సతు, వేరమ్భవాతా వా పహరన్తు, న తం కోచి మక్ఖేతుం సక్కోతి. అథ బ్రాహ్మణీ బ్రాహ్మణం ఆహ – ‘‘కుహిం సో పురిసో’’తి. ‘‘‘ఇమస్మిం ఠానే తిట్ఠాహీ’తి నం అవచం, కుహిం ను ఖో సో గతో’’తి ఇతో చితో ఓలోకేన్తో పదచేతియం దిస్వా ‘‘అయమస్స పదవలఞ్జో’’తి ఆహ. బ్రాహ్మణీ సలక్ఖణమన్తానం తిణ్ణం వేదానం పగుణతాయ లక్ఖణమన్తే పరివత్తేత్వా పదలక్ఖణం ఉపధారేత్వా, ‘‘నయిదం, బ్రాహ్మణ, పఞ్చకామగుణసేవినో పద’’న్తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
‘‘రత్తస్స హి ఉక్కుటికం పదం భవే,
దుట్ఠస్స హోతి సహసానుపీళితం;
మూళ్హస్స హోతి అవకడ్ఢితం పదం,
వివట్టచ్ఛదస్స ఇదమీదిసం పద’’న్తి. (అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౨౬౦-౨౬౧; విసుద్ధి॰ ౧.౪౫);
అథ నం బ్రాహ్మణో ఏవమాహ – ‘‘భోతి త్వం ఉదకపాతియం కుమ్భీలం, గేహమజ్ఝే చ పన చోరం వియ మన్తే పస్సనసీలా, తుణ్హీ హోహీ’’తి. బ్రాహ్మణ, యం ఇచ్ఛసి, తం వదేహి, నయిదం పఞ్చకామగుణసేవినో పదన్తి. తతో ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో సత్థారం దిస్వా, ‘‘అయం సో పురిసో’’తి వత్వా బ్రాహ్మణో గన్త్వా, ‘‘సమణ, ధీతరం మే తవ పోసాపనత్థాయ దేమీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘ధీతరా తే మయ్హం అత్థో అత్థి వా నత్థి వా’’తి అవత్వావ, ‘‘బ్రాహ్మణ, ఏకం తే కారణం కథేమీ’’తి వత్వా, ‘‘కథేహి సమణా’’తి వుత్తే మహాభినిక్ఖమనతో పట్ఠాయ యావ అజపాలనిగ్రోధమూలా మారేన అనుబద్ధభావం అజపాలనిగ్రోధమూలే చ పన ‘‘అతీతో దాని మే ఏస విసయ’’న్తి తస్స సోకాతురస్స సోకవూపసమనత్థం ఆగతాహి మారధీతాహి కుమారికవణ్ణాదివసేన పయోజితం పలోభనం ఆచిక్ఖిత్వా, ‘‘తదాపి మయ్హం ఛన్దో నాహోసీ’’తి వత్వా –
‘‘దిస్వాన తణ్హం అరతిం రగఞ్చ,
నాహోసి ఛన్దో అపి మేథునస్మిం;
కిమేవిదం ముత్తకరీసపుణ్ణం,
పాదాపి నం సమ్ఫుసితుం న ఇచ్ఛే’’తి. (అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౨౬౦-౨౬౧; సు॰ ని॰ ౮౪౧) –
ఇమం గాథమాహ. గాథాపరియోసానే బ్రాహ్మణో చ బ్రాహ్మణీ చ అనాగామిఫలే పతిట్ఠహింసు. మాగణ్డియాపి ఖో ‘‘సచస్స మయా అత్థో నత్థి, అనత్థికభావోవ వత్తబ్బో, అయం పన మం ముత్తకరీసపుణ్ణం కరోతి, పాదాపి నం సమ్ఫుసితుం న ఇచ్ఛేతి, హోతు, అత్తనో జాతికులపదేసభోగయసవయసమ్పత్తిం ఆగమ్మ తథారూపం భత్తారం లభిత్వా సమణస్స గోతమస్స కత్తబ్బయుత్తకం జానిస్సామీ’’తి సత్థరి ఆఘాతం బన్ధి. ‘‘కిం పన సత్థా తాయ అత్తని ఆఘాతుప్పత్తిం జానాతి, నో’’తి? ‘‘జానాతియేవ. జానన్తో కస్మా గాథమాహా’’తి? ఇతరేసం ద్విన్నం వసేన. బుద్ధా హి ఆఘాతం అగణేత్వా మగ్గఫలాధిగమారహానం వసేన ధమ్మం దేసేన్తియేవ. మాతాపితరో తం నేత్వా చూళమాగణ్డియం కనిట్ఠం పటిచ్ఛాపేత్వా పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణింసు. చూళమాగణ్డియోపి చిన్తేసి – ‘‘మమ ధీతా ఓమకసత్తస్స న అనుచ్ఛవికా, ఏకస్స రఞ్ఞోవ అనుచ్ఛవికా’’తి. తం ఆదాయ కోసమ్బిం గన్త్వా సబ్బాలఙ్కారేహి అలఙ్కరిత్వా, ‘‘ఇమం ఇత్థిరతనం దేవస్స అనుచ్ఛవిక’’న్తి ఉతేనస్స రఞ్ఞో అదాసి. సో తం దిస్వావ ఉప్పన్నబలవసినేహో అభిసేకం కత్వా పఞ్చసతమాతుగామపరివారం దత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే ఠపేసి. అయం మాగణ్డియాయ ఉప్పత్తి.
ఏవమస్స దియడ్ఢసహస్సనాటకిత్థిపరివారా తిస్సో అగ్గమహేసియో అహేసుం. తస్మిం ఖో పన సమయే ఘోసకసేట్ఠి కుక్కుటసేట్ఠి పావారికసేట్ఠీతి కోసమ్బియం తయో సేట్ఠినో హోన్తి. తే ఉపకట్ఠాయ వస్సూపనాయికాయ పఞ్చసతతాపసే హిమవన్తతో ఆగన్త్వా నగరే భిక్ఖాయ చరన్తే దిస్వా పసీదిత్వా నిసీదాపేత్వా భోజేత్వా పటిఞ్ఞం గహేత్వా చత్తారో మాసే అత్తనో సన్తికే వసాపేత్వా పున వస్సారత్తే ఆగమనత్థాయ పటిజానాపేత్వా ఉయ్యోజేసుం. తాపసాపి తతో పట్ఠాయ అట్ఠ మాసే హిమవన్తే వసిత్వా చత్తారో మాసే తేసం సన్తికే వసింసు. తే అపరభాగే హిమవన్తతో ఆగచ్ఛన్తా అరఞ్ఞాయతనే ఏకం మహానిగ్రోధం దిస్వా తస్స మూలే నిసీదింసు. తేసు జేట్ఠకతాపసో చిన్తేసి – ‘‘ఇమస్మిం రుక్ఖే అధివత్థా దేవతా ఓరమత్తికా న భవిస్సతి, మహేసక్ఖేనేవేత్థ దేవరాజేన భవితబ్బం , సాధు వత సచాయం ఇసిగణస్స పానీయం దదేయ్యా’’తి. సోపి పానీయం అదాసి. తాపసో న్హానోదకం చిన్తేసి, తమ్పి అదాసి. తతో భోజనం చిన్తేసి, తమ్పి అదాసి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘అయం దేవరాజా అమ్హేహి చిన్తితం చిన్తితం సబ్బం దేతి, అహో వత నం పస్సేయ్యామా’’తి. సో రుక్ఖక్ఖన్ధం పదాలేత్వా అత్తానం దస్సేసి. అథ నం తాపసా, ‘‘దేవరాజ, మహతీ తే సమ్పత్తి, కిం ను ఖో కత్వా అయం తే లద్ధా’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘మా పుచ్ఛథ, అయ్యా’’తి. ‘‘ఆచిక్ఖ, దేవరాజా’’తి. సో అత్తనా కతకమ్మస్స పరిత్తకత్తా లజ్జమానో కథేతుం న విసహి. తేహి పునప్పునం నిప్పీళియమానో పన ‘‘తేన హి సుణాథా’’తి వత్వా కథేసి.
సో కిరేకో దుగ్గతమనుస్సో హుత్వా భతిం పరియేసన్తో అనాథపిణ్డికస్స సన్తికే భతికమ్మం లభిత్వా తం నిస్సాయ జీవికం కప్పేసి. అథేకస్మిం ఉపోసథదివసే సమ్పత్తే అనాథపిణ్డికో విహారతో ఆగన్త్వా పుచ్ఛి – ‘‘తస్స భతికస్స అజ్జుపోసథదివసభావో కేనచి కథితో’’తి? ‘‘న కథితో, సామీ’’తి. ‘‘తేన హిస్స సాయమాసం పచథా’’తి. అథస్స పత్థోదనం పచింసు. సో దివసం అరఞ్ఞే కమ్మం కత్వా సాయం ఆగన్త్వా భత్తే వడ్ఢేత్వా దిన్నే ‘‘ఛాతోమ్హీ’’తి సహసా అభుఞ్జిత్వావ ‘‘అఞ్ఞేసు దివసేసు ఇమస్మిం గేహే ‘భత్తం దేథ, సూపం దేథ, బ్యఞ్జనం దేథా’తి మహాకోలాహలం అహోసి, అజ్జ తే సబ్బే నిస్సద్దా నిపజ్జింసు, మయ్హమేవ ఏకస్సాహారం వడ్ఢయింసు, కిం ను ఖో ఏత’’న్తి చిన్తేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘అవసేసా భుఞ్జింసు, న భుఞ్జింసూ’’తి? ‘‘న భుఞ్జింసు, తాతా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ఇమస్మిం గేహే ఉపోసథదివసేసు సాయమాసం న భుఞ్జన్తి, సబ్బేవ ఉపోసథికా హోన్తి. అన్తమసో థనపాయినోపి దారకే ముఖం విక్ఖాలాపేత్వా చతుమధురం ముఖే పక్ఖిపాపేత్వా మహాసేట్ఠి ఉపోసథికే కారేతి. గన్ధతేలప్పదీపే జాలన్తే ఖుద్దకమహల్లకదారకా సయనగతా ద్వత్తింసాకారం సజ్ఝాయన్తి. తుయ్హం పన ఉపోసథదివసభావం కథేతుం సతిం న కరిమ్హా. తస్మా తవేవ భత్తం పక్కం, నం భుఞ్జస్సూతి. సచే ఇదాని ఉపోసథికేన భవితుం వట్టతి, అహమ్పి భవేయ్యన్తి. ‘‘ఇదం సేట్ఠి జానాతీ’’తి. ‘‘తేన హి నం పుచ్ఛథా’’తి. తే గన్త్వా సేట్ఠిం పుచ్ఛింసు. సో ఏవమాహ – ‘‘ఇదాని పన అభుఞ్జిత్వా ముఖం విక్ఖాలేత్వా ఉపోసథఙ్గాని అధిట్ఠహన్తో ఉపడ్ఢం ఉపోసథకమ్మం లభిస్సతీ’’తి. ఇతరో తం సుత్వా తథా అకాసి.
తస్స సకలదివసం కమ్మం కత్వా ఛాతస్స సరీరే వాతా కుప్పింసు. సో యోత్తేన ఉరం బన్ధిత్వా యోత్తకోటియం గహేత్వా పరివత్తతి. సేట్ఠి తం పవత్తిం సుత్వా ఉక్కాహి ధారియమానాహి చతుమధురం గాహాపేత్వా తస్స సన్తికం ఆగన్త్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సామి, వాతా మే కుప్పితా’’తి. ‘‘తేన హి ఉట్ఠాయ ఇదం భేసజ్జం ఖాదాహీ’’తి. ‘‘తుమ్హేపి ఖాదథ, సామీ’’తి. ‘‘అమ్హాకం అఫాసుకం నత్థి, త్వం ఖాదాహీ’’తి. ‘‘సామి, అహం ఉపోసథకమ్మం కరోన్తో సకలం కాతుం నాసక్ఖిం, ఉపడ్ఢకమ్మమ్పి మే వికలం మా అహోసీ’’తి న ఇచ్ఛి. ‘‘మా ఏవం కరి, తాతా’’తి వుచ్చమానోపి అనిచ్ఛిత్వా అరుణే ఉట్ఠహన్తే మిలాతమాలా వియ కాలం కత్వా తస్మిం నిగ్రోధరుక్ఖే దేవతా హుత్వా నిబ్బత్తి. తస్మా ఇమమత్థం కథేత్వా ‘‘సో సేట్ఠి బుద్ధమామకో, ధమ్మమామకో, సఙ్ఘమామకో, తం నిస్సాయ కతస్స ఉపడ్ఢుపోసథకమ్మస్స నిస్సన్దేనేసా సమ్పత్తి మయా లద్ధా’’తి ఆహ.
‘‘బుద్ధో’’తి వచనం సుత్వావ పఞ్చసతా తాపసా ఉట్ఠాయ దేవతాయ అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ‘‘బుద్ధోతి వదేసి, బుద్ధోతి వదేసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘బుద్ధోతి వదామి, బుద్ధోతి వదామీ’’తి తిక్ఖత్తుం పటిజానాపేత్వా ‘‘ఘోసోపి ఖో ఏసో దుల్లభో లోకస్మి’’న్తి ఉదానం ఉదానేత్వా ‘‘దేవతే అనేకేసు కప్పసతసహస్సేసు అసుతపుబ్బం సద్దం తయా సుణాపితమ్హా’’తి ఆహంసు. అథ అన్తేవాసినో ఆచరియం ఏతదవోచుం – ‘‘తేన హి సత్థు సన్తికం గచ్ఛామా’’తి. ‘‘తాతా, తయో సేట్ఠినో అమ్హాకం బహూపకారా, స్వే తేసం నివేసనే భిక్ఖం గణ్హిత్వా తేసమ్పి ఆచిక్ఖిత్వా గమిస్సామ, అధివాసేథ, తాతా’’తి. తే అధివాసయింసు. పునదివసే సేట్ఠినో యాగుభత్తం సమ్పాదేత్వా ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా ‘‘అజ్జ నో అయ్యానం ఆగమనదివసో’’తి ఞత్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా తే ఆదాయ నివేసనం గన్త్వా నిసీదాపేత్వా భిక్ఖం అదంసు. తే కతభత్తకిచ్చా మహాసేట్ఠినో ‘‘మయం గమిస్సామా’’తి వదింసు. ‘‘నను, భన్తే, తుమ్హేహి చత్తారో వస్సికే మాసే అమ్హాకం గహితావ పటిఞ్ఞా, ఇదాని కుహిం గచ్ఛథా’’తి? ‘‘లోకే కిర బుద్ధో ఉప్పన్నో, ధమ్మో ఉప్పన్నో, సఙ్ఘో ఉప్పన్నో, తస్మా సత్థు సన్తికం గమిస్సామా’’తి. ‘‘కిం పన తస్స సత్థునో సన్తికం తుమ్హాకఞ్ఞేవ గన్తుం వట్టతీ’’తి? ‘‘అఞ్ఞేసమ్పి అవారితం, ఆవుసో’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, ఆగమేథ, మయమ్పి గమనపరివచ్ఛం కత్వా గచ్ఛామా’’తి. ‘‘తుమ్హేసు పరివచ్ఛం కరోన్తేసు అమ్హాకం పపఞ్చో హోతి, మయం పురతో గచ్ఛామ, తుమ్హే పచ్ఛా ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి వత్వా తే పురేతరం గన్త్వా సమ్మాసమ్బుద్ధం దిస్వా అభిత్థవిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. అథ నేసం సత్థా అనుపుబ్బిం కథం కథేత్వా ధమ్మం దేసేసి. దేసనాపరియోసానే సబ్బేపి సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా పబ్బజ్జం యాచిత్వా ‘‘ఏథ, భిక్ఖవో’’తి వచనసమనన్తరంయేవ ఇద్ధిమయపత్తచీవరధరా ఏహిభిక్ఖూ అహేసుం.
తేపి ఖో తయో సేట్ఠినో పఞ్చహి పఞ్చహి సకటసతేహి భత్తచ్ఛాదనసప్పిమధుఫాణితాదీని దానూపకరణాని ఆదాయ సావత్థిం పత్వా సత్థారం వన్దిత్వా ధమ్మకథం సుత్వా కథాపరియోసానే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ అద్ధమాసమత్తమ్పి దానం దదమానా సత్థు సన్తికే వసిత్వా కోసమ్బిం ఆగమనత్థాయ సత్థారం యాచిత్వా సత్థారా పటిఞ్ఞం దదన్తేన ‘‘సుఞ్ఞాగారే ఖో గహపతయో తథాగతా అభిరమన్తీ’’తి వుత్తే, ‘‘అఞ్ఞాతం, భన్తే, అమ్హేహి పహితసాసనేన ఆగన్తుం వట్టతీ’’తి వత్వా కోసమ్బిం గన్త్వా ఘోసకసేట్ఠి ఘోసితారామం, కుక్కుటసేట్ఠి కుక్కుటారామం, పావారికసేట్ఠి పావారికారామన్తి తయో మహావిహారే కారేత్వా సత్థు ఆగమనత్థాయ సాసనం పహిణింసు. సత్థా తేసం సాసనం సుత్వా తత్థ అగమాసి. తే పచ్చుగ్గన్త్వా సత్థారం విహారం పవేసేత్వా వారేన వారేన పటిజగ్గన్తి. సత్థా దేవసికం ఏకేకస్మిం విహారే వసతి. యస్స విహారే వుట్ఠో హోతి, తస్సేవ ఘరద్వారే పిణ్డాయ చరతి. తేసం పన తిణ్ణం సేట్ఠీనం ఉపట్ఠాకో సుమనో నామ మాలాకారో అహోసి. సో తే సేట్ఠినో ఏవమాహ – ‘‘అహం తుమ్హాకం దీఘరత్తం ఉపకారకో, సత్థారం భోజేతుకామోమ్హి, మయ్హమ్పి ఏకదివసం సత్థారం దేథా’’తి. ‘‘తేన హి భణే స్వే భోజేహీ’’తి. ‘‘సాధు, సామీ’’తి సో సత్థారం నిమన్తేత్వా సక్కారం పటియాదేసి.
తదా రాజా సామావతియా దేవసికం పుప్ఫమూలే అట్ఠ కహాపణే దేతి. తస్సా ఖుజ్జుత్తరా నామ దాసీ సుమనమాలాకారస్స సన్తికం గన్త్వా నిబద్ధం పుప్ఫాని గణ్హాతి. అథ నం తస్మిం దివసే ఆగతం మాలాకారో ఆహ – ‘‘మయా సత్థా నిమన్తితో, అజ్జ పుప్ఫేహి సత్థారం పూజేస్సామి, తిట్ఠ తావ, త్వం పరివేసనాయ సహాయికా హుత్వా ధమ్మం సుత్వా అవసేసాని పుప్ఫాని గహేత్వా గమిస్ససీ’’తి . సా ‘‘సాధూ’’తి అధివాసేసి. సుమనో బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా అనుమోదనకరణత్థాయ పత్తం అగ్గహేసి. సత్థా అనుమోదనధమ్మదేసనం ఆరభి. ఖుజ్జుత్తరాపి సత్థు ధమ్మకథం సుణన్తీయేవ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. సా అఞ్ఞేసు దివసేసు చత్తారో కహాపణే అత్తనో గహేత్వా చతూహి పుప్ఫాని గహేత్వా గచ్ఛతి, తం దివసం అట్ఠహిపి పుప్ఫాని గహేత్వా గతా. అథ నం సామావతీ ఆహ – ‘‘కిం ను ఖో, అమ్మ, అజ్జ అమ్హాకం రఞ్ఞా ద్విగుణం పుప్ఫమూలం దిన్న’’న్తి? ‘‘నో, అయ్యే’’తి. ‘‘అథ కస్మా బహూని పుప్ఫానీ’’తి? ‘‘అఞ్ఞేసు దివసేసు అహం చత్తారో కహాపణే అత్తనో గహేత్వా చతూహి పుప్ఫాని ఆహరామీ’’తి. ‘‘అజ్జ కస్మా న గణ్హీ’’తి? ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ధమ్మకథం సుత్వా ధమ్మస్స అధిగతత్తా’’తి. అథ నం ‘‘అరే, దుట్ఠదాసి ఏత్తకం కాలం తయా గహితకహాపణే మే దేహీ’’తి అతజ్జేత్వా, ‘‘అమ్మ, తయా పివితం అమతం అమ్హేపి పాయేహీ’’తి వత్వా ‘‘తేన హి మం న్హాపేహీ’’తి వుత్తే సోళసహి గన్ధోదకఘటేహి న్హాపేత్వా ద్వే మట్ఠసాటకే దాపేసి. సా ఏకం నివాసేత్వా ఏకం ఏకంసం పారుపిత్వా ఆసనం పఞ్ఞాపేత్వా ఏకం బీజనిం ఆహరాపేత్వా ఆసనే నిసీదిత్వా చిత్రబీజనిం ఆదాయ పఞ్చ మాతుగామసతాని ఆమన్తేత్వా తాసం సత్థారా దేసితనియామేనేవ ధమ్మం దేసేసి. తస్సా ధమ్మకథం సుత్వా తా సబ్బాపి సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహింసు.
తా సబ్బాపి ఖుజ్జుత్తరం వన్దిత్వా, ‘‘అమ్మ , అజ్జతో పట్ఠాయ త్వం కిలిట్ఠకమ్మం మా కరి, అమ్హాకం మాతుట్ఠానే చ ఆచరియట్ఠానే చ ఠత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారా దేసితం ధమ్మం సుత్వా అమ్హాకం కథేహీ’’తి వదింసు. సా తథా కరోన్తీ అపరభాగే తిపిటకధరా జాతా. అథ నం సత్థా ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావికానం ఉపాసికానం బహుస్సుతానం ధమ్మకథికానం యదిదం ఖుజ్జుత్తరా’’తి ఏతదగ్గే ఠపేసి. తాపి ఖో పఞ్చసతా ఇత్థియో తం ఏవమాహంసు – ‘‘అమ్మ, సత్థారం దట్ఠుకామామ్హా, తం నో దస్సేహి, గన్ధమాలాదీహి తం పూజేస్సామా’’తి. ‘‘అయ్యే, రాజకులం నామ భారియం, తుమ్హే గహేత్వా బహి గన్తుం న సక్కా’’తి. ‘‘అమ్మ, నో మా నాసేహి, దస్సేహేవ అమ్హాకం సత్థార’’న్తి. ‘‘తేన హి తుమ్హాకం వసనగబ్భానం భిత్తీసు యత్తకేన ఓలోకేతుం సక్కా హోతి, తత్తకం ఛిద్దం కత్వా గన్ధమాలాదీని ఆహరాపేత్వా సత్థారం తిణ్ణం సేట్ఠీనం ఘరద్వారం గచ్ఛన్తం తుమ్హే తేసు తేసు ఠానేసు ఠత్వా ఓలోకేథ చేవ, హత్థే చ పసారేత్వా వన్దథ, పూజేథ చా’’తి. తా తథా కత్వా సత్థారం గచ్ఛన్తఞ్చ ఆగచ్ఛన్తఞ్చ ఓలోకేత్వా వన్దింసు చేవ పూజేసుఞ్చ.
అథేకదివసం మాగణ్డియా అత్తనో పాసాదతలతో నిక్ఖమిత్వా చఙ్కమమానా తాసం వసనట్ఠానం గన్త్వా గబ్భేసు ఛిద్దం దిస్వా, ‘‘ఇదం కి’’న్తి పుచ్ఛిత్వా, తాహి తస్సా సత్థరి ఆఘాతబద్ధభావం అజానన్తీహి ‘‘సత్థా ఇమం నగరం ఆగతో, మయం ఏత్థ ఠత్వా సత్థారం వన్దామ చేవ పూజేమ చా’’తి వుత్తే, ‘‘ఆగతో నామ ఇమం నగరం సమణో గోతమో, ఇదానిస్స కత్తబ్బం జానిస్సామి, ఇమాపి తస్స ఉపట్ఠాయికా, ఇమాసమ్పి కత్తబ్బం జానిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసి – ‘‘మహారాజ, సామావతిమిస్సికానం బహిద్ధా పత్థనా అత్థి, కతిపాహేనేవ తే జీవితం మారేస్సన్తీ’’తి. రాజా ‘‘న తా ఏవరూపం కరిస్సన్తీ’’తి న సద్దహి. పునప్పునం వుత్తేపి న సద్దహి ఏవ. అథ నం ఏవం తిక్ఖత్తుం వుత్తేపి అసద్దహన్తం ‘‘సచే మే న సద్దహసి, తాసం వసనట్ఠానం గన్త్వా ఉపచారేహి, మహారాజా’’తి ఆహ. రాజా గన్త్వా గబ్భేసు ఛిద్దం దిస్వా, ‘‘ఇదం కి’’న్తి పుచ్ఛిత్వా, తస్మిం అత్థే ఆరోచితే తాసం అకుజ్ఝిత్వా, కిఞ్చి అవత్వావ ఛిద్దాని పిదహాపేత్వా సబ్బగబ్భేసు ఉద్ధచ్ఛిద్దకవాతపానాని కారేసి. ఉద్ధచ్ఛిద్దకవాతపానాని కిర తస్మిం కాలే ఉప్పన్నాని. మాగణ్డియా తాసం కిఞ్చి కాతుం అసక్కుణిత్వా, ‘‘సమణస్స గోతమస్సేవ కత్తబ్బం కరిస్సామీ’’తి నాగరానం లఞ్జం దత్వా, ‘‘సమణం గోతమం అన్తోనగరం పవిసిత్వా విచరన్తం దాసకమ్మకరపోరిసేహి అక్కోసేత్వా పరిభాసేత్వా పలాపేథా’’తి ఆణాపేసి. మిచ్ఛాదిట్ఠికా తీసు రతనేసు అప్పసన్నా అన్తోనగరం పవిట్ఠం సత్థారం అనుబన్ధిత్వా , ‘‘చోరోసి , బాలోసి, మూళ్హోసి, ఓట్ఠోసి, గోణోసి, గద్రభోసి, నేరయికోసి, తిరచ్ఛానగతోసి, నత్థి తుయ్హం సుగతి, దుగ్గతియేవ తుయ్హం పాటికఙ్ఖా’’తి దసహి అక్కోసవత్థూహి అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి.
తం సుత్వా ఆయస్మా ఆనన్దో సత్థారం ఏతదవోచ – ‘‘భన్తే, ఇమే నాగరా అమ్హే అక్కోసన్తి పరిభాసన్తి, ఇతో అఞ్ఞత్థ గచ్ఛామా’’తి. ‘‘కుహిం, ఆనన్దోతి’’? ‘‘అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘తత్థ మనుస్సేసు అక్కోసన్తేసు పున కత్థ గమిస్సామ, ఆనన్దో’’తి? ‘‘తతోపి అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘తత్థాపి మనుస్సేసు అక్కోసన్తేసు కుహిం గమిస్సామా’’తి? ‘‘తతోపి అఞ్ఞం నగరం, భన్తే’’తి. ‘‘ఆనన్ద, ఏవం కాతుం న వట్టతి. యత్థ అధికరణం ఉప్పన్నం, తత్థేవ తస్మిం వూపసన్తే అఞ్ఞత్థ గన్తుం వట్టతి. కే పన తే, ఆనన్ద, అక్కోసన్తీ’’తి? ‘‘భన్తే, దాసకమ్మకరే ఉపాదాయ సబ్బే అక్కోసన్తీ’’తి. ‘‘అహం, ఆనన్ద, సఙ్గామం ఓతిణ్ణహత్థిసదిసో, సఙ్గామం ఓతిణ్ణహత్థినో హి చతూహి దిసాహి ఆగతే సరే సహితుం భారో, తథేవ బహూహి దుస్సీలేహి కథితకథానం సహనం నామ మయ్హం భారో’’తి వత్వా అత్తానం ఆరబ్భ ధమ్మం దేసేన్తో ఇమా నాగవగ్గే తిస్సో గాథా అభాసి –
‘‘అహం నాగోవ సఙ్గామే, చాపతో పతితం సరం;
అతివాక్యం తితిక్ఖిస్సం, దుస్సీలో హి బహుజ్జనో.
‘‘దన్తం నయన్తి సమితిం, దన్తం రాజాభిరూహతి;
దన్తో సేట్ఠో మనుస్సేసు, యోతివాక్యం తితిక్ఖతి.
‘‘వరమస్సతరా దన్తా, ఆజానీయా చ సిన్ధవా;
కుఞ్జరా చ మహానాగా, అత్తదన్తో తతో వర’’న్తి. (ధ॰ ప॰ ౩౨౦-౩౨౨);
ధమ్మకథా సమ్పత్తమహాజనస్స సాత్థికా అహోసి. ఏవం ధమ్మం దేసేత్వా మా చిన్తయి, ఆనన్ద, ఏతే సత్తాహమత్తమేవ అక్కోసిస్సన్తి, అట్ఠమే దివసే తుణ్హీ భవిస్సన్తి, బుద్ధానఞ్హి ఉప్పన్నం అధికరణం సత్తాహతో ఉత్తరి న గచ్ఛతి. మాగణ్డియా సత్థారం అక్కోసాపేత్వా పలాపేతుం అసక్కోన్తీ, ‘‘కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘ఇమా ఏతస్స ఉపత్థమ్భభూతా, ఏతాసమ్పి బ్యసనం కరిస్సామీ’’తి ఏకదివసం రఞ్ఞో సురాపానట్ఠానే ఉపట్ఠానం కరోన్తీ చూళపితు సాసనం పహిణి ‘‘అత్థో మే కిర కుక్కుటేహి , అట్ఠ మతకుక్కుటే, అట్ఠ సజీవకుక్కుటే చ గహేత్వా ఆగచ్ఛతు, ఆగన్త్వా చ సోపానమత్థకే ఠత్వా ఆగతభావం నివేదేత్వా ‘పవిసతూ’తి వుత్తేపి అపవిసిత్వా పఠమం అట్ఠ సజీవకుక్కుటే పహిణతు, ‘పచ్ఛా ఇతరే’’’తి. చూళాపట్ఠాకస్స చ ‘‘మమ వచనం కరేయ్యాసీ’’తి లఞ్జం అదాసి. మాగణ్డియో ఆగన్త్వా, రఞ్ఞో నివేదాపేత్వా, ‘‘పవిసతూ’’తి వుత్తే, ‘‘రఞ్ఞో ఆపానభూమిం న పవిసిస్సామీ’’తి ఆహ. ఇతరా చూళుపట్ఠాకం పహిణి – ‘‘గచ్ఛ, తాత, మమ చూళపితు సన్తిక’’న్తి. సో గన్త్వా తేన దిన్నే అట్ఠ సజీవకుక్కుటే ఆనేత్వా, ‘‘దేవ, పురోహితేన పణ్ణాకారో పహితో’’తి ఆహ. రాజా ‘‘భద్దకో వత నో ఉత్తరిభఙ్గో ఉప్పన్నో, కో ను ఖో పచేయ్యా’’తి ఆహ. మాగణ్డియా, ‘‘మహారాజ, సామావతిప్పముఖా పఞ్చసతా ఇత్థియో నిక్కమ్మికా విచరన్తి, తాసం పేసేహి, తా పచిత్వా ఆహరిస్సన్తీ’’తి ఆహ. రాజా ‘‘గచ్ఛ, తాసం దత్వా అఞ్ఞస్స కిర హత్థే అదత్వా సయమేవ మారేత్వా పచన్తూ’’తి పేసేసి. చూళుపట్ఠాకో ‘‘సాధు దేవా’’తి గన్త్వా తథా వత్వా తాహి ‘‘మయం పాణాతిపాతం న కరోమా’’తి పటిక్ఖిత్తో ఆగన్త్వా తమత్థం రఞ్ఞో ఆరోచేసి. మాగణ్డియా ‘‘దిట్ఠం తే, మహారాజ, ఇదాని తాసం పాణాతిపాతస్స కరణం వా అకరణం వా జానిస్ససి, ‘సమణస్స గోతమస్స పచిత్వా పేసేన్తూ’తి వదేహి దేవా’’తి ఆహ. రాజా తథా వత్వా పేసేసి. ఇతరో తే గహేత్వా గచ్ఛన్తో వియ హుత్వా గన్త్వా తే కుక్కుటే పురోహితస్స దత్వా మతకుక్కుటే తాసం సన్తికం నేత్వా, ‘‘ఇమే కిర కుక్కుటే పచిత్వా సత్థు సన్తికం పహిణథా’’తి ఆహ. తా, ‘‘సామి, ఆహర, ఇదం నామ అమ్హాకం కిచ్చ’’న్తి పచ్చుగ్గన్త్వా గణ్హింసు. సో రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కిం, తాతా’’తి పుట్ఠో, ‘‘సమణస్స గోతమస్స పచిత్వా పేసేథాతి వుత్తమత్తేయేవ పటిమగ్గం ఆగన్త్వా గణ్హింసూ’’తి ఆచిక్ఖి. మాగణ్డియా ‘‘పస్స, మహారాజ, న తా తుమ్హాదిసానం కరోన్తి, బహిద్ధా పత్థనా తాసం అత్థీతి వుత్తే న సద్దహసీ’’తి ఆహ. రాజా తం సుత్వాపి అధివాసేత్వా తుణ్హీయేవ అహోసి. మాగణ్డియా ‘‘కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి చిన్తేసి.
తదా పన రాజా ‘‘సామావతియా వాసులదత్తాయ మాగణ్డియాయ చా’’తి తిస్సన్నమ్పి ఏతాసం పాసాదతలే వారేన వారేన సత్తాహం సత్తాహం వీతినామేతి . అథ నం ‘‘స్వే వా పరసువే వా సామావతియా పాసాదతలం గమిస్సతీ’’తి ఞత్వా మాగణ్డియా చూళపితు సాసనం పహిణి – ‘‘అగదేన కిర దాఠా ధోవిత్వా ఏకం సప్పం పేసేతూ’’తి. సో తథా కత్వా పేసేసి. రాజా అత్తనో గమనట్ఠానం హత్థికన్తవీణం ఆదాయయేవ గచ్ఛతి, తస్సా పోక్ఖరే ఏకం ఛిద్దం అత్థి. మాగణ్డియా తేన ఛిద్దేన సప్పం పవేసేత్వా ఛిద్దం మాలాగుళేన థకేసి. సప్పో ద్వీహతీహం అన్తోవీణాయమేవ అహోసి. మాగణ్డియా రఞ్ఞో గమనదివసే ‘‘అజ్జ కతరిస్సిత్థియా పాసాదం గమిస్ససి దేవా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘సామావతియా’’తి వుత్తే, ‘‘అజ్జ మయా, మహారాజ, అమనాపో సుపినో దిట్ఠో. న సక్కా తత్థ గన్తుం, దేవా’’తి? ‘‘గచ్ఛామేవా’’తి. సా యావ తతియం వారేత్వా, ‘‘ఏవం సన్తే అహమ్పి తుమ్హేహి సద్ధిం గమిస్సామి, దేవా’’తి వత్వా నివత్తియమానాపి అనివత్తిత్వా, ‘‘న జానామి, కిం భవిస్సతి దేవా’’తి రఞ్ఞా సద్ధింయేవ అగమాసి.
రాజా సామావతిమిస్సికాహి దిన్నాని వత్థపుప్ఫగన్ధాభరణాని ధారేత్వా సుభోజనం భుఞ్జిత్వా వీణం ఉస్సీసకే ఠపేత్వా సయనే నిపజ్జి. మాగణ్డియా అపరాపరం విచరన్తీ వియ హుత్వా వీణాఛిద్దతో పుప్ఫగుళం అపనేసి. సప్పో ద్వీహతీహం నిరాహారో తేన ఛిద్దేన నిక్ఖమిత్వా పస్ససన్తో ఫణం కత్వా సయనపిట్ఠే నిపజ్జి . మాగణ్డియా తం దిస్వా, ‘‘ధీ ధీ, దేవ, సప్పో’’తి మహాసద్దం కత్వా రాజానఞ్చ తా చ అక్కోసన్తీ, ‘‘అయం అన్ధబాలరాజా అలక్ఖికో మయ్హం వచనం న సుణాతి, ఇమాపి నిస్సిరీకా దుబ్బినీతా, కిం నామ రఞ్ఞో సన్తికా న లభన్తి, కిం ను తుమ్హే ఇమస్మిం మతేయేవ సుఖం జీవిస్సథ, జీవన్తే దుక్ఖం జీవథ, ‘అజ్జ మయా పాపసుపినో దిట్ఠో, సామావతియా పాసాదం గన్తుం న వట్టతీ’తి వారేన్తియాపి మే వచనం న సుణసి, దేవా’’తి ఆహ. రాజా సప్పం దిస్వా మరణభయతజ్జితో ‘‘ఏవరూపమ్పి నామ ఇమా కరిస్సన్తి, అహో పాపా, అహం ఇమాసం పాపభావం ఆచిక్ఖన్తియాపి ఇమిస్సా వచనం న సద్దహిం, పఠమం అత్తనో గబ్భేసు ఛిద్దాని కత్వా నిసిన్నా, పున మయా పేసితే కుక్కుటే పటిపహిణింసు, అజ్జ సయనే సప్పం విస్సజ్జింసూ’’తి కోధేన సమ్పజ్జలితో వియ అహోసి.
సామావతీపి పఞ్చన్నం ఇత్థిసతానం ఓవాదం అదాసి – ‘‘అమ్మా, అమ్హాకం అఞ్ఞం పటిసరణం నత్థి, నరిన్దే చ దేవియా చ అత్తని చ సమమేవ మేత్తచిత్తం పవత్తేథ, మా కస్సచి కోపం కరిత్థా’’తి. రాజా సహస్సథామం సిఙ్గధనుం ఆదాయ జియం పోథేత్వా విసపీతం సరం సన్నయ్హిత్వా సామావతిం ధురే కత్వా సబ్బా తా పటిపాటియా ఠపాపేత్వా సామావతియా ఉరే సరం విస్సజ్జేసి. సో తస్సా మేత్తానుభావేన పటినివత్తిత్వా ఆగతమగ్గాభిముఖోవ హుత్వా రఞ్ఞో హదయం పవిసన్తో వియ అట్ఠాసి. రాజా చిన్తేసి – ‘‘మయా ఖిత్తో సరో సిలమ్పి వినివిజ్ఝిత్వా గచ్ఛతి, ఆకాసే పటిహననకట్ఠానం నత్థి, అథ చ పనేస నివత్తిత్వా మమ హదయాభిముఖో జాతో, అయఞ్హి నామ నిస్సత్తో నిజ్జీవో సరోపి ఏతిస్సా గుణం జానాతి, అహం మనుస్సభూతోపి న జానామీ’’తి, సో ధనుం ఛడ్డేత్వా అఞ్జలిం పగ్గయ్హ సామావతియా పాదమూలే ఉక్కుటికం నిసీదిత్వా ఇమం గాథమాహ –
‘‘సమ్ముయ్హామి పముయ్హామి, సబ్బా ముయ్హన్తి మే దిసా;
సామావతి మం తాయస్సు, త్వఞ్చ మే సరణం భవా’’తి.
సా తస్స వచనం సుత్వా, ‘‘సాధు, దేవ, మం సరణం గచ్ఛా’’తి అవత్వా, ‘‘యమహం, మహారాజ, సరణం గతా, తమేవ త్వమ్పి సరణం గచ్ఛాహీ’’తి ఇదం వత్వా సామావతీ సమ్మాసమ్బుద్ధసావికా –
‘‘మా మం త్వం సరణం గచ్ఛ, యమహం సరణం గతా;
ఏస బుద్ధో మహారాజ, ఏస బుద్ధో అనుత్తరో;
సరణం గచ్ఛ తం బుద్ధం, త్వఞ్చ మే సరణం భవా’’తి. –
ఆహ . రాజా తస్స వచనం సుత్వా, ‘‘ఇదానాహం అతిరేకతరం భాయామీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
‘‘ఏస భియ్యో పముయ్హామి, సబ్బా ముయ్హన్తి మే దిసా;
సామావతి మం తాయస్సు, త్వఞ్చ మే సరణం భవా’’తి.
అథ నం సా పురిమనయేనేవ పున పటిక్ఖిపిత్వా, ‘‘తేన హి త్వఞ్చ సరణం గచ్ఛామి, సత్థారఞ్చ సరణం గచ్ఛామి, వరఞ్చ తే దమ్మీ’’తి వుత్తే, ‘‘వరో గహితో హోతు, మహారాజా’’తి ఆహ. సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా సరణం గన్త్వా నిమన్తేత్వా బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సత్తాహం మహాదానం దత్వా సామావతిం ఆమన్తేత్వా, ‘‘ఉట్ఠేహి, వరం గణ్హా’’తి ఆహ. ‘‘మహారాజ, మయ్హం హిరఞ్ఞాదీహి అత్థో నత్థి, ఇమం పన మే వరం దేహి, తథా కరోహి, యథా సత్థా నిబద్ధం పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం ఇధాగచ్ఛతి, ధమ్మం సుణిస్సామీ’’తి. రాజా సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం నిబద్ధం ఇధాగచ్ఛథ, సామావతిమిస్సికా ‘ధమ్మం సుణిస్సామా’తి వదన్తీ’’తి ఆహ. ‘‘మహారాజ, బుద్ధానం నామ ఏకస్మిం ఠానే నిబద్ధం గన్తుం న వట్టతి, మహాజనో సత్థారం ఆగమనత్థాయ పచ్చాసీసతీ’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, ఏకం భిక్ఖుం ఆణాపేథా’’తి. సత్థా ఆనన్దత్థేరం ఆణాపేసి. సో తతో పట్ఠాయ పఞ్చ భిక్ఖుసతాని ఆదాయ నిబద్ధం రాజకులం గచ్ఛతి. తాపి దేవియో నిబద్ధం థేరం సపరివారం భోజేన్తి, ధమ్మం సుణన్తి. తా ఏకదివసం థేరస్స ధమ్మకథం సుత్వా పసీదిత్వా, పఞ్చహి ఉత్తరాసఙ్గసతేహి ధమ్మపూజం అకంసు . ఏకేకో ఉత్తరాసఙ్గో పఞ్చ సతాని పఞ్చ సతాని అగ్ఘతి.
తా ఏకవత్థా దిస్వా రాజా పుచ్ఛి – ‘‘కుహిం వో ఉత్తరాసఙ్గో’’తి. ‘‘అయ్యస్స నో దిన్నా’’తి. ‘‘తేన సబ్బే గహితా’’తి? ‘‘ఆమ, గహితా’’తి. రాజా థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా తాహి ఉత్తరాసఙ్గానం దిన్నభావం పుచ్ఛిత్వా తాహి దిన్నభావఞ్చ థేరేన గహితభావఞ్చ సుత్వా, ‘‘నను, భన్తే, అతిబహూని వత్థాని, ఏత్తకేహి కిం కరిస్సథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అమ్హాకం పహోనకాని వత్థాని గణ్హిత్వా సేసాని జిణ్ణచీవరికానం భిక్ఖూనం దస్సామి, మహారాజా’’తి. ‘‘తే అత్తనో జిణ్ణచీవరాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘జిణ్ణతరచీవరికానం దస్సన్తీ’’తి. ‘‘తే అత్తనో జిణ్ణతరచీవరాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘పచ్చత్థరణాని కరిస్సన్తీ’’తి. ‘‘పురాణపచ్చత్థరణాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘భూమత్థరణాని కరిస్సన్తీ’’తి. ‘‘పురాణభూమత్థరణాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘పాదపుఞ్ఛనాని కరిస్సన్తి, మహారాజా’’తి. ‘‘పురాణపాదపుఞ్ఛనాని కిం కరిస్సన్తీ’’తి? ‘‘ఖణ్డాఖణ్డికం కోట్టేత్వా మత్తికాయ మద్దిత్వా భిత్తిం లిమ్పిస్సన్తీ’’తి. ‘‘భన్తే, ఏత్తకాని కత్వాపి అయ్యానం దిన్నాని న నస్సన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, మహారాజా’’తి. రాజా పసన్నో అపరానిపి పఞ్చ వత్థసతాని ఆహరాపేత్వా థేరస్స పాదమూలే ఠపాపేసి. థేరో కిర పఞ్చసతగ్ఘనకానేవ వత్థాని పఞ్చసతభాగేన పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నాని పఞ్చసతక్ఖత్తుం లభి, సహస్సగ్ఘనకాని సహస్సభాగేన పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నాని సహస్సక్ఖత్తుం లభి, సతసహస్సగ్ఘనకాని సతసహస్సభాగేన పాదమూలే ఠపేత్వా దిన్నాని సతసహస్సక్ఖత్తుం లభి. ఏకం ద్వే తీణి చత్తారి పఞ్చ దసాతిఆదినా నయేన లద్ధానం పన గణనా నామ నత్థి. తథాగతే కిర పరినిబ్బుతే థేరో సకలజమ్బుదీపం విచరిత్వా సబ్బవిహారేసు భిక్ఖూనం అత్తనో సన్తకానేవ పత్తచీవరాని అదాసి.
తదా మాగణ్డియాపి ‘‘యమహం కరోమి. తం తథా అహుత్వా అఞ్ఞథావ హోతి, ఇదాని కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘అత్థేసో ఉపాయో’’తి రఞ్ఞే ఉయ్యానకీళం గచ్ఛన్తే చూళపితు సాసనం పహిణి – ‘‘సామావతియా పాసాదం గన్త్వా, దుస్సకోట్ఠాగారాని చ తేలకోట్ఠాగారాని చ వివరాపేత్వా, దుస్సాని తేలచాటీసు తేమేత్వా తేమేత్వా థమ్భే వేఠేత్వా తా సబ్బాపి ఏకతో కత్వా ద్వారం పిదహిత్వా బహి యన్తకం దత్వా దణ్డదీపికాహి గేహే అగ్గిం దదమానో ఓతరిత్వా గచ్ఛతూ’’తి. సో పాసాదం అభిరుయ్హ కోట్ఠాగారాని వివరిత్వా వత్థాని తేలచాటీసు తేమేత్వా తేమేత్వా థమ్భే వేఠేతుం ఆరభి. అథ నం సామావతిప్పముఖా ఇత్థియో ‘‘కిం ఏతం చూళపితా’’తి వదన్తియో ఉపసఙ్కమింసు. ‘‘అమ్మా, రాజా దళ్హికమ్మత్థాయ ఇమే థమ్భే తేలపిలోతికాహి వేఠాపేతి, రాజగేహే నామ సుయుత్తం దుయుత్తం దుజ్జానం, మా మే సన్తికే హోథ, అమ్మా’’తి ఏవం వత్వా తా ఆగతా గబ్భే పవేసేత్వా ద్వారాని పిదహిత్వా బహి యన్తకం దత్వా ఆదితో పట్ఠాయ అగ్గిం దేన్తో ఓతరి. సామావతీ తాసం ఓవాదం అదాసి – ‘‘అమ్హాకం అనమతగ్గే సంసారే విచరన్తీనం ఏవమేవ అగ్గినా ఝాయమానానం అత్తభావానం పరిచ్ఛేదో బుద్ధఞాణేనపి న సుకరో, అప్పమత్తా హోథా’’తి. తా గేహే ఝాయన్తే వేదనాపరిగ్గహకమ్మట్ఠానం మనసికరోన్తియో కాచి దుతియఫలం, కాచి తతియఫలం పాపుణింసు. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో సమ్బహులా భిక్ఖూ పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తా యేన భగవా తేనుపసఙ్కమింసు, ఉపసఙ్కమిత్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు, ఏకమన్తం నిసిన్నా ఖో తే భిక్ఖూ భగవన్తం ఏతదవోచుం – ‘ఇధ, భన్తే, రఞ్ఞో ఉతేనస్స ఉయ్యానగతస్స అన్తేపురం దడ్ఢం, పఞ్చ చ ఇత్థిసతాని కాలకతాని సామావతిప్పముఖాని. తాసం, భన్తే, ఉపాసికానం కా గతి, కో అభిసమ్పరాయో’తి? సన్తేత్థ, భిక్ఖవే, ఉపాసికాయో సోతాపన్నా , సన్తి సకదాగామియో, సన్తి అనాగామియో, సబ్బా తా, భిక్ఖవే , ఉపాసికాయో అనిప్ఫలా కాలకతా’’తి. అథ ఖో భగవా ఏతమత్థం విదిత్వా తాయం వేలాయం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –
‘‘మోహసమ్బన్ధనో లోకో, భబ్బరూపోవ దిస్సతి;
ఉపధీబన్ధనో బాలో, తమసా పరివారితో;
సస్సతోరివ ఖాయతి, పస్సతో నత్థి కిఞ్చన’’న్తి. (ఉదా॰ ౭౦);
ఏవఞ్చ పన వత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, సత్తా నామ వట్టే విచరన్తా నిచ్చకాలం అప్పమత్తా హుత్వా పుఞ్ఞకమ్మమేవ న కరోన్తి, పమాదినో హుత్వా పాపకమ్మమ్పి కరోన్తి. తస్మా వట్టే విచరన్తా సుఖమ్పి దుక్ఖమ్పి అనుభవన్తీ’’తి ధమ్మం దేసేసి.
రాజా ‘‘సామావతియా గేహం కిర ఝాయతీ’’తి సుత్వా వేగేనాగచ్ఛన్తోపి అదడ్ఢే సమ్పాపుణితుం నాసక్ఖి. ఆగన్త్వా పన గేహం నిబ్బాపేన్తో ఉప్పన్నబలవదోమనస్సో అమచ్చగణపరివుతో నిసీదిత్వా సామావతియా గుణే అనుస్సరన్తో, ‘‘కస్స ను ఖో ఇదం కమ్మ’’న్తి చిన్తేత్వా – ‘‘మాగణ్డియాయ కారితం భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా, ‘‘తాసేత్వా పుచ్ఛియమానా న కథేస్సతి, సణికం ఉపాయేన పుచ్ఛిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా అమచ్చే ఆహ – ‘‘అమ్భో, అహం ఇతో పుబ్బే ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ ఆసఙ్కితపరిసఙ్కితోవ హోమి, సామావతీ మే నిచ్చం ఓతారమేవ గవేసతి, ఇదాని పన మే చిత్తం నిబ్బుతం భవిస్సతి, సుఖేన చ వసితుం లభిస్సామీ’’తి, తే ‘‘కేన ను ఖో, దేవ, ఇదం కత’’న్తి ఆహంసు. ‘‘మయి సినేహేన కేనచి కతం భవిస్సతీ’’తి. మాగణ్డియాపి సమీపే ఠితా తం సుత్వా, ‘‘నాఞ్ఞో కోచి కాతుం సక్ఖిస్సతి, మయా కతం, దేవ, అహం చూళపితరం ఆణాపేత్వా కారేసి’’న్తి ఆహ. ‘‘తం ఠపేత్వా అఞ్ఞో మయి సినేహో సత్తో నామ నత్థి, పసన్నోస్మి, వరం తే దమ్మి, అత్తనో ఞాతిగణం పక్కోసాపేహీ’’తి. సా ఞాతకానం సాసనం పహిణి – ‘‘రాజా మే పసన్నో వరం దేతి, సీఘం ఆగచ్ఛన్తూ’’తి. రాజా ఆగతాగతానం మహన్తం సక్కారం కారేసి. తం దిస్వా తస్సా అఞ్ఞాతకాపి లఞ్జం దత్వా ‘‘మయం మాగణ్డియాయ ఞాతకా’’తి ఆగచ్ఛింసు. రాజా తే సబ్బే గాహాపేత్వా రాజఙ్గణే నాభిప్పమాణే ఆవాటే ఖణాపేత్వా తే తత్థ నిసీదాపేత్వా పంసూహి పూరేత్వా ఉపరి పలాలే వికిరాపేత్వా అగ్గిం దాపేసి. చమ్మస్స దడ్ఢకాలే అయనఙ్గలేన కసాపేత్వా ఖణ్డాఖణ్డం హీరాహీరం కారేసి. మాగణ్డియాయ సరీరతోపి తిఖిణేన సత్థేన ఘనఘనట్ఠానేసు మంసం ఉప్పాటేత్వా తేలకపాలం ఉద్ధనం ఆరోపేత్వా పూవే వియ పచాపేత్వా తమేవ ఖాదాపేసి.
ధమ్మసభాయమ్పి భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘అననుచ్ఛవికం వత, ఆవుసో, ఏవరూపాయ సద్ధాయ పసన్నాయ ఉపాసికాయ ఏవరూపం మరణ’’న్తి. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే ‘‘భిక్ఖవే, ఇమస్మిం అత్తభావే సామావతిప్పముఖానం ఇత్థీనం ఏతం అయుత్తం సమ్పత్తం. పుబ్బే కతకమ్మస్స పన యుత్తమేవ ఏతాహి లద్ధ’’న్తి వత్వా, ‘‘కిం, భన్తే, ఏతాహి పుబ్బే కతం, తం ఆచిక్ఖథా’’తి తేహి యాచితో అతీతం ఆహరి –
అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే రాజగేహే నిబద్ధం అట్ఠ పచ్చేకబుద్ధా భుఞ్జన్తి. పఞ్చసతా ఇత్థియో తే ఉపట్ఠహన్తి. తేసు సత్త పచ్చేకబుద్ధా హిమవన్తం గచ్ఛన్తి, ఏకో నదీతీరే ఏకం తిణగహనం అత్థి, తత్థ ఝానం సమాపజ్జిత్వా నిసీది. అథేకదివసం రాజా పచ్చేకబుద్ధేసు గతేసు తా ఇత్థియో ఆదాయ నదియం ఉదకకీళం కీళితుం గతో. తత్థ తా ఇత్థియో దివసభాగం ఉదకే కీళిత్వా ఉత్తరిత్వా సీతపీళితా అగ్గిం విసిబ్బేతుకామా ‘‘అమ్హాకం అగ్గికరణట్ఠానం ఓలోకేథా’’తి అపరాపరం విచరన్తియో తం తిణగహనం దిస్వా, ‘‘తిణరాసీ’’తి సఞ్ఞాయ తం పరివారేత్వా ఠితా అగ్గిం అదంసు. తిణేసు ఝాయిత్వా పతన్తేసు పచ్చేకబుద్ధం దిస్వా, ‘‘నట్ఠామ్హా, అమ్హాకం రఞ్ఞో పచ్చేకబుద్ధో ఝాయతి, రాజా ఞత్వా అమ్హే నాసేస్సతి, సుదడ్ఢం నం కరిస్సామా’’తి సబ్బా తా ఇత్థియో ఇతో చితో చ దారూని ఆహరిత్వా తస్స ఉపరి దారురాసిం కరింసు. మహాదారురాసి అహోసి. అథ నం ఆలిమ్పేత్వా, ‘‘ఇదాని ఝాయిస్సతీ’’తి పక్కమింసు. తా పఠమం అసఞ్చేతనికా హుత్వా కమ్మునా న బజ్ఝింసు, ఇదాని పచ్ఛా సఞ్చేతనాయ కమ్మునా బజ్ఝింసు. పచ్చేకబుద్ధం పన అన్తోసమాపత్తియం సకటసహస్సేహి దారూని ఆహరిత్వా ఆలిమ్పేన్తాపి ఉస్మాకారమత్తమ్పి గహేతుం న సక్కోన్తి. తస్మా సో సత్తమే దివసే ఉట్ఠాయ యథాసుఖం అగమాసి. తా తస్స కమ్మస్స కతత్తా బహూని వస్ససతసహస్సాని నిరయే పచ్చిత్వా తస్సేవ కమ్మస్స విపాకావసేసేన అత్తభావసతే ఇమినావ నియామేన గేహే ఝాయమానే ఝాయింసు. ఇదం ఏతాసం పుబ్బకమ్మన్తి.
ఏవం వుత్తే భిక్ఖూ సత్థారం పటిపుచ్ఛింసు – ‘‘ఖుజ్జుత్తరా పన, భన్తే, కేన కమ్మేన ఖుజ్జా జాతా, కేన కమ్మేన మహాపఞ్ఞా, కేన కమ్మేన సోతాపత్తిఫలం అధిగతా, కేన కమ్మేన పరేసం పేసనకారితా జాతా’’తి? భిక్ఖవే, తస్సేవ రఞ్ఞో బారాణసియం రజ్జం కరణకాలే స్వేవ పచ్చేకబుద్ధో థోకం ఖుజ్జధాతుకో అహోసి. అథేకా ఉపట్ఠాయికా ఇత్థీ కమ్బలం పారుపిత్వా సువణ్ణసరణం గహేత్వా, ‘‘అమ్హాకం పచ్చేకబుద్ధో ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ విచరతీ’’తి ఖుజ్జా హుత్వా తస్స విచరణాకారం దస్సేసి. తస్స నిస్సన్దేన ఖుజ్జా జాతా. తే పన పచ్చేకబుద్ధే పఠమదివసే రాజగేహే నిసీదాపేత్వా పత్తే గాహాపేత్వా పాయాసస్స పూరేత్వా దాపేసి. ఉణ్హపాయాసస్స పూరే పత్తే పచ్చేకబుద్ధా పరివత్తేత్వా పరివత్తేత్వా గణ్హన్తి. సా ఇత్థీ తే తథా కరోన్తే దిస్వా అత్తనో సన్తకాని అట్ఠ దన్తవలయాని దత్వా, ‘‘ఇధ ఠపేత్వా గణ్హథా’’తి ఆహ. తేసు తథా కత్వా తం ఓలోకేత్వా ఠితేసు తేసం అధిప్పాయం ఞత్వా, ‘‘నత్థి, భన్తే, అమ్హాకం ఏతేహి అత్థో. తుమ్హాకఞ్ఞేవ ఏతాని పరిచ్చత్తాని, గహేత్వా గచ్ఛథా’’తి ఆహ. తే గహేత్వా నన్దమూలకపబ్భారం అగమంసు. అజ్జతనాపి తాని వలయాని అరోగానేవ. సా తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన ఇదాని తిపిటకధరా మహాపఞ్ఞా జాతా. పచ్చేకబుద్ధానం కతఉపట్ఠానస్స నిస్సన్దేన పన సోతాపత్తిఫలం పత్తా. ఇదమస్సా బుద్ధన్తరే పుబ్బకమ్మం.
కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే పన ఏకా బారాణసిసేట్ఠినో ధీతా వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ ఆదాసం గహేత్వా అత్తానం అలఙ్కరోన్తీ నిసీది. అథస్సా విస్సాసికా ఏకా ఖీణాసవా భిక్ఖునీ తం దట్ఠుం అగమాసి. భిక్ఖునియో హి ఖీణాసవాపి సాయన్హసమయే ఉపట్ఠాకకులాని దట్ఠుకామా హోన్తి. తస్మిం పన ఖణే సేట్ఠిధీతాయ సన్తికే కాచి పేసనకారికా నత్థి, సా ‘‘వన్దామి, అయ్యే, ఏతం తావ మే పసాధనపేళకం గహేత్వా దేథా’’తి ఆహ. థేరీ చిన్తేసి – ‘‘సచస్సా ఇమం గణ్హిత్వా న దస్సామి, మయి ఆఘాతం కత్వా నిరయే నిబ్బత్తిస్సతి. సచే పన దస్సామి, పరస్స పేసనకారికా హుత్వా నిబ్బత్తిస్సతి. నిరయసన్తాపతో ఖో పన పరస్స పేసనభావోవ సేయ్యో’’తి. ‘‘సా అనుదయం పటిచ్చ తం గహేత్వా తస్సా అదాసి. తస్స కమ్మస్స నిస్సన్దేన పరేసం పేసనకారికా జాతా’’తి.
అథ పునేకదివసం భిక్ఖూ ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం ‘‘సామావతిప్పముఖా పఞ్చసతా ఇత్థియో గేహే అగ్గినా ఝాయింసు, మాగణ్డియాయ ఞాతకా ఉపరి పలాలగ్గిం దత్వా అయనఙ్గలేహి భిన్నా, మాగణ్డియా పక్కుథితతేలే పక్కా, కే ను ఖో ఏత్థ జీవన్తి నామ, కే మతా నామా’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, యే కేచి పమత్తా, తే వస్ససతం జీవన్తాపి మతాయేవ నామ. యే అప్పమత్తా, తే మతాపి జీవన్తియేవ. తస్మా మాగణ్డియా జీవన్తీపి మతాయేవ నామ, సామావతిప్పముఖా పఞ్చసతా ఇత్థియో మతాపి జీవన్తియేవ నామ. న హి, భిక్ఖవే, అప్పమత్తా మరన్తి నామా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –
౨౧.
‘‘అప్పమాదో అమతపదం, పమాదో మచ్చునో పదం;
అప్పమత్తా న మీయన్తి, యే పమత్తా యథా మతా.
౨౨.
‘‘ఏవం విసేసతో ఞత్వా, అప్పమాదమ్హి పణ్డితా;
అప్పమాదే పమోదన్తి, అరియానం గోచరే రతా.
౨౩.
‘‘తే ఝాయినో సాతతికా, నిచ్చం దళ్హపరక్కమా;
ఫుసన్తి ధీరా నిబ్బానం, యోగక్ఖేమం అనుత్తర’’న్తి.
తత్థ అప్పమాదోతి పదం మహన్తం అత్థం దీపేతి, మహన్తం అత్థం గహేత్వా తిట్ఠతి. సకలమ్పి హి తేపిటకం బుద్ధవచనం ఆహరిత్వా కథియమానం అప్పమాదపదమేవ ఓతరతి. తేన వుత్తం –
‘‘సేయ్యథాపి, భిక్ఖవే, యాని కానిచి జఙ్గలానం పాణానం పదజాతాని, సబ్బాని తాని హత్థిపదే సమోధానం గచ్ఛన్తి, హత్థిపదం తేసం అగ్గమక్ఖాయతి యదిదం మహన్తత్తేన. ఏవమేవ ఖో, భిక్ఖవే, యే కేచి కుసలా ధమ్మా, సబ్బేతే అప్పమాదమూలకా అప్పమాదసమోసరణా, అప్పమాదో తేసం ధమ్మానం అగ్గమక్ఖాయతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౫.౧౪౦).
సో పనేస అత్థతో సతియా అవిప్పవాసో నామ. నిచ్చం ఉపట్ఠితాయ సతియా చేతం నామం. అమతపదన్తి అమతం వుచ్చతి నిబ్బానం. తఞ్హి అజాతత్తా ను జీయతి న మీయతి, తస్మా అమతన్తి వుచ్చతి. పజ్జన్తి ఇమినాతి పదం, అమతం పాపుణన్తీతి అత్థో. అమతస్స పదం అమతపదం, అమతస్స అధిగమూపాయోతి వుత్తం హోతి, పమాదోతి పమజ్జనభావో, ముట్ఠస్సతిసఙ్ఖాతస్స సతియా వోసగ్గస్సేతం నామం. మచ్చునోతి మరణస్స. పదన్తి ఉపాయో మగ్గో. పమత్తో హి జాతిం నాతివత్తతి, జాతో జీయతి చేవ మీయతి చాతి పమాదో మచ్చునో పదం నామ హోతి, మరణం ఉపేతి. అప్పమత్తా న మీయన్తీతి సతియా సమన్నాగతా హి అప్పమత్తా న మరన్తి. అజరా అమరా హోన్తీతి న సల్లక్ఖేతబ్బం. న హి కోచి సత్తో అజరో అమరో నామ అత్థి, పమత్తస్స పన వట్టం నామ అపరిచ్ఛిన్నం, అప్పమత్తస్స పరిచ్ఛిన్నం. తస్మా పమత్తా జాతిఆదీహి అపరిముత్తత్తా జీవన్తాపి మతాయేవ నామ. అప్పమత్తా పన అప్పమాదలక్ఖణం వడ్ఢేత్వా ఖిప్పం మగ్గఫలాని సచ్ఛికత్వా దుతియతతియఅత్తభావేసు న నిబ్బత్తన్తి. తస్మా తే జీవన్తాపి మతాపి న మీయన్తియేవ నామ. యే పమత్తా యథా మతాతి యే పన సత్తా పమత్తా, తే పమాదమరణేన మతత్తా, యథా హి జీవితిన్ద్రియుపచ్ఛేదేన మతా దారుక్ఖన్ధసదిసా అపగతవిఞ్ఞాణా , తథేవ హోన్తి. తేసమ్పి హి మతానం వియ గహట్ఠానం తావ ‘‘దానం దస్సామ, సీలం రక్ఖిస్సామ, ఉపోసథకమ్మం కరిస్సామా’’తి ఏకచిత్తమ్పి న ఉప్పజ్జతి, పబ్బజితానమ్పి ‘‘ఆచరియుపజ్ఝాయవత్తాదీని పూరేస్సామ, ధుతఙ్గాని సమాదియిస్సామ, భావనం వడ్ఢేస్సామా’’తి న ఉప్పజ్జతీతి మతేన తే కిం నానాకరణావ హోన్తి. తేన వుత్తం – ‘‘యే పమత్తా యథా మతా’’తి.
ఏవం విసేసతో ఞత్వాతి పమత్తస్స వట్టతో నిస్సరణం నత్థి, అప్పమత్తస్స అత్థీతి ఏవం విసేసతోవ జానిత్వా. కే పనేతం విసేసం జానన్తీతి? అప్పమాదమ్హి పణ్డితాతి యే పణ్డితా మేధావినో సప్పఞ్ఞా అత్తనో అప్పమాదే ఠత్వా అప్పమాదం వడ్ఢేన్తి, తే ఏవం విసేసకారణం జానన్తి. అప్పమాదే పమోదన్తీతి తే ఏవం ఞత్వా తస్మిం అత్తనో అప్పమాదే పమోదన్తి, పహంసితముఖా తుట్ఠపహట్ఠా హోన్తి. అరియానం గోచరే రతాతి తే ఏవం అప్పమాదే పమోదన్తా తం అప్పమాదం వడ్ఢేత్వా అరియానం బుద్ధపచ్చేకబుద్ధబుద్ధసావకానం గోచరసఙ్ఖాతే చతుసతిపట్ఠానాదిభేదే సత్తతింస బోధిపక్ఖియధమ్మే నవవిధలోకుత్తరధమ్మే చ రతా నిరతా, అభిరతా హోన్తీతి అత్థో.
తే ఝాయినోతి తే అప్పమత్తా పణ్డితా అట్ఠసమాపత్తిసఙ్ఖాతేన ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానేన విపస్సనామగ్గఫలసఙ్ఖాతేన లక్ఖణూపనిజ్ఝానేన చాతి దువిధేనపి ఝానేన ఝాయినో. సాతతికాతి అభినిక్ఖమనకాలతో పట్ఠాయ యావ అరహత్తమగ్గా సతతం పవత్తకాయికచేతసికవీరియా. నిచ్చం దళ్హపరక్కమాతి యం తం పురిసథామేన పురిసవీరియేన పురిసపరక్కమేన పత్తబ్బం, న తం అపాపుణిత్వా వీరియస్స సణ్ఠానం భవిస్సతీతి ఏవరూపేన వీరియేన అన్తరా అనోసక్కిత్వా నిచ్చప్పవత్తేన దళ్హపరక్కమేన సమన్నాగతా. ఫుసన్తీతి ఏత్థ ద్వే ఫుసనా ఞాణఫుసనా చ, విపాకఫుసనా చ. తత్థ చత్తారో మగ్గా ఞాణఫుసనా నామ, చత్తారి ఫలాని విపాకఫుసనా నామ. తేసు ఇధ విపాకఫుసనా అధిప్పేతా. అరియఫలేన నిబ్బానం సచ్ఛికరోన్తో ధీరా పణ్డితా తాయ విపాకఫుసనాయ ఫుసన్తి, నిబ్బానం సచ్ఛికరోన్తి. యోగక్ఖేమం అనుత్తరన్తి యే చత్తారో యోగా మహాజనం వట్టే ఓసీదాపేన్తి, తేహి ఖేమం నిబ్భయం సబ్బేహి లోకియలోకుత్తరధమ్మేహి సేట్ఠత్తా అనుత్తరన్తి.
దేసనాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.
సామావతీవత్థు పఠమం.
౨. కుమ్భఘోసకసేట్ఠివత్థు
ఉట్ఠానవతోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో కుమ్భఘోసకం ఆరబ్భ కథేసి. రాజగహనగరస్మిఞ్హి రాజగహసేట్ఠినో గేహే అహివాతరోగో ఉప్పజ్జి, తస్మిం ఉప్పన్నే మక్ఖికా ఆదిం కత్వా యావ గావా పఠమం తిరచ్ఛానగతా మరన్తి, తతో దాసకమ్మకరో, సబ్బపచ్ఛా గేహసామికా, తస్మా సో రోగో సబ్బపచ్ఛా సేట్ఠిఞ్చ జాయఞ్చ గణ్హి. తే రోగేన ఫుట్ఠా పుత్తం సన్తికే ఠితం ఓలోకేత్వా అస్సుపుణ్ణేహి నేత్తేహి తం ఆహంసు – ‘‘తాత, ఇమస్మిం కిర రోగే ఉప్పన్నే భిత్తిం భిన్దిత్వా పలాయన్తావ జీవితం లభన్తి, త్వం అమ్హే అనోలోకేత్వా పలాయిత్వా జీవన్తో పునాగన్త్వా అమ్హాకం అసుకట్ఠానే నామ చత్తాలీస ధనకోటియో నిదహిత్వా ఠపితా, తా ఉద్ధరిత్వా జీవికం కప్పేయ్యాసీ’’తి. సో తేసం వచనం సుత్వా రుదమానో మాతాపితరో వన్దిత్వా మరణభయభీతో భిత్తిం భిన్దిత్వా పలాయిత్వా పబ్బతగహనం గన్త్వా ద్వాదస వస్సాని తత్థ వసిత్వా మాతాపితువసనట్ఠానం పచ్చాగఞ్ఛి.
అథ నం దహరకాలే గన్త్వా పరూళ్హకేసమస్సుకాలే ఆగతత్తా న కోచి సఞ్జాని. సో మాతాపితూహి దిన్నసఞ్ఞావసేన ధనట్ఠానం గన్త్వా ధనస్స అరోగభావం ఞత్వా చిన్తేసి – ‘‘మం న కోచి సఞ్జానాతి, సచాహం ధనం ఉద్ధరిత్వా వలఞ్జిస్సామి, ‘ఏకేన దుగ్గతేన నిధి ఉద్ధటో’తి మం గహేత్వా విహేఠేయ్యుం, యంనూనాహం భతిం కత్వా జీవేయ్య’’న్తి. అథేకం పిలోతికం నివాసేత్వా, ‘‘అత్థి కోచి భతకేన అత్థికో’’తి పుచ్ఛన్తో భతకవీథిం పాపుణి. అథ నం భతకా దిస్వా, ‘‘సచే అమ్హాకం ఏకం కమ్మం కరిస్ససి, భత్తవేతనం తే దస్సామా’’తి ఆహంసు. ‘‘కిం కమ్మం నామా’’తి? ‘‘పబోధనచోదనకమ్మం. సచే ఉస్సహసి, పాతోవ ఉట్ఠాయ ‘తాతా, ఉట్ఠహథ, సకటాని సన్నయ్హథ, గోణే యోజేథ, హత్థిఅస్సానం తిణత్థాయ గమనవేలా; అమ్మా, తుమ్హేపి ఉట్ఠహథ, యాగుం పచథ, భత్తం పచథా’తి విచరిత్వా ఆరోచేహీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి. అథస్స వసనత్థాయ ఏకం ఘరం అదంసు. సో దేవసికం తం కమ్మం అకాసి.
అథస్స ఏకదివసం రాజా బిమ్బిసారో సద్దమస్సోసి. సో పన సబ్బరవఞ్ఞూ అహోసి. తస్మా ‘‘మహాధనస్స పురిసస్సేస సద్దో’’తి ఆహ. అథస్స సన్తికే ఠితా ఏకా పరిచారికా ‘‘రాజా యం వా తం వా న కథేస్సతి, ఇదం మయా ఞాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘గచ్ఛ, తాత, ఏతం జానాహీ’’తి ఏకం పురిసం పహిణి. సో వేగేన గన్త్వా తం దిస్వా ఆగన్త్వా, ‘‘ఏకో భతకానం భతికారకో కపణమనుస్సో ఏసో’’తి ఆరోచేసి. రాజా తస్స వచనం సుత్వా తుణ్హీ హుత్వా దుతియదివసేపి తతియదివసేపి తం తస్స సద్దం సుత్వా తథేవ ఆహ. సాపి పరిచారికా తథేవ చిన్తేత్వా పునప్పునం పేసేత్వా, ‘‘కపణమనుస్సో ఏసో’’తి వుత్తే చిన్తేసి – ‘‘రాజా ‘కపణమనుస్సో ఏసో’తి వచనం సుత్వాపి న సద్దహతి, పునప్పునం ‘మహాధనస్స పురిసస్సేస సద్దో’తి వదతి, భవితబ్బమేత్థ కారణేన, యథాసభావతో ఏతం ఞాతుం వట్టతీ’’తి. సా రాజానం ఆహ, ‘‘దేవ , అహం సహస్సం లభమానా ధీతరం ఆదాయ గన్త్వా ఏతం ధనం రాజకులం పవేసేస్సామీ’’తి. రాజా తస్సా సహస్సం దాపేసి.
సా తం గహేత్వా ధీతరం ఏకం మలినధాతుకం వత్థం నివాసాపేత్వా తాయ సద్ధిం రాజగేహతో నిక్ఖమిత్వా మగ్గపటిపన్నా వియ భతకవీథిం గన్త్వా ఏకం ఘరం పవిసిత్వా, ‘‘అమ్మ, మయం మగ్గపటిపన్నా, ఏకాహద్వీహం ఇధ విస్సమిత్వా గమిస్సామా’’తి ఆహ. ‘‘అమ్మ, బహూని ఘరమానుసకాని, న సక్కా ఇధ వసితుం, ఏతం కుమ్భఘోసకస్స గేహం తుచ్ఛం, తత్థ గచ్ఛథా’’తి. సా తత్థ గన్త్వా, ‘‘సామి, మయం మగ్గపటిపన్నకా, ఏకాహద్వీహం ఇధ వసిస్సామా’’తి వత్వా తేన పునప్పునం పటిక్ఖిత్తాపి, ‘‘సామి, అజ్జేకదివసమత్తం వసిత్వా పాతోవ గమిస్సామా’’తి నిక్ఖమితుం న ఇచ్ఛి. సా తత్థేవ వసిత్వా పునదివసే తస్స అరఞ్ఞగమనవేలాయ, ‘‘సామి, తవ నివాపం దత్వా యాహి , ఆహారం తే పచిస్సామీ’’తి వత్వా, ‘‘అలం, అమ్మ, అహమేవ పచిత్వా భుఞ్జిస్సామీ’’తి వుత్తే పునప్పునం నిబన్ధిత్వా తేన దిన్నే గహితమత్తకేయేవ కత్వా అన్తరాపణతో భాజనాని చేవ పరిసుద్ధతణ్డులాదీని చ ఆహరాపేత్వా రాజకులే పచననియామేన సుపరిసుద్ధం ఓదనం, సాధురసాని చ ద్వే తీణి సూపబ్యఞ్జనాని పచిత్వా తస్స అరఞ్ఞతో ఆగతస్స అదాసి. అథ నం భుఞ్జిత్వా ముదుచిత్తతం ఆపన్నం ఞత్వా, ‘‘సామి, కిలన్తమ్హ, ఏకాహద్వీహం ఇధేవ హోమా’’తి ఆహ. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛి.
అథస్స సాయమ్పి పునదివసేపి మధురభత్తం పచిత్వా అదాసి. అథ ముదుచిత్తతం తస్స ఞత్వా ‘‘సామి, కతిపాహం ఇధేవ వసిస్సామా’’తి. తత్థ వసమానా తిఖిణేన సత్థేన తస్స మఞ్చవాణం హేట్ఠాఅటనియం తహం తహం ఛిన్ది. మఞ్చో తస్మిం ఆగన్త్వా నిసిన్నమత్తేయేవ హేట్ఠా ఓలమ్బి. సో ‘‘కస్మా అయం మఞ్చో ఏవం ఛిజ్జిత్వా గతో’’తి ఆహ. ‘‘సామి, దహరదారకే వారేతుం న సక్కోమి, ఏత్థేవ సన్నిపతన్తీ’’తి. ‘‘అమ్మ, ఇదం మే దుక్ఖం తుమ్హే నిస్సాయ జాతం. అహఞ్హి పుబ్బే కత్థచి గచ్ఛన్తో ద్వారం పిదహిత్వా గచ్ఛామీ’’తి. ‘‘కిం కరోమి, తాత, వారేతుం న సక్కోమీ’’తి. సా ఇమినావ నియామేన ద్వే తయో దివసే ఛిన్దిత్వా తేన ఉజ్ఝాయిత్వా ఖీయిత్వా వుచ్చమానాపి తథేవ వత్వా పున ఏకం ద్వే రజ్జుకే ఠపేత్వా సేసే ఛిన్ది. తం దివసం తస్మిం నిసిన్నమత్తేయేవ సబ్బం వాణం భూమియం పతి, సీసం జణ్ణుకేహి సద్ధిం ఏకతో అహోసి, సో ఉట్ఠాయ, ‘‘కిం కరోమి, ఇదాని కుహిం గమిస్సామి , నిపజ్జనమఞ్చస్సపి తుమ్హేహి అసామికో వియ కతోమ్హీ’’తి ఆహ. ‘‘తాత, కిం కరోమి, పటివిస్సకదారకే వారేతుం న సక్కోమి, హోతు, మా చిన్తయి, ఇమాయ నామ వేలాయ కుహిం గమిస్ససీ’’తి ధీతరం ఆమన్తేత్వా, ‘‘అమ్మ, తవ భాతికస్స నిపజ్జనోకాసం కరోహీ’’తి ఆహ. సా ఏకపస్సే సయిత్వా ‘‘ఇధాగచ్ఛ, సామీ’’తి ఆహ. ఇతరోపి నం ‘‘గచ్ఛ, తాత, భగినియా సద్ధిం నిపజ్జా’’తి వదేసి. సో తాయ సద్ధిం ఏకమఞ్చే నిపజ్జిత్వా తం దివసఞ్ఞేవ సన్థవం అకాసి, కుమారికా పరోది. అథ నం మాతా పుచ్ఛి – ‘‘కిం, అమ్మ, రోదసీ’’తి? ‘‘అమ్మ, ఇదం నామ జాత’’న్తి. ‘‘హోతు, అమ్మ, కిం సక్కా కాతుం, తయాపి ఏకం భత్తారం ఇమినాపేకం పాదపరిచారికం లద్ధుం వట్టతీ’’తి తం జామాతరం అకాసి. తే సమగ్గవాసం వసింసు.
సా కతిపాహచ్చయేన రఞ్ఞో సాసనం పేసేసి – ‘‘భతకవీథియం ఛణం కరోన్తు. యస్స పన ఘరే ఛణో న కరీయతి, తస్స ఏత్తకో నామ దణ్డోతి ఘోసనం కారేతూ’’తి. రాజా తథా కారేసి. అథ నం సస్సు ఆహ – ‘‘తాత, భతకవీథియం రాజాణాయ ఛణో కత్తబ్బో జాతో, కిం కరోమా’’తి? ‘‘అమ్మ, అహం భతిం కరోన్తోపి జీవితుం న సక్కోమి, కిం కరిస్సామీ’’తి? ‘‘తాత, ఘరావాసం వసన్తా నామ ఇణమ్పి గణ్హన్తి, రఞ్ఞో ఆణా అకాతుం న లబ్భా. ఇణతో నామ యేన కేనచి ఉపాయేన ముచ్చితుం సక్కా, గచ్ఛ, కుతోచి ఏకం వా ద్వే వా కహాపణే ఆహరా’’తి ఆహ. సో ఉజ్ఝాయన్తో ఖీయన్తో గన్త్వా చత్తాలీసకోటిధనట్ఠానతో ఏకమేవ కహాపణం ఆహరి. సా తం కహాపణం రఞ్ఞో పేసేత్వా అత్తనో కహాపణేన ఛణం కత్వా పున కతిపాహచ్చయేన తథేవ సాసనం పహిణి. పున రాజా తథేవ ‘‘ఛణం కరోన్తు, అకరోన్తానం ఏత్తకో దణ్డో’’తి ఆణాపేసి. పునపి సో తాయ తథేవ వత్వా నిప్పీళియమానో గన్త్వా తయో కహాపణే ఆహరి. సా తేపి కహాపణే రఞ్ఞో పేసేత్వా పున కతిపాహచ్చయేన తథేవ సాసనం పహిణి – ‘‘ఇదాని పురిసే పేసేత్వా ఇమం పక్కోసాపేతూ’’తి. రాజా పేసేసి. పురిసా గన్త్వా, ‘‘కుమ్భఘోసకో నామ కతరో’’తి పుచ్ఛిత్వా పరియేసన్తా తం దిస్వా ‘‘ఏహి, భో రాజా, తం పక్కోసతీ’’తి ఆహంసు. సో భీతో ‘‘న మం రాజా జానాతీ’’తిఆదీని వత్వా గన్తుం న ఇచ్ఛి. అథ నం బలక్కారేన హత్థాదీసు గహేత్వా ఆకడ్ఢింసు. సా ఇత్థీ తే దిస్వా, ‘‘అరే, దుబ్బినీతా, తుమ్హే మమ జామాతరం హత్థాదీసు గహేతుం అననుచ్ఛవికా’’తి తజ్జేత్వా, ‘‘ఏహి, తాత, మా భాయి, రాజానం దిస్వా తవ హత్థాదిగాహకానం హత్థేయేవ ఛిన్దాపేస్సామీ’’తి ధీతరం ఆదాయ పురతో హుత్వా రాజగేహం పత్వా వేసం పరివత్తేత్వా సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. ఇతరమ్పి పరికడ్ఢిత్వా ఆనయింసుయేవ.
అథ నం వన్దిత్వా ఠితం రాజా ఆహ – ‘‘త్వం కుమ్భఘోసకో నామా’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి . ‘‘కిం కారణా మహాధనం వఞ్చేత్వా ఖాదసీ’’తి ? ‘‘కుతో మే, దేవ, ధనం భతిం కత్వా జీవన్తస్సా’’తి? ‘‘మా ఏవం కరి, కిం అమ్హే వఞ్చేసీ’’తి? ‘‘న వఞ్చేమి, దేవ, నత్థి మే ధన’’న్తి. అథస్స రాజా తే కహాపణే దస్సేత్వా, ‘‘ఇమే కస్స కహాపణా’’తి ఆహ. సో సఞ్జానిత్వా, ‘‘అహో బాలోమ్హి, కథం ను ఖో ఇమే రఞ్ఞో హత్థం పత్తా’’తి ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తో తా ద్వేపి పటిమణ్డితపసాధనా గబ్భద్వారమూలే ఠితా దిస్వా, ‘‘భారియం వతిదం కమ్మం, ఇమాహి రఞ్ఞా పయోజితాహి భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేసి. అథ నం రాజా ‘‘వదేహి, భో, కస్మా ఏవం కరోసీ’’తి ఆహ. ‘‘నిస్సయో మే నత్థి, దేవా’’తి. ‘‘మాదిసో నిస్సయో భవితుం న వట్టతీ’’తి. ‘‘కల్యాణం, దేవ, సచే మే దేవో అవస్సయో హోతీ’’తి. ‘‘హోమి, భో, కిత్తకం తే ధన’’న్తి? ‘‘చత్తాలీసకోటియో, దేవా’’తి. ‘‘కిం లద్ధుం వట్టతీ’’తి? ‘‘సకటాని దేవా’’తి? రాజా అనేకసతాని సకటాని యోజాపేత్వా పహిణిత్వా తం ధనం ఆహరాపేత్వా రాజఙ్గణే రాసిం కారాపేత్వా రాజగహవాసినో సన్నిపాతాపేత్వా, ‘‘అత్థి కస్సచి ఇమస్మిం నగరే ‘‘ఏత్తకం ధన’’న్తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘నత్థి, దేవా’’తి. ‘‘కిం పనస్స కాతుం వట్టతీ’’తి? ‘‘సక్కారం, దేవా’’తి వుత్తే మహన్తేన సక్కారేన తం సేట్ఠిట్ఠానే ఠపేత్వా ధీతరం తస్సేవ దత్వా తేన సద్ధిం సత్థు సన్తికం గన్త్వా వన్దిత్వా ‘‘భన్తే, పస్సథిమం పురిసం, ఏవరూపో ధితిమా నామ నత్థి, చత్తాలీసకోటివిభవో హోన్తోపి ఉప్పిలావితాకారం వా అస్మిమానమత్తం వా న కరోతి, కపణో వియ పిలోతికం నివాసేత్వా భతకవీథియం భతిం కత్వా జీవన్తో మయా ఇమినా నామ ఉపాయేన ఞాతో. జానిత్వా చ పన పక్కోసాపేత్వా సధనభావం సమ్పటిచ్ఛాపేత్వా తం ధనం ఆహరాపేత్వా సేట్ఠిట్ఠానే ఠపితో, ధీతా చస్స మయా దిన్నా. భన్తే, మయా చ ఏవరూపో ధితిమా న దిట్ఠపుబ్బో’’తి ఆహ.
తం సుత్వా సత్థా ‘‘ఏవం జీవన్తస్స జీవికం ధమ్మికజీవికం నామ, మహారాజ, చోరికాదికమ్మం పన ఇధలోకే చేవ పీళేతి హింసేతి, పరలోకే చ, తతోనిదానం సుఖం నామ నత్థి. పురిసస్స హి ధనపారిజుఞ్ఞకాలే కసిం వా భతిం వా కత్వా జీవికమేవ ధమ్మికజీవికం నామ. ఏవరూపస్స హి వీరియసమ్పన్నస్స సతిసమ్పన్నస్స కాయవాచాహి పరిసుద్ధకమ్మస్స పఞ్ఞాయ నిసమ్మకారినో కాయాదీహి సఞ్ఞతస్స ధమ్మజీవికం జీవన్తస్స సతిఅవిప్పవాసే ఠితస్స ఇస్సరియం వడ్ఢతియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౨౪.
‘‘ఉట్ఠానవతో సతీమతో,
సుచికమ్మస్స నిసమ్మకారినో;
సఞ్ఞతస్స ధమ్మజీవినో,
అప్పమత్తస్స యసోభివడ్ఢతీ’’తి.
తత్థ ఉట్ఠానవతోతి ఉట్ఠానవీరియవన్తస్స. సతిమతోతి సతిసమ్పన్నస్స. సుచికమ్మస్సాతి నిద్దోసేహి నిరపరాధేహి కాయకమ్మాదీహి సమన్నాగతస్స. నిసమ్మకారినోతి ఏవఞ్చే భవిస్సతి, ఏవం కరిస్సామీతి వా, ఇమస్మిం కమ్మే ఏవం కతే ఇదం నామ భవిస్సతీతి వా ఏవం నిదానం సల్లక్ఖేత్వా రోగతికిచ్ఛనం వియ సబ్బకమ్మాని నిసామేత్వా ఉపధారేత్వా కరోన్తస్స. సఞ్ఞతస్సాతి కాయాదీహి సఞ్ఞతస్స నిచ్ఛిద్దస్స. ధమ్మజీవినోతి అగారికస్స తులాకూటాదీని వజ్జేత్వా కసిగోరక్ఖాదీహి, అనగారికస్స వేజ్జకమ్మదూతకమ్మాదీని వజ్జేత్వా ధమ్మేన సమేన భిక్ఖాచరియాయ జీవికం కప్పేన్తస్స. అప్పమత్తస్సాతి అవిప్పవుత్థసతినో. యసోభివడ్ఢతీతి ఇస్సరియభోగసమ్పన్నసఙ్ఖాతో చేవ కిత్తివణ్ణభణనసఙ్ఖాతో చ యసో అభివడ్ఢతీతి.
గాథాపరియోసానే కుమ్భఘోసకో సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసు. ఏవం మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.
కుమ్భఘోసకసేట్ఠివత్థు దుతియం.
౩. చూళపన్థకత్థేరవత్థు
ఉట్ఠానేనప్పమాదేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో చూళపన్థకత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.
రాజగహే కిర ధనసేట్ఠికులస్స ధీతా వయప్పత్తకాలే మాతాపితూహి సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరిమతలే అతివియ రక్ఖియమానా యోబ్బనమదమత్తతాయ పురిసలోలా హుత్వా అత్తనో దాసేనేవ సద్ధిం సన్థవం కత్వా, ‘‘అఞ్ఞేపి మే ఇదం కమ్మం జానేయ్యు’’న్తి భీతా ఏవమాహ – ‘‘అమ్హేహి ఇమస్మిం ఠానే న సక్కా వసితుం. సచే మే మాతాపితరో ఇమం దోసం జానిస్సన్తి, ఖణ్డాఖణ్డికం మం కరిస్సన్తి. విదేసం గన్త్వా వసిస్సామా’’తి. తే హత్థసారం గహేత్వా అగ్గద్వారేన నిక్ఖమిత్వా, ‘‘యత్థ వా తత్థ వా అఞ్ఞేహి అజాననట్ఠానం గన్త్వా వసిస్సామా’’తి ఉభోపి అగమంసు. తేసం ఏకస్మిం ఠానే వసన్తానం సంవాసమన్వాయ తస్సా కుచ్ఛిస్మిం గబ్భో పతిట్ఠాసి. సా గబ్భపరిపాకం ఆగమ్మ తేన సద్ధిం మన్తేసి, ‘‘గబ్భో మే పరిపాకం గతో, ఞాతిబన్ధువిరహితే ఠానే గబ్భవుట్ఠానం నామ ఉభిన్నమ్పి అమ్హాకం దుక్ఖావహం, కులగేహమేవ గచ్ఛామా’’తి. సో ‘‘సచాహం తత్థ గమిస్సామి, జీవితం మే నత్థీ’’తి భయేన ‘‘అజ్జ గచ్ఛామ, స్వే గచ్ఛామా’’తి దివసే అతిక్కామేసి. సా చిన్తేసి – ‘‘అయం బాలో అత్తనో దోసమహన్తతాయ గన్తుం న ఉస్సహతి, మాతాపితరో నామ ఏకన్తహితావ, అయం గచ్ఛతు వా, మా వా, అహం గమిస్సామీ’’తి. సా తస్మిం గేహా నిక్ఖన్తే గేహపరిక్ఖారం పటిసామేత్వా అత్తనో కులఘరం గతభావం అనన్తరగేహవాసీనం ఆరోచేత్వా మగ్గం పటిపజ్జి.
సోపి ఘరం ఆగన్త్వా తం అదిస్వా పటివిస్సకే పుచ్ఛిత్వా, ‘‘సా కులఘరం గతా’’తి సుత్వా వేగేన అనుబన్ధిత్వా అన్తరామగ్గే సమ్పాపుణి. తస్సాపి తత్థేవ గబ్భవుట్ఠానం అహోసి. సో ‘‘కిం ఇదం, భద్దే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సామి, మే ఏకో పుత్తో జాతో’’తి. ‘‘ఇదాని కిం కరిస్సామా’’తి? ‘‘యస్సత్థాయ మయం కులఘరం గచ్ఛేయ్యామ, తం కమ్మం అన్తరామగ్గేవ నిప్ఫన్నం, తత్థ గన్త్వా కిం కరిస్సామ, నివత్తిస్సామా’’తి ద్వేపి ఏకచిత్తా హుత్వా నివత్తింసు. తస్స చ దారకస్స పన్థే జాతత్తా పన్థకోతి నామం కరింసు. తస్సా నచిరస్సేవ అపరోపి గబ్భో పతిట్ఠహి. సబ్బం పురిమనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. తస్సపి దారకస్స పన్థే జాతత్తా పఠమజాతస్స మహాపన్థకోతి నామం కత్వా ఇతరస్స చూళపన్థకోతి నామం కరింసు. తే ద్వేపి దారకే గహేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ గతా. తేసం తత్థ వసన్తానం మహాపన్థకదారకో అఞ్ఞే దారకే ‘‘చూళపితా మహాపితాతి, అయ్యకో అయ్యికా’’తి చ వదన్తే సుత్వా మాతరం పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, అఞ్ఞే దారకా ‘అయ్యకో అయ్యికా’తిపి, ‘మహాపితా చూళపితా’తిపి వదన్తి, కచ్చి అమ్హాకఞ్ఞేవ ఞాతకా నత్థీ’’తి? ‘‘ఆమ, తాత, అమ్హాకం ఏత్థ ఞాతకా నత్థి. రాజగహనగరే పన వో ధనసేట్ఠి నామ అయ్యకో, తత్థ అమ్హాకం బహూ ఞాతకా’’తి. ‘‘కస్మా తత్థ న గచ్ఛథ, అమ్మా’’తి? సా అత్తనో అగమనకారణం పుత్తస్స అకథేత్వా పుత్తేసు పునప్పునం కథేన్తేసు సామికం ఆహ – ‘‘ఇమే దారకా మం అతివియ కిలమేన్తి, కిం నో మాతాపితరో దిస్వా మంసం ఖాదిస్సన్తి, ఏహి, దారకానం అయ్యకకులం దస్సేస్సామా’’తి? ‘‘అహం సమ్ముఖా భవితుం న సక్ఖిస్సామి, తే పన నయిస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు యేన కేనచి ఉపాయేన దారకానం అయ్యకకులమేవ దట్ఠుం వట్టతీ’’తి. ద్వేపి జనా దారకే ఆదాయ అనుపుబ్బేన రాజగహం పత్వా నగరద్వారే ఏకిస్సా సాలాయ పవిసిత్వా దారకమాతా ద్వే దారకే గహేత్వా అత్తనో ఆగతభావం మాతాపితూనం ఆరోచాపేసి. తే తం సాసనం సుత్వా, ‘‘సంసారే విచరన్తానం న పుత్తో న ధీతా భూతపుబ్బా నామ నత్థి, తే అమ్హాకం మహాపరాధికా, న సక్కా తేహి అమ్హాకం చక్ఖుపథే ఠాతుం, ఏత్తకం నామ ధనం గహేత్వా ద్వేపి జనా ఫాసుకట్ఠానం గన్త్వా జీవన్తు, దారకే పన ఇధ పేసేన్తూ’’తి ధనం దత్వా దూతం పాహేసుం.
తేహి పేసితం ధనం గహేత్వా దారకే ఆగతదూతానఞ్ఞేవ హత్థే దత్వా పహిణింసు. దారకా అయ్యకకులే వడ్ఢన్తి. తేసు చూళపన్థకో అతిదహరో, మహాపన్థకో పన అయ్యకేన సద్ధిం దసబలస్స ధమ్మకథం సోతుం గచ్ఛతి. తస్స నిచ్చం సత్థు సన్తికం గచ్ఛన్తస్స పబ్బజ్జాయ చిత్తం నమి. సో అయ్యకం ఆహ – ‘‘సచే మం అనుజానేయ్యాథ, అహం పబ్బజేయ్య’’న్తి . ‘‘కిం వదేసి, తాత, సకలస్స లోకస్సపి మే పబ్బజ్జాతో తవ పబ్బజ్జా భద్దికా. సచే సక్కోసి పబ్బజాహీ’’తి. తం సత్థు సన్తికం నేత్వా, ‘‘కిం, గహపతి, దారకో తే లద్ధో’’తి వుత్తే, ‘‘ఆమ, భన్తే, అయం మే నత్తా తుమ్హాకం సన్తికే పబ్బజితుకామో’’తి ఆహ. సత్థా అఞ్ఞతరం పిణ్డపాతచారికం భిక్ఖుం ‘‘ఇమం దారకం పబ్బాజేహీ’’తి ఆణాపేసి. థేరో తస్స తచపఞ్చకకమ్మట్ఠానం ఆచిక్ఖిత్వా పబ్బాజేసి. సో బహుం బుద్ధవచనం ఉగ్గణ్హిత్వా పరిపుణ్ణవస్సో ఉపసమ్పదం లభిత్వా యోనిసోమనసికారేన కమ్మట్ఠానం కరోన్తో అరహత్తం పాపుణి. సో ఝానసుఖేన ఫలసుఖేన వీతినామేన్తో చిన్తేసి – ‘‘సక్కా ను ఖో ఇదం సుఖం చూళపన్థకస్స దాతు’’న్తి! తతో అయ్యకసేట్ఠిస్స సన్తికం గన్త్వా ఏవమాహ – ‘‘మహాసేట్ఠి, సచే అనుజానేయ్యాథ, అహం చూళపన్థకం పబ్బాజేయ్య’’న్తి. ‘‘పబ్బాజేథ, భన్తే’’తి. సేట్ఠి కిర సాసనే చ సుప్పసన్నో, ‘‘కతరధీతాయ వో ఏతే పుత్తా’’తి పుచ్ఛియమానో చ ‘‘పలాతధీతాయా’’తి వత్తుం లజ్జతి, తస్మా సుఖేనేవ తేసం పబ్బజ్జం అనుజాని. థేరో చూళపన్థకం పబ్బాజేత్వా సీలేసు పతిట్ఠాపేసి. సో పబ్బజిత్వావ దన్ధో అహోసి.
‘‘పద్మం యథా కోకనదం సుగన్ధం,
పాతో సియా ఫుల్లమవీతగన్ధం;
అఙ్గీరసం పస్స విరోచమానం,
తపన్తమాదిచ్చమివన్తలిక్ఖే’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౧౨౩; అ॰ ని॰ ౫.౧౯౫) –
ఇమం ఏకం గాథం చతూహి మాసేహి ఉగ్గణ్హితుం నాసక్ఖి. సో కిర కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే పబ్బజిత్వా పఞ్ఞవా హుత్వా అఞ్ఞతరస్స దన్ధభిక్ఖునో ఉద్దేసగ్గహణకాలే పరిహాసకేళిం అకాసి. సో భిక్ఖు తేన పరిహాసేన లజ్జితో నేవ ఉద్దేసం గణ్హి, న సజ్ఝాయమకాసి. తేన కమ్మేన అయం పబ్బజిత్వావ దన్ధో జాతో, గహితగహితం పదం ఉపరూపరిపదం గణ్హన్తస్స నస్సతి. తస్స ఇమమేవ గాథం ఉగ్గహేతుం వాయమన్తస్స చత్తారో మాసా అతిక్కన్తా. అథ నం మహాపన్థకో, ‘‘చూళపన్థక, త్వం ఇమస్మిం సాసనే అభబ్బో, చతూహి మాసేహి ఏకం గాథమ్పి గణ్హితుం న సక్కోసి, పబ్బజితకిచ్చం పన కథం మత్థకం పాపేస్ససి, నిక్ఖమ ఇతో’’తి విహారా నిక్కడ్ఢి. చూళపన్థకో బుద్ధసాసనే సినేహేన గిహిభావం న పత్థేతి.
తస్మిఞ్చ కాలే మహాపన్థకో భత్తుద్దేసకో అహోసి. జీవకో కోమారభచ్చో బహుం మాలాగన్ధవిలేపనం ఆదాయ అత్తనో అమ్బవనం గన్త్వా సత్థారం పూజేత్వా ధమ్మం సుత్వా ఉట్ఠాయాసనా దసబలం వన్దిత్వా మహాపన్థకం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘కిత్తకా , భన్తే, సత్థు సన్తికే భిక్ఖూ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘పఞ్చమత్తాని భిక్ఖుసతానీ’’తి. ‘‘స్వే, భన్తే, బుద్ధప్పముఖాని పఞ్చ భిక్ఖుసతాని ఆదాయ అమ్హాకం నివేసనే భిక్ఖం గణ్హథా’’తి. ‘‘ఉపాసక, చూళపన్థకో నామ భిక్ఖు దన్ధో అవిరుళ్హిధమ్మో, తం ఠపేత్వా సేసానం నిమన్తనం సమ్పటిచ్ఛామీ’’తి థేరో ఆహ. తం సుత్వా చూళపన్థకో చిన్తేసి – ‘‘థేరో ఏత్తకానం భిక్ఖూనం నిమన్తనం సమ్పటిచ్ఛన్తో మం బాహిరం కత్వా సమ్పటిచ్ఛతి, నిస్సంసయం మయ్హం భాతికస్స మయి చిత్తం భిన్నం భవిస్సతి, కిం దాని మయ్హం ఇమినా సాసనేన, గిహీ హుత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోన్తో జీవిస్సామీ’’తి? సో పునదివసే పాతోవ విబ్భమితుం పాయాసి.
సత్థా పచ్చూసకాలేయేవ లోకం వోలోకేన్తో ఇమం కారణం దిస్వా పఠమతరం గన్త్వా చూళపన్థకస్స గమనమగ్గే ద్వారకోట్ఠకే చఙ్కమన్తో అట్ఠాసి. చూళపన్థకో గచ్ఛన్తో సత్థారం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా అట్ఠాసి. అథ నం సత్థా ‘‘కుహిం పన త్వం, చూళపన్థక, ఇమాయ వేలాయ గచ్ఛసీ’’తి ఆహ. ‘‘భాతా మం, భన్తే, నిక్కడ్ఢతి, తేనాహం విబ్భమితుం గచ్ఛామీ’’తి. ‘‘చూళపన్థక, తవ పబ్బజ్జా నామ మమ సన్తకా, భాతరా నిక్కడ్ఢితో కస్మా మమ సన్తికం నాగఞ్ఛి, ఏహి, కిం తే గిహిభావేన, మమ సన్తికే భవిస్ససీ’’తి చక్కఙ్కితతలేన పాణినా తం సిరసి పరామసిత్వా ఆదాయ గన్త్వా గన్ధకుటిప్పముఖే నిసీదాపేత్వా, ‘‘చూళపన్థక, పురత్థాభిముఖో హుత్వా ఇమం పిలోతికం ‘రజోహరణం రజోహరణ’న్తి పరిమజ్జన్తో ఇధేవ హోహీ’’తి ఇద్ధియా అభిసఙ్ఖతం పరిసుద్ధం పిలోతికం దత్వా కాలే ఆరోచితే భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో జీవకస్స గేహం గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. చూళపన్థకోపి సూరియం ఓలోకేన్తో తం పిలోతికం ‘‘రజోహరణం రజోహరణ’’న్తి పరిమజ్జన్తో నిసీది. తస్స తం పిలోతికఖణ్డం పరిమజ్జన్తస్స కిలిట్ఠం అహోసి. తతో చిన్తేసి – ‘‘ఇదం పిలోతికఖణ్డం అతివియ పరిసుద్ధం, ఇమం పన అత్తభావం నిస్సాయ పురిమపకతిం విజహిత్వా ఏవం కిలిట్ఠం జాతం, అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తి ఖయవయం పట్ఠపేన్తో విపస్సనం వడ్ఢేసి. సత్థా ‘‘చూళపన్థకస్స చిత్తం విపస్సనం ఆరుళ్హ’’న్తి ఞత్వా, ‘‘చూళపన్థక, త్వం పిలోతికఖణ్డమేవ సంకిలిట్ఠం ‘రజం రజ’న్తి మా సఞ్ఞం కరి, అబ్భన్తరే పన తే రాగరజాదయో అత్థి, తే హరాహీ’’తి వత్వా ఓభాసం విస్సజ్జేత్వా పురతో నిసిన్నో వియ పఞ్ఞాయమానరూపో హుత్వా ఇమా గాథా అభాసి –
‘‘రాగో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి,
రాగస్సేతం అధివచనం రజోతి;
ఏతం రజ్జం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో,
విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే.
‘‘దోసో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి,
దోసస్సేతం అధివచనం రజోతి;
ఏతం రజం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో,
విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే.
‘‘మోహో రజో న చ పన రేణు వుచ్చతి,
మోహస్సేతం అధివచనం రజోతి;
ఏతం రజం విప్పజహిత్వ భిక్ఖవో,
విహరన్తి తే విగతరజస్స సాసనే’’తి. (మహాని॰ ౨౦౯);
గాథాపరియోసానే చూళపన్థకో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. సహ పటిసమ్భిదాహియేవస్స తీణి పిటకాని ఆగమింసు.
సో కిర పుబ్బే రాజా హుత్వా నగరం పదక్ఖిణం కరోన్తో నలాటతో సేదే ముచ్చన్తే పరిసుద్ధేన సాటకేన నలాటన్తం పుఞ్ఛి, సాటకో కిలిట్ఠో అహోసి. సో ‘‘ఇమం సరీరం నిస్సాయ ఏవరూపో పరిసుద్ధో సాటకో పకతిం జహిత్వా కిలిట్ఠో జాతో, అనిచ్చా వత సఙ్ఖారా’’తి అనిచ్చసఞ్ఞం పటిలభి. తే కారణేనస్స రజోహరణమేవ పచ్చయో జాతో.
జీవకోపి ఖో కోమారభచ్చో దసబలస్స దక్ఖిణోదకం ఉపనామేసి. సత్థా ‘‘నను, జీవక, విహారే భిక్ఖూ అత్థీ’’తి హత్థేన పత్తం పిదహి. మహాపన్థకో ‘‘నను, భన్తే, విహారే భిక్ఖూ నత్థీ’’తి ఆహ. సత్థా ‘‘అత్థి, జీవకా’’తి ఆహ. జీవకో ‘‘తేన హి భణే గచ్ఛ, విహారే భిక్ఖూనం అత్థిభావం వా నత్థిభావం వా త్వఞ్ఞేవ జానాహీ’’తి పురిసం పేసేసి. తస్మిం ఖణే చూళపన్థకో ‘‘మయ్హం భాతికో ‘విహారే భిక్ఖూ నత్థీ’తి భణతి , విహారే భిక్ఖూనం అత్థిభావమస్స పకాసేస్సామీ’’తి సకలం అమ్బవనం భిక్ఖూనఞ్ఞేవ పూరేసి. ఏకచ్చే భిక్ఖూ చీవరకమ్మం కరోన్తి, ఏకచ్చే రజనకమ్మం కరోన్తి, ఏకచ్చే సజ్ఝాయం కరోన్తి. ఏవం అఞ్ఞమఞ్ఞఅసదిసం భిక్ఖుసహస్సం మాపేసి. సో పురిసో విహారే బహూ భిక్ఖూ దిస్వా నివత్తిత్వా, ‘‘అయ్య, సకలం అమ్బవనం భిక్ఖూహి పరిపుణ్ణ’’న్తి జీవకస్స ఆరోచేసి. థేరోపి ఖో తత్థేవ –
‘‘సహస్సక్ఖత్తుమత్తానం , నిమ్మినిత్వాన పన్థకో;
నిసీదమ్బవనే రమ్మే, యావ కాలప్పవేదనా’’తి.
అథ సత్థా తం పురిసం ఆహ – ‘‘విహారం గన్త్వా ‘సత్థా చూళపన్థకం నామ పక్కోసతీ’తి వదేహీ’’తి. తేన గన్త్వా తథా వుత్తే, ‘‘అహం చూళపన్థకో, అహం చూళపన్థకో’’తి ముఖసహస్సం ఉట్ఠహి. సో పురిసో పున గన్త్వా, ‘‘సబ్బేపి కిర, భన్తే, చూళపన్థకాయేవ నామా’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి గన్త్వా యో ‘అహం చూళపన్థకో’తి పఠమం వదతి, తం హత్థే గణ్హ, అవసేసా అన్తరధాయిస్సన్తీ’’తి. సో తథా అకాసి. తావదేవ సహస్సమత్తా భిక్ఖూ అన్తరధాయింసు. థేరోపి తేన పురిసేన సద్ధిం అగమాసి. సత్థా భత్తకిచ్చపరియోసానే జీవకం ఆమన్తేసి – ‘‘జీవక, చూళపన్థకస్స పత్తం గణ్హాహి, అయం తే అనుమోదనం కరిస్సతీ’’తి. జీవకో తథా అకాసి. థేరో సీహనాదం నదన్తో తరుణసీహో వియ తీహి పిటకేహి సఙ్ఖోభేత్వా అనుమోదనమకాసి. సత్థా ఉట్ఠాయాసనా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో విహారం గన్త్వా భిక్ఖూహి వత్తే దస్సితే గన్ధకుటిప్పముఖే ఠత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘస్స సుగతోవాదం దత్వా కమ్మట్ఠానం కథేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉయ్యోజేత్వా సురభిగన్ధవాసితం గన్ధకుటిం పవిసిత్వా దక్ఖిణేన పస్సేన సీహసేయ్యం ఉపగతో. అథ సాయన్హసమయే భిక్ఖూ ఇతో చితో చ సమోసరిత్వా రత్తకమ్బలసాణియా పరిక్ఖిత్తా వియ నిసీదిత్వా సత్థు గుణకథం ఆరభింసు, ‘‘ఆవుసో, మహాపన్థకో చూళపన్థకస్స అజ్ఝాసయం అజానన్తో చతూహి మాసేహి ఏకం గాథం ఉగ్గణ్హాపేతుం న సక్కోతి, ‘దన్ధో అయ’న్తి విహారా నిక్కడ్ఢి, సమ్మాసమ్బుద్ధో పన అత్తనో అనుత్తరధమ్మరాజతాయ ఏకస్మింయేవస్స అన్తరభత్తే సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం అదాసి, తీణి పిటకాని సహ పటిసమ్భిదాహియేవ ఆగతాని, అహో బుద్ధానం బలం నామ మహన్త’’న్తి.
అథ భగవా ధమ్మసభాయం ఇమం కథాపవత్తిం ఞత్వా, ‘‘అజ్జ మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి బుద్ధసేయ్యాయ ఉట్ఠాయ సురత్తదుపట్టం నివాసేత్వా విజ్జులతం వియ కాయబన్ధనం బన్ధిత్వా రత్తకమ్బలసదిసం సుగతమహాచీవరం పారుపిత్వా సురభిగన్ధకుటితో నిక్ఖమ్మ మత్తవరవారణసీహవిజమ్భితవిలాసేన అనన్తాయ బుద్ధలీళాయ ధమ్మసభం గన్త్వా అలఙ్కతమణ్డలమాళమజ్ఝే సుపఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనం అభిరుయ్హ ఛబ్బణ్ణబుద్ధరంసియో విస్సజ్జేన్తో అణ్ణవకుచ్ఛిం ఖోభయమానో యుగన్ధరమత్థకే బాలసూరియో వియ ఆసనమజ్ఝే నిసీది. సమ్మాసమ్బుద్ధే పన ఆగతమత్తే భిక్ఖుసఙ్ఘో కథం పచ్ఛిన్దిత్వా తుణ్హీ అహోసి. సత్థా ముదుకేన మేత్తచిత్తేన పరిసం ఓలోకేత్వా, ‘‘అయం పరిసా అతివియ సోభతి, ఏకస్సపి హత్థకుక్కుచ్చం వా పాదకుక్కుచ్చం వా ఉక్కాసితసద్దో వా ఖిపితసద్దో వా నత్థి, సబ్బేపి ఇమే బుద్ధగారవేన సగారవా, బుద్ధతేజేన తజ్జితా. మయి ఆయుకప్పమ్పి అకథేత్వా నిసిన్నే పఠమం కథం సముట్ఠాపేత్వా న కథేస్సన్తి. కథాసముట్ఠాపనవత్తం నామ మయావ జానితబ్బం, అహమేవ పఠమం కథేస్సామీ’’తి మధురేన బ్రహ్మస్సరేన భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా, కా చ పన వో అన్తరాకథా విప్పకతా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘న, భిక్ఖవే, చూళపన్థకో ఇదానేవ దన్ధో, పుబ్బేపి దన్ధోయేవ. న కేవలఞ్చస్సాహం ఇదానేవ అవస్సయో జాతో, పుబ్బేపి అవస్సయో అహోసిమేవ. పుబ్బే పనాహం ఇమం లోకియకుటుమ్బస్స సామికం అకాసిం, ఇదాని లోకుత్తరకుటుమ్బస్సా’’తి వత్వా తమత్థం విత్థారతో సోతుకామేహి భిక్ఖూహి ఆయాచితో అతీతం ఆహరి –
‘‘అతీతే, భిక్ఖవే, బారాణసినగరవాసీ ఏకో మాణవో తక్కసిలం గన్త్వా సిప్పుగ్గహణత్థాయ దిసాపామోక్ఖస్స ఆచరియస్స ధమ్మన్తేవాసికో హుత్వా పఞ్చన్నం మాణవకసతానం అన్తరే అతివియ ఆచరియస్స ఉపకారకో అహోసి, పాదపరికమ్మాదీని సబ్బకిచ్చాని కరోతి. దన్ధతాయ పన కిఞ్చి ఉగ్గణ్హితుం న సక్కో’’తి. ఆచరియో ‘‘అయం మమ బహూపకారో, సిక్ఖాపేస్సామి న’’న్తి వాయమన్తోపి కిఞ్చి సిక్ఖాపేతుం న సక్కోతి. సో చిరం వసిత్వా ఏకగాథమ్పి ఉగ్గణ్హితుం అసక్కోన్తో ఉక్కణ్ఠిత్వా ‘‘గమిస్సామీ’’తి ఆచరియం ఆపుచ్ఛి. ఆచరియో చిన్తేసి – ‘‘అయం మయ్హం ఉపకారకో, పణ్డితభావమస్స పచ్చాసీసామి, న నం కాతుం సక్కోమి , అవస్సం మయా ఇమస్స పచ్చుపకారో కాతబ్బో, ఏకమస్స మన్తం బన్ధిత్వా దస్సామీ’’తి సో తం అరఞ్ఞం నేత్వా ‘‘ఘట్టేసి ఘట్టేసి, కిం కారణా ఘట్టేసి? అహమ్పి తం జానామి జానామీ’’తి ఇమం మన్తం బన్ధిత్వా ఉగ్గణ్హాపేన్తో అనేకసతక్ఖత్తుం పరివత్తాపేత్వా, ‘‘పఞ్ఞాయతి తే’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఆమ, పఞ్ఞాయతీ’’తి వుత్తే ‘‘దన్ధేన నామ వాయామం కత్వా పగుణం కతం సిప్పం న పలాయతీ’’తి చిన్తేత్వా మగ్గపరిబ్బయం దత్వా, ‘‘గచ్ఛ, ఇమం మన్తం నిస్సాయ జీవిస్ససి, అపలాయనత్థాయ పనస్స నిచ్చం సజ్ఝాయం కరేయ్యాసీ’’తి వత్వా తం ఉయ్యోజేసి. అథస్స మాతా బారాణసియం సమ్పత్తకాలే ‘‘పుత్తో మే సిప్పం సిక్ఖిత్వా ఆగతో’’తి మహాసక్కారసమ్మానం అకాసి.
తదా బారాణసిరాజా ‘‘అత్థి ను ఖో మే కాయకమ్మాదీసు కోచి దోసో’’తి పచ్చవేక్ఖన్తో అత్తనో అరుచ్చనకం కిఞ్చి కమ్మం అదిస్వా ‘‘అత్తనో వజ్జం నామ అత్తనో న పఞ్ఞాయతి, పరేసం పఞ్ఞాయతి, నాగరానం పరిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా సాయం అఞ్ఞాతకవేసేన నిక్ఖమిత్వా, ‘‘సాయమాసం భుఞ్జిత్వా నిసిన్నమనుస్సానం కథాసల్లాపో నామ నానప్పకారకో హోతి, ‘సచాహం అధమ్మేన రజ్జం కారేమి, పాపేన అధమ్మికేన రఞ్ఞా దణ్డబలిఆదీహి హతమ్హా’తి వక్ఖన్తి. ‘సచే ధమ్మేన రజ్జం కారేమి, దీఘాయుకో హోతు నో రాజా’తిఆదీని వత్వా మమ గుణం కథేస్సన్తీ’’తి తేసం తేసం గేహానం భిత్తిఅనుసారేనేవ విచరతి.
తస్మిం ఖణే ఉమఙ్గచోరా ద్విన్నం గేహానం అన్తరే ఉమఙ్గం భిన్దన్తి ఏకఉమఙ్గేనేవ ద్వే గేహాని పవిసనత్థాయ. రాజా తే దిస్వా గేహచ్ఛాయాయ అట్ఠాసి. తేసం ఉమఙ్గం భిన్దిత్వా గేహం పవిసిత్వా భణ్డకం ఓలోకితకాలే మాణవో పబుజ్ఝిత్వా తం మన్తం సజ్ఝాయన్తో ‘‘ఘట్టేసి ఘట్టేసి, కిం కారణా ఘట్టేసి? అహమ్పి తం జానామి జానామీ’’తి ఆహ. తే తం సుత్వా, ‘‘ఇమినా కిరమ్హా ఞాతా, ఇదాని నో నాసేస్సతీ’’తి నివత్థవత్థానిపి ఛడ్డేత్వా భీతా సమ్ముఖసమ్ముఖట్ఠానేనేవ పలాయింసు. రాజా తే పలాయన్తే దిస్వా ఇతరస్స చ మన్తసజ్ఝాయనసద్దం సుత్వా గేహఞ్ఞేవ వవత్థపేత్వా నాగరానం పరిగ్గణ్హిత్వా నివేసనం పావిసి. సో విభాతాయ పన రత్తియా పాతోవేకం పురిసం పక్కోసిత్వా ఆహ – ‘‘గచ్ఛ భణే, అసుకవీథియం నామ యస్మిం గేహే ఉమఙ్గో భిన్నో, తత్థ తక్కసిలతో సిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా ఆగతమాణవో అత్థి, తం ఆనేహీ’’తి. సో గన్త్వా ‘‘రాజా తం పక్కోసతీ’’తి వత్వా మాణవం ఆనేసి. అథ నం రాజా ఆహ – ‘‘త్వం, తాత, తక్కసిలతో సిప్పం ఉగ్గణ్హిత్వా ఆగతమాణవో’’తి? ‘‘ఆమ, దేవా’’తి. ‘‘అమ్హాకమ్పి తం సిప్పం దేహీ’’తి. ‘‘సాధు, దేవ, సమానాసనే నిసీదిత్వా గణ్హాహీ’’తి. రాజాపి తథా కత్వా మన్తం గహేత్వా ‘‘అయం తే ఆచరియభాగో’’తి సహస్సం అదాసి.
తదా సేనాపతి రఞ్ఞో కప్పకం ఆహ – ‘‘కదా రఞ్ఞో మస్సుం కరిస్ససీ’’తి? ‘‘స్వే వా పరసువే వా’’తి. సో తస్స సహస్సం దత్వా ‘‘కిచ్చం మే అత్థీ’’తి వత్వా, ‘‘కిం, సామీ’’తి వుత్తే ‘‘రఞ్ఞో మస్సుకమ్మం కరోన్తో వియ హుత్వా ఖురం అతివియ పహంసిత్వా గలనాళిం ఛిన్ద, త్వం సేనాపతి భవిస్ససి, అహం రాజా’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా రఞ్ఞో మస్సుకమ్మకరణదివసే గన్ధోదకేన మస్సుం తేమేత్వా ఖురం పహంసిత్వా నలాటన్తే గహేత్వా, ‘‘ఖురో థోకం కుణ్ఠధారో, ఏకప్పహారేనేవ గలనాళిం ఛిన్దితుం వట్టతీ’’తి పున ఏకమన్తం ఠత్వా ఖురం పహంసి. తస్మిం ఖణే రాజా అత్తనో మన్తం సరిత్వా సజ్ఝాయం కరోన్తో ‘‘ఘట్టేసి ఘట్టేసి, కిం కారణా ఘట్టేసి? అహమ్పి తం జానామి జానామీ’’తి ఆహ. న్హాపితస్స నలాటతో సేదా ముచ్చింసు. సో ‘‘జానాతి మమ కారణం రాజా’’తి భీతో ఖురం భూమియం ఖిపిత్వా పాదమూలే ఉరేన నిపజ్జి. రాజానో నామ ఛేకా హోన్తి, తేన తం ఏవమాహ – ‘‘అరే, దుట్ఠ, న్హాపిత, ‘న మం రాజా జానాతీ’తి సఞ్ఞం కరోసీ’’తి. ‘‘అభయం మే దేహి, దేవా’’తి. ‘‘హోతు, మా భాయి, కథేహీ’’తి. సేనాపతి మే, దేవ, సహస్సం దత్వా, ‘‘రఞ్ఞో మస్సుం కరోన్తో వియ గలనాళిం ఛిన్ద, అహం రాజా హుత్వా తం సేనాపతిం కరిస్సామీ’’తి ఆహాతి. రాజా తం సుత్వా ‘‘ఆచరియం మే నిస్సాయ జీవితం లద్ధ’’న్తి చిన్తేత్వా సేనాపతిం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘అమ్భో, సేనాపతి, కిం నామ తయా మమ సన్తికా న లద్ధం, ఇదాని తం దట్ఠుం న సక్కోమి, మమ రట్ఠా నిక్ఖమాహీ’’తి తం రట్ఠా పబ్బాజేత్వా ఆచరియం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘ఆచరియ, తం నిస్సాయ మయా జీవితం లద్ధ’’న్తి వత్వా మహన్తం సక్కారం కరిత్వా తస్స సేనాపతిట్ఠానం అదాసి. ‘‘సో తదా చూళపన్థకో అహోసి, సత్థా దిసాపామోక్ఖో ఆచరియో’’తి.
సత్థా ఇమం అతీతం ఆహరిత్వా, ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, పుబ్బేపి చూళపన్థకో దన్ధోయేవ అహోసి, తదాపిస్సాహం అవస్సయో హుత్వా తం లోకియకుటుమ్బే పతిట్ఠాపేసి’’న్తి వత్వా పున ఏకదివసం ‘‘అహో సత్థా చూళపన్థకస్స అవస్సయో జాతో’’తి కథాయ సముట్ఠితాయ చూళసేట్ఠిజాతకే అతీతవత్థుం కథేత్వా –
‘‘అప్పకేనాపి మేధావీ, పాభతేన విచక్ఖణో;
సముట్ఠాపేతి అత్తానం, అణుం అగ్గింవ సన్ధమ’’న్తి. (జా॰ ౧.౧.౪) –
గాథం వత్వా, ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవాహం ఇమస్స అవస్సయో జాతో, పుబ్బేపి అవస్సయో అహోసిమేవ. పుబ్బే పనాహం ఇమం లోకియకుటుమ్బస్స సామికం అకాసిం, ఇదాని లోకుత్తరకుటుమ్బస్స. తదా హి చూళన్తేవాసికో చూళపన్థకో అహోసి, చూళసేట్ఠి పన పణ్డితో బ్యత్తో నక్ఖత్తకోవిదో అహమేవా’’తి జాతకం సమోధానేసి.
పునేకదివసం ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం, ‘‘ఆవుసో, చూళపన్థకో చతూహి మాసేహి చతుప్పదం గాథం గహేతుం అసక్కోన్తోపి వీరియం అనోస్సజ్జిత్వావ అరహత్తే పతిట్ఠితో , ఇదాని లోకుత్తరధమ్మకుటుమ్బస్స సామికో జాతో’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, మమ సాసనే ఆరద్ధవీరియో భిక్ఖు లోకుత్తరధమ్మస్స సామికో హోతియేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౨౫.
‘‘ఉట్ఠానేనప్పమాదేన , సంయమేన దమేన చ;
దీపం కయిరాథ మేధావీ, యం ఓఘో నాభికీరతీ’’తి.
తత్థ దీపం కయిరాథాతి వీరియసఙ్ఖాతేన ఉట్ఠానేన, సతియా అవిప్పవాసాకారసఙ్ఖాతేన అప్పమాదేన, చతుపారిసుద్ధిసీలసఙ్ఖాతేన సంయమేన, ఇన్ద్రియదమేన చాతి ఇమేహి కారణభూతేహి చతూహి ధమ్మేహి ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో మేధావీ ఇమస్మిం అతివియ దుల్లభపతిట్ఠతాయ అతిగమ్భీరే సంసారసాగరే అత్తనో పతిట్ఠానభూతం అరహత్తఫలం దీపం కయిరాథ కరేయ్య, కాతుం సక్కుణేయ్యాతి అత్థో. కీదిసం? యం ఓఘో నాభికీరతీతి యం చతుబ్బిధోపి కిలేసోఘో అభికిరితుం విద్ధంసేతుం న సక్కోతి. న హి సక్కా అరహత్తం ఓఘేన అభికిరితున్తి.
గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. ఏవం దేసనా సమ్పత్తపరిసాయ సాత్థికా జాతాతి.
చూళపన్థకత్థేరవత్థు తతియం.
౪. బాలనక్ఖత్తసఙ్ఘుట్ఠవత్థు
పమాదమనుయుఞ్జన్తీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో బాలనక్ఖత్తం ఆరబ్భ కథేసి.
ఏకస్మిఞ్హి సమయే సావత్థియం బాలనక్ఖత్తం నామ సఙ్ఘుట్ఠం. తస్మిం నక్ఖత్తే బాలా దుమ్మేధినో జనా ఛారికాయ చేవ గోమయేన చ సరీరం మక్ఖేత్వా సత్తాహం అసబ్భం భణన్తా విచరన్తి. కిఞ్చి ఞాతి సుహజ్జం వా పబ్బజితం వా దిస్వా లజ్జన్తా నామ నత్థి. ద్వారే ద్వారే ఠత్వా అసబ్భం భణన్తి. మనుస్సా తేసం అసబ్భం సోతుం అసక్కోన్తా యథాబలం అడ్ఢం వా పాదం వా కహాపణం వా పేసేన్తి. తే తేసం ద్వారే లద్ధం లద్ధం గహేత్వా పక్కమన్తి. తదా పన సావత్థియం పఞ్చ కోటిమత్తా అరియసావకా వసన్తి, తే సత్థు సన్తికం సాసనం పేసయింసు – ‘‘భగవా, భన్తే, సత్తాహం భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం నగరం అప్పవిసిత్వా విహారేయేవ హోతూ’’తి. తఞ్చ పన సత్తాహం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స విహారేయేవ యాగుభత్తాదీని సమ్పాదేత్వా పహిణింసు, సయమ్పి గేహా న నిక్ఖమింసు. తే నక్ఖత్తే పన పరియోసితే అట్ఠమే దివసే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా నగరం పవేసేత్వా మహాదానం దత్వా ఏకమన్తం నిసిన్నా, ‘‘భన్తే, అతిదుక్ఖేన నో సత్త దివసాని అతిక్కన్తాని, బాలానం అసబ్భాని సుణన్తానం కణ్ణా భిజ్జనాకారప్పత్తా హోన్తి, కోచి కస్సచి న లజ్జతి, తేన మయం తుమ్హాకం అన్తోనగరం పవిసితుం నాదమ్హ, మయమ్పి గేహతో న నిక్ఖమిమ్హా’’తి ఆహంసు. సత్థా తేసం కథం సుత్వా, ‘‘బాలానం దుమ్మేధానం కిరియా నామ ఏవరూపా హోతి, మేధావినో పన ధనసారం వియ అప్పమాదం రక్ఖిత్వా అమతమహానిబ్బానసమ్పత్తిం పాపుణన్తీ’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –
౨౬.
‘‘పమాదమనుయుఞ్జన్తి, బాలా దుమ్మేధినో జనా;
అప్పమాదఞ్చ మేధావీ, ధనం సేట్ఠంవ రక్ఖతి.
౨౭.
‘‘మా పమాదమనుయుఞ్జేథ, మా కామరతిసన్థవం;
అప్పమత్తో హి ఝాయన్తో, పప్పోతి విపులం సుఖ’’న్తి.
తత్థ బాలాతి బాల్యేన సమన్నాగతా ఇధలోకపరలోకత్థం అజానన్తా. దుమ్మేధినోతి నిప్పఞ్ఞా. తే పమాదే ఆదీనవం అపస్సన్తా పమాదం అనుయుఞ్జన్తి పవత్తేన్తి, పమాదేన కాలం వీతినామేన్తి. మేధావీతి ధమ్మోజపఞ్ఞాయ సమన్నాగతో పన పణ్డితో కులవంసాగతం సేట్ఠం ఉత్తమం సత్తరతనధనం వియ అప్పమాదం రక్ఖతి. యథా హి ఉత్తమం ధనం నిస్సాయ ‘‘కామగుణసమ్పత్తిం పాపుణిస్సామ, పుత్తదారం పోసేస్సామ, పరలోకగమనమగ్గం సోధేస్సామా’’తి ధనే ఆనిసంసం పస్సన్తా తం రక్ఖన్తి, ఏవం పణ్డితోపి అప్పమత్తో ‘‘పఠమజ్ఝానాదీని పటిలభిస్సామి, మగ్గఫలాదీని పాపుణిస్సామి, తిస్సో విజ్జా, ఛ అభిఞ్ఞా సమ్పాదేస్సామీ’’తి అప్పమాదే ఆనిసంసం పస్సన్తో ధనం సేట్ఠంవ అప్పమాదం రక్ఖతీతి అత్థో. మా పమాదన్తి తస్మా తుమ్హే మా పమాదమనుయుఞ్జేథ మా పమాదేన కాలం వీతినామయిత్థ. మా కామరతిసన్థవన్తి వత్థుకామకిలేసకామేసు రతిసఙ్ఖాతం తణ్హాసన్థవమ్పి మా అనుయుఞ్జేథ మా చిన్తయిత్థ మా పటిలభిత్థ. అప్పమత్తో హీతి ఉపట్ఠితస్సతితాయ హి అప్పమత్తో ఝాయన్తో పుగ్గలో విపులం ఉళారం నిబ్బానసుఖం పాపుణాతీతి.
గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.
బాలనక్ఖత్తసఙ్ఘుట్ఠవత్థు చతుత్థం.
౫. మహాకస్సపత్థేరవత్థు
పమాదం అప్పమాదేనాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో మహాకస్సపత్థేరం ఆరబ్భ కథేసి.
ఏకస్మిఞ్హి దివసే థేరో పిప్ఫలిగుహాయం విహరన్తో రాజగహే పిణ్డాయ చరిత్వా పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతపటిక్కన్తో ఆలోకం వడ్ఢేత్వా పమత్తే చ అప్పమత్తే చ ఉదకపథవీపబ్బతాదీసు చవనకే ఉపపజ్జనకే చ సత్తే దిబ్బేన చక్ఖునా ఓలోకేన్తో నిసీది. సత్థా జేతవనే నిసిన్నకోవ ‘‘కేన ను ఖో విహారేన అజ్జ మమ పుత్తో కస్సపో విహరతీ’’తి దిబ్బేన చక్ఖునా ఉపధారేన్తో ‘‘సత్తానం చుతూపపాతం ఓలోకేన్తో విహరతీ’’తి ఞత్వా ‘‘సత్తానం చుతూపపాతో నామ బుద్ధఞాణేనపి అపరిచ్ఛిన్నో, మాతుకుచ్ఛియం పటిసన్ధిం గహేత్వా మాతాపితరో అజానాపేత్వా చవనసత్తానం పరిచ్ఛేదో కాతుం న సక్కా, తే జానితుం తవ అవిసయో, కస్సప, అప్పమత్తకో తవ విసయో, సబ్బసో పన చవన్తే చ ఉపపజ్జన్తే చ జానితుం పస్సితుం బుద్ధానమేవ విసయో’’తి వత్వా ఓభాసం ఫరిత్వా సమ్ముఖే నిసిన్నో వియ హుత్వా ఇమం గాథమాహ –
౨౮.
‘‘పమాదం అప్పమాదేన, యదా నుదతి పణ్డితో;
పఞ్ఞాపాసాదమారుయ్హ, అసోకో సోకినిం పజం;
పబ్బతట్ఠోవ భూమట్ఠే, ధీరో బాలే అవేక్ఖతీ’’తి.
తత్థ నుదతీతి యథా నామ పోక్ఖరణిం పవిసన్తం నవోదకం పురాణోదకం ఖోభేత్వా తస్సోకాసం అదత్వా తం అత్తనో మత్థకమత్థకేన పలాయన్తం నుదతి నీహరతి, ఏవమేవ పణ్డితో అప్పమాదలక్ఖణం బ్రూహేన్తో పమాదస్సోకాసం అదత్వా యదా అప్పమాదవేగేన తం నుదతి నీహరతి, అథ సో పనున్నపమాదో అచ్చుగ్గతత్థేన పరిసుద్ధం దిబ్బచక్ఖుసఙ్ఖాతం పఞ్ఞాపాసాదం తస్స అనుచ్ఛవికం పటిపదం పూరేన్తో తాయ పటిపదాయ నిస్సేణియా పాసాదం వియ ఆరుయ్హ పహీనసోకసల్లతాయ అసోకో, అప్పహీనసోకసల్లతాయ సోకినిం పజం సత్తనికాయం చవమానఞ్చేవ ఉపపజ్జమానఞ్చ దిబ్బచక్ఖునా అవేక్ఖతి పస్సతి. యథా కిం? పబ్బతట్ఠోవ భూమట్ఠేతి పబ్బతముద్ధని ఠితో భూమియం ఠితే, ఉపరిపాసాదే వా పన ఠితో పాసాదపరివేణే ఠితే అకిచ్ఛేన అవేక్ఖతి, తథా సోపి ధీరో పణ్డితో మహాఖీణాసవో అసముచ్ఛిన్నవట్టబీజే బాలే చవన్తే చ ఉపపజ్జన్తే చ అకిచ్ఛేన అవేక్ఖతీతి.
గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని సచ్ఛికరింసూతి.
మహాకస్సపత్థేరవత్థు పఞ్చమం.
౬. పమత్తాపమత్తద్వేసహాయకవత్థు
అప్పమత్తో పమత్తేసూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో ద్వే సహాయకే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.
తే కిర సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఆరఞ్ఞకవిహారం పవిసింసు. తేసు ఏకో కిర కాలస్సేవ దారూని ఆహరిత్వా అఙ్గారకపల్లం సజ్జేత్వా దహరసామణేరేహి సద్ధిం సల్లపన్తో పఠమయామం విసిబ్బమానో నిసీదతి. ఏకో అప్పమత్తో సమణధమ్మం కరోన్తో ఇతరం ఓవదతి, ‘‘ఆవుసో, మా ఏవం కరి, పమత్తస్స హి చత్తారో అపాయా సకఘరసదిసా. బుద్ధా నామ సాఠేయ్యేన ఆరాధేతుం న సక్కా’’తి సో తస్సోవాదం న సుణాతి. ఇతరో ‘‘నాయం వచనక్ఖమో’’తి తం అవత్వా అప్పమత్తోవ సమణధమ్మమకాసి. అలసత్థేరోపి పఠమయామే విసిబ్బేత్వా ఇతరస్స చఙ్కమిత్వా గబ్భం పవిట్ఠకాలే పవిసిత్వా, ‘‘మహాకుసీత, త్వం నిపజ్జిత్వా సయనత్థాయ అరఞ్ఞం పవిట్ఠోసి, కిం బుద్ధానం సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా ఉట్ఠాయ సమణధమ్మం కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా అత్తనో వసనట్ఠానం పవిసిత్వా నిపజ్జిత్వా సుపతి. ఇతరోపి మజ్ఝిమయామే విస్సమిత్వా పచ్ఛిమయామే పచ్చుట్ఠాయ సమణధమ్మం కరోతి. సో ఏవం అప్పమత్తో విహరన్తో న చిరస్సేవ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. ఇతరో పమాదేనేవ కాలం వీతినామేసి. తే వుట్ఠవస్సా సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీదింసు. సత్థా తేహి సద్ధిం పటిసన్థారం కత్వా, ‘‘కచ్చి, భిక్ఖవే, అప్పమత్తా సమణధమ్మం కరిత్థ, కచ్చి వో పబ్బజితకిచ్చం మత్థకం పత్త’’న్తి పుచ్ఛి. పఠమం పమత్తో భిక్ఖు ఆహ – ‘‘కుతో, భన్తే, ఏతస్స అప్పమాదో, గతకాలతో పట్ఠాయ నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తో కాలం వీతినామేసీ’’తి. ‘‘త్వం పన భిక్ఖూ’’తి. ‘‘అహం, భన్తే, కాలస్సేవ దారూని ఆహరిత్వా అఙ్గారకపల్లం సజ్జేత్వా పఠమయామే విసిబ్బేన్తో నిసీదిత్వా అనిద్దాయన్తోవ కాలం వీతినామేసి’’న్తి. అథ నం సత్థా ‘‘త్వం పమత్తో కాలం వీతినామేత్వా ‘అప్పమత్తోమ్హీ’తి వదసి, అప్పమత్తం పన పమత్తం కరోసీ’’తి ఆహ. పున పమాదే దోసే, అప్పమాదే ఆనిసంసే పకాసేతుం, ‘‘త్వం మమ పుత్తస్స సన్తికే జవచ్ఛిన్నో దుబ్బలస్సో వియ, ఏస పన తవ సన్తికే సీఘజవస్సో వియా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౨౯.
‘‘అప్పమత్తో పమత్తేసు, సుత్తేసు బహుజాగరో;
అబలస్సంవ సీఘస్సో, హిత్వా యాతి సుమేధసో’’తి.
తత్థ అప్పమత్తోతి సతివేపుల్లప్పత్తతాయ అప్పమాదసమ్పన్నే ఖీణాసవో. పమత్తేసూతి సతివోసగ్గే ఠితేసు సత్తేసు. సుత్తేసూతి సతిజాగరియాభావేన సబ్బిరియాపథేసు నిద్దాయన్తేసు. బహుజాగరోతి మహన్తే సతివేపుల్లే జాగరియే ఠితో. అబలస్సంవాతి కుణ్ఠపాదం ఛిన్నజవం దుబ్బలస్సం సీఘజవో సిన్ధవాజానీయో వియ. సుమేధసోతి ఉత్తమపఞ్ఞో. తథారూపం పుగ్గలం ఆగమేనపి అధిగమేనపి హిత్వా యాతి. మన్దపఞ్ఞస్మిఞ్హి ఏకం సుత్తం గహేతుం వాయమన్తేయేవ సుమేధసో ఏకం వగ్గం గణ్హాతి, ఏవం తావ ఆగమేన హిత్వా యాతి. మన్దపఞ్ఞే పన రత్తిట్ఠానదివాట్ఠానాని కాతుం వాయమన్తేయేవ కమ్మట్ఠానం ఉగ్గహేత్వా సజ్ఝాయన్తేయేవ చ సుమేధసో పుబ్బభాగేపి పరేన కతం రత్తిట్ఠానం వా దివాట్ఠానం వా పవిసిత్వా కమ్మట్ఠానం సమ్మసన్తో సబ్బకిలేసే ఖేపేత్వా నేవ లోకుత్తరధమ్మే హత్థగతే కరోతి, ఏవం అధిగమేనపి హిత్వా యాతి. వట్టే పన నం హిత్వా ఛడ్డేత్వా వట్టతో నిస్సరన్తో యాతియేవాతి.
గాథాపరియోసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.
పమత్తాపమత్తద్వేసహాయకవత్థు ఛట్ఠం.
౭. మఘవత్థు
అప్పమాదేన మఘవాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేసాలియం ఉపనిస్సాయ కూటాగారసాలాయం విహరన్తో సక్కం దేవరాజానం ఆరబ్భ కథేసి.
వేసాలియఞ్హి మహాలి నామ లిచ్ఛవీ వసతి, సో తథాగతస్స సక్కపఞ్హసుత్తన్తదేసనం (దీ॰ ని॰ ౨.౩౪౪ ఆదయో) సుత్వా ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధో సక్కసమ్పత్తిం మహతిం కత్వా కథేసి, ‘దిస్వా ను ఖో కథేసి, ఉదాహు అదిస్వా. జానాతి ను ఖో సక్కం, ఉదాహు నో’తి పుచ్ఛిస్సామి న’’న్తి చిన్తేసి. అథ ఖో, మహాలి, లిచ్ఛవీ యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమిత్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో, మహాలి, లిచ్ఛవీ భగవన్తం ఏతదవోచ – ‘‘దిట్ఠో ఖో, భన్తే, భగవతా సక్కో దేవానమిన్దో’’తి? ‘‘దిట్ఠో ఖో మే , మహాలి, సక్కో దేవానమిన్దో’’తి. ‘‘సో హి నున, భన్తే, సక్కపతిరూపకో భవిస్సతి . దుద్దసో హి, భన్తే, సక్కో దేవానమిన్దో’’తి. ‘‘సక్కఞ్చ ఖ్వాహం, మహాలి, పజానామి సక్కకరణే చ ధమ్మే, యేసం ధమ్మానం సమాదిన్నత్తా సక్కో సక్కత్తం అజ్ఝగా, తఞ్చ పజానామి’’.
సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో మఘో నామ మాణవో అహోసి, తస్మా ‘‘మఘవా’’తి వుచ్చతి.
సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో పురే దానం అదాసి, తస్మా ‘‘పురిన్దదో’’తి వుచ్చతి.
సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో సక్కచ్చం దానం అదాసి, తస్మా ‘‘సక్కో’’తి వుచ్చతి.
సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో పుబ్బే మనుస్సభూతో సమానో ఆవసథం అదాసి, తస్మా ‘‘వాసవో’’తి వుచ్చతి.
సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో సహస్సమ్పి అత్థం ముహుత్తేన చిన్తేతి, తస్మా ‘‘సహస్సక్ఖో’’తి వుచ్చతి.
సక్కస్స, మహాలి, దేవానమిన్దస్స సుజా నామ అసురకఞ్ఞా, పజాపతి, తస్మా ‘‘సుజమ్పతీ’’తి వుచ్చతి.
సక్కో, మహాలి, దేవానమిన్దో దేవానం తావతింసానం ఇస్సరియాధిపచ్చం రజ్జం కారేతి, తస్మా ‘‘దేవానమిన్దో’’తి వుచ్చతి.
సక్కస్స, మహాలి, దేవానమిన్దస్స పుబ్బే మనుస్సభూతస్స సత్త వతపదాని సమత్తాని సమాదిన్నాని అహేసుం, యేసం సమాదిన్నత్తా సక్కో సక్కత్తం అజ్ఝగా. కతమాని సత్త వతపదాని? యావజీవం మాతాపేత్తిభరో అస్సం, యావజీవం కులే జేట్ఠాపచాయీ అస్సం, యావజీవం సణ్హవాచో అస్సం, యావజీవం అపిసుణవాచో అస్సం, యావజీవం విగతమలమచ్ఛేరేన చేతసా అగారం అజ్ఝావసేయ్యం, ముత్తచాగో పయతపాణి వోసగ్గరతో యాచయోగో దానసంవిభాగరతో అస్సం. యావజీవం సచ్చవాచో అస్సం, యావజీవం అక్కోధనో అస్సం, ‘‘సచేపి మే కోధో ఉప్పజ్జేయ్య, ఖిప్పమేవ న పటివినేయ్య’’న్తి. సక్కస్స, మహాలి, దేవానమిన్దస్స పుబ్బే మనుస్సభూతస్స ఇమాని సత్త వతపదాని సమత్తాని సమాదిన్నాని అహేసుం, యేసం సమాదిన్నత్తా సక్కో సక్కత్తం అజ్ఝగాతి.
‘‘మాతాపేత్తిభరం జన్తుం, కులే జేట్ఠాపచాయినం;
సణ్హం సఖిలసమ్భాసం, పేసుణేయ్యప్పహాయినం.
‘‘మచ్ఛేరవినయే యుత్తం, సచ్చం కోధాభిభుం నరం;
తం వే దేవా తావతింసా, ఆహు సప్పురిసో ఇతీ’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౨౫౭) –
ఇదం, మహాలి, సక్కేన మఘమాణవకాలే కతకమ్మన్తి వత్వా పున తేన ‘‘కథం, భన్తే, మఘమాణవో పటిపజ్జీ’’తి? తస్స పటిపత్తిం విత్థారతో సోతుకామేన పుట్ఠో ‘‘తేన హి, మహాలి, సుణాహీ’’తి వత్వా అతీతం ఆహరి –
అతీతే మగధరట్ఠే మచలగామే మఘో నామ మాణవో గామకమ్మకరణట్ఠానం గన్త్వా అత్తనో ఠితట్ఠానం పాదన్తేన పంసుం వియూహిత్వా రమణీయం కత్వా అట్ఠాసి. అపరో తం బాహునా పహరిత్వా తతో అపనేత్వా సయం తత్థ అట్ఠాసి. సో తస్స అకుజ్ఝిత్వావ అఞ్ఞం ఠానం రమణీయం కత్వా ఠితో. తతోపి నం అఞ్ఞో ఆగన్త్వా బాహునా పహరిత్వా అపనేత్వా సయం అట్ఠాసి. సో తస్సపి అకుజ్ఝిత్వావ అఞ్ఞం ఠానం రమణీయం కత్వా ఠితో, ఇతి తం గేహతో నిక్ఖన్తా నిక్ఖన్తా పురిసా బాహునా పహరిత్వా ఠితఠితట్ఠానతో అపనేసుం. సో ‘‘సబ్బేపేతే మం నిస్సాయ సుఖితా జాతా, ఇమినా కమ్మేన మయ్హం సుఖదాయకేన పుఞ్ఞకమ్మేన భవితబ్బ’’న్తి చిన్తేత్వా, పునదివసే కుదాలం ఆదాయ ఖలమణ్డలమత్తం ఠానం రమణీయం అకాసి. సబ్బే గన్త్వా తత్థేవ అట్ఠంసు. అథ నేసం సీతసమయే అగ్గిం కత్వా అదాసి, గిమ్హకాలే ఉదకం. తతో ‘‘రమణీయం ఠానం నామ సబ్బేసం పియం, కస్సచి అప్పియం నామ నత్థి, ఇతో పట్ఠాయ మయా మగ్గం సమం కరోన్తేన విచరితుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా, పాతోవ నిక్ఖమిత్వా, మగ్గం సమం కరోన్తో ఛిన్దిత్వా, హరితబ్బయుత్తకా రుక్ఖసాఖా హరన్తో విచరతి. అథ నం అపరో దిస్వా ఆహ – ‘‘సమ్మ, కిం కరోసీ’’తి? ‘‘మయ్హం సగ్గగామినం మగ్గం కరోమి, సమ్మా’’తి. ‘‘తేన హి అహమ్పి తే సహాయో హోమీ’’తి. ‘‘హోహి, సమ్మ, సగ్గో నామ బహూనమ్పి మనాపో సుఖబహులో’’తి. తతో పట్ఠాయ ద్వే జనా అహేసుం. తే దిస్వా తథేవ పుచ్ఛిత్వా చ సుత్వా చ అపరోపి తేసం సహాయో జాతో, ఏవం అపరోపి అపరోపీతి సబ్బేపి తేత్తింస జనా జాతా. తే సబ్బేపి కుదాలాదిహత్థా మగ్గం సమం కరోన్తా ఏకయోజనద్వియోజనమత్తట్ఠానం గచ్ఛన్తి.
తే దిస్వా గామభోజకో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే మనుస్సా అయోగే యుత్తా, సచే ఇమే అరఞ్ఞతో మచ్ఛమంసాదీని వా ఆహరేయ్యుం. సురం వా కత్వా పివేయ్యుం, అఞ్ఞం వా తాదిసం కమ్మం కరేయ్యుం, అహమ్పి కిఞ్చి కిఞ్చి లభేయ్య’’న్తి. అథ నే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కిం కరోన్తా విచరథా’’తి? ‘‘సగ్గమగ్గం, సామీ’’తి. ‘‘ఘరావాసం వసన్తేహి నామ ఏవం కాతుం న వట్టతి, అరఞ్ఞతో మచ్ఛమంసాదీని ఆహరితుం, సురం కత్వా పాతుం, నానప్పకారే చ కమ్మన్తే కాతుం వట్టతీ’’తి. తే తస్స వచనం పటిక్ఖిపింసు, ఏవం పునప్పునం వుచ్చమానాపి పటిక్ఖిపింసుయేవ. సో కుజ్ఝిత్వా ‘‘నాసేస్సామి నే’’తి రఞ్ఞో సన్తికం గన్త్వా, ‘‘చోరే తే, దేవ, వగ్గబన్ధనేన విచరన్తే పస్సామీ’’తి వత్వా, ‘‘గచ్ఛ, తే గహేత్వా ఆనేహీ’’తి వుత్తే తథా కత్వా సబ్బే తే బన్ధిత్వా ఆనేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసి. రాజా అవీమంసిత్వావ ‘‘హత్థినా మద్దాపేథా’’తి ఆణాపేసి. మఘో సేసానం ఓవాదమదాసి – ‘‘సమ్మా, ఠపేత్వా మేత్తం అఞ్ఞో అమ్హాకం అవస్సయో నత్థి, తుమ్హే కత్థచి కోపం అకత్వా రఞ్ఞే చ గామభోజకే చ మద్దనహత్థిమ్హి చ అత్తని చ మేత్తచిత్తేన సమచిత్తావ హోథా’’తి. తే తథా కరింసు. అథ నేసం మేత్తానుభావేన హత్థీ ఉప్పసఙ్కమితుమ్పి న విసహి. రాజా తమత్థం సుత్వా బహూ మనుస్సే దిస్వా మద్దితుం న విసహిస్సతి? ‘‘గచ్ఛథ, నే కిలఞ్జేన పటిచ్ఛాదేత్వా మద్దాపేథా’’తి ఆహ. తే కిలఞ్జేన పటిచ్ఛాదేత్వా మద్దితుం పేసియమానోపి హత్థీ దూరతోవ పటిక్కమి.
రాజా తం పవత్తిం సుత్వా ‘‘కారణేనేత్థ భవితబ్బ’’న్తి తే పక్కోసాపేత్వా పుచ్ఛి – ‘‘తాతా, మం నిస్సాయ తుమ్హే కిం న లభథా’’తి? ‘‘కిం నామేతం, దేవా’’తి? ‘‘తుమ్హే కిర వగ్గబన్ధనేన చోరా హుత్వా అరఞ్ఞే విచరథా’’తి? ‘‘కో ఏవమాహ, దేవా’’తి? ‘‘గామభోజకో, తాతా’’తి. ‘‘న మయం, దేవ, చోరా, మయం పన అత్తనో సగ్గమగ్గం సోధేన్తా ఇదఞ్చిదఞ్చ కరోమ, గామభోజకో అమ్హే అకుసలకిరియాయ నియోజేత్వా అత్తనో వచనం అకరోన్తే నాసేతుకామో కుజ్ఝిత్వా ఏవమాహా’’తి. అథ రాజా తేసం కథం సుత్వా సోమనస్సప్పత్తో హుత్వా, ‘‘తాతా, అయం తిరచ్ఛానో తుమ్హాకం గుణే జానాతి, అహం మనుస్సభూతో జానితుం నాసక్ఖిం, ఖమథ మే’’తి. ఏవఞ్చ పన వత్వా సపుత్తదారం గామభోజకం తేసం దాసం, హత్థిం ఆరోహనియం, తఞ్చ గామం యథాసుఖం పరిభోగం కత్వా అదాసి. తే ‘‘ఇధేవ నో కతపుఞ్ఞస్సానిసంసో దిట్ఠో’’తి భియ్యోసోమత్తాయ పసన్నమానసా హుత్వా తం హత్థిం వారేన వారేన అభిరుయ్హ గచ్ఛన్తా మన్తయింసు ‘‘ఇదాని అమ్హేహి అతిరేకతరం పుఞ్ఞం కాతబ్బం, కిం కరోమ? చతుమహాపథే థావరం కత్వా మహాజనస్స విస్సమనసాలం కరిస్సామా’’తి. తే వడ్ఢకిం పక్కోసాపేత్వా సాలం పట్ఠపేసుం. మాతుగామేసు పన విగతచ్ఛన్దతాయ తస్సా సాలాయ మాతుగామానం పత్తిం నాదంసు.
మఘస్స పన గేహే నన్దా, చిత్తా, సుధమ్మా, సుజాతి చతస్సో ఇత్థియో హోన్తి. తాసు సుధమ్మా వడ్ఢకినా సద్ధిం ఏకతో హుత్వా, ‘‘భాతిక, ఇమిస్సా సాలాయ మం జేట్ఠికం కరోహీ’’తి వత్వా లఞ్జం అదాసి. సో ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా పఠమమేవ కణ్ణికత్థాయ రుక్ఖం సుక్ఖాపేత్వా తచ్ఛేత్వా విజ్ఝిత్వా కణ్ణికం నిట్ఠాపేత్వా, ‘‘సుధమ్మా నామ అయం సాలా’’తి అక్ఖరాని ఛిన్దిత్వా వత్థేన పలివేఠేత్వా ఠపేసి. అథ నే వడ్ఢకీ సాలం నిట్ఠాపేత్వా కణ్ణికారోపనదివసే ‘‘అహో, అయ్యా, ఏకం కరణీయం న సరిమ్హా’’తి ఆహ. ‘‘కిం నామ, భో’’తి? ‘‘కణ్ణిక’’న్తి. ‘‘హోతు తం ఆహరిస్సామా’’తి. ‘‘ఇదాని ఛిన్నరుక్ఖేన కాతుం న సక్కా, పుబ్బేయేవ తం ఛిన్దిత్వా తచ్ఛేత్వా విజ్ఝిత్వా ఠపితకణ్ణికా లద్ధుం వట్టతీ’’తి. ‘‘ఇదాని కిం కాతబ్బ’’న్తి? ‘‘సచే కస్సచి గేహే నిట్ఠాపేత్వా ఠపితా విక్కాయికకణ్ణికా అత్థి, సా పరియేసితబ్బా’’తి. తే పరియేసన్తా సుధమ్మాయ గేహే దిస్వా సహస్సం దత్వాపి మూలేన న లభింసు. ‘‘సచే మం సాలాయ పత్తిం కరోథ, దస్సామీ’’తి వుత్తే పన ‘‘మయం మాతుగామానం పత్తిం న దమ్మా’’తి ఆహంసు.
అథ నే వడ్ఢకీ ఆహ – ‘‘అయ్యా, తుమ్హే కిం కథేథ, ఠపేత్వా బ్రహ్మలోకం అఞ్ఞం మాతుగామరహితట్ఠానం నామ నత్థి, గణ్హథ కణ్ణికం. ఏవం సన్తే అమ్హాకం కమ్మం నిట్ఠం గమిస్సతీ’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి కణ్ణికం గహేత్వా సాలం నిట్ఠాపేత్వా తిధా విభజింసు. ఏకస్మిం కోట్ఠాసే ఇస్సరానం వసనట్ఠానం కరింసు, ఏకస్మిం దుగ్గతానం, ఏకస్మిం గిలానానం. తేత్తింస జనా తేత్తింస ఫలకాని పఞ్ఞపేత్వా హత్థిస్స సఞ్ఞం అదంసు – ‘‘ఆగన్తుకో ఆగన్త్వా యస్స అత్థతఫలకే నిసీదతి, తం గహేత్వా ఫలకసామికస్సేవ గేహే పతిట్ఠపేహి, తస్స పాదపరికమ్మపిట్ఠిపరికమ్మపానీయఖాదనీయభోజనీయసయనాని సబ్బాని ఫలకసామికస్సేవ భారో భవిస్సతీ’’తి. హత్థీ ఆగతాగతం గహేత్వా ఫలకసామికస్సేవ ఘరం నేతి. సో తస్స తం దివసం కత్తబ్బం కరోతి. మఘో సాలాయ అవిదూరే కోవిళారరుక్ఖం రోపేత్వా తస్స మూలే పాసాణఫలకం అత్థరి. సాలం పవిట్ఠపవిట్ఠా జనా కణ్ణికం ఓలోకేత్వా అక్ఖరాని వాచేత్వా, ‘‘సుధమ్మా నామేసా సాలా’’తి వదన్తి. తేత్తింసజనానం నామం న పఞ్ఞాయతి. నన్దా చిన్తేసి – ‘‘ఇమే సాలం కరోన్తా అమ్హే అపత్తికా కరింసు, సుధమ్మా పన అత్తనో బ్యత్తతాయ కణ్ణికం కత్వా పత్తికా జాతా, మయాపి కిఞ్చి కాతుం వట్టతి, కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి? అథస్సా ఏతదహోసి – ‘‘సాలం ఆగతాగతానం పానీయఞ్చేవ న్హానోదకఞ్చ లద్ధుం వట్టతి, పోక్ఖరణిం ఖణాపేస్సామీ’’తి. సా పోక్ఖరణిం కారేసి. చిత్తా చిన్తేసి – ‘‘సుధమ్మాయ కణ్ణికా దిన్నా, నన్దాయ పోక్ఖరణీ కారితా, మయాపి కిఞ్చి కాతుం వట్టతి, కిం ను ఖో కరిస్సామీ’’తి? అథస్సా ఏతదహోసి – ‘‘సాలం ఆగతాగతేహి పానీయం పివిత్వా న్హత్వా గమనకాలేపి మాలం పిలన్ధిత్వా గన్తుం వట్టతి, పుప్ఫారామం కారాపేస్సామీ’’తి. సా రమణీయం పుప్ఫారామం కారేసి. యేభుయ్యేన తస్మిం ఆరామే ‘‘అసుకో నామ పుప్ఫూపగఫలూపగరుక్ఖో నత్థీ’’తి నాహోసి.
సుజా పన ‘‘అహం మఘస్స మాతులధీతా చేవ పాదపరిచారికా చ, ఏతేన కతం కమ్మం మయ్హమేవ, మయా కతం ఏతస్సేవా’’తి చిన్తేత్వా, కిఞ్చి అకత్వా అత్తభావమేవ మణ్డయమానా కాలం వీతినామేసి. మఘోపి మాతాపితుఉపట్ఠానం కులే జేట్ఠాపచాయనకమ్మం సచ్చవాచం అఫరుసవాచం అపి, సుణవాచం మచ్ఛేరవినయం అక్కోధనన్తి ఇమాని సత్త వతపదాని పూరేత్వా –
‘‘మాతాపేత్తిభరం జన్తుం, కులే జేట్ఠాపచాయినం;
సణ్హం సఖిలసమ్భాసం, పేసుణేయ్యప్పహాయినం.
‘‘మచ్ఛేరవినయే యుత్తం, సచ్చం కోధాభిభుం నరం;
తం వే దేవా తావతింసా, ఆహు ‘సప్పురిసో’ఇతీ’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౨౫౭) –
ఏవం పసంసియభావం ఆపజ్జిత్వా జీవితపరియోసానే తావతింసభవనే సక్కో దేవరాజా హుత్వా నిబ్బత్తి, తేపిస్స సహాయకా తత్థేవ నిబ్బత్తింసు, వడ్ఢకీ విస్సకమ్మదేవపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. తదా తావతింసభవనే అసురా వసన్తి. తే ‘‘అభినవా దేవపుత్తా నిబ్బత్తా’’తి దిబ్బపానం సజ్జయింసు. సక్కో అత్తనో పరిసాయ కస్సచి అపివనత్థాయ సఞ్ఞమదాసి. అసురా దిబ్బపానం పివిత్వా మజ్జింసు. సక్కో ‘‘కిం మే ఇమేహి సాధారణేన రజ్జేనా’’తి అత్తనో పరిసాయ సఞ్ఞం దత్వా తే పాదేసు గాహాపేత్వా మహాసముద్దే ఖిపాపేసి. తే అవంసిరా సముద్దే పతింసు. అథ నేసం పుఞ్ఞానుభావేన సినేరునో హేట్ఠిమతలే అసురవిమానం నామ నిబ్బత్తి, చిత్తపాటలి నామ నిబ్బత్తి.
దేవాసురసఙ్గామే పన అసురేసు పరాజితేసు దసయోజనసహస్సం తావతింసదేవనగరం నామ నిబ్బత్తి. తస్స పన నగరస్స పాచీనపచ్ఛిమద్వారానం అన్తరా దసయోజనసహస్సం హోతి, తథా దక్ఖిణుత్తరద్వారానం. తం ఖో పన నగరం ద్వారసహస్సయుత్తం అహోసి ఆరామపోక్ఖరణిపటిమణ్డితం. తస్స మజ్ఝే సాలాయ నిస్సన్దేన తియోజనసతుబ్బేధేహి ధజేహి పటిమణ్డితో సత్తరతనమయో సత్తయోజనసతుబ్బేధో వేజయన్తో నామ పాసాదో ఉగ్గఞ్ఛి. సువణ్ణయట్ఠీసు మణిధజా అహేసుం, మణియట్ఠీసు సువణ్ణధజా; పవాళయట్ఠీసు ముత్తధజా, ముత్తయట్ఠీసు పవాళధజా; సత్తరతనమయాసు యట్ఠీసు సత్తరతనధజా, మజ్ఝే ఠితో ధజో తియోజనసతుబ్బేధో అహోసి. ఇతి సాలాయ నిస్సన్దేన యోజనసహస్సుబ్బేధో పాసాదో సత్తరతనమయోవ హుత్వా నిబ్బత్తి, కోవిళారరుక్ఖస్స నిస్సన్దేన సమన్తా తియోజనసతపరిమణ్డలో పారిచ్ఛత్తకో నిబ్బత్తి, పాసాణఫలకస్స నిస్సన్దేన పారిచ్ఛత్తకమూలే దీఘతో సట్ఠియోజనా పుథులతో పణ్ణాసయోజనా బహలతో పఞ్చదసయోజనా జయసుమనరత్తకమ్బలవణ్ణా పణ్డుకమ్బలసిలా నిబ్బత్తి. తత్థ నిసిన్నకాలే ఉపడ్ఢకాయో పవిసతి, ఉట్ఠితకాలే ఊనం పరిపూరతి.
హత్థీ పన ఏరావణో నామ దేవపుత్తో హుత్వా నిబ్బత్తి. దేవలోకస్మిఞ్హి తిరచ్ఛానగతా న హోన్తి. తస్మా సో ఉయ్యానకీళాయ నిక్ఖమనకాలే అత్తభావం విజహిత్వా దియడ్ఢయోజనసతికో ఏరావణో నామ హత్థీ అహోసి. సో తేత్తింసజనానం అత్థాయ తేత్తింస కుమ్భే మాపేసి ఆవట్టేన తిగావుతఅడ్ఢయోజనప్పమాణే, సబ్బేసం మజ్ఝే సక్కస్స అత్థాయ సుదస్సనం నామ తింసయోజనికం కుమ్భం మాపేసి. తస్స ఉపరి ద్వాదసయోజనికో రతనమణ్డపో హోతి. తత్థ అన్తరన్తరా సత్తరతనమయా యోజనుబ్బేధా ధజా ఉట్ఠహన్తి. పరియన్తే కిఙ్కిణికజాలం ఓలమ్బతి. యస్స మన్దవాతేరితస్స పఞ్చఙ్గికతూరియసద్దసంమిస్సో దిబ్బగీతసద్దో వియ రవో నిచ్ఛరతి. మణ్డపమజ్ఝే సక్కస్సత్థాయ యోజనికో మణిపల్లఙ్కో పఞ్ఞత్తో హోతి, తత్థ సక్కో నిసీది. తేత్తింస దేవపుత్తా అత్తనో కుమ్భే రతనపల్లఙ్కే నిసీదింసు. తేత్తింసాయ కుమ్భానం ఏకేకస్మిం కుమ్భే సత్త సత్త దన్తే మాపేసి. తేసు ఏకేకో పణ్ణాసయోజనాయామో, ఏకేకస్మిఞ్చేత్థ దన్తే సత్త సత్త పోక్ఖరణియో హోన్తి, ఏకేకాయ పోక్ఖరణియా సత్త సత్త పదుమినీగచ్ఛాని, ఏకేకస్మిం గచ్ఛే సత్త సత్త పుప్ఫాని హోన్తి, ఏకేకస్మిం పుప్ఫే సత్త సత్త పత్తాని, ఏకేకస్మిం పత్తే సత్త సత్త దేవధీతరో నచ్చన్తి. ఏవం సమన్తా పణ్ణాసయోజనఠానేసు హత్థిదన్తేసుయేవ నటసమజ్జా హోన్తి. ఏవం మహన్తం యసం అనుభవన్తో సక్కో దేవరాజా విచరతి.
సుధమ్మాపి కాలం కత్వా గన్త్వా తత్థేవ నిబ్బత్తి. తస్సా సుధమ్మా నామ నవ యోజనసతికా దేవసభా నిబ్బత్తి. తతో రమణీయతరం కిర అఞ్ఞం ఠానం నామ నత్థి , మాసస్స అట్ఠ దివసే ధమ్మస్సవనం తత్థేవ హోతి. యావజ్జతనా అఞ్ఞతరం రమణీయం ఠానం దిస్వా, ‘‘సుధమ్మా దేవసభా వియా’’తి వదన్తి. నన్దాపి కాలం కత్వా గన్త్వా తత్థేవ నిబ్బత్తి, తస్సా పఞ్చయోజనసతికా నన్దా నామ పోక్ఖరణీ నిబ్బత్తి. చిత్తాపి కాలం కత్వా గన్త్వా తత్థేవ నిబ్బత్తి , తస్సాపి పఞ్చయోజనసతికం చిత్తలతావనం నామ నిబ్బత్తి, తత్థ ఉప్పన్నపుబ్బనిమిత్తే దేవపుత్తే నేత్వా మోహయమానా విచరన్తి. సుజా పన కాలం కత్వా ఏకిస్సా గిరికన్దరాయ ఏకా బకసకుణికా హుత్వా నిబ్బత్తి. సక్కో అత్తనో పరిచారికా ఓలోకేన్తో ‘‘సుధమ్మా ఇధేవ నిబ్బత్తా, తథా నన్దా చ చిత్తా చ, సుజా ను ఖో కుహిం నిబ్బత్తా’’తి చిన్తేన్తో తం తత్థ నిబ్బత్తం దిస్వా, ‘‘బాలా కిఞ్చి పుఞ్ఞం అకత్వా ఇదాని తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తా, ఇదాని పన తం పుఞ్ఞం కారేత్వా ఇధానేతుం వట్టతీ’’తి అత్తభావం విజహిత్వా అఞ్ఞాతకవేసేన తస్సా సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కిం కరోన్తీ ఇధ విచరసీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘కో పన త్వం, సామీ’’తి? ‘‘అహం తే సామికో మఘో’’తి. ‘‘కుహిం నిబ్బత్తోసి, సామీ’’తి? ‘‘అహం తావతింసదేవలోకే నిబ్బత్తో’’. ‘‘తవ సహాయికానం పన నిబ్బత్తట్ఠానం జానాసీ’’తి? ‘‘న జానామి, సామీ’’తి. ‘‘తాపి మమేవ సన్తికే నిబ్బత్తా, పస్సిస్ససి తా సహాయికా’’తి. ‘‘కథాహం తత్థ గమిస్సామీ’’తి? సక్కో ‘‘అహం తం తత్థ నేస్సామీ’’తి వత్వా హత్థతలే ఠపేత్వా దేవలోకం నేత్వా నన్దాయ పోక్ఖరణియా తీరే విస్సజ్జేత్వా ఇతరాసం తిస్సన్నం ఆరోచేసి – ‘‘తుమ్హాకం సహాయికం సుజం పస్సిస్సథా’’తి. ‘‘కుహిం సా, దేవా’’తి ? ‘‘నన్దాయ పోక్ఖరణియా తీరే ఠితా’’తి ఆహ. తా తిస్సోపి గన్త్వా, ‘‘అహో అయ్యాయ ఏవరూపం అత్తభావమణ్డనస్స ఫలం, ఇదానిస్సా తుణ్డం పస్సథ, పాదే పస్సథ, జఙ్ఘా పస్సథ, సోభతి వతస్సా అత్తభావో’’తి కేళిం కత్వా పక్కమింసు.
పున సక్కో తస్సా సన్తికం గన్త్వా, ‘‘దిట్ఠా తే సహాయికా’’తి వత్వా ‘‘దిట్ఠా మం ఉప్పణ్డేత్వా గతా, తత్థేవ మం నేహీ’’తి వుత్తే తం తత్థేవ నేత్వా ఉదకే విస్సజ్జేత్వా, ‘‘దిట్ఠా తే తాసం సమ్పత్తీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘దిట్ఠా, దేవా’’తి? ‘‘తయాపి తత్థ నిబ్బత్తనూపాయం కాతుం వట్టతీ’’తి. ‘‘కిం కరోమి, దేవా’’తి? ‘‘మయా దిన్నం ఓవాదం రక్ఖిస్ససీ’’తి. ‘‘రక్ఖిస్సామి, దేవా’’తి. అథస్సా పఞ్చ సీలాని దత్వా, ‘‘అప్పమత్తా రక్ఖాహీ’’తి వత్వా పక్కామి. సా తతో పట్ఠాయ సయంమతమచ్ఛకేయేవ పరియేసిత్వా ఖాదతి. సక్కో కతిపాహచ్చయేన తస్సా వీమంసనత్థాయ గన్త్వా, వాలుకాపిట్ఠే మతమచ్ఛకో వియ హుత్వా ఉత్తానో నిపజ్జి. సా తం దిస్వా ‘‘మతమచ్ఛకో’’తి సఞ్ఞాయ అగ్గహేసి. మచ్ఛో గిలనకాలే నఙ్గుట్ఠం చాలేసి. సా ‘‘సజీవమచ్ఛకో’’తి ఉదకే విస్సజ్జేసి. సో థోకం వీతినామేత్వా పున తస్సా పురతో ఉత్తానో హుత్వా నిపజ్జి. పున సా ‘‘మతమచ్ఛకో’’తి సఞ్ఞాయ గహేత్వా గిలనకాలే అగ్గనఙ్గుట్ఠం చాలేసి. తం దిస్వా ‘‘సజీవమచ్ఛో’’తి విస్సజ్జేసి. ఏవం తిక్ఖత్తుం వీమంసిత్వా ‘‘సాధుకం సీలం రక్ఖతీ’’తి అత్తానం జానాపేత్వా ‘‘అహం తవ వీమంసనత్థాయ ఆగతో, సాధుకం సీలం రక్ఖసి, ఏవం రక్ఖమానా న చిరస్సేవ మమ సన్తికే నిబ్బత్తిస్ససి, అప్పమత్తా హోహీ’’తి వత్వా పక్కామి.
సా తతో పట్ఠాయ పన సయంమతమచ్ఛం లభతి వా, న వా. అలభమానా కతిపాహచ్చయేనేవ సుస్సిత్వా కాలం కత్వా తస్స సీలస్స ఫలేన బారాణసియం కుమ్భకారస్స ధీతా హుత్వా నిబ్బత్తి. అథస్సా పన్నరససోళసవస్సుద్దేసికకాలే సక్కో ‘‘కుహిం ను ఖో సా నిబ్బత్తా’’తి ఆవజ్జేన్తో దిస్వా, ‘‘ఇదాని మయా తత్థ గన్తుం వట్టతీ’’తి ఏళాలుకవణ్ణేన పఞ్ఞాయమానేహి సత్తహి రతనేహి యానకం పూరేత్వా తం పాజేన్తో బారాణసిం పవిసిత్వా, ‘‘అమ్మతాతా, ఏళాలుకాని గణ్హథ గణ్హథా’’తి ఉగ్ఘోసేన్తో వీథిం పటిపజ్జి. ముగ్గమాసాదీని గహేత్వా ఆగతే పన ‘‘మూలేన న దేమీ’’తి వత్వా, ‘‘కథం దేసీ’’తి వుత్తే, ‘‘సీలరక్ఖికాయ ఇత్థియా దమ్మీ’’తి ఆహ. ‘‘సీలం నామ, సామి, కీదిసం, కిం కాళం, ఉదాహు నీలాదివణ్ణ’’న్తి? ‘‘తుమ్హే ‘సీలం కీదిస’న్తిపి న జానాథ, కిమేవ నం రక్ఖిస్సథ, సీలరక్ఖికాయ పన దస్సామీ’’తి. ‘‘సామి, ఏసా కుమ్భకారస్స ధీతా ‘సీలం రక్ఖామీ’తి విచరతి, ఏతిస్సా దేహీ’’తి. సాపి నం ‘‘తేన హి మయ్హం దేహి, సామీ’’తి ఆహ. ‘‘కాసి త్వ’’న్తి? ‘‘అహం అవిజహితపఞ్చసీలా’’తి. ‘‘తుయ్హమేవేతాని మయా ఆనీతానీ’’తి యానకం పాజేన్తో తస్సా ఘరం గన్త్వా అఞ్ఞేహి అనాహరియం కత్వా ఏళాలుకవణ్ణేన దేవదత్తియం ధనం దత్వా అత్తానం జానాపేత్వా, ‘‘ఇదం తే జీవితవుత్తియా ధనం, పఞ్చసీలాని అఖణ్డాదీని కత్వా రక్ఖాహీ’’తి వత్వా పక్కామి.
సాపి తతో చవిత్వా అసురభవనే అసురజేట్ఠకస్స ధీతా హుత్వా సక్కస్స వేరిఘరే నిబ్బత్తి. ద్వీసు పన అత్తభావేసు సీలస్స సురక్ఖితత్తా అభిరూపా అహోసి సువణ్ణవణ్ణా అసాధారణాయ రూపసిరియా సమన్నాగతా. వేపచిత్తిఅసురిన్దో ఆగతాగతానం అసురానం ‘‘తుమ్హే మమ ధీతు అనుచ్ఛవికా న హోథా’’తి తం కస్సచి అదత్వా, ‘‘మమ ధీతా అత్తనావ అత్తనో అనుచ్ఛవికం సామికం గహేస్సతీ’’తి అసురబలం సన్నిపాతాపేత్వా, ‘‘తుయ్హం అనుచ్ఛవికం సామికం గణ్హా’’తి తస్సా, హత్థే పుప్ఫదామం అదాసి. తస్మిం ఖణే సక్కో తస్సా నిబ్బత్తట్ఠానం ఓలోకేన్తో తం పవత్తిం ఞత్వా, ‘‘ఇదాని మయా గన్త్వా తం ఆనేతుం వట్టతీ’’తి మహల్లకఅసురవణ్ణం నిమ్మినిత్వా గన్త్వా పరిసపరియన్తే అట్ఠాసి. సాపి ఇతో చితో చ ఓలోకేన్తీ తం దిట్ఠమత్తావ పుబ్బసన్నివాసవసేన ఉప్పన్నేన పేమేన మహోఘేనేవ అజ్ఝోత్థటహదయా హుత్వా, ‘‘ఏసో మే సామికో’’తి తస్స ఉపరి పుప్ఫదామం ఖిపి . అసురా ‘‘అమ్హాకం రాజా ఏత్తకం కాలం ధీతు అనుచ్ఛవికం అలభిత్వా ఇదాని లభి, అయమేవస్స ధీతు పితామహతో మహల్లకో అనుచ్ఛవికో’’తి లజ్జమానా అపక్కమింసు. సక్కోపి తం హత్థే గహేత్వా ‘‘సక్కోహమస్మీ’’తి నదిత్వా ఆకాసే పక్ఖన్ది. అసురా ‘‘వఞ్చితమ్హా జరసక్కేనా’’తి తం అనుబన్ధింసు. మాతలి, సఙ్గాహకో వేజయన్తరథం ఆహరిత్వా అన్తరామగ్గే అట్ఠాసి. సక్కో తం తత్థ ఆరోపేత్వా దేవనగరాభిముఖో పాయాసి. అథస్స సిప్పలివనం సమ్పత్తకాలే రథసద్దం సుత్వా భీతా గరుళపోతకా విరవింసు. తేసం సద్దం సుత్వా సక్కో మాతలిం పుచ్ఛి – ‘‘కే ఏతే విరవన్తీ’’తి? ‘‘గరుళపోతకా, దేవా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘రథసద్దం సుత్వా మరణభయేనా’’తి. ‘‘మం ఏకం నిస్సాయ ఏత్తకో దిజో రథవేగేన విచుణ్ణితో మా నస్సి, నివత్తేహి రథ’’న్తి. సోపి సిన్ధవసహస్సస్స దణ్డకసఞ్ఞం దత్వా రథం నివత్తేసి. తం దిస్వా అసురా ‘‘జరసక్కో అసురపురతో పట్ఠాయ పలాయన్తో ఇదాని రథం నివత్తేసి, అద్ధా తేన ఉపత్థమ్భో లద్ధో భవిస్సతీ’’తి నివత్తేత్వా ఆగమనమగ్గేనేవ అసురపురం పవిసిత్వా పున సీసం న ఉక్ఖిపింసు.
సక్కోపి సుజం అసురకఞ్ఞం దేవనగరం నేత్వా అడ్ఢతేయ్యానం అచ్ఛరాకోటీనం జేట్ఠికట్ఠానే ఠపేసి. సా సక్కం వరం యాచి – ‘‘మహారాజ, మమ ఇమస్మిం దేవలోకే మాతాపితరో వా భాతికభగినియో వా నత్థి, యత్థ యత్థ గచ్ఛసి, తత్థ తత్థ మం గహేత్వావ గచ్ఛేయ్యాసీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి తస్సా పటిఞ్ఞం అదాసి. తతో పట్ఠాయ చిత్తపాటలియా పుప్ఫితాయ అసురా ‘‘అమ్హాకం నిబ్బత్తట్ఠానే దిబ్బపారిచ్ఛత్తకస్స పుప్ఫనకాలో’’తి యుద్ధత్థాయ సగ్గం అభిరుహన్తి. సక్కో హేట్ఠాసముద్దే నాగానం ఆరక్ఖం అదాసి, తతో సుపణ్ణానం, తతో కుమ్భణ్డానం, తతో యక్ఖానం. తతో చతున్నం మహారాజానం. సబ్బూపరి పన ఉపద్దవనివత్తనత్థాయ దేవనగరద్వారేసు వజిరహత్థా ఇన్దపటిమా ఠపేసి. అసురా నాగాదయో జినిత్వా ఆగతాపి ఇన్దపటిమా దూరతో దిస్వా ‘‘సక్కో నిక్ఖన్తో’’తి పలాయన్తి. ఏవం, మహాలి, మఘో మాణవో అప్పమాదపటిపదం పటిపజ్జి. ఏవం అప్పమత్తో పనేస ఏవరూపం ఇస్సరియం పత్వా ద్వీసు దేవలోకేసు రజ్జం కారేసి. అప్పమాదో నామేస బుద్ధాదీహి పసత్థో. అప్పమాదఞ్హి నిస్సాయ సబ్బేసమ్పి లోకియలోకుత్తరానం విసేసానం అధిగమో హోతీతి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౩౦.
‘‘అప్పమాదేన మఘవా, దేవానం సేట్ఠతం గతో;
అప్పమాదం పసంసన్తి, పమాదో గరహితో సదా’’తి.
తత్థ అప్పమాదేనాతి మచలగామే భూమిప్పదేససోధనం ఆదిం కత్వా కతేన అప్పమాదేన. మఘవాతి ఇదాని ‘‘మఘవా’’తిపఞ్ఞాతో మఘో మాణవో ద్విన్నం దేవలోకానం రాజభావేన దేవానం సేట్ఠతం గతో. పసంసన్తీతి బుద్ధాదయో పణ్డితా అప్పమాదమేవ థోమేన్తి వణ్ణయన్తి. కిం కారణా? సబ్బేసం లోకియలోకుత్తరానం విసేసానం పటిలాభకారణత్తా. పమాదో గరహితో సదాతి పమాదో పన తేహి అరియేహి నిచ్చం గరహితో నిన్దితో. కిం కారణా? సబ్బవిపత్తీనం మూలభావతో. మనుస్సదోభగ్గం వా హి అపాయుప్పత్తి వా సబ్బా పమాదమూలికాయేవాతి.
గాథాపరియోసానే మహాలి లిచ్ఛవీ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి, సమ్పత్తపరిసాయపి బహూ సోతాపన్నాదయో జాతాతి.
మఘవత్థు సత్తమం.
౮. అఞ్ఞతరభిక్ఖువత్థు
అప్పమాదరతో భిక్ఖూతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో అఞ్ఞతరం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.
సో కిర సత్థు సన్తికే యావ అరహత్తా కమ్మట్ఠానం కథాపేత్వా అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఘటేన్తో వాయమన్తో అరహత్తం పత్తుం నాసక్ఖి. సో ‘‘విసేసేత్వా కమ్మట్ఠానం కథాపేస్సామీ’’తి తతో నిక్ఖమిత్వా సత్థు సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే మహన్తం దావగ్గిం ఉట్ఠితం దిస్వా వేగేన ఏకం ముణ్డపబ్బతమత్థకం అభిరుయ్హ నిసిన్నో అరఞ్ఞం డయ్హమానం అగ్గిం దిస్వా ఆరమ్మణం గణ్హి – ‘‘యథా అయం అగ్గి మహన్తాని చ ఖుద్దకాని చ ఉపాదానాని డహన్తో గచ్ఛతి, ఏవం అరియమగ్గఞాణగ్గినాపి మహన్తాని చ ఖుద్దకాని చ సంయోజనాని డహన్తేన గన్తబ్బం భవిస్సతీ’’తి. సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ తస్స చిత్తాచారం ఞత్వా, ‘‘ఏవమేవ, భిక్ఖు, మహన్తానిపి ఖుద్దకానిపి ఉపాదానాని వియ ఇమేసం సత్తానం అబ్భన్తరే ఉప్పజ్జమానాని అణుంథూలాని సంయోజనాని, తాని ఞాణగ్గినా ఝాపేత్వా అభబ్బుప్పత్తికాని కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఓభాసం విస్సజ్జేత్వా తస్స భిక్ఖునో అభిముఖే నిసిన్నో వియ పఞ్ఞాయమానో ఇమం ఓభాసగాథమాహ –
౩౧.
‘‘అప్పమాదరతో భిక్ఖు, పమాదే భయదస్సి వా;
సంయోజనం అణుం థూలం, డహం అగ్గీవ గచ్ఛతీ’’తి.
తత్థ అప్పమాదరతోతి అప్పమాదే రతో అభిరతో, అప్పమాదేన వీతినామేన్తోతి అత్థో. పమాదే భయదస్సి వాతి నిరయుప్పత్తిఆదికం పమాదే భయం భయతో పస్సన్తో, తాసం వా ఉప్పత్తీనం మూలత్తా పమాదం భయతో పస్సన్తో. సంయోజనన్తి వట్టదుక్ఖేన సద్ధిం యోజనం బన్ధనం పజానం వట్టే ఓసీదాపనసమత్థం దసవిధం సంయోజనం. అణుం థూలన్తి మహన్తఞ్చ ఖుద్దకఞ్చ. డహం అగ్గీవ గచ్ఛతీతి యథా అయం అగ్గీ ఏతం మహన్తఞ్చ ఖుద్దకఞ్చ ఉపాదానం డహన్తోవ గచ్ఛతి. ఏవమేసో అప్పమాదరతో భిక్ఖు అప్పమాదాధిగతేన ఞాణగ్గినా ఏతం సంయోజనం డహన్తో అభబ్బుప్పత్తికం కరోన్తో గచ్ఛతీతి అత్థో.
గాథాపరియోసానే సో భిక్ఖు యథానిసిన్నోవ సబ్బసంయోజనాని ఝాపేత్వా సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా ఆకాసేనాగన్త్వా తథాగతస్స సువణ్ణవణ్ణం సరీరం థోమేత్వా వణ్ణేత్వా వన్దమానోవ పక్కామీతి.
అఞ్ఞతరభిక్ఖువత్థు అట్ఠమం.
౯. నిగమవాసితిస్సత్థేరవత్థు
అప్పమాదరతోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో నిగమవాసితిస్సత్థేరం నామ ఆరబ్భ కథేసి.
ఏకస్మిఞ్హి సావత్థితో అవిదూరే నిగమగామే జాతసంవడ్ఢో ఏకో కులపుత్తో సత్థు సాసనే పబ్బజిత్వా లద్ధూపసమ్పదో ‘‘నిగమవాసితిస్సత్థేరో నామ అప్పిచ్ఛో సన్తుట్ఠో పవివిత్తో ఆరద్ధవీరియో’’తి పఞ్ఞాయి. సో నిబద్ధం ఞాతిగామేయేవ పిణ్డాయ విచరతి. అనాథపిణ్డికాదీసు మహాదానాని కరోన్తేసు, పసేనదికోసలే అసదిసదానం కరోన్తేపి సావత్థిం నాగచ్ఛతి. భిక్ఖూ ‘‘అయం నిగమవాసితిస్సత్థేరో ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ ఞాతిసంసట్ఠో విహరతి, అనాథపిణ్డికాదీసు మహాదానాదీని కరోన్తేసు, పసేనదికోసలే అసదిసదానం కరోన్తేపి నేవ ఆగచ్ఛతీ’’తి కథం సముట్ఠాపేత్వా సత్థు ఆరోచయింసు. సత్థా తం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘సచ్చం కిర త్వం, భిక్ఖు, ఏవం కరోసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘నత్థి, భన్తే, మయ్హం ఞాతిసంసగ్గో, అహం ఏతే మనుస్సే నిస్సాయ అజ్ఝోహరణీయమత్తం ఆహారం లభామి లూఖే వా పణీతే వా. యాపనమత్తే లద్ధే పున కిం ఆహారపరియేసనేనాతి న గచ్ఛామి, ఞాతీహి పన మే సంసగ్గో నామ నత్థి, భన్తే’’తి వుత్తే సత్థా పకతియాపి తస్స అజ్ఝాసయం విజానన్తో – ‘‘సాధు సాధు, భిక్ఖూ’’తి తస్స సాధుకారం దత్వా, ‘‘అనచ్ఛరియం ఖో పనేతం భిక్ఖు, యం త్వం మాదిసం ఆచరియం లభిత్వా అప్పిచ్ఛో అహోసి. అయఞ్హి అప్పిచ్ఛతా నామ మమ తన్తి, మమ పవేణీ’’తి వత్వా భిక్ఖూహి యాచితో అతీతం ఆహరి –
అతీతే హిమవన్తే గఙ్గాతీరే ఏకస్మిం ఉదుమ్బరవనే అనేకసహస్సా సువా వసింసు. తత్రేకో సువరాజా అత్తనో నివాసరుక్ఖస్స ఫలేసు ఖీణేసు యం యదేవ అవసిట్ఠం హోతి అఙ్కురో వా పత్తం వా తచో వా, తం తం ఖాదిత్వా గఙ్గాయం పానీయం పివిత్వా పరమప్పిచ్ఛో సన్తుట్ఠో హుత్వా అఞ్ఞత్థ న గచ్ఛతి. తస్స అప్పిచ్ఛసన్తుట్ఠభావగుణేన సక్కస్స భవనం కమ్పి. సక్కో ఆవజ్జమానో తం దిస్వా తస్స వీమంసనత్థం అత్తనో ఆనుభావేన తం రుక్ఖం సుక్ఖాపేసి. రుక్ఖో ఓభగ్గో ఖాణుమత్తో ఛిద్దావఛిద్దోవ హుత్వా వాతే పహరన్తే ఆకోటితో వియ సద్దం నిచ్ఛారేన్తో అట్ఠాసి. తస్స ఛిద్దేహి చుణ్ణాని నిక్ఖమన్తి. సువరాజా తాని ఖాదిత్వా గఙ్గాయం పానీయం పివిత్వా అఞ్ఞత్థ అగన్త్వా వాతాతపం అగణేత్వా ఉదుమ్బరఖాణుమత్థకే నిసీదతి. సక్కో తస్స పరమప్పిచ్ఛభావం ఞత్వా, ‘‘మిత్తధమ్మగుణం కథాపేత్వా వరమస్స దత్వా ఉదుమ్బరం అమతఫలం కత్వా ఆగమిస్సామీ’’తి ఏకో హంసరాజా హుత్వా సుజం అసురకఞ్ఞం పురతో కత్వా ఉదుమ్బరవనం గన్త్వా అవిదూరే ఏకస్స రుక్ఖస్స సాఖాయ నిసీదిత్వా తేన సద్ధిం కథేన్తో ఇమం గాథమాహ –
‘‘సన్తి రుక్ఖా హరిపత్తా, దుమానేకఫలా బహూ;
కస్మా ను సుక్ఖే కోళాపే, సువస్స నిరతో మనో’’తి. (జా॰ ౧.౯.౩౦);
సబ్బం సువజాతకం నవకనిపాతే ఆగతనయేనేవ విత్థారేతబ్బం. అట్ఠుప్పత్తియేవ హి తత్థ చ ఇధ చ నానా, సేసం తాదిసమేవ. సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా, ‘‘తదా సక్కో ఆనన్దో అహోసి, సువరాజా అహమేవా’’తి వత్వా, ‘‘ఏవం, భిక్ఖవే, అప్పిచ్ఛతా నామేసా మమ తన్తి, మమ పవేణీ, అనచ్ఛరియా మమ పుత్తస్స నిగమవాసితిస్సస్స మాదిసం ఆచరియం లభిత్వా అప్పిచ్ఛతా, భిక్ఖునా నామ నిగమవాసితిస్సేన వియ అప్పిచ్ఛేనేవ భవితబ్బం. ఏవరూపో హి భిక్ఖు అభబ్బో సమథవిపస్సనాధమ్మేహి వా మగ్గఫలేహి వా పరిహానాయ, అఞ్ఞదత్థు నిబ్బానస్సేవ సన్తికే హోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౩౨.
‘‘అప్పమాదరతో భిక్ఖు, పమాదే భయదస్సి వా;
అభబ్బో పరిహానాయ, నిబ్బానస్సేవ సన్తికే’’తి.
తత్థ అభబ్బో పరిహానాయాతి సో ఏవరూపో భిక్ఖు సమథవిపస్సనాధమ్మేహి వా మగ్గఫలేహి వా పరిహానాయ అభబ్బో, నాపి పత్తేహి పరిహాయతి, న అప్పత్తాని న పాపుణాతి. నిబ్బానస్సేవ సన్తికేతి కిలేసపరినిబ్బానస్సపి అనుపాదాపరినిబ్బానస్సాపి సన్తికేయేవాతి.
గాథాపరియోసానే నిగమవాసితిస్సత్థేరో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణి. అఞ్ఞేపి బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.
నిగమవాసితిస్సత్థేరవత్థు నవమం.
అప్పమాదవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా. దుతియో వగ్గో.