౪. పుప్ఫవగ్గో
౧. పథవికథాపసుతపఞ్చసతభిక్ఖువత్థు
కో ఇమం పథవిం విచేస్సతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో పథవికథాపసుతే పఞ్చసతే భిక్ఖూ ఆరబ్భ కథేసి.
తే కిర భగవతా సద్ధిం జనపదచారికం చరిత్వా జేతవనం ఆగన్త్వా సాయన్హసమయే ఉపట్ఠానసాలాయం సన్నిసిన్నా అత్తనా గతగతట్ఠానేసు ‘‘అసుకగామతో అసుకగామగమనట్ఠానే సమం విసమం కద్దమబహులం సక్ఖరబహులం కాళమత్తికం తమ్బమత్తిక’’న్తి పథవికథం కథేసుం. సత్థా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘భన్తే, అమ్హేహి విచరితట్ఠానే పథవికథాయా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, ఏసా బాహిరపథవీ నామ, తుమ్హేహి అజ్ఝుత్తికపథవియం పరికమ్మం కాతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –
౪౪.
‘‘కో ఇమం పథవిం విచేస్సతి,
యమలోకఞ్చ ఇమం సదేవకం;
కో ధమ్మపదం సుదేసితం,
కుసలో పుప్ఫమివ పచేస్సతి.
౪౫.
‘‘సేఖో పథవిం విచేస్సతి,
యమలోకఞ్చ ఇమం సదేవకం;
సేఖో ధమ్మపదం సుదేసితం,
కుసలో పుప్ఫమివ పచేస్సతీ’’తి.
తత్థ కో ఇమన్తి కో ఇమం అత్తభావసఙ్ఖాతం పథవిం. విచేస్సతీతి అత్తనో ఞాణేన విచినిస్సతి విజానిస్సతి, పటివిజ్ఝిస్సతి, సచ్ఛికరిస్సతీతి అత్థో. యమలోకఞ్చాతి చతుబ్బిధం అపాయలోకఞ్చ. ఇమం సదేవకన్తి ఇమం మనుస్సలోకఞ్చ దేవలోకేన సద్ధిం కో విచేస్సతి విచినిస్సతి విజానిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతీతి పుచ్ఛి. కో ధమ్మపదం సుదేసితన్తి యథాసభావతో కథితత్తా సుదేసితం సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మసఙ్ఖాతం ధమ్మపదం కుసలో మాలాకారో పుప్ఫం విచినన్తో వియ కో పచేస్సతి విచినిస్సతి విజానిస్సతి ఉపపరిక్ఖిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి, సచ్ఛికరిస్సతీతి అత్థో. సేఖోతి అధిసీలసిక్ఖా, అధిచిత్తసిక్ఖా, అధిపఞ్ఞాసిక్ఖాతి ఇమా తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖనతో సోతాపత్తిమగ్గట్ఠం ఆదిం కత్వా యావ అరహత్తమగ్గట్ఠా సత్తవిధో సేఖో ఇమం అత్తభావసఙ్ఖాతం పథవిం అరహత్తమగ్గేన తతో ఛన్దరాగం అపకడ్ఢన్తో విచేస్సతి విచినిస్సతి విజానిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతి. యమలోకఞ్చాతి తం యథావుత్తపకారం యమలోకఞ్చ ఇమం మనుస్సలోకఞ్చ సహ దేవేహి సదేవకం స్వేవ విచేస్సతి విచినిస్సతి విజానిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతి. సేఖోతి స్వేవ సత్తవిధో సేఖో, యథా నామ కుసలో మాలాకారో పుప్ఫారామం పవిసిత్వా తరుణమకుళాని చ పాణకవిద్ధాని చ మిలాతాని చ గణ్ఠికజాతాని చ పుప్ఫాని వజ్జేత్వా సోభనాని సుజాతసుజాతానేవ పుప్ఫాని విచినాతి, ఏవమేవ ఇమం సుకథితం సునిద్దిట్ఠం బోధిపక్ఖియధమ్మపదమ్పి పఞ్ఞాయ పచేస్సతి విచినిస్సతి ఉపపరిక్ఖిస్సతి పటివిజ్ఝిస్సతి సచ్ఛికరిస్సతీతి సత్థా సయమేవ పఞ్హం విస్సజ్జేసి.
దేసనావసానే పఞ్చసతాపి భిక్ఖూ సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పాపుణింసు. సమ్పత్తపరిసాయపి సాత్థికా ధమ్మదేసనా అహోసీతి.
పథవికథాపసుతపఞ్చసతభిక్ఖువత్థు పఠమం.
౨. మరీచికమ్మట్ఠానికత్థేరవత్థు
ఫేణూపమన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో అఞ్ఞతరం మరీచికమ్మట్ఠానికం భిక్ఖుం ఆరబ్భ కథేసి.
సో కిర భిక్ఖు సత్థు సన్తికే కమ్మట్ఠానం గహేత్వా, ‘‘సమణధమ్మం కరిస్సామీ’’తి అరఞ్ఞం పవిసిత్వా ఘటేత్వా వాయమిత్వా అరహత్తం పత్తుం అసక్కోన్తో ‘‘విసేసేత్వా కమ్మట్ఠానం కథాపేస్సామీ’’తి సత్థు సన్తికం ఆగచ్ఛన్తో అన్తరామగ్గే మరీచిం దిస్వా, ‘‘యథా అయం గిమ్హసమయే ఉట్ఠితా మరీచి దూరే ఠితానం రూపగతా వియ పఞ్ఞాయతి, సన్తికం ఆగచ్ఛన్తానం నేవ పఞ్ఞాయతి, అయం అత్తభావోపి ఉప్పాదవయట్ఠేన ఏవరూపో’’తి మరీచికమ్మట్ఠానం భావేన్తో ఆగన్త్వా మగ్గకిలన్తో అచిరవతియం న్హాయిత్వా ఏకస్మిం చణ్డసోతతీరే రుక్ఖఛాయాయ నిసిన్నో ఉదకవేగాభిఘాతేన ఉట్ఠహిత్వా మహన్తే మహన్తే ఫేణపిణ్డే భిజ్జమానే దిస్వా, ‘‘అయం అత్తభావోపి ఉప్పజ్జిత్వా భిజ్జనట్ఠేన ఏవరూపోయేవా’’తి ఆరమ్మణం అగ్గహేసి. సత్థా గన్ధకుటియం ఠితోవ తం థేరం దిస్వా, ‘‘ఏవమేవ, భిక్ఖు, ఏవరూపోవాయం అత్తభావో ఫేణపిణ్డో వియ మరీచి వియ ఉప్పజ్జనభిజ్జనసభావోయేవా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౪౬.
‘‘ఫేణూపమం కాయమిమం విదిత్వా,
మరీచిధమ్మం అభిసమ్బుధానో;
ఛేత్వాన మారస్స పపుప్ఫకాని,
అదస్సనం మచ్చురాజస్స గచ్ఛే’’తి.
తత్థ ఫేణూపమన్తి ఇమం కేసాదిసమూహసఙ్ఖాతం కాయం అబలదుబ్బలట్ఠేన అనద్ధనియతావకాలికట్ఠేన ఫేణపిణ్డసరిక్ఖకోతి విదిత్వా. మరీచిధమ్మన్తి యథా మరీచి దూరే ఠితానం రూపగతా వియ గయ్హూపగా వియ హోతి, సన్తికే ఉపగచ్ఛన్తానం రిత్తా తుచ్ఛా అగయ్హూపగా సమ్పజ్జతి, ఏవమేవ ఖణికఇత్తరపచ్చుపట్ఠానట్ఠేన అయం కాయోపి మరీచిధమ్మోతి అభిసమ్బుధానో బుజ్ఝన్తో, జానన్తోతి అత్థో. మారస్స పపుప్ఫకానీతి మారస్స పపుప్ఫకసఙ్ఖాతాని తేభూమకాని వట్టాని అరియమగ్గేన ఛిన్దిత్వా ఖీణాసవో భిక్ఖు మచ్చురాజస్స అదస్సనం అవిసయం అమతమహానిబ్బానం గచ్ఛేయ్యాతి.
గాథాపరియోసానే థేరో సహ పటిసమ్భిదాహి అరహత్తం పత్వా సత్థు సువణ్ణవణ్ణం సరీరం థోమేన్తో వణ్ణేన్తో వన్దన్తోవ ఆగతోతి.
మరీచికమ్మట్ఠానికత్థేరవత్థు దుతియం.
౩. విటటూభవత్థు
పుప్ఫానిహేవ పచినన్తన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో సపరిసం మహోఘేన అజ్ఝోత్థరిత్వా మారితం విటటూభం ఆరబ్భ కథేసి.
తత్రాయం అనుపుబ్బికథా – సావత్థియఞ్హి మహాకోసలరఞ్ఞో పుత్తో పసేనదికుమారో నామ. వేసాలియం లిచ్ఛవిరఞ్ఞో పుత్తో లిచ్ఛవికుమారో మహాలి నామ, కుసినారాయం మల్లరాజపుత్తో బన్ధులో నామాతి ఇమే తయో దిసాపామోక్ఖస్సాచరియస్స సన్తికే సిప్పుగ్గహణత్థం తక్కసిలం గన్త్వా బహినగరే సాలాయ సమాగతా అఞ్ఞమఞ్ఞస్స ఆగతకారణఞ్చ కులఞ్చ నామఞ్చ పుచ్ఛిత్వా సహాయకా హుత్వా ఏకతోవ ఆచరియం ఉపసఙ్కమిత్వా సిప్పం సిక్ఖన్తా న చిరస్సేవ ఉగ్గహితసిప్పా ఆచరియం ఆపుచ్ఛిత్వా ఏకతోవ నిక్ఖమిత్వా సకసకట్ఠానాని అగమంసు. తేసు పసేనదికుమారో పితు సిప్పం దస్సేత్వా పసన్నేన పితరా రజ్జే అభిసిత్తో. మహాలికుమారో లిచ్ఛవీనం సిప్పం దస్సేన్తో మహన్తేన ఉస్సాహేన దస్సేసి, తస్స అక్ఖీని భిజ్జిత్వా అగమంసు. లిచ్ఛవిరాజానో ‘‘అహో వత అమ్హాకం ఆచరియో అక్ఖివినాసం పత్తో, న నం పరిచ్చజిస్సామ, ఉపట్ఠహిస్సామ న’’న్తి తస్స సతసహస్సుట్ఠానకం ఏకం ద్వారం అదంసు. సో తం నిస్సాయ పఞ్చసతే లిచ్ఛవిరాజపుత్తే సిప్పం సిక్ఖాపేన్తో వసి. బన్ధులకుమారో సట్ఠిం సట్ఠిం వేళూ గహేత్వా మజ్ఝే అయసలాకం పక్ఖిపిత్వా సట్ఠికలాపే ఉస్సాపేత్వా ఠపితే మల్లరాజకులేహి ‘‘ఇమే కప్పేతూ’’తి వుత్తో అసీతిహత్థం ఆకాసం ఉల్లఙ్ఘిత్వా అసినా కప్పేన్తో అగమాసి. సో ఓసానకలాపే అయసలాకాయ ‘‘కిరీ’’తి సద్దం సుత్వా, ‘‘కిం ఏత’’న్తి పుచ్ఛిత్వా సబ్బకలాపేసు అయసలాకానం ఠపితభావం ఞత్వా అసిం ఛడ్డేత్వా రోదమానో ‘‘మయ్హం ఏత్తకేసు ఞాతిసుహజ్జేసు ఏకోపి ససినేహో హుత్వా ఇమం కారణం నాచిక్ఖి. సచే హి అహం జానేయ్యం, అయసలాకాయ సద్దం అనుట్ఠాపేన్తోవ ఛిన్దేయ్య’’న్తి వత్వా, ‘‘సబ్బేపిమే మారేత్వా రజ్జం కరేయ్య’’న్తి మాతాపితూనం కథేసి. తేహి ‘‘పవేణిరజ్జం నామ, తాత, ఇదం న లబ్భా ఏవం కాతు’’న్తి నానప్పకారేన వారితో ‘‘తేన హి మమ సహాయకస్స సన్తికం గమిస్సామీ’’తి సావత్థిం అగమాసి.
పసేనది కోసలో రాజా తస్సాగమనం సుత్వా పచ్చుగ్గన్త్వా మహన్తేన సక్కారేన తం నగరం పవేసేత్వా సేనాపతిట్ఠానే ఠపేసి. సో మాతాపితరో పక్కోసాపేత్వా తత్థేవ వాసం కప్పేసి. అథేకదివసం రాజా ఉపరిపాసాదే ఠితో అన్తరవీథిం ఓలోకయమానో ‘‘అనాథపిణ్డికస్స చూళఅనాథపిణ్డికస్స విసాఖాయ సుప్పవాసాయా’’తి ఏతేసం గేహే నిచ్చం భత్తకిచ్చత్థాయ గచ్ఛన్తే అనేకసహస్సే భిక్ఖూ దిస్వా, ‘‘కహం, అయ్యా, గచ్ఛన్తీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘దేవ, అనాథపిణ్డికస్స గేహే నిచ్చభత్తసలాకభత్తగిలానభత్తాదీనం అత్థాయ దేవసికం ద్వే భిక్ఖుసహస్సాని గచ్ఛన్తి, చూళఅనాథపిణ్డికస్స గేహే పఞ్చసతాని, తథా విసాఖాయ తథా సుప్పవాసాయా’’తి వుత్తే సయమ్పి భిక్ఖుసఙ్ఘం ఉపట్ఠహితుకామో విహారం గన్త్వా భిక్ఖుసహస్సేన సద్ధిం సత్థారం నిమన్తేత్వా సత్తాహం సహత్థా దానం దత్వా సత్తమే దివసే సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, పఞ్చహి మే భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం నిబద్ధం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి ఆహ. ‘‘మహారాజ బుద్ధా నామ ఏకట్ఠానే నిబద్ధం భిక్ఖం న గణ్హన్తి, బహూ జనా బుద్ధానం ఆగమనం పచ్చాసీసన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి ఏకం భిక్ఖుం నిబద్ధం పేసేథా’’తి ఆహ. సత్థా ఆనన్దత్థేరస్స భారం అకాసి. రాజా భిక్ఖుసఙ్ఘే ఆగతే పత్తం గహేత్వా, ‘‘ఇమే నామ పరివిసన్తూ’’తి అవిచారేత్వావ సత్తాహం సయమేవ పరివిసిత్వా అట్ఠమే దివసే విక్ఖిత్తచిత్తో పమజ్జమకాసి. రాజకులే నామ అనాణత్తా ఆసనాని పఞ్ఞాపేత్వా భిక్ఖూ నిసీదాపేత్వా పరివిసితుం న లభన్తి ‘‘న మయం ఇధ ఠాతుం సక్ఖిస్సామా’’తి బహూ భిక్ఖూ పక్కమింసు. రాజా దుతియదివసేపి పమజ్జి, దుతియదివసేపి బహూ భిక్ఖూ పక్కమింసు. తతియదివసేపి పమజ్జి, తదా ఆనన్దత్థేరం ఏకకమేవ ఠపేత్వా అవసేసా పక్కమింసు. పుఞ్ఞవన్తా నామ కారణవసికా హోన్తి, కులానం పసాదం రక్ఖన్తి. తథాగతస్స చ సారిపుత్తత్థేరో మహామోగ్గల్లానత్థేరోతి ద్వే అగ్గసావకా, ఖేమా ఉప్పలవణ్ణాతి ద్వే అగ్గసావికా, ఉపాసకేసు చిత్తో, గహపతి, హత్థకో ఆళవకోతి ద్వే అగ్గఉపాసకా, ఉపాసికాసు వేళుకణ్ఠకీ నన్దమాతా, ఖుజ్జుత్తరాతి ద్వే అగ్గఉపాసికా, ఇతి ఇమే అట్ఠ జనే ఆదిం కత్వా ఠానన్తరపత్తా సబ్బేపి సావకా ఏకదేసేన దసన్నం పారమీనం పూరితత్తా మహాపుఞ్ఞా అభినీహారసమ్పన్నా. ఆనన్దత్థేరోపి కప్పసతసహస్సం పూరితపారమీ అభినీహారసమ్పన్నో మహాపుఞ్ఞో అత్తనో కారణవసికతాయ కులస్స పసాదం రక్ఖన్తో అట్ఠాసి. తం ఏకకమేవ నిసీదాపేత్వా పరివిసింసు.
రాజా భిక్ఖూనం గతకాలే ఆగన్త్వా ఖాదనీయభోజనీయాని తథేవ ఠితాని దిస్వా, ‘‘కిం, అయ్యా, నాగమింసూ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఆనన్దత్థేరో ఏకకోవ ఆగతో దేవా’’తి సుత్వా, ‘‘అద్ధా ఏత్తకం మే భత్తచ్ఛేదనమకంసూ’’తి భిక్ఖూనం కుద్ధో సత్థు సన్తికం గన్త్వా, ‘‘భన్తే, మయా పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం భిక్ఖా పటియత్తా, ఆనన్దత్థేరో కిర ఏకకోవాగతో, పటియత్తా భిక్ఖా తథేవ ఠితా, పఞ్చసతా భిక్ఖూ మమ గేహే సఞ్ఞం న కరింసు, కిం ను ఖో కారణ’’న్తి ఆహ. సత్థా భిక్ఖూనం దోసం అవత్వా, ‘‘మహారాజ, మమ సావకానం తుమ్హేహి సద్ధిం విస్సాసో నత్థి, తేన న గతా భవిస్సన్తీ’’తి వత్వా కులానం అనుపగమనకారణఞ్చ ఉపగమనకారణఞ్చ పకాసేన్తో భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ఇమం సుత్తమాహ –
‘‘నవహి, భిక్ఖవే, అఙ్గేహి సమన్నాగతం కులం అనుపగన్త్వా వా నాలం ఉపగన్తుం, ఉపగన్త్వా వా నాలం ఉపనిసీదితుం. కతమేహి నవహి? న మనాపేన పచ్చుట్ఠేన్తి, న మనాపేన అభివాదేన్తి, న మనాపేన ఆసనం దేన్తి, సన్తమస్స పరిగుహన్తి, బహుకమ్పి థోకం దేన్తి, పణీతమ్పి లూఖం దేన్తి, అసక్కచ్చం దేన్తి నో సక్కచ్చం, న ఉపనిసీదన్తి ధమ్మస్సవనాయ, భాసితమస్స న సుస్సూసన్తి . ఇమేహి ఖో, భిక్ఖవే, నవహఙ్గేహి సమన్నాగతం కులం అనుపగన్త్వా వా నాలం ఉపగన్తుం, ఉపగన్త్వా వా నాలం ఉపనిసీదితుం.
‘‘నవహి, భిక్ఖవే, అఙ్గేహి సమన్నాగతం కులం అనుపగన్త్వా వా అలం ఉపగన్తుం, ఉపగన్త్వా వా అలం ఉపనిసీదితుం. కతమేహి నవహి? మనాపేన పచ్చుట్ఠేన్తి, మనాపేన అభివాదేన్తి, మనాపేన ఆసనం దేన్తి, సన్తమస్స న పరిగుహన్తి, బహుకమ్పి బహుకం దేన్తి, పణీతమ్పి పణీతం దేన్తి, సక్కచ్చం దేన్తి నో అసక్కచ్చం, ఉపనిసీదన్తి ధమ్మస్సవనాయ, భాసితమస్స సుస్సూసన్తి. ఇమేహి ఖో, భిక్ఖవే, నవహఙ్గేహి సమన్నాగతం కులం అనుపగన్త్వా వా అలం ఉపగన్తుం, ఉపగన్త్వా వా అలం ఉపనిసీదితు’’న్తి (అ॰ ని॰ ౯.౧౭).
ఇతి ఖో, మహారాజ, మమ సావకా తుమ్హాకం సన్తికా విస్సాసం అలభన్తా న గతా భవిస్సన్తీతి. పోరాణకపణ్డితాపి హి అవిస్సాసికట్ఠానే సక్కచ్చం ఉపట్ఠియమానాపి మారణన్తికం వేదనం పత్వా విస్సాసికట్ఠానమేవ అగమింసూతి. ‘‘కదా, భన్తే’’తి రఞ్ఞా పుట్ఠో అతీతం ఆహరి –
అతీతే బారాణసియం బ్రహ్మదత్తే రజ్జం కారేన్తే కేసవో నామ రాజా రజ్జం పహాయ ఇసిపబ్బజ్జం పబ్బజి. తం పఞ్చ పురిససతాని అనుపబ్బజింసు. సో కేసవతాపసో నామ అహోసి. పసాధనకప్పకో పనస్స అనుపబ్బజిత్వా కప్పకో నామ అన్తేవాసికో అహోసి. కేసవతాపసో పరిసాయ సద్ధిం అట్ఠ మాసే హిమవన్తే వసిత్వా వస్సారత్తసమయే లోణమ్బిలసేవనత్థాయ బారాణసిం పత్వా భిక్ఖాయ పావిసి. అథ నం రాజా దిస్వా పసీదిత్వా చతుమాసం అత్తనో సన్తికే వసనత్థాయ పటిఞ్ఞం గహేత్వా ఉయ్యానేవ వసాపేన్తో సయం సాయంపాతం అస్స ఉపట్ఠానం గచ్ఛతి. అవసేసా తాపసా కతిపాహం వసిత్వా హత్థిసద్దాదీహి ఉబ్బాళ్హా హుత్వా ఉక్కణ్ఠిత్వా, ‘‘ఆచరియ, ఉక్కణ్ఠితమ్హా, గచ్ఛామా’’తి ఆహంసు. ‘‘కహం, తాతా’’తి? ‘‘హిమవన్తం, ఆచరియా’’తి. రాజా అమ్హాకం ఆగతదివసేయేవ చతుమాసం ఇధ వసనత్థాయ పటిఞ్ఞం గణ్హి. ‘‘కథం గమిస్సథ, తాతా’’తి? ‘‘తుమ్హేహి అమ్హాకం అనాచిక్ఖిత్వావ పటిఞ్ఞా దిన్నా, మయం ఇధ న సక్కోమ వసితుం, ఇతో అవిదూరే తుమ్హాకం పవత్తిస్సవనట్ఠానే వసిస్సామా’’తి వన్దిత్వా పక్కమింసు. కప్పన్తేవాసికేన సద్ధిం ఆచరియో ఓహీయి.
రాజా ఉపట్ఠానం ఆగతో, ‘‘కహం, అయ్యా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సబ్బే ఉక్కణ్ఠితమ్హాతి వత్వా హిమవన్తం గతా, మహారాజా’’తి ఆహ. కప్పకోపి న చిరస్సేవ ఉక్కణ్ఠిత్వా ఆచరియేన పునప్పునం వారియమానోపి ‘‘న సక్కోమీ’’తి వత్వా పక్కామి. ఇతరేసం పన సన్తికం అగన్త్వా ఆచరియస్స పవత్తిం సుణన్తో అవిదూరే ఠానే వసి. అపరభాగే ఆచరియస్స అన్తేవాసికే అనుస్సరన్తస్స కుచ్ఛిరోగో ఉప్పజ్జి. రాజా వేజ్జేహి తికిచ్ఛాపేసి, రోగో న వూపసమ్మతి. తాపసో ఆహ – ‘‘కిం, మహారాజ, ఇచ్ఛసి మే రోగవూపసమ’’న్తి? ‘‘భన్తే, సచాహం సక్కుణేయ్యం, ఇదానేవ వో ఫాసుకం కరేయ్య’’న్తి. ‘‘మహారాజ, సచే మే ఫాసుకం ఇచ్ఛసి, మం అన్తేవాసికానం సన్తికం పేసేహీ’’తి. రాజా ‘‘సాధు , భన్తే’’తి తం మఞ్చకే నిపజ్జాపేత్వా నారదఅమచ్చప్పముఖే చత్తారో అమచ్చే ‘‘మమ అయ్యస్స పవత్తిం ఞత్వా, మయ్హం సాసనం పహిణేయ్యాథా’’తి ఉయ్యోజేసి. కప్పన్తేవాసికో ఆచరియస్స ఆగమనం సుత్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా ఇతరే ‘‘కహ’’న్తి వుత్తే, ‘‘అసుకట్ఠానే కిర వసన్తీ’’తి ఆహ. తేపి ఆచరియస్సాగమనభావం సుత్వా తత్థేవ సమోసరిత్వా ఆచరియస్స ఉణ్హోదకం దత్వా ఫలాఫలం అదంసు. తం ఖణఞ్ఞేవ రోగో వూపసమ్మతి. సో కతిపాహేనేవ సువణ్ణవణ్ణో అహోసి. అథ నం నారదో పుచ్ఛి –
‘‘మనుస్సిన్దం జహిత్వాన, సబ్బకామసమిద్ధినం;
కథం ను భగవా కేసీ, కప్పస్స రమతి అస్సమే.
‘‘సాదూని రమణీయాని, సన్తి వక్ఖా మనోరమా;
సుభాసితాని కప్పస్స, నారద రమయన్తి మం.
‘‘సాలీనం ఓదనం భుఞ్జే, సుచిం మంసూపసేచనం;
కథం సామాకనీవారం, అలోణం ఛాదయన్తి తం.
‘‘సాదుం వా యది వాసాదుం, అప్పం వా యది వా బహుం;
విస్సత్థో యత్థ భుఞ్జేయ్య, విస్సాసపరమా రసా’’తి. (జా॰ ౧.౪.౧౮౧-౧౮౪);
సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం ఆహరిత్వా జాతకం సమోధానేన్తో ‘‘తదా రాజా మోగ్గల్లానో అహోసి, నారదో సారిపుత్తో, కప్పన్తేవాసికో ఆనన్దో, కేసవతాపసో అహమేవా’’తి వత్వా, ‘‘ఏవం, మహారాజ, పుబ్బేపి పణ్డితా మారణన్తికం వేదనం పత్వా విస్సాసికట్ఠానం గమింసు, మమ సావకా తుమ్హాకం సన్తికే విస్సాసం న లభన్తి మఞ్ఞే’’తి ఆహ. రాజా ‘‘భిక్ఖుసఙ్ఘేన సద్ధిం మయా విస్సాసం కాతుం వట్టతి, కథం ను ఖో కరిస్సామీతి సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఞాతిధీతరం మమ గేహే కాతుం వట్టతి, ఏవం సన్తే ‘దహరా చ సామణేరా చ సమ్మాసమ్బుద్ధస్స ఞాతిరాజా’తి మమ సన్తికం విస్సత్థా నిబద్ధం ఆగమిస్సన్తీ’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘ఏకం మే ధీతరం దేన్తూ’’తి సాకియానం సన్తికం సాసనం పేసేసి. ‘‘కతరస్స సక్యస్స ధీతా’’తి చ పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఞత్వా ఆగచ్ఛేయ్యాథా’’తి వత్వా దూతే ఆణాపేసి. దూతా గన్త్వా సాకియే దారికం యాచింసు. తే సన్నిపతిత్వా, ‘‘పక్ఖన్తరికో రాజా, సచే న దస్సామ, వినాసేస్సతి నో, న ఖో పన అమ్హేహి కులేన సదిసో, కిం ను ఖో కాతబ్బ’’న్తి మన్తయింసు. మహానామో ‘‘మమ దాసియా కుచ్ఛిమ్హి జాతా వాసభఖత్తియా నామ ధీతా రూపసోభగ్గప్పత్తా అత్థి, తం దస్సామా’’తి వత్వా దూతే ఆహ – ‘‘సాధు, రఞ్ఞో దారికం దస్సామా’’తి. ‘‘సా కస్స, ధీతా’’తి? ‘‘సమ్మాసమ్బుద్ధస్స చూళపితుపుత్తస్స మహానామస్స సక్కస్స ధీతా వాసభఖత్తియా నామా’’తి.
తే గన్త్వా రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా ‘‘యది ఏవం, సాధు, సీఘం ఆనేథ, ఖత్తియా చ నామ బహుమాయా, దాసిధీతరమ్పి పహిణేయ్యుం, పితరా సద్ధిం ఏకభాజనే భుఞ్జన్తిం ఆనేయ్యాథా’’తి పేసేసి. తే గన్త్వా, ‘‘దేవ, తుమ్హేహి సద్ధిం ఏకతో భుఞ్జన్తిం రాజా ఇచ్ఛతీ’’తి ఆహంసు. మహానామో ‘‘సాధు, తాతా’’తి తం అలఙ్కారాపేత్వా అత్తనో భోజనకాలే పక్కోసాపేత్వా తాయ సద్ధిం ఏకతో భుఞ్జనాకారం దస్సేత్వా దూతానం నియ్యాదేసి. తే తం ఆదాయ సావత్థిం గన్త్వా తం పవత్తిం రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా తుట్ఠమానసో తం పఞ్చన్నం ఇత్థిసతానం జేట్ఠికం కత్వా అగ్గమహేసిట్ఠానే అభిసిఞ్చి. సా న చిరస్సేవ సువణ్ణవణ్ణం పుత్తం విజాయి.
అథస్స నామగ్గహణదివసే రాజా దారకస్స అయ్యకస్స సన్తికం పేసేసి ‘‘సక్యరాజధీతా వాసభఖత్తియా పుత్తం విజాతా, కిమస్స నామం కరోమా’’తి? తం పన సాసనం గహేత్వా గతో అమచ్చో థోకం బధిరధాతుకో, సో గన్త్వా రఞ్ఞో అయ్యకస్స ఆరోచేసి, సో తం సుత్వా ‘‘వాసభఖత్తియా పుత్తం అవిజాయిత్వాపి సబ్బజనం అభిభవి, ఇదాని పన రఞ్ఞో అతివియ వల్లభా భవిస్సతీ’’తి ఆహ. బధిరో అమచ్చో ‘‘వల్లభా’’తి వచనం దుస్సుతం సుత్వా ‘‘విటటూభో’’తి సల్లక్ఖేత్వా రాజానం ఉపగన్త్వా, ‘‘దేవ, కుమారస్స కిర ‘విటటూభో’తి నామం కరోథా’’తి ఆహ. రాజా ‘‘పోరాణకం నో కులసన్తకం నామం భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా తం నామం అకాసి. అథస్స దహరకాలేయేవ రాజా ‘‘సత్థు పియం కరోమీ’’తి సేనాపతిట్ఠానం అదాసి.
సో కుమారపరిహారేన వడ్ఢన్తో సత్తవస్సికకాలే అఞ్ఞేసం కుమారానం మాతామహకులతో హత్థిరూపకఅస్సరూపకాదీని ఆహరియమానాని దిస్వా మాతరం పుచ్ఛి – ‘‘అమ్మ, అఞ్ఞేసం మాతామహకులతో పణ్ణాకారో ఆహరీయతి, మయ్హం కోచి కిఞ్చి న పేసేసి, కిం త్వం నిమాతా నిపితా’’తి? అథ నం సా, ‘‘తాత, తవ సక్యరాజానో మాతామహా దూరే పన వసన్తి, తేన తే కిఞ్చి న పేసేన్తీ’’తి వఞ్చేసి. సోళసవస్సికకాలే, ‘‘అమ్మ, తవ మాతామహకులం పస్సితుకామోమ్హీ’’తి వత్వా, ‘‘అలం, తాత, కిం తత్థ గన్త్వా కరిస్సతీ’’తి వారియమానోపి పునప్పునం యాచి. అథస్స మాతా ‘‘తేన హి గచ్ఛా’’తి సమ్పటిచ్ఛి. సో పితు ఆరోచేత్వా మహన్తేన పరివారేన నిక్ఖమి. వాసభఖత్తియా పురేతరం పణ్ణం పేసేసి – ‘‘అహం ఇధ సుఖం వసామి, మాస్స కిఞ్చి సామినో అన్తరం దస్సయింసూ’’తి. సాకియా విటటూభస్స ఆగమనం ఞత్వా, ‘‘వన్దితుం న సక్కోమా’’తి తస్స దహరదహరే కుమారే జనపదం పహిణిత్వా తస్మిం కపిలపురం సమ్పత్తే సన్థాగారే సన్నిపతింసు. కుమారో తత్థ గన్త్వా అట్ఠాసి.
అథ నం ‘‘అయం తే, తాత, మాతామహో, అయం మాతులో’’తి వత్వా వన్దాపేసుం. సో సబ్బే వన్దమానో విచరిత్వా ఏకమ్పి అత్తానం వన్దన్తం అదిస్వా ‘‘కిం ను ఖో మం వన్దన్తా నత్థీ’’తి పుచ్ఛి. సాకియా, ‘‘తాత, తే కనిట్ఠకుమారా జనపదం గతా’’తి వత్వా తస్స మహన్తం సక్కారం కరింసు. సో కతిపాహం వసిత్వా మహన్తేన పరివారేన నిక్ఖమి. అథేకా దాసీ సన్థాగారే తేన నిసిన్నఫలకం ‘‘ఇదం వాసభఖత్తియాయ దాసియా పుత్తస్స నిసిన్నఫలక’’న్తి అక్కోసిత్వా పరిభాసిత్వా ఖీరోదకేన ధోవి. ఏకో పురిసో అత్తనో ఆవుధం పముస్సిత్వా నివత్తో తం గణ్హన్తో విటటూభకుమారస్స అక్కోసనసద్దం సుత్వా తం కారణం పుచ్ఛిత్వా, ‘‘వాసభఖత్తియా దాసియా కుచ్ఛిమ్హి మహానామసక్కం పటిచ్చ జాతా’’తి ఞత్వా బలకాయస్స కథేసి. ‘‘వాసభఖత్తియా కిర దాసిధీతా’’తి మహాకోలాహలం అహోసి. తం సుత్వా విటటూభో ‘‘ఏతే తావ మమ నిసిన్నఫలకం ఖీరోదకేన ధోవన్తు, అహం పన రజ్జే పతిట్ఠితకాలే ఏతేసం గలలోహితం గహేత్వా మమ నిసిన్నఫలకం ధోవిస్సామీ’’తి చిత్తం పట్ఠపేసి. తస్మిం సావత్థిం గతే అమచ్చా తం పవత్తిం రఞ్ఞో ఆరోచయింసు. రాజా ‘‘మయ్హం దాసిధీతరం అదంసూ’’తి సాకియానం కుజ్ఝిత్వా వాసభఖత్తియాయ చ పుత్తస్స చ దిన్నపరిహారం అచ్ఛిన్దిత్వా దాసదాసీహి లద్ధబ్బమత్తమేవ దాపేసి.
తతో కతిపాహచ్చయేన సత్థా రాజనివేసనం గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనే నిసీది. రాజా ఆగన్త్వా వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, తుమ్హాకం కిర ఞాతకేహి దాసిధీతా మయ్హం దిన్నా, తేనస్సా అహం సపుత్తాయ పరిహారం అచ్ఛిన్దిత్వా దాసదాసీహి లద్ధబ్బమత్తమేవ దాపేసి’’న్తి ఆహ. సత్థా ‘‘అయుత్తం, మహారాజ, సాకియేహి కతం, దదన్తేహి నామ సమానజాతికా దాతబ్బా అస్స, తం పన , మహారాజ, వదామి, వాసభఖత్తియా ఖత్తియరాజధీతా ఖత్తియరఞ్ఞో గేహే అభిసేకం లభి. విటటూభోపి ఖత్తియరాజానమేవ పటిచ్చ జాతో, మాతుగోత్తం నామ కిం కరిస్సతి, పితుగోత్తమేవ పమాణన్తి. పోరాణకపణ్డితా దలిద్దిత్థియా కట్ఠహారికాయ అగ్గమహేసిట్ఠానం అదంసు, తస్సా చ కుచ్ఛిమ్హి జాతకుమారో ద్వాదసయోజనికాయ బారాణసియా రజ్జం పత్వా కట్ఠవాహనరాజా నామ జాతో’’తి కట్ఠహారిజాతకం (జా॰ ౧.౧.౭) కథేసి. రాజా ధమ్మకథం సుత్వా ‘‘పితుగోత్తమేవ కిర పమాణ’’న్తి తుస్సిత్వా వాసభఖత్తియాయ చ పుత్తస్స చ పకతిపరిహారమేవ దాపేసి.
బన్ధులసేనాపతిస్సపి ఖో కుసినారాయం మల్లరాజధీతా మల్లికా నామ భరియా దీఘరత్తం పుత్తం న విజాయి. అథ నం బన్ధులో ‘‘అత్తనో కులఘరమేవ గచ్ఛా’’తి ఉయ్యోజేసి. సా ‘‘సత్థారం దిస్వావ గమిస్సామీ’’తి జేతవనం పవిసిత్వా తథాగతం వన్దిత్వా ఠితా, ‘‘కహం గచ్ఛసీ’’తి వుత్తా ‘‘సామికో మం భన్తే, కులఘరం పేసేతీ’’ ఆహ. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘వఞ్ఝా కిరస్మి అపుత్తికా’’తి. ‘‘యది ఏవం, గమనకిచ్చం నత్థి, నివత్తస్సూ’’తి. సా తుట్ఠమానసా సత్థారం వన్దిత్వా నివేసనం గన్త్వా ‘‘కస్మా నివత్తాసీ’’తి వుత్తా ‘‘దసబలేన నివత్తితామ్హీ’’తి ఆహ బన్ధులో ‘‘దిట్ఠం భవిస్సతి దీఘదస్సినా కారణ’’న్తి సమ్పటిచ్ఛి. సా న చిరస్సేవ గబ్భం పటిలభిత్వా ఉప్పన్నదాహళా ‘‘దోహళో మే ఉప్పన్నో’’తి ఆరోచేసి. ‘‘కిం దోహళో’’తి? ‘‘వేసాలినగరే గణరాజకులానం అభిసేకమఙ్గలపోక్ఖరణియం ఓతరిత్వా న్హత్వా పానీయం పాతుకామామ్హి, సామీ’’తి. బన్ధులో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా సహస్సథామధనుం గహేత్వా తం రథం ఆరోపేత్వా సావత్థితో నిక్ఖమిత్వా రథం పాజేన్తో మహాలిలిచ్ఛవినో దిన్నద్వారేన వేసాలిం పావిసి. మహాలిలిచ్ఛవినో చ ద్వారసమీపే ఏవ నివేసనం హోతి. సో రథస్స ఉమ్మారే పనిఘాతసద్దం సుత్వావ ‘‘బన్ధులస్స రథసద్దో ఏసో, అజ్జ లిచ్ఛవీనం భయం ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి ఆహ.
పోక్ఖరణియా అన్తో చ బహి చ ఆరక్ఖా బలవతీ, ఉపరి లోహజాలం పత్థటం, సకుణానమ్పి ఓకాసో నత్థి. బన్ధులసేనాపతి పన రథా ఓతరిత్వా ఆరక్ఖకే మనుస్సే వేత్తేన పహరన్తో పలాపేత్వా లోహజాలం ఛిన్దిత్వా అన్తోపోక్ఖరణీయం భరియం న్హాపేత్వా సయమ్పి న్హత్వా పున తం రథం ఆరోపేత్వా నగరా నిక్ఖమిత్వా ఆగతమగ్గేనేవ పాయాసి. తే ఆరక్ఖమనుస్సా లిచ్ఛవిరాజూనం ఆరోచేసుం. లిచ్ఛవిరాజానో కుజ్ఝిత్వా పఞ్చ రథసతాని ఆరుయ్హ ‘‘బన్ధులమల్లం గణ్హిస్సామా’’తి నిక్ఖమింసు. తం పవత్తిం మహాలిస్స ఆరోచేసుం. మహాలి, ‘‘మా గమిత్థ, సో హి వో సబ్బే ఘోతేస్సతీ’’తి ఆహ. తేపి ‘‘మయం గమిస్సామ ఏవా’’తి వదింసు. ‘‘తేన హి తస్స రథచక్కస్స యావ నాభితో పథవిం పవిట్ఠట్ఠానం దిస్వా నివత్తేయ్యాథ, తతో అనివత్తన్తా పురతో అసనిసద్దం వియ సుణిస్సథ, తమ్హా ఠానా నివత్తేయ్యాథ. తతో అనివత్తన్తా తుమ్హాకం రథధురేసు ఛిద్దం పస్సిస్సథ, తమ్హా ఠానా నివత్తేయ్యాథ, పురతో మా గమిత్థా’’తి. తే తస్స వచనేన అనివత్తిత్వా తం అనుబన్ధింసు ఏవ. మల్లికా దిస్వా, ‘‘రథా, సామి, పఞ్ఞాయన్తీ’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి ఏకస్సేవ రథస్స పఞ్ఞాయనకాలే మం ఆరోచేయ్యాసీ’’తి. సా యదా సబ్బే రథా ఏకో వియ హుత్వా పఞ్ఞాయింసు, తదా ‘‘ఏకమేవ, సామి, రథసీసం పఞ్ఞాయతీ’’తి ఆహ. బన్ధులో ‘‘తేన హి ఇమా రస్మియో గణ్హాహీ’’తి తస్సా రస్మియో దత్వా రథే ఠితోవ ధనుం ఆరోపేసి, రథచక్కం యావ నాభితో పథవిం పావిసి.
లిచ్ఛవినో తం ఠానం దిస్వాపి న నివత్తింసు. ఇతరో థోకం గన్త్వా జియం పోథేసి, అసనిసద్దో వియ అహోసి. తే తతోపి న నివత్తింసు, అనుబన్ధన్తా గచ్ఛన్తేవ. బన్ధులో రథే ఠితకోవ ఏకసరం ఖిపి, సో పఞ్చన్నం రథసతానం రథసీసే ఛిద్దం కత్వా పఞ్చ రాజసతాని పరికరబన్ధనట్ఠానే వినివిజ్ఝిత్వా పథవిం పావిసి. తే అత్తనో పవిద్ధభావం అజానిత్వా, ‘‘తిట్ఠ, రే, తిట్ఠ, రే’’తి వదన్తా అనుబన్ధింసు ఏవ. బన్ధులో రథం ఠపేత్వా ‘‘తుమ్హే మతకా, మతకేహి సద్ధిం మయ్హం యుద్ధం నామ నత్థీ’’తి ఆహ. ‘‘మతకా నామ అమ్హాదిసా న హోన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి సబ్బపచ్ఛిమస్స పరికరం మోచేథా’’తి. తే మోచయింసు. సో ముత్తమత్తే ఏవ మరిత్వా పతితో. అథ తే సబ్బేపి ‘‘తుమ్హే ఏవరూపా, అత్తనో ఘరాని గన్త్వా సంవిధాతబ్బం సంవిదహిత్వా పుత్తదారం అనుసాసిత్వా సన్నాహం మోచేథా’’తి ఆహ. తే తథా కత్వా సబ్బేపి జీవితక్ఖయం పత్తా. బన్ధులోపి మల్లికం సావత్థిం ఆనేసి. సా సోళసక్ఖత్తుం యమకే యమకే పుత్తే విజాయి. సబ్బేపి సూరా థామసమ్పన్నా అహేసుం, సబ్బసిప్పానం నిప్ఫత్తిం పాపుణింసు. ఏకేకస్స పురిససహస్సం పరివారో అహోసి. పితరా సద్ధిం రాజనివేసనం గచ్ఛన్తేహి తేహేవ రాజఙ్గణం పరిపూరి.
అథేకదివసం వినిచ్ఛయే కూటట్టపరాజితా మనుస్సా బన్ధులం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా మహావిరవం విరవన్తా వినిచ్ఛయఅమచ్చానం కూటట్టకరణం తస్స ఆరోచేసుం. సో వినిచ్ఛయం గన్త్వా తం అట్టం విచారేత్వా సామికమేవ సామికం అకాసి. మహాజనో మహాసద్దేన సాధుకారం పవత్తేతి. రాజా ‘‘కిం ఇద’’న్తి పుచ్ఛిత్వా తమత్థం సుత్వా తుస్సిత్వా సబ్బేపి తే అమచ్చే హారేత్వా బన్ధులస్సేవ వినిచ్ఛయం నియ్యాదేసి. సో తతో పట్ఠాయ సమ్మా వినిచ్ఛయి. తతో తే పోరాణకవినిచ్ఛయికా అమచ్చా కిఞ్చి లఞ్జం అలభన్తా అప్పలాభా హుత్వా ‘‘బన్ధులో రజ్జం పత్థేతీ’’తి రాజకులే పరిభిన్దింసు. రాజా తేసం కథం సద్దహిత్వా చిత్తం నిగ్గహేతుం నాసక్ఖి. ‘‘ఇమస్మిం ఇధేవ ఘాతియమానే గరహా మే ఉప్పజ్జిస్సతీ’’తి పున చిన్తేత్వా పయుత్తపురిసేహి పచ్చన్తం పహారాపేత్వా బన్ధులం పక్కోసాపేత్వా, ‘‘పచ్చన్తో కిర కుపితో, తవ పుత్తేహి సద్ధిం గన్త్వా , చోరే గణ్హాహీ’’తి పహిణిత్వా, ‘‘ఏత్థేవస్స ద్వత్తింసాయ పుత్తేహి సద్ధిం సీసం ఛిన్దిత్వా ఆహరథా’’తి తేహి సద్ధిం అఞ్ఞేపి సమత్థే మహాయోధే పేసేసి. తస్మిం పచ్చన్తం గచ్ఛన్తేయేవ ‘‘సేనాపతి కిర ఆగచ్ఛతీ’’తి పయుత్తచోరా పలాయింసు. సో తం పదేసం ఆవాసాపేత్వా సణ్ఠాపేత్వా నివత్తి.
అథస్స నగరతో అవిదూరే ఠానే తే యోధా పుత్తేహి సద్ధిం సీసం ఛిన్దింసు. తం దివసం మల్లికాయ పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం ద్వే అగ్గసావకా నిమన్తితా హోన్తి. అథస్సా పుబ్బణ్హే ఏవ ‘‘సామికస్స తే సద్ధిం పుత్తేహి సీసం ఛిన్న’’న్తి పణ్ణం ఆహరిత్వా అదంసు. సా తం పవత్తిం ఞత్వా కస్సచి కిఞ్చి అవత్వా పణ్ణం ఉచ్ఛఙ్గే ఠపేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘమేవ పరివిసి. అథస్సా పరిచారికాయో భిక్ఖూనం భత్తం దత్వా సప్పిచాటిం ఆహరన్తియో థేరానం పురతో సప్పిచాటిం భిన్దింసు. ధమ్మసేనాపతి ‘‘భేదనధమ్మం భిన్నం, న చిన్తితబ్బ’’న్తి ఆహ. సా ఉచ్ఛఙ్గతో పణ్ణం నీహరిత్వా ‘‘ద్వత్తింసాయ పుత్తేహి సద్ధిం పితుసీసం ఛిన్నన్తి మే ఇమం పణ్ణం ఆహరింసు, అహం ఇదం సుత్వాపి న చిన్తేమి, సప్పిచాటియా భిన్నాయ కిం చిన్తయిస్సామి, భన్తే’’తి ఆహ. ధమ్మసేనాపతి ‘‘అనిమిత్తమనఞ్ఞాతం , మచ్చానం ఇధ జీవిత’’న్తిఆదీని (సు॰ ని॰ ౫౭౯) వత్వా ధమ్మం దేసేత్వా ఉట్ఠాయాసనా విహారం అగమాసి. సాపి ద్వత్తింస సుణిసాయో పక్కోసాపేత్వా, ‘‘తుమ్హాకం సామికా నిరపరాధా అత్తనో పురిమకమ్మఫలం లభింసు , తుమ్హే మా సోచయిత్థ, మా పరిదేవిత్థ, రఞ్ఞో ఉపరి మనోపదోసం మా కరిత్థా’’తి ఓవది.
రఞ్ఞో చరపురిసా తం కథం సుత్వా గన్త్వా తేసం నిద్దోసభావం రఞ్ఞో కథయింసు. రాజా సంవేగప్పత్తో తస్సా నివేసనం గన్త్వా మల్లికఞ్చ సుణిసాయో చస్సా ఖమాపేత్వా మల్లికాయ వరం అదాసి. సా ‘‘వరో గహితో మే హోతూ’’తి వత్వా తస్మిం గతే మతకభత్తం దత్వా న్హత్వా రాజానం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా, ‘‘దేవ, తుమ్హేహి మయ్హం వరో దిన్నో, మయ్హఞ్చ అఞ్ఞేన అత్థో నత్థి, ద్వత్తింసాయ మే సుణిసానం మమఞ్చ కులఘరగమనం అనుజానాథా’’తి ఆహ. రాజా సమ్పటిచ్ఛి. సా ద్వత్తింస సుణిసాయో యథాసకాని కులాని పేసేసి, సయమ్పి కుసినారానగరే అత్తనో కులఘరం అగమాసి.
రాజాపి బన్ధులసేనాపతినో భాగినేయ్యస్స దీఘకారాయనస్స నామ సేనాపతిట్ఠానం అదాసి. సో పన ‘‘మాతులో మే ఇమినా మారితో’’తి రఞ్ఞో ఓతారం గవేసన్తో విచరతి. రాజాపి నిరపరాధస్స బన్ధులస్స మారితకాలతో పట్ఠాయ విప్పటిసారీ హుత్వా చిత్తస్సాదం న లభతి, రజ్జసుఖం నానుభోతి. తదా సత్థా సక్యానం మేదాళుపం నామ నిగమం ఉపనిస్సాయ విహరతి. రాజా తత్థ గన్త్వా ఆరామతో అవిదూరే ఖన్ధావారం నివాసేత్వా, ‘‘మన్దేన పరివారేన సత్థారం వన్దిస్సామీ’’తి విహారం గన్త్వా పఞ్చరాజాకకుధభణ్డాని దీఘకారాయనస్స దత్వా ఏకకోవ గన్ధకుటిం పావిసి. సబ్బం ధమ్మచేతియసుత్తనియామేన (మ॰ ని॰ ౨.౩౬౪ ఆదయో) దీపేతబ్బం. తస్మిం గన్ధకుటిం పవిట్ఠే దీఘకారాయనో తాని పఞ్చ రాజకకుధభణ్డాని గహేత్వా విటటూభం రాజానం కత్వా రఞ్ఞో ఏకం అస్సం ఏకఞ్చ ఉపట్ఠానకారికం మాతుగామం ఠపేత్వా నివత్తేత్వా సావత్థిం అగమాసి.
రాజా సత్థారా సద్ధిం పియకథం కథేత్వా సత్థారం వన్దిత్వా నిక్ఖన్తో సేనం అదిస్వా తం మాతుగామం పుచ్ఛిత్వా తం పవత్తిం సుత్వా, ‘‘అహం భాగినేయ్యం ఆదాయ గన్త్వా, విటటూభం గహేస్సామీ’’తి రాజగహనగరం గచ్ఛన్తో వికాలే ద్వారేసు పిదహితేసు నగరం పత్వా ఏకిస్సా సాలాయ నిపజ్జిత్వా వాతాతపేహి కిలన్తో రత్తిభాగే తత్థేవ కాలమకాసి. విభాతాయ రత్తియా, ‘‘దేవ, కోసలనరిన్ద అనాథో జాతోసీ’’తి విప్పలపన్తియా తస్సా ఇత్థియా సద్దం సుత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. సో మాతులస్స మహన్తేన సక్కారేన సరీరకిచ్చం కారేసి.
విటటూభోపి రజ్జం లభిత్వా తం వేరం సరిత్వా ‘‘సబ్బేపి సాకియే మారేస్సామీ’’తి మహతియా సేనాయ నిక్ఖమి. తం దివసం సత్థా పచ్చూసకాలే లోకం వోలోకేన్తో ఞాతిసఙ్ఘస్స వినాసం దిస్వా, ‘‘ఞాతిసఙ్గహం కాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తేత్వా పుబ్బణ్హసమయే పిణ్డాయ చరిత్వా, పిణ్డపాతపటిక్కన్తో గన్ధకుటియం సీహసేయ్యం కప్పేత్వా, సాయన్హసమయే ఆకాసేన గన్త్వా, కపిలవత్థుసామన్తే ఏకస్మిం కబరచ్ఛాయే రుక్ఖమూలే నిసీది. తతో విటటూభస్స రజ్జసీమాయ మహన్తో సన్దచ్ఛాయో నిగ్రోధో అత్థి. విటటూభో సత్థారం దిస్వా ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, కిం కారణా ఏవరూపాయ ఉణ్హవేలాయ ఇమస్మిం కబరచ్ఛాయే రుక్ఖమూలే నిసీదథ, ఏతస్మిం సన్దచ్ఛాయే నిగ్రోధమూలే నిసీదథ, భన్తే’’తి వత్వా, ‘‘హోతు, మహారాజ, ఞాతకానం ఛాయా నామ సీతలా’’తి వుత్తే, ‘‘ఞాతకానురక్ఖనత్థాయ సత్థా ఆగతో భవిస్సతీ’’తి చిన్తేత్వా సత్థారం వన్దిత్వా నివత్తిత్వా సావత్థింయేవ పచ్చాగమి. సత్థాపి ఉప్పతిత్వా జేతవనమేవ గతో.
రాజా సాకియానం దోసం సరిత్వా దుతియమ్పి నిక్ఖమిత్వా తథేవ సత్థారం పస్సిత్వా పున నివత్తి. తతియవారేపి నిక్ఖమిత్వా తథేవ సత్థారం పస్సిత్వా పున నివత్తి. చతుత్థవారే పన తస్మిం నిక్ఖన్తే సత్థా సాకియానం పుబ్బకమ్మం ఓలోకేత్వా తేసం ఏకదివసం నదియం విసపక్ఖిపనపాపకమ్మస్స అప్పటిబాహియభావం ఞత్వా చతుత్థవారే నాగమాసి. విటటూభో ‘‘సాకియే ఘాతేస్సామీ’’తి మహన్తేన బలకాయేన నిక్ఖమి. సమ్మాసమ్బుద్ధస్స పన ఞాతకా అసత్తఘాతకా నామ, అత్తనా మరన్తాపి పరేసం జీవితం న వోరోపేన్తి. తే చిన్తయింసు – ‘‘మయం సుసిక్ఖితా కతహత్థా కతూపాసనా మహిస్సాసా, న ఖో పన సక్కా అమ్హేహి పరం జీవితా వోరోపేతుం, అత్తనో కమ్మం దస్సేత్వా పలాపేస్సామా’’తి తే కతసన్నాహా నిక్ఖమిత్వా యుద్ధం ఆరభింసు. తేహి ఖిత్తా సరా విటటూభస్స పురిసానం అన్తరన్తరేన గచ్ఛన్తి, ఫలకన్తరకణ్ణఛిద్దన్తరాదీహి నిక్ఖమన్తి. విటటూభో దిస్వా నను భణే ‘‘సాకియా అసత్తఘాతకామ్హా’’తి వదన్తి, అథ చ పన మే పురిసే నాసేన్తీతి.
అథ నం ఏకో పురిసో ఆహ – ‘‘కిం సామి, నివత్తిత్వా ఓలోకేసీ’’తి? ‘‘సాకియా మే పురిసే నాసేన్తీ’’తి. ‘‘తుమ్హాకం కోచి పురిసో మతో నామ నత్థి. ఇఙ్ఘ తే గణాపేథా’’తి. గణాపేన్తో ఏకస్సపి ఖయం న పస్సి. సో తతో నివత్తిత్వా ‘‘యే యే పన భణే ‘సాకియమ్హా’తి భణన్తి, సబ్బే మారేథ, మాతామహస్స పన మహానామసక్కస్స సన్తికే ఠితానం జీవితం దేథా’’తి ఆహ. సాకియా గహేతబ్బగహణం అపస్సన్తా ఏకచ్చే తిణం డంసిత్వా, ఏకచ్చే నళం గహేత్వా అట్ఠంసు. ‘‘తుమ్హే సాకియా, నో’’తి పుచ్ఛితా యస్మా తే మరన్తాపి ముసావాదం న భణన్తి, తస్మా తిణం డంసిత్వా ఠితా ‘‘నో సాకో, తిణ’’న్తి వదన్తి. నళం గహేత్వా ఠితా ‘‘నో సాకో, నళో’’తి వదన్తి. యే చ మహానామస్స సన్తికే ఠితా, తే చ జీవితం లభింసు. తేసు తిణం డంసిత్వా ఠితా తిణసాకియా నామ, నళం గహేత్వా ఠితా నళసాకియా నామ జాతాతి, విటటూభో అవసేసే ఖీరపకేపి దారకే అవిస్సజ్జేత్వా ఘాతాపేన్తో లోహితనదిం పవత్తేత్వా తేసం గలలోహితేన ఫలకం ధోవాపేసి. ఏవం సాకియవంసో విటటూభేన ఉపచ్ఛిన్నో.
సో మహానామసక్కం గాహాపేత్వా నివత్తో ‘‘పాతరాసవేలాయ పాతరాసం కరిస్సామీ’’తి ఏకస్మిం ఠానే ఓతరిత్వా భోజనే ఉపనీతే ‘‘ఏకతోవ భుఞ్జిస్సామా’’తి అయ్యకం పక్కోసాపేసి. ఖత్తియా పన జీవితం చజన్తాపి దాసిపుత్తేహి సద్ధిం న భుఞ్జన్తి. తస్మా మహానామో ఏకం సరం ఓలోకేత్వా ‘‘కిలిట్ఠగత్తోమ్హి, న్హాయిస్సామి, తాతా’’తి ఆహ. ‘‘సాధు, అయ్యక, న్హాయథా’’తి. సో ‘‘అయం మం ఏకతో అభుఞ్జన్తం ఘాతేస్సతి, సయమేవ మే మతం సేయ్యో’’తి కేసే ముఞ్చిత్వా అగ్గే గణ్ఠిం కత్వా కేసేసు పాదఙ్గుట్ఠకే పవేసేత్వా ఉదకే నిముజ్జి. తస్స గుణతేజేన నాగభవనం ఉణ్హాకారం దస్సేసి. నాగరాజా ‘‘కిం ను ఖో’’తి ఉపధారేన్తో తం ఞత్వా తస్స సన్తికం ఆగన్త్వా తం అత్తనో ఫణే నిసీదాపేత్వా నాగభవనం పవేసేసి. సో ద్వాదస్స వస్సాని తత్థేవ వసి. విటటూభోపి ‘‘మయ్హం అయ్యకో ఇదాని ఆగమిస్సతి, ఇదాని ఆగమిస్సతీ’’తి ఆగమయమానోవ నిసీది. తస్మిం అతిచిరాయన్తే సరం విచినాపేత్వా దీపాలోకేన పురిసబ్భన్తరానిపి ఓలోకేత్వా అదిస్వా ‘‘గతో భవిస్సతీ’’తి పక్కామి. సో రత్తిభాగే అచిరవతిం పత్వా ఖన్ధావారం నివాసేసి. ఏకచ్చే అన్తోనదియం వాలుకాపులినే నిపజ్జింసు , ఏకచ్చే బహిథలే, అన్తోనిపన్నేసుపి పుబ్బే అకతపాపకమ్మా అత్థి, బహినిపన్నేసుపి పుబ్బే కతపాపకమ్మా అత్థి, తేసం నిపన్నట్ఠానేసు కిపిల్లికా ఉట్ఠహింసు. తే ‘‘మయ్హం నిపన్నట్ఠానే కిపిల్లికా, మయ్హం నిపన్నట్ఠానే కిపిల్లికా’’తి ఉట్ఠహిత్వా అకతపాపకమ్మా ఉత్తరిత్వా థలే నిపజ్జింసు, కతపాపకమ్మా ఓతరిత్వా వాలుకాపులినే నిపజ్జింసు. తస్మిం ఖణే మహామేఘో ఉట్ఠహిత్వా ఘనవస్సం వస్సి. నదియా ఓఘో ఆగన్త్వా విటటూభం సద్ధిం పరిసాయ సముద్దమేవ పాపేసి. సబ్బే తత్థ మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖా అహేసుం.
మహాజనో కథం సముట్ఠాపేసి ‘‘సాకియానం మరణం అయుత్తం, ‘ఏవం నామ కోట్టేత్వా కోట్టేత్వా సాకియా మారేతబ్బా’తి అననుచ్ఛవికమేత’’న్తి. సత్థా తం కథం సుత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, ఇమస్మిం అత్తభావే కిఞ్చాపి సాకియానం ఏవం మరణం అయుత్తం, పుబ్బే కతపాపకమ్మవసేన పన యుత్తమేవేతేహి లద్ధ’’న్తి ఆహ. ‘‘కిం పన, భన్తే, ఏతే పుబ్బే అకంసూ’’తి? సబ్బే ఏకతో హుత్వా నదియం విసం పక్ఖిపింసూతి. పునేకదివసం ధమ్మసభాయం భిక్ఖూ కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘విటటూభో ఏత్తకే సాకియే మారేత్వా ఆగచ్ఛన్తో అత్తనో మనోరథే మత్థకం అప్పత్తేయేవ ఏత్తకం జనం ఆదాయ మహాసముద్దే మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖో జాతో’’తి . సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘ఇమేసం సత్తానం మనోరథే మత్థకం అప్పత్తేయేవ మచ్చురాజా సుత్తం గామం అజ్ఝోత్థరన్తో మహోఘో వియ జీవితిన్ద్రియం ఛిన్దిత్వా చతూసు అపాయసముద్దేసు నిముజ్జాపేతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౪౭.
‘‘పుప్ఫాని హేవ పచినన్తం, బ్యాసత్తమనసం నరం;
సుత్తం గామం మహోఘోవ, మచ్చు ఆదాయ గచ్ఛతీ’’తి.
తత్థ బ్యాసత్తమనసం నరన్తి సమ్పత్తే వా అసమ్పత్తే వా లగ్గమానసం. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా మాలాకారో పుప్ఫారామం పవిసిత్వా ‘‘పుప్ఫాని పచినిస్సామీ’’తి తతో పుప్ఫాని గహేత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం వా గచ్ఛం పత్థేన్తో సకలే పుప్ఫారామే మనం పేసేతి, ‘‘ఇతో చితో చ పుప్ఫాని పచినిస్సామీ’’తి తతో పుప్ఫాని అగ్గహేత్వా అఞ్ఞత్థ మనం పేసేసి, తమేవ గచ్ఛం పచినన్తో పమాదమాపజ్జతి, ఏవమేవ ఏకచ్చో పుప్ఫారామసదిసం పఞ్చకామగుణమజ్ఝం ఓతరిత్వా మనోరమం రూపం లభిత్వా మనోరమానం సద్దగన్ధరసఫోట్ఠబ్బానం అఞ్ఞతరం పత్థేతి. అఞ్ఞో తేసు వా అఞ్ఞతరం లభిత్వా అఞ్ఞతరం పత్థేతి , రూపమేవ వా లభిత్వా అఞ్ఞం అపత్థేన్తో తమేవ అస్సాదేతి, సద్దాదీసు వా అఞ్ఞతరం. ఏసేవ నయో గోమహింసదాసిదాసఖేత్తవత్థుగామనిగమజనపదాదీసు, పబ్బజితానమ్పి పరివేణవిహారపత్తచీవరాదీసూతి ఏవం పఞ్చకామగుణసఙ్ఖాతాని పుప్ఫాని ఏవ పచినన్తం సమ్పత్తే వా అసమ్పత్తే వా కామగుణే బ్యాసత్తమనసం నరం. సుత్తం గామన్తి గామస్స గేహభిత్తిఆదీనం పన సుపనవసేన సుపనం నామ నత్థి, సత్తానం పన సుత్తపమత్తతం ఉపాదాయ సుత్తో నామ హోతి. ఏవం సుత్తం గామం ద్వే తీణి యోజనాని ఆయతగమ్భీరో మహోఘోవ మచ్చు ఆదాయ గచ్ఛతి. యథా సో మహోఘో ఇత్థిపురిసగోమహింసకుక్కుటాదీసు కిఞ్చి అనవసేసేత్వా సబ్బం తం గామం సముద్దం పాపేత్వా మచ్ఛకచ్ఛపభక్ఖం కరోతి, ఏవమేవ బ్యాసత్తమనసం నరం మచ్చు ఆదాయ జీవితిన్ద్రియమస్స ఛిన్దిత్వా చతూసు అపాయసముద్దేసు నిముజ్జాపేతీతి.
దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. మహాజనస్స సాత్థికా దేసనా జాతాతి.
విటటూభవత్థు తతియం.
౪. పతిపూజికకుమారివత్థు
పుప్ఫాని హేవాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో పతిపూజికం నామ కుమారికం ఆరబ్భ కథేసి. వత్థు తావతింసదేవలోకే సముట్ఠితం.
తత్థ కిర మాలభారీ నామ దేవపుత్తో అచ్ఛరాసహస్సపరివుతో ఉయ్యానం పావిసి. పఞ్చసతా దేవధీతరో రుక్ఖం ఆరుయ్హ పుప్ఫాని పాతేన్తి, పఞ్చసతా పతితాని పుప్ఫాని గహేత్వా దేవపుత్తం అలఙ్కరోన్తి. తాసు ఏకా దేవధీతా రుక్ఖసాఖాయమేవ చుతా, సరీరం దీపసిఖా వియ నిబ్బాయి. సా సావత్థియం ఏకస్మిం కులగేహే పటిసన్ధిం గహేత్వా జాతకాలే జాతిస్సరా హుత్వా ‘‘మాలభారీదేవపుత్తస్స భరియామ్హీ’’తి అనుస్సరన్తీ వుడ్ఢిమన్వాయ గన్ధమాలాదీహి పూజం కత్వా సామికస్స సన్తికే అభినిబ్బత్తిం పత్థేసి. సా సోళసవస్సకాలే పరకులం గతాపి సలాకభత్తపక్ఖికభత్తవస్సావాసికాదీని దత్వా, ‘‘అయం మే సామికస్స సన్తికే నిబ్బత్తనత్థాయ పచ్చయో హోతూ’’తి వదతి. అథస్సా భిక్ఖూ ‘‘అయం కుమారికా ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ పతిమేవ పత్థేతీతి పతిపూజికా’’తి నామం కరింసు. సాపి నిబద్ధం ఆసనసాలం పటిజగ్గతి, పానీయం ఉపట్ఠపేతి, ఆసనాని పఞ్ఞపేతి. అఞ్ఞేపి మనుస్సా సలాకభత్తాదీని దాతుకామా, ‘‘అమ్మ, ఇమానిపి భిక్ఖుసఙ్ఘస్స పటిపాదేయ్యాసీ’’తి వత్వా ఆహరిత్వా దేన్తి. సాపి ఏతేన నియామేన ఆగచ్ఛన్తీ గచ్ఛన్తీ ఏకపదవారే ఛపఞ్ఞాస కుసలధమ్మే (ధ॰ స॰ ౧; ధ॰ స॰ అట్ఠ॰ ౧ యేవాపనకవణ్ణనా) పటిలభతి. తస్సా కుచ్ఛియం గబ్భో పతిట్ఠహి. సా దసమాసచ్చయేన పుత్తం విజాయి. తస్స పదసా గమనకాలే అఞ్ఞమ్పి అఞ్ఞమ్పీతి చత్తారో పుత్తే పటిలభి.
సా ఏకదివసం దానం దత్వా పూజం కత్వా ధమ్మం సుత్వా సిక్ఖాపదాని రక్ఖిత్వా దివసపరియోసానే తం ఖణం నిబ్బత్తేన కేనచి రోగేన కాలం కత్వా అత్తనో సామికస్సేవ సన్తికే నిబ్బత్తి. ఇతరాపి ఏత్తకం కాలం దేవపుత్తం అలఙ్కరోన్తి ఏవ. దేవపుత్తో తం దిస్వా ‘‘త్వం పాతోవ పట్ఠాయ న దిస్ససి, కుహిం గతాసీ’’తి ఆహ. ‘‘చుతామ్హి సామీ’’తి. ‘‘కిం వదేసీ’’తి? ‘‘ఏవమేతం, సామీ’’తి. ‘‘కుహిం నిబ్బత్తాసీ’’తి? ‘‘సావత్థియం కులగేహే’’తి. ‘‘కిత్తకం కాలం తత్థ ఠితాసీ’’తి? ‘‘దసమాసచ్చయేన మాతు కుచ్ఛితో నిక్ఖమిత్వా సోళసవస్సకాలే పరకులం గన్త్వా చత్తారో పుత్తే విజాయిత్వా దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా తుమ్హే పత్థేత్వా ఆగన్త్వా తుమ్హాకమేవ సన్తికే నిబ్బత్తామ్హి, సామీ’’తి. ‘‘మనుస్సానం కిత్తకం ఆయూ’’తి? ‘‘వస్ససతమత్త’’న్తి. ‘‘ఏత్తకమేవా’’తి? ‘‘ఆమ, సామీ’’తి. ‘‘ఏత్తకం ఆయుం గహేత్వా నిబ్బత్తమనుస్సా కిం ను ఖో సుత్తపమత్తా కాలం అతిక్కామేన్తి, ఉదాహు దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోన్తీ’’తి. ‘‘కిం వదేథ, సామి’’? ‘‘అసఙ్ఖ్యేయ్యం ఆయుం గహేత్వా నిబ్బత్తా వియ అజరామరా వియ చ నిచ్చం పమత్తా, మనుస్సా’’తి. మాలభారీదేవపుత్తస్స మహాసంవేగో ఉదపాది ‘‘వస్ససతమత్తమాయుం గహేత్వా నిబ్బత్తమనుస్సా కిర పమత్తా నిపజ్జిత్వా నిద్దాయన్తి, కదా ను ఖో దుక్ఖా ముచ్చిస్సన్తీ’’తి? మనుస్సానం పన వస్ససతం తావతింసానం దేవానం ఏకో రత్తిన్దివో, తాయ రత్తియా తింసరత్తియో మాసో, తేన మాసేన ద్వాదసమాసికో సంవచ్ఛరో, తేన సంవచ్ఛరేన దిబ్బవస్ససహస్సం ఆయుప్పమాణం , తం మనుస్సగణనాయ తిస్సో వస్సకోటియో, సట్ఠి చ వస్ససతసహస్సాని హోన్తి. తస్మా తస్స దేవపుత్తస్స ఏకదివసోపి నాతిక్కన్తో ముహుత్తసదిసోవ కాలో అహోసి. ఏవం అప్పాయుకమనుస్సానం పమాదో నామ అతివియ అయుత్తోతి.
పునదివసే భిక్ఖూ గామం పవిట్ఠా ఆసనసాలం అపటిజగ్గితం, ఆసనాని అపఞ్ఞత్తాని, పానీయం అనుట్ఠపితం దిస్వా, ‘‘కహం పతిపూజికా’’తి ఆహంసు. ‘‘భన్తే, కహం తుమ్హే తం దక్ఖిస్సథ, హియ్యో అయ్యేసు భుఞ్జిత్వా గతేసు సాయన్హసమయే మతా’’తి. తం సుత్వా పుథుజ్జనా భిక్ఖూ తస్సా ఉపకారం సరన్తా అస్సూని సన్ధారేతుం నాసక్ఖింసు. ఖీణాసవానం ధమ్మసంవేగో ఉదపాది. తే భత్తకిచ్చం కత్వా విహారం గన్త్వా సత్థారం వన్దిత్వా పుచ్ఛింసు – ‘‘భన్తే, పతిపూజికా నామ ఉపాసికా ఉట్ఠాయ సముట్ఠాయ నానప్పకారాని పుఞ్ఞాని కత్వా సామికమేవ పత్థేసి, సా ఇదాని మతా, కహం ను ఖో నిబ్బత్తా’’తి? ‘‘అత్తనో సామికస్సేవ సన్తికే, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘నత్థి, భన్తే, సామికస్స సన్తికే’’తి. ‘‘న సా, భిక్ఖవే, ఏతం సామికం పత్థేతి, తావతింసభవనే తస్సా మాలభారీదేవపుత్తో నామ సామికో, సా తస్స పుప్ఫపిలన్ధనట్ఠానతో చవిత్వా పున గన్త్వా తస్సేవ సన్తికే నిబ్బత్తా’’తి. ‘‘ఏవం కిర, భన్తే’’తి. ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘అహో పరిత్తం, భన్తే, సత్తానం జీవితం, పాతోవ అమ్హే పరివిసిత్వా సాయం ఉప్పన్నబ్యాధినా మతా’’తి. సత్థా ‘‘ఆమ, భిక్ఖవే, పరిత్తం సత్తానం జీవితం నామ, తేనేవ ఇమే సత్తే వత్థుకామేహి చేవ కిలేసకామేహి చ అతిత్తే ఏవ అన్తకో అత్తనో వసే వత్తేత్వా కన్దన్తే పరిదేవన్తే గహేత్వా గచ్ఛతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౪౮.
‘‘పుప్ఫాని హేవ పచినన్తం, బ్యాసత్తమనసం నరం;
అతిత్తంయేవ కామేసు, అన్తకో కురుతే వస’’న్తి.
తత్థ పుప్ఫాని హేవ పచినన్తన్తి పుప్ఫారామే మాలాకారో నానాపుప్ఫాని వియ అత్తభావపటిబద్ధాని చేవ ఉపకరణపటిబద్ధాని చ కామగుణపుప్ఫాని ఓచినన్తమేవ . బ్యాసత్తమనసం నరన్తి అసమ్పత్తేసు పత్థనావసేన, సమ్పత్తేసు గేధవసేన వివిధేనాకారేన ఆసత్తచిత్తం. అతిత్తంయేవ కామేసూతి వత్థుకామకిలేసకామేసు పరియేసనేనపి పటిలాభేనపి పరిభోగేనపి నిధానేనపి అతిత్తం ఏవ సమానం. అన్తకో కురుతే వసన్తి మరణసఙ్ఖాతో అన్తకో కన్దన్తం పరిదేవన్తం గహేత్వా గచ్ఛన్తో అత్తనో వసం పాపేతీతి అత్థో.
దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా, దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.
పతిపూజికకుమారివత్థు చతుత్థం.
౫. మచ్ఛరియకోసియసేట్ఠివత్థు
యథాపి భమరో పుప్ఫన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో మచ్ఛరియకోసియసేట్ఠిం ఆరబ్భ కథేసి. తస్స వత్థు రాజగహే సముట్ఠితం.
రాజగహనగరస్స కిర అవిదూరే సక్కారం నామ నిగమో అహోసి. తత్థేకో మచ్ఛరియకోసియో నామ సేట్ఠి అసీతికోటివిభవో పటివసతి. సో తిణగ్గేన తేలబిన్దుమ్పి పరేసం న దేతి, న అత్తనా పరిభుఞ్జతి. ఇతిస్స తం విభవజాతం నేవ పుత్తదారాదీనం, న సమణబ్రాహ్మణానం అత్థం అనుభోతి, రక్ఖసపరిగ్గహితా పోక్ఖరణీ వియ అపరిభోగం తిట్ఠతి. సత్థా ఏకదివసం పచ్చూససమయే మహాకరుణాసమాపత్తితో వుట్ఠాయ సకలలోకధాతుయం బోధనేయ్యబన్ధవే ఓలోకేన్తో పఞ్చచత్తాలీసయోజనమత్థకే వసన్తస్స సేట్ఠినో సపజాపతికస్స సోతాపత్తిఫలస్స ఉపనిస్సయం అద్దస. తతో పురిమదివసే పన సో రాజానం ఉపట్ఠాతుం రాజగేహం గన్త్వా రాజూపట్ఠానం కత్వా ఆగచ్ఛన్తో ఏకం ఛాతజ్ఝత్తం జనపదమనుస్సం కుమ్మాసపూరం కపల్లకపూవం ఖాదన్తం దిస్వా తత్థ పిపాసం ఉప్పాదేత్వా అత్తనో ఘరం గన్త్వా చిన్తేసి – ‘‘సచాహం కపల్లకపూవం ఖాదితుకామోమ్హీతి వక్ఖామి, బహూ మనుస్సా మయా సద్ధిం ఖాదితుకామా భవిస్సన్తి, ఏవం మే బహూని తిలతణ్డులసప్పిఫాణితాదీని పరిక్ఖయం గమిస్సన్తి, న కస్సచి కథేస్సామీ’’తి తణ్హం అధివాసేన్తో చరతి. సో గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే ఉప్పణ్డుప్పణ్డుకజాతో ధమనిసన్థతగత్తో జాతో. తతో తణ్హం అధివాసేతుం అసక్కోన్తో గబ్భం పవిసిత్వా మఞ్చకే ఉపగూహిత్వా నిపజ్జి. ఏవం గతోపి ధనహానిభయేన న కస్సచి కిఞ్చి కథేసి.
అథ నం భరియా ఉపసఙ్కమిత్వా పిట్ఠిం పరిమజ్జిత్వా, ‘‘కిం తే, సామి, అఫాసుకం జాత’’న్తి పుచ్ఛి. ‘‘న మే కిఞ్చి అఫాసుకం అత్థీ’’తి. ‘‘కిం ను ఖో తే రాజా కుపితో’’తి? ‘‘రాజాపి మే న కుప్పతీ’’తి. ‘‘అథ కిం తే పుత్తధీతాహి వా దాసకమ్మకరాదీహి వా కిఞ్చి అమనాపం కతం అత్థీ’’తి? ‘‘ఏవరూపమ్పి నత్థీ’’తి. ‘‘కిస్మిఞ్చి పన తే తణ్హా అత్థీ’’తి? ఏవం వుత్తేపి ధనహానిభయేన కిఞ్చి అవత్వా నిస్సద్దోవ నిపజ్జి, అథ నం భరియా ‘‘కథేహి, సామి కిస్మిఞ్చి తే తణ్హా అత్థీ’’తి ఆహ. సో వచనం పరిగిలన్తో వియ ‘‘అత్థి మే తణ్హా’’తి ఆహ. ‘‘కిం తణ్హా, సామీ’’తి? ‘‘కపల్లకపూవం ఖాదితుకామోమ్హీ’’తి. ‘‘అథ కిమత్థం మే న కథేసి, కిం త్వం దలిద్దోసి, ఇదాని సకలనిగమవాసీనం పహోనకే కపల్లకపూవే పచిస్సామీ’’తి. ‘‘కిం తే ఏతేహి, అత్తనో కమ్మం కత్వా ఖాదిస్సన్తీ’’తి? ‘‘తేన హి ఏకరచ్ఛవాసీనం పహోనకే పచిస్సామీ’’తి. ‘‘జానామహం తవ మహద్ధనభావ’’న్తి. ‘‘ఇమస్మిం గేహసామన్తే సబ్బేసం పహోనకం కత్వా పచామీ’’తి. ‘‘జానామహం తవ మహజ్ఝాసయభావ’’న్తి. ‘‘తేన హి తే పుత్తదారమత్తస్సేవ పహోనకం కత్వా పచామీ’’తి. ‘‘కిం తే ఏతేహీ’’తి? ‘‘కిం పన తుయ్హఞ్చ మయ్హఞ్చ పహోనకం కత్వా పచామీ’’తి? ‘‘త్వం కిం కరిస్ససీ’’తి ? ‘‘తేన హి ఏకకస్సేవ తే పహోనకం కత్వా పచామీ’’తి. ‘‘ఇమస్మిం ఠానే పచమానే బహూ పచ్చాసీసన్తి. సకలతణ్డులే ఠపేత్వా భిన్నతణ్డులే చ ఉద్ధనకపల్లాని చ ఆదాయ థోకం ఖీరసప్పిమధుఫాణితఞ్చ గహేత్వా సత్తభూమికస్స పాసాదస్స ఉపరిమతలం ఆరుయ్హ పచ, తత్థాహం ఏకకోవ నిసీదిత్వా ఖాదిస్సామీ’’తి. సా ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా గహేతబ్బం గాహాపేత్వా పాసాదం అభిరుయ్హ దాసియో విస్సజ్జేత్వా సేట్ఠిం పక్కోసాపేసి, సో ఆదితో పట్ఠాయ ద్వారాని పిదహన్తో సబ్బద్వారేసు సూచిఘటికం దత్వా సత్తమతలం అభిరుహిత్వా తత్థపి ద్వారం పిదహిత్వా నిసీది. భరియాపిస్స ఉద్ధనే అగ్గిం జాలేత్వా కపల్లం ఆరోపేత్వా పూవే పచితుం ఆరభి.
అథ సత్థా పాతోవ మహామోగ్గల్లానత్థేరం ఆమన్తేసి – ‘‘ఏసో, మోగ్గల్లాన, రాజగహస్స అవిదూరే సక్కారనిగమే మచ్ఛరియసేట్ఠి ‘కపల్లకపూవే ఖాదిస్సామీ’తి అఞ్ఞేసం దస్సనభయేన సత్తభూమికే పాసాదే కపల్లకపూవే పచాపేతి, త్వం తత్థ గన్త్వా సేట్ఠిం దమేత్వా నిబ్బిసేవనం కత్వా ఉభోపి జాయమ్పతికే పూవే చ ఖీరసప్పిమధుఫాణితాని చ గాహాపేత్వా అత్తనో బలేన జేతవనం ఆనేహి, అజ్జాహం పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం విహారే ఏవ నిసీదిస్సామి, పూవేహేవ భత్తకిచ్చం కరిస్సామీ’’తి.
థేరో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి సత్థు వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా తావదేవ ఇద్ధిబలేన తం నిగమం గన్త్వా తస్స పాసాదస్స సీహపఞ్జరద్వారే సునివత్థో సుపారుతో ఆకాసే ఏవ మణిరూపకం వియ అట్ఠాసి. మహాసేట్ఠినో థేరం దిస్వావ హదయమంసం కమ్పి. సో అహం ఏవరూపానంయేవ దస్సనభయేన ఇమం ఠానమాగతో, అయఞ్చ భిక్ఖు ఆకాసేనాగన్త్వా వాతపానద్వారే ఠితోతి. సో గహేతబ్బగహణం అపస్సన్తో అగ్గిమ్హి పక్ఖిత్తలోణసక్ఖరా వియ దోసేన తటతటాయన్తో ఏవమాహ – ‘‘సమణ, ఆకాసే ఠత్వాపి కిం లభిస్ససి, ఆకాసే అపదే పదం దస్సేత్వా చఙ్కమన్తోపి నేవ లభిస్ససీ’’తి. థేరో తస్మిం ఏవ ఠానే అపరాపరం చఙ్కమి. సేట్ఠి ‘‘చఙ్కమన్తో కిం లభిస్ససి, ఆకాసే పల్లఙ్కేన నిసీదన్తోపి న లభిస్ససియేవా’’తి ఆహ. థేరో పల్లఙ్కం ఆభుజిత్వా నిసీది. అథ నం ‘‘ఆకాసే నిసిన్నో కిం లభిస్ససి, ఆగన్త్వా వాతపానస్స ఉమ్మారే ఠితోపి న లభిస్ససీ’’తి ఆహ. థేరో ఉమ్మారే ఠితో. ‘‘ఉమ్మారే ఠితోపి కిం లభిస్ససి, ధూమాయన్తోపి న లభిస్ససి ఏవా’’తి ఆహ. థేరోపి ధూమాయి. సకలపాసాదో ఏకధూమో అహోసి. సేట్ఠినో అక్ఖీనం సూచియా విజ్ఝనకాలో వియ అహోసి, గేహజ్ఝాయనభయేన పన ‘‘త్వం పజ్జలన్తోపి న లభిస్ససీ’’తి అవత్వా ‘‘అయం సమణో సుట్ఠు లగ్గో, అలద్ధా న గమిస్సతి , ఏకమస్స పూవం దాపేస్సామీ’’తి భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే ఏకం ఖుద్దకపూవం పచిత్వా సమణస్స దత్వా ఉయ్యోజేహి న’’న్తి. సా థోకం ఏవ పిట్ఠం కపల్లపాతియం పక్ఖిపి, మహాపూవో హుత్వా సకలపాతిం పూరేత్వా ఉద్ధుమాతో హుత్వా అట్ఠాసి.
సేట్ఠి తం దిస్వా ‘‘బహుం తయా పిట్ఠం గహితం భవిస్సతీ’’తి సయమేవ దబ్బికణ్ణేన థోకం పిట్ఠం గహేత్వా పక్ఖిపి, పూవో పురిమపూవతో మహన్తతరో జాతో . ఏవం యం యం పచతి, సో సో మహన్తమహన్తోవ హోతి. సో నిబ్బిన్నో భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే, ఇమస్స ఏకం పూవం దేహీ’’తి. తస్సా పచ్ఛితో ఏకం పూవం గణ్హన్తియా సబ్బే ఏకాబద్ధా అల్లీయింసు. సా సేట్ఠిం ఆహ – ‘‘సామి, సబ్బే పూవా ఏకతో లగ్గా, విసుం కాతుం న సక్కోమీ’’తి. ‘‘అహం కరిస్సామీ’’తి సోపి కాతుం నాసక్ఖి. ఉభోపి జనా కోటియం గహేత్వా కడ్ఢన్తాపి వియోజేతుం నాసక్ఖింసు ఏవ . అథస్స పూవేహి సద్ధిం వాయమన్తస్సేవ సరీరతో సేదా ముచ్చింసు, పిపాసా ఉపచ్ఛిజ్జి. తతో భరియం ఆహ – ‘‘భద్దే, న మే పూవేహి అత్థో, పచ్ఛియా సద్ధింయేవ ఇమస్స దేహీ’’తి. సా పచ్ఛిం ఆదాయ థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా అదాసి. థేరో ఉభిన్నమ్పి ధమ్మం దేసేసి, తిణ్ణం రతనానం గుణం కథేసి, ‘‘అత్థి దిన్నం, అత్థి యిట్ఠ’’న్తి దిన్నదానాదీనం ఫలం గగనతలే పుణ్ణచన్దం వియ దస్సేసి.
తం సుత్వా పసన్నచిత్తో హుత్వా సేట్ఠి ‘‘భన్తే, ఆగన్త్వా ఇమస్మిం పల్లఙ్కే నిసీదిత్వా పరిభుఞ్జథా’’తి ఆహ. థేరో, ‘‘మహాసేట్ఠి, సమ్మాసమ్బుద్ధో ‘పూవే ఖాదిస్సామీ’తి పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం విహారే నిసిన్నో, తుమ్హాకం రుచియా సతి అహం వో నేస్సామి, సేట్ఠిభరియం పూవే చ ఖీరాదీని చ గణ్హాపేథ, సత్థు సన్తికం గమిస్సామా’’తి ఆహ. ‘‘కహం పన, భన్తే, ఏతరహి సత్థా’’తి? ‘‘ఇతో పఞ్చచత్తాలీసయోజనమత్థకే జేతవనవిహారే, మహాసేట్ఠీ’’తి. ‘‘భన్తే, కాలం అనతిక్కమిత్వా ఏత్తకం అద్ధానం కథం గమిస్సామా’’తి. ‘‘మహాసేట్ఠి, తుమ్హాకం రుచియా సతి అహం వో అత్తనో ఇద్ధిబలేన నేస్సామి, తుమ్హాకం పాసాదే సోపానసీసం అత్తనో ఠానే ఏవ భవిస్సతి, సోపానపరియోసానం పన వో జేతవనద్వారకోట్ఠకే భవిస్సతి, ఉపరిపాసాదా హేట్ఠాపాసాదం ఓతరణకాలమత్తేనేవ జేతవనం నేస్సామీ’’తి. సో ‘‘సాధు, భన్తే’’తి సమ్పటిచ్ఛి.
థేరో సోపానసీసం తత్థేవ కత్వా ‘‘సోపానపాదమూలం జేతవనద్వారకోట్ఠకే హోతూ’’తి అధిట్ఠాసి. తథేవ అహోసి. ఇతి థేరో సేట్ఠిఞ్చ సేట్ఠిభరియఞ్చ ఉపరిపాసాదా హేట్ఠాపాసాదం ఓతరణకాలతో ఖిప్పతరం జేతవనం సమ్పాపేసి. తే ఉభోపి సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా కాలం ఆరోచేసుం. సత్థా భత్తగ్గం పవిసిత్వా పఞ్ఞత్తవరబుద్ధాసనే నిసీది సద్ధిం భిక్ఖుసఙ్ఘేన. మహాసేట్ఠి బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దక్ఖిణోదకం అదాసి. భరియాపిస్స తథాగతస్స పత్తే పూవం పతిట్ఠాపేసి. సత్థా అత్తనో యాపనమత్తం గణ్హి, పఞ్చసతా భిక్ఖూపి యాపనమత్తం గణ్హింసు. సేట్ఠి ఖీరసప్పిమధుసక్ఖరాదీని దదమానో న ఖయం అగమాసి. సత్థా పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం భత్తకిచ్చం నిట్ఠాపేసి. మహాసేట్ఠిపి సద్ధిం భరియాయ యావదత్థం ఖాది. పూవానం పరియోసానమేవ న పఞ్ఞాయతి. సకలవిహారే భిక్ఖూనఞ్చ విఘాసాదానఞ్చ దిన్నేసుపి పరియన్తో న పఞ్ఞాయతేవ. ‘‘భన్తే, పూవా పరిక్ఖయం న గచ్ఛన్తీ’’తి భగవతో ఆరోచేసుం. ‘‘తేన హి జేతవనద్వారకోట్ఠకే ఛడ్డేథా’’తి. అథ నే ద్వారకోట్ఠకస్స అవిదూరే పబ్భారట్ఠానే ఛడ్డయింసు. యావజ్జతనాపి తం ఠానం కపల్లకపూవపబ్భారన్తేవ పఞ్ఞాయతి. మహాసేట్ఠి సహ భరియాయ భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. భగవా అనుమోదనమకాసి. అనుమోదనావసానే ఉభోపి సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ సత్థారం వన్దిత్వా ద్వారకోట్ఠకే సోపానం ఆరుయ్హ అత్తనో పాసాదేయేవ పతిట్ఠహింసు.
తతో పట్ఠాయ సేట్ఠి అసీతికోటిధనం బుద్ధసాసనేయేవ విక్కిరి. పునదివసే సాయన్హసమయే ధమ్మసభాయం సన్నిసిన్నా భిక్ఖూ ‘‘పస్సథావుసో, మహామోగ్గల్లానత్థేరస్స ఆనుభావం, అనుపహచ్చ నామ సద్ధం, అనుపహచ్చ భోగే మచ్ఛరియసేట్ఠిం ముహుత్తేనేవ దమేత్వా నిబ్బిసేవనం కత్వా పూవే గాహాపేత్వా జేతవనం ఆనేత్వా సత్థు సమ్ముఖం కత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాపేసి, అహో మహానుభావో థేరో’’తి థేరస్స గుణం కథేన్తా నిసీదింసు. సత్థా దిబ్బాయ సోతధాతుయా కథం సుత్వా ఆగన్త్వా, ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే, ‘‘భిక్ఖవే, కులదమకేన నామ భిక్ఖునా అనుపహచ్చ సద్ధం, అనుపహచ్చ భోగే, కులం అకిలమేత్వా అవిహేఠేత్వా పుప్ఫతో రేణుం గణ్హన్తేన భమరేన వియ ఉపసఙ్కమిత్వా బుద్ధగుణం జానాపేతబ్బం, తాదిసో మమ పుత్తో మోగ్గల్లానో’’తి థేరం పసంసిత్వా ఇమం గాథమాహ –
౪౯.
‘‘యథాపి భమరో పుప్ఫం, వణ్ణగన్ధమహేఠయం;
పలేతి రసమాదాయ, ఏవం గామే మునీ చరే’’తి.
తత్థ భమరోతి యా కాచి మధుకరజాతి. పుప్ఫన్తి పుప్ఫారామే చరన్తో పుప్ఫఞ్చ వణ్ణఞ్చ గన్ధఞ్చ అహేఠయన్తో అవినాసేన్తో విచరతీతి అత్థో. పలేతీతి ఏవం చరిత్వా యావదత్థం రసం పివిత్వా అపరమ్పి మధుకరణత్థాయ ఆదాయ పలేతి, సో ఏవం వనగహనం అజ్ఝోగాహేత్వా ఏకస్మిం రుక్ఖసుసిరే తం రజమిస్సకం రసం ఠపేత్వా అనుపుబ్బేన మధురరసం మధుం కరోతి, న తస్స పుప్ఫారామే విచరితపచ్చయా పుప్ఫం వా వణ్ణగన్ధం వాస్స విగచ్ఛతి, అథ ఖో సబ్బం పాకతికమేవ హోతి. ఏవం గామే మునీ చరేతి ఏవం సేఖాసేఖభేదో అనాగారియముని కులపటిపాటియా గామే భిక్ఖం గణ్హన్తో విచరతీతి అత్థో. న హి తస్స గామే చరణపచ్చయా కులానం సద్ధాహాని వా భోగహాని వా హోన్తి. సద్ధాపి భోగాపి పాకతికావ హోన్తి. ఏవం చరిత్వా చ పన నిక్ఖమిత్వా సేఖముని తావ బహిగామే ఉదకఫాసుకట్ఠానే సఙ్ఘాటిం పఞ్ఞాపేత్వా నిసిన్నో అక్ఖభఞ్జనవణపటిచ్ఛాదనపుత్తమంసూపమాదివసేన పచ్చవేక్ఖన్తో పిణ్డపాతం పరిభుఞ్జిత్వా తథారూపం వనసణ్డం అనుపవిసిత్వా అజ్ఝత్తికకమ్మట్ఠానం సమ్మసన్తో చత్తారో మగ్గే, చత్తారి చ సామఞ్ఞఫలాని హత్థగతానేవ కరోతి. అసేఖముని పన దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారమనుయుఞ్జతి . అయమస్స భమరేన సద్ధిం మధుకరణసరిక్ఖతా వేదితబ్బా. ఇధ పన ఖీణాసవోవ అధిప్పేతో.
దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పాపుణింసూతి.
సత్థా ఇమం ధమ్మదేసనం వత్వా ఉత్తరిపి థేరస్స గుణం పకాసేతుం ‘‘న, భిక్ఖవే, ఇదానేవ మోగ్గల్లానేన మచ్ఛరియసేట్ఠి దమితో, పుబ్బేపి నం దమేత్వా కమ్మఫలసమ్బన్ధం జానాపేసి ఏవా’’తి వత్వా ఇమమత్థం పకాసేన్తో అతీతం ఆహరిత్వా –
‘‘ఉభో ఖఞ్జా ఉభో కుణీ, ఉభో విసమచక్ఖుకా;
ఉభిన్నం పిళకా జాతా, నాహం పస్సామి ఇల్లిస’’న్తి. (జా॰ ౧.౧.౭౮) –
ఇమం ఇల్లిసజాతకం కథేసీతి.
మచ్ఛరియకోసియసేట్ఠివత్థు పఞ్చమం.
౬. పావేయ్యకాజీవకవత్థు
న పరేసం విలోమానీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో పావేయ్యం నామ ఆజీవకం ఆరబ్భ కథేసి.
సావత్థియం కిరేకా గహపతానీ పుత్తట్ఠానే ఠపేత్వా పావేయ్యం నామ ఆజీవకం పటిజగ్గి. తస్సానన్తరఘరేసు మనుస్సా సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా ఆగన్త్వా, ‘‘అహో అచ్ఛరియా బుద్ధానం ధమ్మదేసనా’’తి నానప్పకారేహి బుద్ధగుణే వణ్ణేన్తి. సా బుద్ధానం గుణకథం సుత్వా విహారం గన్త్వా ధమ్మం సోతుకామా ఆజీవకస్స ఏతమత్థం కథేత్వా, ‘‘గచ్ఛిస్సామి అహం బుద్ధసన్తికం, అయ్యా’’తి ఆహ. సో ‘‘మా గచ్ఛాహీ’’తి నివారేత్వా తం పునప్పునం యాచమానమ్పి నివారేసి ఏవ. సా ‘‘అయం మమ విహారం గన్త్వా ధమ్మం సోతుం న దేతి, సత్థారం నిమన్తేత్వా ఇధేవ ధమ్మం సుణిస్సామీ’’తి సాయన్హసమయే పుత్తం పక్కోసిత్వా, ‘‘గచ్ఛ, తాత, స్వాతనాయ సత్థారం నిమన్తేహీ’’తి పేసేసి. సో గచ్ఛన్తో పఠమతరం ఆజీవకస్స వసనట్ఠానం గన్త్వా తం వన్దిత్వా నిసీది. అథ నం సో ‘‘కహం గచ్ఛసీ’’తి ఆహ. ‘‘మాతు వచనేన సత్థారం నిమన్తేతుం గచ్ఛామీ’’తి ఆహ. ‘‘మా తస్స సన్తికం గచ్ఛాహీ’’తి. ‘‘అలం, అయ్య, మమ మాతు భాయామి, గచ్ఛిస్సామహ’’న్తి. ‘‘ఏతస్స కతసక్కారం ఉభోపి ఖాదిస్సామ, మా గచ్ఛాహీ’’తి. ‘‘అలం, అయ్య, మాతా మే తజ్జేస్సతీ’’తి. తేన హి గచ్ఛ, గన్త్వా పన నిమన్తేత్వా, ‘‘అమ్హాకం గేహం అసుకట్ఠానే వా అసుకవీథియం వా అసుకమగ్గేన వా గన్తబ్బ’’న్తి మా ఆచిక్ఖి. ‘‘సన్తికే ఠితో వియ అఞ్ఞేన మగ్గేన గచ్ఛన్తో వియ పలాయిత్వా ఏహీ’’తి. సో ఆజీవకస్స వచనం సుత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా నిమన్తేత్వా ఆజీవకేన వుత్తనియామేనేవ సబ్బం కత్వా తస్స సన్తికం గన్త్వా, ‘‘కిం తే కత’’న్తి పుట్ఠో, ‘‘సబ్బం కతం, అయ్యా’’తి ఆహ. ‘‘భద్దకం తే కతం, తస్స సక్కారం ఉభోపి ఖాదిస్సామా’’తి వత్వా పునదివసే ఆజీవకో పాతోవ తం గేహం అగమాసి. తం గహేత్వా పచ్ఛాగబ్భే నిసీదాపేసుం.
పటివిస్సకమనుస్సా తం గేహం అల్లగోమయేన ఉపలిమ్పిత్వా లాజపఞ్చమాని పుప్ఫాని వికిరిత్వా సత్థు నిసీదనత్థాయ మహారహం ఆసనం పఞ్ఞాపేసుం. బుద్ధేహి సద్ధిం అపరిచితమనుస్సా హి ఆసనపఞ్ఞత్తిం న జానన్తి, బుద్ధానఞ్చ మగ్గదేసకేన కిచ్చం నామ నత్థి, బోధిమూలే దససహస్సిసోకధాతుం కమ్పేత్వా సమ్బోధిం పత్తదివసేయేవ హి నేసం ‘‘అయం మగ్గో నిరయం గచ్ఛతి, అయం తిరచ్ఛానయోనిం, అయం పేత్తివిసయం, అయం మనుస్సలోకం, అయం దేవలోకం, అయం అమతమహానిబ్బాన’’న్తి సబ్బే మగ్గా ఆవిభూతా. గామనిగమాదీనం పన మగ్గే వత్తబ్బమేవ నత్థి. తస్మా సత్థా పాతోవ పత్తచీవరమాదాయ మహాఉపాసికాయ గేహద్వారం గతో. సా గేహా నిక్ఖమిత్వా సత్థారం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా అన్తోనివేసనం పవేసేత్వా ఆసనే నిసీదాపేత్వా దక్ఖిణోదకం దత్వా పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన పరివిసి. ఉపాసికా కతభత్తకిచ్చస్స సత్థునో అనుమోదనం కారేతుకామా పత్తం గణ్హి. సత్థా మధురస్సరేన అనుమోదనధమ్మకథం ఆరభి. ఉపాసికా ‘‘సాధు, సాధూ’’తి సాధుకారం దదమానా ధమ్మం సుణి. ఆజీవకోపి పచ్ఛాగబ్భే నిసిన్నోవ తస్సా సాధుకారం దత్వా ధమ్మం సుణన్తియా సద్దం సుత్వా సన్ధారేతుం నాసక్ఖి. ‘‘న ఇదానేసా మయ్హ’’న్తి నిక్ఖమిత్వా ‘‘నట్ఠాసి కాళకణ్ణి, ఏతస్స ఏవం సక్కారం కరోతీ’’తి నానప్పకారేన ఉపాసికఞ్చ సత్థారఞ్చ అక్కోసన్తో పలాయి. ఉపాసికా తస్స కథాయ లజ్జితా అఞ్ఞథత్తం గతం చిత్తం దేసనానుసారేన ఞాణం పేసేతుం నాసక్ఖి. అథ నం సత్థా ‘‘కిం ఉపాసికే చిత్తం దేసనానుగతం కాతుం న సక్కోసీ’’తి? ‘‘భన్తే, ఏతస్స మే కథాయ చిత్తం అఞ్ఞథత్తం ఉపగత’’న్తి . సత్థా ‘‘ఏవరూపస్స విసభాగజనస్స కథితం కథం నామ ఆవజ్జితుం న వట్టతి, ఏవరూపం అసమన్నాహరిత్వా అత్తనో కతాకతమేవ ఓలోకేతుం వట్టతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౫౦.
‘‘న పరేసం విలోమాని, న పరేసం కతాకతం;
అత్తనోవ అవేక్ఖేయ్య, కతాని అకతాని చా’’తి.
తత్థ న పరేసం విలోమానీతి పరేసం విలోమాని ఫరుసాని మమ్మచ్ఛేదకవచనాని న మనసికాతబ్బాని. న పరేసం కతాకతన్తి ‘‘అసుకో ఉపాసకో అస్సద్ధో అప్పసన్నో, నాపిస్స గేహే కటచ్ఛుభిక్ఖాదీని దియ్యన్తి, న సలాకభత్తాదీని, న చీవరాదిపచ్చయదానం ఏతస్స అత్థి, తథా అసుకా ఉపాసికా అస్సద్ధా అప్పసన్నా, నాపిస్సా గేహే కటచ్ఛుభిక్ఖాదీని దియ్యన్తి, న సలాకభత్తాదీని, న చీవరాదిపచ్చయదానం ఏతిస్సా అత్థి, తథా అసుకో భిక్ఖు అస్సద్ధో అప్పసన్నో, నాపి ఉపజ్ఝాయవత్తం కరోతి, న ఆచరియవత్తం, న ఆగన్తుకవత్తం, న గమికవత్తం, న చేతియఙ్గణవత్తం, న ఉపోసథాగారవత్తం, న భోజనసాలావత్తం, న జన్తాఘరవత్తాదీని, నాపిస్స కిఞ్చి ధుతఙ్గం అత్థి, న భావనారామతాయ ఉస్సాహమత్తమ్పీ’’తి ఏవం పరేసం కతాకతం నామ న ఓలోకేతబ్బం. అత్తనోవ అవేక్ఖేయ్యాతి ‘‘కథం భూతస్స మే రత్తిన్దివా వీతివత్తన్తీతి పబ్బజితేన అభిణ్హం పచ్చవేక్ఖితబ్బ’’న్తి (అ॰ ని॰ ౧౦.౪౮) ఇమం ఓవాదం అనుస్సరన్తో సద్ధాపబ్బజితో కులపుత్తో ‘‘కిం ను ఖో అహం ‘అనిచ్చం దుక్ఖం అనత్తా’తి తిలక్ఖణం ఆరోపేత్వా యోగే కమ్మం కాతుం సక్ఖిం , నాసక్ఖి’’న్తి ఏవం అత్తనో కతాకతాని ఓలోకేయ్యాతి.
దేసనావసానే సా ఉపాసికా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠితా, దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.
పావేయ్యకాజీవకవత్థు ఛట్ఠం.
౭. ఛత్తపాణిఉపాసకవత్థు
యథాపి రుచిరం పుప్ఫన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో ఛత్తపాణిఉపాసకం ఆరబ్భ కథేసి.
సావత్థియఞ్హి ఛత్తపాణి నామ ఉపాసకో తిపిటకధరో అనాగామీ. సో పాతోవ ఉపోసథికో హుత్వా సత్థు ఉపట్ఠానం అగమాసి. అనాగామిఅరియసావకానఞ్హి సమాదానవసేన ఉపోసథకమ్మం నామ నత్థి, మగ్గేనేవ తేసం బ్రహ్మచరియఞ్చ ఏకభత్తికఞ్చ ఆగతం. తేనేవాహ – ‘‘ఘటికారో ఖో, మహారాజ, కుమ్భకారో ఏకభత్తికో బ్రహ్మచారీ సీలవా కల్యాణధమ్మో’’తి (మ॰ ని॰ ౨.౨౮౮). ఏవం అనాగామినో పకతియావ ఏకభత్తికా చ బ్రహ్మచారినో చ హోన్తి. సోపి తథేవ ఉపోసథికో హుత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ధమ్మకథం సుణన్తో నిసీది. తస్మిం సమయే రాజా పసేనది కోసలో సత్థు ఉపట్ఠానం అగమాసి. ఛత్తపాణి ఉపాసకో తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా ‘‘ఉట్ఠాతబ్బం ను ఖో, నో’’తి చిన్తేత్వా – ‘‘అహం అగ్గరాజస్స సన్తికే నిసిన్నో, తస్స మే పదేసరాజానం దిస్వా ఉట్ఠాతుం న యుత్తం, రాజా ఖో పన మే అనుట్ఠహన్తస్స కుజ్ఝిస్సతి, ఏతస్మిం కుజ్ఝన్తేపి నేవ ఉట్ఠహిస్సామి . రాజానం దిస్వా ఉట్ఠహన్తేన హి రాజా గరుకతో హోతి, నో సత్థా, తస్మా నేవ ఉట్ఠహిస్సామీ’’తి న ఉట్ఠహి. పణ్డితపురిసా నామ గరుతరానం సన్తికే నిసీదిత్వా అనుట్ఠహన్తం దిస్వా న కుజ్ఝన్తి. రాజా పన తం అనుట్ఠహన్తం దిస్వా కుపితమానసో సత్థారం వన్దిత్వా ఏకమన్తం నిసీది. సత్థా కుపితభావం ఞత్వా, ‘‘మహారాజ, అయం ఛత్తపాణి ఉపాసకో పణ్డితో దిట్ఠధమ్మో తిపిటకధరో అత్థానత్థకుసలో’’తి ఉపాసకస్స గుణం కథేసి. రఞ్ఞో తస్స గుణకథం సుణన్తస్సేవ చిత్తం ముదుకం జాతం.
అథేకదివసం రాజా ఉపరిపాసాదే ఠితో ఛత్తపాణిం ఉపాసకం కతభత్తకిచ్చం ఛత్తమాదాయ ఉపాహనమారుయ్హ రాజఙ్గణేన గచ్ఛన్తం దిస్వా పక్కోసాపేసి. సో ఛత్తుపాహనం అపనేత్వా రాజానముపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథ నం రాజా ఆహ – ‘‘భో ఉపాసక, కిన్తే ఛత్తుపాహనం అపనీత’’న్తి. ‘‘‘రాజా పక్కోసతీ’తి సుత్వా అపనేత్వా ఆగతోమ్హీ’’తి. ‘‘అజ్జ అమ్హాకం రాజభావో తుమ్హేహి ఞాతో భవిస్సతీ’’తి. ‘‘సదాపి మయం, దేవ, తుమ్హాకం రాజభావం జానామా’’తి. ‘‘యది ఏవం కస్మా పురిమదివసే సత్థు సన్తికే నిసిన్నో మం దిస్వా న ఉట్ఠహీ’’తి? ‘‘మహారాజ, అహం అగ్గరాజస్స సన్తికే నిసిన్నో, పదేసరాజానం దిస్వా ఉట్ఠహన్తో సత్థరి అగారవం పవేదేయ్యం, తస్మా న ఉట్ఠహి’’న్తి. ‘‘హోతు, భో, తిట్ఠతేతం’’. ‘‘తుమ్హే కిర దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికానం అత్థానత్థానం కుసలా తిపిటకధరా అమ్హాకం అన్తేపురే ధమ్మం వాచేథా’’తి. ‘‘న సక్కోమి, దేవా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘రాజగేహం నామ మహాసావజ్జం, దుయుత్తసుయుత్తకాని గరుకానేత్థ, దేవా’’తి. ‘‘మా ఏవం వదేథ, ‘పురిమదివసే మం దిస్వా న ఉట్ఠితోమ్హీ’తి మా కుక్కుచ్చం కరోథా’’తి. ‘‘దేవ, గిహీనం విచరణట్ఠానం నామ మహాసావజ్జం, ఏకం పబ్బజితం పక్కోసాపేత్వా ధమ్మం వాచాపేథా’’తి. రాజా ‘‘సాధు, భో, గచ్ఛథ తుమ్హే’’తి తం ఉయ్యోజేత్వా సత్థు సన్తికం గన్త్వా సత్థారం యాచి, ‘‘భన్తే, మల్లికా చ దేవీ వాసభఖత్తియా చ ధమ్మం పరియాపుణిస్సామాతి వదన్తి, పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం నిబద్ధం మమ గేహం గన్త్వా తాసం ధమ్మం ఉద్దిసథా’’తి. ‘‘బుద్ధానం నిబద్ధం ఏకట్ఠానగమనం నామ నత్థి, మహారాజా’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, అఞ్ఞం ఏకం భిక్ఖుం దేథా’’తి. సత్థా ఆనన్దత్థేరస్స భారమకాసి. థేరో నిబద్ధం గన్త్వా తాసం ఉద్దేసం ఉద్దిసతి. తాసు మల్లికా సక్కచ్చం గహేత్వా సజ్ఝాయిత్వా ఉద్దేసం పటిచ్ఛాపేసి. వాసభఖత్తియా పన నేవ సక్కచ్చం గణ్హాతి, న సజ్ఝాయతి, న ఉద్దేసం పటిచ్ఛాపేతుం సక్కోతి.
అథేకదివసం సత్థా థేరం పుచ్ఛి – ‘‘కిమానన్ద, ఉపాసికా ధమ్మం పరియాపుణన్తీ’’తి? ‘‘ఆమ, భన్తే’’తి. ‘‘కా సక్కచ్చం గణ్హాతీ’’తి? ‘‘మల్లికా, భన్తే, సక్కచ్చం గణ్హాతి, సక్కచ్చం సజ్ఝాయతి, సక్కచ్చం ఉద్దేసం పటిచ్ఛాపేతుం సక్కోతి. తుమ్హాకం పన ఞాతిధీతా నేవ సక్కచ్చం గణ్హాతి, న సజ్ఝాయతి, న ఉద్దేసం పటిచ్ఛాపేతుం సక్కోతీ’’తి. సత్థా థేరస్స వచనం సుత్వా, ‘‘ఆనన్ద, మయా కథితధమ్మో నామ సక్కచ్చమసుణన్తస్స అగ్గణ్హన్తస్స అసజ్ఝాయన్తస్స అదేసేన్తస్స వణ్ణసమ్పన్నం అగన్ధకపుప్ఫం వియ అఫలో హోతి, సక్కచ్చం పన సవనాదీని కరోన్తస్స మహప్ఫలో హోతి మహానిసంసో’’తి వత్వా ఇమా ద్వే గాథా అభాసి –
౫౧.
‘‘యథాపి రుచిరం పుప్ఫం, వణ్ణవన్తం అగన్ధకం;
ఏవం సుభాసితా వాచా, అఫలా హోతి అకుబ్బతో.
౫౨.
‘‘యథాపి రుచిరం పుప్ఫం, వణ్ణవన్తం సగన్ధకం;
ఏవం సుభాసితా వాచా, సఫలా హోతి కుబ్బతో’’తి.
తత్థ రుచిరన్తి సోభనం. వణ్ణవన్తన్తి వణ్ణసణ్ఠానసమ్పన్నం, అగన్ధకన్తి గన్ధవిరహితం పాలిభద్దకగిరికణ్ణికజయసుమనాదిభేదం. ఏవం సుభాసితా వాచాతి సుభాసితా వాచా నామ తేపిటకం బుద్ధవచనం. తం వణ్ణసణ్ఠానసమ్పన్నం అగన్ధకపుప్ఫసదిసం. యథా పన అగన్ధకపుప్ఫం యో నం ధారేతి, తస్స సరీరే గన్ధం న ఫరతి, ఏవం ఏతమ్పి యో నం సక్కచ్చం సవనాదీహి న సమాచరతి, తస్స సక్కచ్చం అసమాచరన్తస్స యం తత్థ కత్తబ్బం, తం అకుబ్బతో సుతగన్ధఞ్చ వాచాగన్ధఞ్చ పటిపత్తిగన్ధఞ్చ న ఆవహతి అఫలా హోతి. తేన వుత్తం – ‘‘ఏవం సుభాసితా వాచా, అఫలా హోతి అకుబ్బతో’’తి. సగన్ధకన్తి చమ్పకనీలుప్పలాదిభేదం. ఏవన్తి యథా తం పుప్ఫం ధారేన్తస్స సరీరే గన్ధో ఫరతి, ఏవం తేపిటకబుద్ధవచనసఙ్ఖాతా సుభాసితా వాచాపి. కుబ్బతోతి యో సక్కచ్చం సవనాదీహి తత్థ కత్తబ్బం కరోతి, సా అస్స పుగ్గలస్స సఫలా హోతి, సుతగన్ధవాచాగన్ధపటిపత్తిగన్ధానం ఆవహనతో మహప్ఫలా హోతి, మహానిసంసాతి అత్థో.
దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.
ఛత్తపాణిఉపాసకవత్థు సత్తమం.
౮. విసాఖావత్థు
యథాపి పుప్ఫరాసిమ్హాతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం ఉపనిస్సాయ పుబ్బారామే విహరన్తో విసాఖం ఉపాసికం ఆరబ్భ కథేసి.
సా కిర అఙ్గరట్ఠే భద్దియనగరే మేణ్డకసేట్ఠిపుత్తస్స ధనఞ్చయసేట్ఠినో అగ్గమహేసియా సుమనదేవియా కుచ్ఛిస్మిం నిబ్బత్తి. తస్సా సత్తవస్సికకాలే సత్థా సేలబ్రాహ్మణాదీనం బోధనేయ్యబన్ధవానం ఉపనిస్సయసమ్పదం దిస్వా మహాభిక్ఖుసఙ్ఘపరివారో చారికం చరమానో తం నగరం పాపుణి.
తస్మిఞ్చ సమయే మేణ్డకో, గహపతి, తస్మిం నగరే పఞ్చన్నం మహాపుఞ్ఞానం జేట్ఠకో హుత్వా సేట్ఠిట్ఠానం కరోతి. పఞ్చ మహాపుఞ్ఞా నామ మేణ్డకో సేట్ఠి, చన్దపదుమా నామ తస్సేవ జేట్ఠకభరియా, తస్సేవ జేట్ఠకపుత్తో ధనఞ్చయో నామ, తస్స భరియా సుమనదేవీ నామ, మేణ్డకసేట్ఠినో దాసో పుణ్ణో నామాతి. న కేవలఞ్చ మేణ్డకసేట్ఠియేవ, బిమ్బిసారరఞ్ఞో పన విజితే పఞ్చ అమితభోగా నామ అహేసుం – జోతికో, జటిలో, మేణ్డకో, పుణ్ణకో, కాకవలియోతి. తేసు అయం మేణ్డకసేట్ఠి దసబలస్స అత్తనో నగరం సమ్పత్తభావం ఞత్వా పుత్తస్స ధనఞ్చయసేట్ఠినో ధీతరం విసాఖం దారికం పక్కోసాపేత్వా ఆహ – ‘‘అమ్మ, తుయ్హమ్పి మఙ్గలం, అమ్హాకమ్పి మఙ్గలం, తవ పరివారేహి పఞ్చహి దారికాసతేహి సద్ధిం పఞ్చ రథసతాని ఆరుయ్హ పఞ్చహి దాసిసతేహి పరివుతా దసబలస్స పచ్చుగ్గమనం కరోహీ’’తి. సా ‘‘సాధూ’’తి పటిస్సుణిత్వా తథా అకాసి. కారణాకారణేసు పన కుసలత్తా యావతికా యానస్స భూమి, యానేన గన్త్వా యానా పచ్చోరోహిత్వా పత్తికావ సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏకమన్తం అట్ఠాసి. అథస్సా చరియావసేన సత్థా ధమ్మం దేసేసి. సా దేసనావసానే పఞ్చహి దారికాసతేహి సద్ధిం సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. మేణ్డకసేట్ఠిపి ఖో సత్థారముపసఙ్కమిత్వా ధమ్మకథం సుత్వా సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ స్వాతనాయ నిమన్తేత్వా పునదివసే అత్తనో నివేసనే పణీతేన ఖాదనీయేన భోజనీయేన బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా ఏతేనేవ ఉపాయేన అడ్ఢమాసం మహాదానమదాసి. సత్థా భద్దియనగరే యథాభిరన్తం విహరిత్వా పక్కామి.
తేన ఖో పన సమయేన బిమ్బిసారో చ పసేనది కోసలో చ అఞ్ఞమఞ్ఞం భగినిపతికా హోన్తి. అథేకదివసం కోసలరాజా చిన్తేసి – ‘‘బిమ్బిసారస్స విజితే పఞ్చ అమితభోగా మహాపుఞ్ఞా వసన్తి, మయ్హం విజితే ఏకోపి తాదిసో నత్థి, యంనూనాహం బిమ్బిసారస్స సన్తికం గన్త్వా ఏకం మహాపుఞ్ఞం యాచేయ్య’’న్తి. సో తత్థ గన్త్వా రఞ్ఞా కతపటిసన్థారో ‘‘కిం కారణా ఆగతోసీ’’తి పుట్ఠో ‘‘‘తుమ్హాకం విజితే పఞ్చ అమితభోగా మహాపుఞ్ఞా వసన్తి, తతో ఏకం గహేత్వా గమిస్సామీ’తి ఆగతోమ్హి, తేసు మే ఏకం దేథా’’తి ఆహ. ‘‘మహాకులాని అమ్హేహి చాలేతుం న సక్కా’’తి ఆహ. ‘‘అహం అలద్ధా న గమిస్సామీ’’తి ఆహ. రాజా అమచ్చేహి సద్ధిం మన్తేత్వా ‘‘జోతికాదీనం మహాకులానం చాలనం నామ మహాపథవియా చాలనసదిసం, మేణ్డకమహాసేట్ఠిస్స పుత్తో ధనఞ్చయసేట్ఠి నామ అత్థి, తేన సద్ధిం మన్తేత్వా పటివచనం తే దస్సామీ’’తి వత్వా తం పక్కోసాపేత్వా, తాత, కోసలరాజా ‘‘‘ఏకం ధనసేట్ఠిం గహేత్వా గమిస్సామీ’తి వదతి, త్వం తేన సద్ధిం గచ్ఛాహీ’’తి. ‘‘తుమ్హేసు పహిణన్తేసు గమిస్సామి, దేవా’’తి. ‘‘తేన హి పరివచ్ఛం కత్వా గచ్ఛ, తాతా’’తి. సో అత్తనో కత్తబ్బయుత్తకమకాసి. రాజాపిస్స మహన్తం సక్కారం కత్వా, ‘‘ఇమం ఆదాయ గచ్ఛథా’’తి పసేనదిరాజానం ఉయ్యోజేసి. సో తం ఆదాయ సబ్బత్థ ఏకరత్తివాసేన గచ్ఛన్తో ఏకం ఫాసుకట్ఠానం పత్వా నివాసం గణ్హి, అథ నం ధనఞ్చయసేట్ఠి పుచ్ఛి – ‘‘ఇదం కస్స విజిత’’న్తి? ‘‘మయ్హం, సేట్ఠీ’’తి. ‘‘కీవ దూరో ఇతో సావత్థీ’’తి ? ‘‘సత్తయోజనమత్థకే’’తి. ‘‘అన్తోనగరం సమ్బాధం, అమ్హాకం పరిజనో మహన్తో, సచే రోచేథ, ఇధేవ వసేయ్యామ, దేవా’’తి. రాజా ‘‘సాధూ’’తి సమ్పటిచ్ఛిత్వా తస్మిం ఠానే నగరం మాపేత్వా తస్స దత్వా అగమాసి. తస్మిం పదేసే సయం వసనట్ఠానస్స గహితత్తా నగరస్స సాకేతన్త్వేవ నామం అహోసి.
సావత్థియమ్పి ఖో మిగారసేట్ఠినో పుత్తో పుణ్ణవడ్ఢనకుమారో నామ వయప్పత్తో అహోసి. అథ నం మాతాపితరో వదింసు – ‘‘తాత, తవ రుచ్చనట్ఠానే ఏకం దారికం ఉపధారేహీ’’తి. ‘‘‘మయ్హం ఏవరూపాయ భరియాయ కిచ్చం నత్థీ’తి, పుత్త, మా ఏవం కరి, కులం నామ అపుత్తకం న తిట్ఠతీ’’తి. సో పునప్పునం వుచ్చమానో ‘‘తేన హి పఞ్చకల్యాణసమన్నాగతం దారికం లభమానో తుమ్హాకం వచనం కరిస్సామీ’’తి ఆహ. ‘‘కాని పనేతాని పఞ్చ కల్యాణాని నామ, తాతా’’తి. కేసకల్యాణం, మంసకల్యాణం, అట్ఠికల్యాణం, ఛవికల్యాణం, వయకల్యాణన్తి. మహాపుఞ్ఞాయ హి ఇత్థియా కేసా మోరకలాపసదిసా హుత్వా ముఞ్చిత్వా విస్సట్ఠా నివాసనన్తం పహరిత్వా నివత్తిత్వా ఉద్ధగ్గా తిట్ఠన్తి, ఇదం కేసకల్యాణం నామ, దన్తావరణం బిమ్బఫలసదిసం వణ్ణసమ్పన్నం సమం సుఫుసితం హోతి , ఇదం మంసకల్యాణం నామ, దన్తా సుక్కా సమా అవిరళా ఉస్సాపేత్వా ఠపితవజిరపన్తి వియ సమచ్ఛిన్నసఙ్ఖపన్తి వియ చ సోభన్తి, ఇదం అట్ఠికల్యాణం నామ, కాళియా చుణ్ణకాదీహి అవిలిత్తో ఏవ ఛవివణ్ణో సినిద్ధో నీలుప్పలదామసదిసో హోతి, ఓదాతాయ చ కణికారపుప్ఫదామసదిసో హోతి, ఇదం ఛవికల్యాణం నామ, దసక్ఖత్తుం విజాతాపి ఖో పన సకిం విజాతా వియ అవిగతయోబ్బనాయేవ హోతి, ఇదం వయకల్యాణం నామ హోతి. అథస్స మాతాపితరో అట్ఠుత్తరసతబ్రాహ్మణే నిమన్తేత్వా భోజేత్వా ‘‘పఞ్చకల్యాణసమన్నాగతా ఇత్థియో నామ హోన్తీ’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘ఆమ, హోన్తీ’’తి. ‘‘తేన హి ఏవరూపం దారికం పరియేసితుం అట్ఠ జనా గచ్ఛన్తూ’’తి బహుం ధనం దత్వా ‘‘ఆగతకాలే వో కత్తబ్బం జానిస్సామ, గచ్ఛథ, ఏవరూపం దారికం పరియేసథ, దిట్ఠకాలే చ ఇమం పిలన్ధనం దదేయ్యాథా’’తి సతసహస్సగ్ఘనికం సువణ్ణమాలం దత్వా ఉయ్యోజేసుం.
తే మహన్తమహన్తాని నగరాని గన్త్వా పరియేసమానా పఞ్చకల్యాణసమన్నాగతం దారికం అదిస్వా నివత్తిత్వా ఆగచ్ఛన్తా వివటనక్ఖత్తదివసే సాకేతం అనుప్పత్తా – ‘‘అజ్జ అమ్హాకం కమ్మం నిప్ఫజ్జిస్సతీ’’తి చిన్తయింసు. తస్మిం పన నగరే అనుసంవచ్ఛరం వివటనక్ఖత్తం నామ హోతి. తదా బహి అనిక్ఖమనకులానిపి పరివారేన సద్ధిం గేహా నిక్ఖమిత్వా అప్పటిచ్ఛన్నేన సరీరేన పదసావ నదీతీరం గచ్ఛన్తి. తస్మిం దివసే ఖత్తియమహాసాలాదీనం పుత్తాపి ‘‘అత్తనో సమానజాతికం మనాపం కులదారికం దిస్వా మాలాగుళేన పరిక్ఖిపిస్సామా’’తి తం తం మగ్గం నిస్సాయ తిట్ఠన్తి. తేపి ఖో బ్రాహ్మణా నదీతీరే ఏకం సాలం పవిసిత్వా అట్ఠంసు. ‘‘తస్మిం ఖణే విసాఖా పన్నరససోళసవస్సుద్దేసికా హుత్వా సబ్బాభరణపటిమణ్డితా పఞ్చహి కుమారికాసతేహి పరివుతా నదిం గన్త్వా న్హాయిస్సామీ’’తి తం పదేసం పత్తా, అథ ఖో మేఘో ఉట్ఠహిత్వా పావస్సి. పఞ్చసతా కుమారికాయో వేగేన గన్త్వా సాలం పవిసింసు. బ్రాహ్మణా ఓలోకేన్తా తాసు ఏకమ్పి పఞ్చకల్యాణసమన్నాగతం న పస్సింసు. అథ విసాఖా పకతిగమనేనేవ సాలం పావిసి, వత్థాభరణాని తేమింసు. బ్రాహ్మణా తస్సా చత్తారి కల్యాణాని దిస్వా దన్తే పస్సితుకామా ‘‘అలసజాతికా అమ్హాకం ధీతా, ఏతిస్సా సామికో కఞ్జికమత్తమ్పి న లభిస్సతి మఞ్ఞే’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞం కథయింసు. అథ నే విసాఖా ఆహ – ‘‘కం వదేథ తుమ్హే’’తి? ‘‘తం కథేమ, అమ్మా’’తి. మధురో హి తస్సా సద్దో కంసతాళసరో వియ నిచ్ఛరతి. అథ నే పున మధురసద్దేన ‘‘కిం కారణా భణథా’’తి పుచ్ఛి. ‘‘తవ పరివారిత్థియో వత్థాలఙ్కారే అతేమేత్వా వేగేన సాలం పవిట్ఠా, తుయ్హం ఏత్తకం ఠానం వేగేన ఆగమనమత్తమ్పి నత్థి, వత్థాభరణాని తేమేత్వా ఆగతాసి. తస్మా కథేమ, అమ్మా’’తి.
‘‘తాతా, ఏవం మా వదేథ, అహం ఏతాహి బలవతరా, కారణం పన సల్లక్ఖేత్వా జవేన నాగతామ్హీ’’తి. ‘‘కిం, అమ్మా’’తి? ‘‘తాతా, చత్తారో జనా జవమానా న సోభన్తి, అపరమ్పి కారణం అత్థీ’’తి. ‘‘కతమే చత్తారో జనా జవమానా న సోభన్తి, అమ్మా’’తి? తాతా, అభిసిత్తరాజా తావ సబ్బాభరణపటిమణ్డితో కచ్ఛం బన్ధిత్వా రాజఙ్గణే జవమానో న సోభతి, ‘‘కిం అయం రాజా గహపతికో వియ ధావతీ’’తి అఞ్ఞదత్థు గరహం లభతి, సణికం గచ్ఛన్తోవ సోభతి. రఞ్ఞో మఙ్గలహత్థీపి అలఙ్కతో జవమానో న సోభతి, వారణలీళాయ గచ్ఛన్తోవ సోభతి. పబ్బజితో జవమానో న సోభతి, ‘‘కిం అయం సమణో గిహీ వియ ధావతీ’’తి కేవలం గరహమేవ లభతి, సమితగమనేన పన సోభతి. ఇత్థీ జవమానా న సోభతి, ‘‘కిం ఏసా ఇత్థీ పురిసో వియ ధావతీ’’తి గరహితబ్బావ హోతి, ‘‘ఇమే చత్తారో జనా జవమానా న సోభన్తి, తాతా’’తి. ‘‘కతమం పన అపరం కారణం, అమ్మా’’తి? ‘‘తాతా, మాతాపితరో నామ ధీతరం అఙ్గపచ్చఙ్గాని సణ్ఠాపేత్వా పోసేన్తి. మయఞ్హి విక్కిణేయ్యభణ్డం నామ, అమ్హే పరకులపేసనత్థాయ పోసేన్తి. సచే జవమానానం నివత్థదుస్సకణ్ణే వా అక్కమిత్వా భూమియం వా పక్ఖలిత్వా పతితకాలే హత్థో వా పాదో వా భిజ్జేయ్య, కులస్సేవ భారో భవేయ్య, పసాధనభణ్డం పన మే తేమేత్వా సుస్సిస్సతి. ఇమం కారణం సల్లక్ఖేత్వా న ధావితామ్హి, తాతా’’తి.
బ్రాహ్మణా తస్సా కథనకాలే దన్తసమ్పత్తిం దిస్వా ‘‘ఏవరూపా నో దన్తసమ్పత్తి దిట్ఠపుబ్బా’’తి తస్సా సాధుకారం దత్వా, ‘‘అమ్మ, తుయ్హమేవేసా అనుచ్ఛవికా’’తి వత్వా తం సువణ్ణమాలం పిలన్ధయింసు. అథ నే పుచ్ఛి – ‘‘కతరనగరతో ఆగతాత్థ, తాతా’’తి? ‘‘సావత్థితో, అమ్మా’’తి. ‘‘సేట్ఠికులం కతరం నామా’’తి? ‘‘మిగారసేట్ఠి నామ, అమ్మా’’తి. ‘‘అయ్యపుత్తో కో నామా’’తి? ‘‘పుణ్ణవడ్ఢనకుమారో నామ, అమ్మా’’తి. సా ‘‘సమానజాతికం నో కుల’’న్తి అధివాసేత్వా పితు సాసనం పహిణి ‘‘అమ్హాకం రథం పేసేతూ’’తి . కిఞ్చాపి హి సా ఆగమనకాలే పదసా ఆగతా, సువణ్ణమాలాయ పన పిలన్ధనకాలతో పట్ఠాయ తథా గన్తుం న లభతి, ఇస్సరదారికా రథాదీహి గచ్ఛన్తి, ఇతరా పకతియానకం వా అభిరుహన్తి, ఛత్తం వా తాలపణ్ణం వా ఉపరి కరోన్తి, తస్మిమ్పి అసతి నివత్థసాటకస్స దసన్తం ఉక్ఖిపిత్వా అంసే ఖిపన్తా గచ్ఛన్తి ఏవ. తస్సా పన పితా పఞ్చ రథసతాని పేసేసి. సా సపరివారా రథం ఆరుయ్హ గతా. బ్రాహ్మణాపి ఏకతోవ అగమంసు. అథ నే సేట్ఠి పుచ్ఛి – ‘‘కుతో ఆగతాత్థా’’తి? ‘‘సావత్థితో మహాసేట్ఠీ’’తి. ‘‘సేట్ఠి కతరో నామా’’తి? ‘‘మిగారసేట్ఠి నామా’’తి. ‘‘పుత్తో కో నామా’’తి? ‘‘పుణ్ణవడ్ఢనకుమారో నామ మహాసేట్ఠీ’’తి. ‘‘ధనం కిత్తక’’న్తి? ‘‘చత్తాలీసకోటియో మహాసేట్ఠీ’’తి. ‘‘ధనం తావ అమ్హాకం ధనం ఉపాదాయ కాకణికమత్తం, దారికాయ పన ఆరక్ఖమత్తాయ లద్ధకాలతో పట్ఠాయ కిం అఞ్ఞేన కారణేనా’’తి అధివాసేసి. సో తేసం సక్కారం కత్వా ఏకాహద్వీహం వసాపేత్వా ఉయ్యోజేసి.
తే సావత్థిం గన్త్వా మిగారసేట్ఠిస్స ‘‘లద్ధా నో దారికా’’తి ఆరోచయింసు. ‘‘కస్స ధీతా’’తి? ‘‘ధనఞ్చయసేట్ఠినో’’తి. సో ‘‘మహాకులస్స మే దారికా లద్ధా, ఖిప్పమేవ నం ఆనేతుం వట్టతీ’’తి తత్థ గమనత్థం రఞ్ఞో ఆరోచేసి. రాజా ‘‘‘మహాకులం ఏతం మయా బిమ్బిసారస్స సన్తికా ఆనేత్వా సాకేతే నివేసితం, తస్స సమ్మానం కాతుం వట్టతీ’తి అహమ్పి ఆగమిస్సామీ’’తి ఆహ, సో ‘‘సాధు, దేవా’’తి వత్వా ధనఞ్చయసేట్ఠినో సాసనం పేసేసి – ‘‘మయి ఆగచ్ఛన్తే రాజాపి ఆగమిస్సతి, మహన్తం రాజబలం ఏత్తకస్స జనస్స కత్తబ్బయుత్తకం కాతుం సక్ఖిస్ససి, న సక్ఖిస్ససీ’’తి? ఇతరోపి ‘‘సచేపి దస రాజానో ఆగచ్ఛన్తి, ఆగచ్ఛన్తూ’’తి పటిసాసనం పేసేసి. మిగారసేట్ఠి తావ మహన్తే నగరే గేహగోపకమత్తం ఠపేత్వా సేసజనం ఆదాయ గన్త్వా అడ్ఢయోజనమత్తే ఠానే ఠత్వా ‘‘ఆగతామ్హా’’తి సాసనం పహిణి. ధనఞ్చయసేట్ఠి బహుపణ్ణాకారం పేసేత్వా ధీతరా సద్ధిం మన్తేసి, ‘‘అమ్మ, ససురో కిర తే కోసలరఞ్ఞా సద్ధిం ఆగతో, తస్స కతరం గేహం పటిజగ్గితబ్బం, రఞ్ఞో కతరం , ఉపరాజాదీనం కతరానీ’’తి? పణ్డితా సేట్ఠిధీతా వజిరగ్గతిఖిణఞాణా కప్పసతసహస్సం పత్థితపత్థనా అభినీహారసమ్పన్నా ‘‘ససురస్స మే అసుకగేహం పటిజగ్గథ, రఞ్ఞో అసుకగేహం, ఉపరాజాదీనం అసుకానీ’’తి సంవిదహిత్వా దాసకమ్మకరే పక్కోసాపేత్వా ‘‘ఏత్తకా రఞ్ఞో కత్తబ్బకిచ్చం కరోథ, ఏత్తకా ఉపరాజాదీనం, హత్థిఅస్సాదయోపి తుమ్హేయేవ పటిజగ్గథ, అస్సబన్ధాదయోపి ఆగన్త్వా మఙ్గలఛణం అనుభవిస్సన్తీ’’తి సంవిదహి. ‘‘కిం కారణా’’? ‘‘‘మయం విసాఖాయ మఙ్గలట్ఠానం గన్త్వా న కిఞ్చి లభిమ్హ, అస్సరక్ఖణాదీని కరోన్తా సుఖం న విచరిమ్హా’తి కేచి వత్తుం మా లభింసూ’’తి.
తం దివసమేవ విసాఖాయ పితా పఞ్చసతే సువణ్ణకారే పక్కోసాపేత్వా ‘‘ధీతు మే మహాలతాపసాధనం నామ కరోథా’’తి రత్తసువణ్ణస్స నిక్ఖసహస్సం, తదనురూపాని చ రజతమణిముత్తాపవాళవజిరాదీని దాపేసి. రాజా కతిపాహం వసిత్వావ ధనఞ్చయసేట్ఠిస్స సాసనం పహిణి ‘‘న సక్కా సేట్ఠినా అమ్హాకం చిరం పోసనం నామ కాతుం, దాని దారికాయ గమనకాలం జానాతూ’’తి. సోపి రఞ్ఞో సాసనం పేసేసి – ‘‘ఇదాని వస్సకాలో ఆగతో, న సక్కా చతుమాసం విచరితుం, తుమ్హాకం బలకాయస్స యం యం లద్ధుం వట్టతి, సబ్బం తం మమ భారో, మయా పేసితకాలే దేవో గమిస్సతీ’’తి. తతో పట్ఠాయ సాకేతనగరం నిచ్చనక్ఖత్తం వియ అహోసి. రాజానం ఆదిం కత్వా సబ్బేసం మాలాగన్ధవత్థాదీని పటియత్తానేవ హోన్తి. తతో తే జనా చిన్తయింసు – ‘‘సేట్ఠి అమ్హాకమేవ సక్కారం కరోతీ’’తి, ఏవం తయో మాసా అతిక్కన్తా, పసాధనం పన తావ న నిట్ఠాతి. కమ్మన్తాధిట్ఠాయకా ఆగన్త్వా సేట్ఠినో ఆరోచేసుం – ‘‘అఞ్ఞం అసన్తం నామ నత్థి, బలకాయస్స పన భత్తపచనదారూని నప్పహోన్తీ’’తి. ‘‘గచ్ఛథ, తాతా, ఇమస్మిం నగరే పరిజిణ్ణా హత్థిసాలాదయో చేవ పరిజిణ్ణకాని చ గేహాని గహేత్వా పచథా’’తి. ఏవం పచన్తానమ్పి అడ్ఢమాసో అతిక్కన్తో. తతో పునపి ‘‘దారూని నత్థీ’’తి ఆరోచయింసు . ‘‘ఇమస్మిం కాలే న సక్కా దారూని లద్ధుం, దుస్సకోట్ఠాగారాని వివరిత్వా థూలసాటకేహి వట్టియో కత్వా తేలచాటీసు తేమేత్వా భత్తం పచథా’’తి. తే అడ్ఢమాసం తథా అకంసు. ఏవం చత్తారో మాసా అతిక్కన్తా, పసాధనమ్పి నిట్ఠితం.
తస్మిం పసాధనే చతస్సో వజిరనాళియో ఉపయోగం అగమంసు, ముత్తానం ఏకాదస నాళియో, పవాళస్స బావీసతి నాళియో, మణీనం తేత్తింస నాళియో. ఇతి ఏతేహి చ అఞ్ఞేహి చ రతనేహి నిట్ఠానం అగమాసి. అసుత్తమయం పసాధనం రజతేన సుత్తకిచ్చం కరింసు. తం సీసే పటిముక్కం పాదపిట్ఠిం గచ్ఛతి. తస్మిం తస్మిం ఠానే ముద్దికా యోజేత్వా కతా సువణ్ణమయా గణ్ఠికా హోన్తి, రజతమయా పాసకా, మత్థకమజ్ఝే ఏకా ముద్దికా, ద్వీసు కణ్ణపిట్ఠీసు ద్వే, గలవాటకే ఏకా, ద్వీసు జత్తూసు ద్వే, ద్వీసు కప్పరేసు ద్వే, ద్వీసు కటిపస్సేసు ద్వేతి. తస్మిం ఖో పన పసాధనే ఏకం మోరం కరింసు, తస్స దక్ఖిణపక్ఖే రత్తసువణ్ణమయాని పఞ్చ పత్తసతాని అహేసుం, వామపక్ఖే పఞ్చ పత్తసతాని, తుణ్డం పవాళమయం, అక్ఖీని మణిమయాని, తథా గీవా చ పిఞ్ఛాని చ, పత్తనాళియో రజతమయా, తథా జఙ్ఘాయో. సో విసాఖాయ మత్థకమజ్ఝే పబ్బతకూటే ఠత్వా నచ్చనమయూరో వియ ఖాయతి. పత్తనాళిసహస్సస్స సద్దో దిబ్బసఙ్గీతం వియ పఞ్చఙ్గికతూరియఘోసో వియ చ పవత్తతి. సన్తికం ఉపగతాయేవ తస్సా అమోరభావం జానన్తి. పసాధనం నవకోటిఅగ్ఘనకం అహోసి, సతసహస్సం హత్థకమ్మమూలం దీయిత్థ.
‘‘కిస్స పన నిస్సన్దేన తాయేతం పసాధనం లద్ధ’’న్తి? సా కిర కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే వీసతియా భిక్ఖుసహస్సానం చీవరసాటకం దత్వా సుత్తమ్పి సూచియోపి రజనమ్పి అత్తనో సన్తకమేవ అదాసి. తస్స చీవరదానస్స నిస్సన్దేన ఇమం మహాలతాపసాధనం లభి. ఇత్థీనఞ్హి చీవరదానం మహాలతాపసాధనభణ్డేన మత్థకం పప్పోతి, పురిసానం ఇద్ధిమయపత్తచీవరేనాతి. ఏవం మహాసేట్ఠి చతూహి మాసేహి ధీతు పరివచ్ఛం కత్వా తస్సా దేయ్యధమ్మం దదమానో కహాపణపూరాని పఞ్చ సకటసతాని అదాసి, సువణ్ణభాజనపూరాని పఞ్చ, రజతభాజనపూరాని పఞ్చ, తమ్బభాజనపూరాని పఞ్చ, పత్తుణ్ణవత్థకోసేయ్యవత్థపూరాని పఞ్చ, సప్పిపూరాని పఞ్చ, తేలపూరాని పఞ్చ, సాలితణ్డులపూరాని పఞ్చ, నఙ్గలఫాలాదిఉపకరణపూరాని పఞ్చసకటసతాని అదాసి. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘మమ ధీతు గతట్ఠానే ‘అసుకేన నామ మే అత్థో’తి మా పరస్స గేహద్వారం పహిణీ’’తి. తస్మా సబ్బూపకరణాని దాపేసి. ఏకేకస్మిం రథే సబ్బాలఙ్కారపటిమణ్డితా తిస్సో తిస్సో వణ్ణదాసియో ఠపేత్వా పఞ్చ రథసతాని అదాసి. ‘‘ఏతం న్హాపేన్తియో భోజేన్తియో అలఙ్కరోన్తియో విచరథా’’తి దియడ్ఢసహస్సపరిచారికాయో అదాసి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘మమ ధీతు గావో దస్సామీ’’తి. సో పురిసే ఆణాపేసి – ‘‘గచ్ఛథ భణే చూళవజస్స ద్వారం వివరిత్వా తీసు గావుతేసు తిస్సో భేరియో గహేత్వా తిట్ఠథ, పుథులతో ఉసభమత్తే ఠానే ఉభోసు పస్సేసు తిట్ఠథ. గావీనం తతో పరం గన్తుం మా అదత్థ. ఏవం ఠితకాలే భేరిసఞ్ఞం కరేయ్యాథా’’తి. తే తథా అకంసు. తే గావీనం వజతో నిక్ఖమిత్వా గావుతం గతకాలే భేరిసఞ్ఞం అకంసు, పున అడ్ఢయోజనం గతకాలే అకంసు. పునపి తిగావుతం గతకాలే భేరిసఞ్ఞం అకంసు, పుథులతో గమనఞ్చ నివారేసుం. ఏవం దీఘతో తిగావుతే, పుథులతో ఉసభమత్తే ఠానే గావియో అఞ్ఞమఞ్ఞం నిఘంసన్తియో అట్ఠంసు.
మహాసేట్ఠి ‘‘మమ ధీతు ఏత్తకా గావో అలం, ద్వారం పిదహథా’’తి వజద్వారం పిదహాపేసి. ద్వారస్మిం పిదహితే విసాఖాయ పుఞ్ఞబలేన బలవగావో చ ధేనుయో చ ఉప్పతిత్వా ఉప్పతిత్వా నిక్ఖమింసు. మనుస్సానం వారేన్తానం వారేన్తానమేవ సట్ఠిసహస్సా బలవగావో చ సట్ఠిసహస్సా ధేనుయో చ నిక్ఖన్తా, తత్తకా బలవవచ్ఛా తాసం ధేనూనం ఉసభా ఉప్పతిత్వా అనుబన్ధా అహేసుం. ‘‘కిస్స పన నిస్సన్దేన ఏవం గావో గతా’’తి? నివారేన్తానం నివారేన్తానం దిన్నదానస్స. సా కిర కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే కికిస్స రఞ్ఞో సత్తన్నం ధీతానం కనిట్ఠా సఙ్ఘదాసీ నామ హుత్వా వీసతియా భిక్ఖుసహస్సానం పఞ్చగోరసదానం దదమానా థేరానఞ్చ దహరానఞ్చ సామణేరానఞ్చ పత్తం పిదహిత్వా, ‘‘అలం, అల’’న్తి నివారేన్తానమ్పి ‘‘ఇదం మధురం, ఇదం మనాప’’న్తి అదాసి. ఏవం తస్స నిస్సన్దేన వారియమానాపి గావో నిక్ఖమింసు. సేట్ఠినా ఏత్తకస్స ధనస్స దిన్నకాలే సేట్ఠిభరియా ఆహ – ‘‘తుమ్హేహి మయ్హం ధీతు సబ్బం సంవిదహితం, వేయ్యావచ్చకరా పన దాసదాసియో న సంవిదహితా, కిం కారణా’’తి? ‘‘మమ ధీతరి ససినేహనిస్సినేహానం జాననత్థం. అహఞ్హి తాయ సద్ధిం ఆగచ్ఛమానకే గీవాయ గహేత్వా న పహిణామి, యానం ఆరుయ్హ గమనకాలేయేవ ఏతాయ సద్ధిం గన్తుకామా గచ్ఛన్తు, మా అగన్తుకామాతి వక్ఖామీ’’తి ఆహ.
అథ ‘‘స్వే మమ ధీతా గమిస్సతీ’’తి గబ్భే నిసిన్నో ధీతరం సమీపే నిసీదాపేత్వా, ‘‘అమ్మ, పతికులే వసన్తియా నామ ఇమఞ్చ ఇమఞ్చ ఆచారం రక్ఖితుం వట్టతీ’’తి ఓవాదమదాసి. అయమ్పి మిగారసేట్ఠి అనన్తరగబ్భే నిసిన్నో ధనఞ్చయసేట్ఠినో ఓవాదం అస్సోసి. సోపి సేట్ఠి ధీతరం ఏవం ఓవది –
‘‘అమ్మ, ససురకులే వసన్తియా నామ అన్తోఅగ్గి బహి న నీహరితబ్బో, బహిఅగ్గి అన్తో న పవేసేతబ్బో, దదన్తస్సేవ దాతబ్బం, అదదన్తస్స న దాతబ్బం, దదన్తస్సాపి అదదన్తస్సాపి దాతబ్బం, సుఖం నిసీదితబ్బం, సుఖం భుఞ్జితబ్బం, సుఖం నిపజ్జితబ్బం, అగ్గి పరిచరితబ్బో, అన్తోదేవతా నమస్సితబ్బా’’తి.
ఇమం దసవిధం ఓవాదం దత్వా పునదివసే సబ్బా సేనియో సన్నిపాతేత్వా రాజసేనాయ మజ్ఝే అట్ఠ కుటుమ్బికే పాటిభోగే గహేత్వా, ‘‘సచే మే గతట్ఠానే ధీతు దోసో ఉప్పజ్జతి, తుమ్హేహి సోధేతబ్బో’’తి వత్వా నవకోటిఅగ్ఘనకేన మహాలతాపసాధనేన ధీతరం పసాధేత్వా న్హానచుణ్ణమూలకం చతుపణ్ణాసకోటిధనం దత్వా యానం ఆరోపేత్వా సాకేతస్స సామన్తా అత్తనో సన్తకేసు అనురాధపురమత్తేసు చుద్దససు భత్తగామేసు భేరిం చరాపేసి – ‘‘మమ ధీతరా సద్ధిం గన్తుకామా గచ్ఛన్తూ’’తి. తే సద్దం సుత్వావ – ‘‘అమ్హాకం అయ్యాయ గమనకాలే కిం అమ్హాకం ఇధా’’తి చుద్దస గామకా కిఞ్చి అసేసేత్వా నిక్ఖమింసు? ధనఞ్చయసేట్ఠిపి రఞ్ఞో చ మిగారసేట్ఠినో చ సక్కారం కత్వా థోకం అనుగన్త్వా తేహి సద్ధిం ధీతరం ఉయ్యోజేసి.
మిగారసేట్ఠిపి సబ్బపచ్ఛతో యానకే నిసీదిత్వా గచ్ఛన్తో బలకాయం దిస్వా, ‘‘కే నామేతే’’తి పుచ్ఛి. ‘‘సుణిసాయ వో వేయ్యావచ్చకరా దాసిదాసా’’తి. ‘‘ఏత్తకే కో పోసేస్స’’తి? ‘‘పోథేత్వా తే పలాపేథ, అపలాయన్తే ఇతో దణ్డం కరోథా’’తి. విసాఖా పన ‘‘అపేథ, మా వారేథ, బలమేవ బలస్స భత్తం దస్సతీ’’తి ఆహ. సేట్ఠి ఏవం వుత్తేపి, ‘‘అమ్మ, నత్థి అమ్హాకం ఏతేహి అత్థో, కో ఏతే పోసేస్సతీ’’తి లేడ్డుదణ్డాదీహి పోథేత్వా పలాపేత్వా సేసకే ‘‘అలం అమ్హాకం ఏత్తకేహీ’’తి గహేత్వా పాయాసి. అథ విసాఖా సావత్థినగరద్వారం సమ్పత్తకాలే చిన్తేసి – ‘‘పటిచ్ఛన్నయానస్మిం ను ఖో నిసీదిత్వా పవిసిస్సామి, ఉదాహు రథే ఠత్వా’’తి. అథస్సా ఏతదహోసి – ‘‘పటిచ్ఛన్నయానేన మే పవిసన్తియా మహాలతాపసాధనస్స విసేసో న పఞ్ఞాయిస్సతీ’’తి. సా సకలనగరస్స అత్తానం దస్సేన్తీ రథే ఠత్వా నగరం పావిసి. సావత్థివాసినో విసాఖాయ సమ్పత్తిం దిస్వా, ‘‘ఏసా కిర విసాఖా నామ, ఏవరూపా అయం సమ్పత్తి ఏతిస్సావ అనుచ్ఛవికా’’తి ఆహంసు. ఇతి సా మహాసమ్పత్తియా సేట్ఠినో గేహం పావిసి. గతదివసే చస్సా సకలనగరవాసినో ‘‘అమ్హాకం ధనఞ్చయసేట్ఠి అత్తనో నగరం సమ్పత్తానం మహాసక్కారం అకాసీ’’తి యథాసత్తి యథాబలం పణ్ణాకారం పహిణింసు. విసాఖా పహితపహితం పణ్ణాకారం తస్మింయేవ నగరే అఞ్ఞమఞ్ఞేసు కులేసు సబ్బత్థకమేవ దాపేసి. ఇతి సా ‘‘ఇదం మయ్హం మాతు దేథ, ఇదం మయ్హం పితు దేథ, ఇదం మయ్హం భాతు దేథ, ఇదం మయ్హం భగినియా దేథా’’తి తేసం తేసం వయానురూపం పియవచనం వత్వా పణ్ణాకారం పేసేన్తీ సకలనగరవాసినో ఞాతకే వియ అకాసి. అథస్సా రత్తిభాగసమనన్తరే ఆజఞ్ఞవళవాయ గబ్భవుట్ఠానం అహోసి. సా దాసీహి దణ్డదీపికా గాహాపేత్వా తత్థ గన్త్వా వళవం ఉణ్హోదకేన న్హాపేత్వా తేలేన మక్ఖాపేత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ అగమాసి.
మిగారసేట్ఠిపి పుత్తస్స ఆవాహమఙ్గలం కరోన్తో ధురవిహారే వసన్తమ్పి తథాగతం అమనసికరిత్వా దీఘరత్తం నగ్గసమణకేసు పతిట్ఠితేన పేమేన చోదియమానో ‘‘మయ్హం అయ్యానమ్పి సక్కారం కరిస్సామీ’’తి ఏకదివసం అనేకసతేసు నవభాజనేసు నిరుదకపాయాసం పచాపేత్వా పఞ్చసతే అచేలకే నిమన్తాపేత్వా అన్తోగేహం పవేసేత్వా, ‘‘ఆగచ్ఛతు మే సుణిసా, అరహన్తే వన్దతూ’’తి విసాఖాయ సాసనం పహిణి. సా ‘‘అరహన్తో’’తి వచనం సుత్వా సోతాపన్నా అరియసావికా హట్ఠతుట్ఠా హుత్వా తేసం భోజనట్ఠానం ఆగన్త్వా తే ఓలోకేత్వా, ‘‘ఏవరూపా హిరోత్తప్పవిరహితా అరహన్తా నామ న హోన్తి, కస్మా మం ససురో పక్కోసాపేసీ’’తి, ‘‘ధీ, ధీ’’తి సేట్ఠిం గరహిత్వా అత్తనో వసనట్ఠానమేవ గతా. అచేలకా తం దిస్వా సబ్బే ఏకప్పహారేనేవ సేట్ఠిం గరహింసు – ‘‘కిం త్వం, గహపతి, అఞ్ఞం నాలత్థ, సమణస్స గోతమస్స సావికం మహాకాళకణ్ణిం ఇధ పవేసేసి, వేగేన నం ఇమస్మా గేహా నిక్కడ్ఢాపేహీ’’తి. సో ‘‘న సక్కా మయా ఇమేసం వచనమత్తేనేవ నిక్కడ్ఢాపేతుం, మహాకులస్స సా ధీతా’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘అయ్యా, దహరా నామ జానిత్వా వా అజానిత్వా వా కరేయ్యుం, తుమ్హే తుణ్హీ హోథా’’తి తే ఉయ్యోజేత్వా సయం మహారహే ఆసనే నిసీదిత్వా సువణ్ణపాతియం నిరుదకం మధుపాయాసం పరిభుఞ్జి.
తస్మిం సమయే ఏకో పిణ్డపాతికత్థేరో పిణ్డాయ చరన్తో తం నివేసనం పావిసి. విసాఖా ససురం బీజయమానా ఠితా తం దిస్వా ‘‘ససురస్స ఆచిక్ఖితుం అయుత్త’’న్తి యథా సో థేరం పస్సతి, ఏవం అపగన్త్వా అట్ఠాసి. సో పన బాలో థేరం దిస్వాపి అపస్సన్తో వియ హుత్వా అధోముఖో భుఞ్జతేవ. విసాఖా ‘‘థేరం దిస్వాపి మే ససురో సఞ్ఞం న కరోతీ’’తి ఞత్వా, ‘‘అతిచ్ఛథ, భన్తే, మయ్హం ససురో పురాణం ఖాదతీ’’తి ఆహ. సో నిగణ్ఠేహి కథితకాలే అధివాసేత్వాపి ‘‘పురాణం ఖాదతీ’’తి వుత్తక్ఖణేయేవ హత్థం అపనేత్వా, ‘‘ఇమం పాయాసం ఇతో నీహరథ, ఏతం ఇమస్మా గేహా నిక్కడ్ఢథ, అయం మం ఏవరూపే మఙ్గలకాలే అసుచిఖాదకం నామ కరోతీ’’తి ఆహ. తస్మిం ఖో పన నివేసనే సబ్బేపి దాసకమ్మకరా విసాఖాయ సన్తకావ, కో నం హత్థే వా పాదే వా గణ్హిస్సతి, ముఖేన కథేతుం సమత్థోపి నత్థి. విసాఖా ససురస్స కథం సుత్వా ఆహ – ‘‘తాత, న ఏత్తకేనేవ మయం నిక్ఖమామ, నాహం తుమ్హేహి ఉదకతిత్థతో కుమ్భదాసీ వియ ఆనీతా, ధరమానకమాతాపితూనం ధీతరో నామ న ఏత్తకేనేవ నిక్ఖమన్తి, ఏతేనేవ మే కారణేన పితా ఇధాగమనకాలే అట్ఠ కుటుమ్బికే పక్కోసాపేత్వా ‘సచే మే ధీతు దోసో ఉప్పజ్జతి, సోధేయ్యాథా’తి వత్వా మం తేసం హత్థే ఠపేసి, తే పక్కోసాపేత్వా మయ్హం దోసాదోసం సోధాపేథా’’తి.
సేట్ఠి ‘‘కల్యాణం ఏసా కథేతీ’’తి అట్ఠ కుటుమ్బికే పక్కోసాపేత్వా, ‘‘అయం దారికా మఙ్గలకాలే నిసీదిత్వా సువణ్ణపాతియం నిరుదకపాయాసం పరిభుఞ్జన్తం మం ‘అసుచిఖాదకో’తి వదతీ’’తి ఆహ, ‘‘ఇమిస్సా దోసం ఆరోపేత్వా ఇమం గేహతో నిక్కడ్ఢథా’’తి. ‘‘ఏవం కిర, అమ్మా’’తి. నాహం ఏవం వదామి, ఏకస్మిం పన పిణ్డపాతికత్థేరే ఘరద్వారే ఠితే ససురో మే అప్పోదకం మధుపాయాసం పరిభుఞ్జన్తో తం న మనసికరోతి, అహం ‘‘మయ్హం ససురో ఇమస్మిం అత్తభావే పుఞ్ఞం న కరోతి, పురాణపుఞ్ఞమేవ ఖాదతీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘అతిచ్ఛథ, భన్తే, మయ్హం ససురో పురాణం ఖాదతీ’’తి అవచం, ‘‘ఏత్థ మే కో దోసో’’తి? ‘‘అయ్య, ఇధ దోసో నత్థి, అమ్హాకం ధీతా యుత్తం కథేతి, త్వం కస్మా కుజ్ఝసీ’’తి? ‘‘అయ్యా, ఏస తావ దోసో మా హోతు, అయం పన ఏకదివసం మజ్ఝిమయామే దాసీపరివుతా పచ్ఛాగేహం అగమాసీ’’తి. ‘‘ఏవం కిర, అమ్మా’’తి. ‘‘తాతా, నాహం అఞ్ఞేన కారణేన గతా, ఇమస్మిం పన గేహే ఆజానేయ్యవళవాయ విజాతాయ సఞ్ఞమ్పి అకత్వా నిసీదితుం నామ అయుత్త’’న్తి దణ్డదీపికా గాహాపేత్వా ఉణ్హోదకాదీనిపి గాహాపేత్వా దాసీహి సద్ధిం గన్త్వా వళవాయ విజాతపరిహారం కారాపేసిం, ‘‘ఏత్థ మే కో దోసో’’తి? ‘‘అయ్య, ఇధ దోసో నత్థి, అమ్హాకం ధీతా తవ గేహే దాసీహిపి అకత్తబ్బయుత్తకం కమ్మం కరోతి, త్వం కిం ఏత్థ దోసం పస్ససీ’’తి?
అయ్యా, ఇధాపి తావ దోసో మా హోతు, ఇమిస్సా పన పితా ఇధాగమనకాలే ఇమం ఓవదన్తో గుయ్హే పటిచ్ఛన్నే దస ఓవాదే అదాసి, తేసం అత్థం న జానామి, తేసం మే అత్థం కథేతు. ఇమిస్సా పన పితా ‘‘అన్తోఅగ్గి బహి న నీహరితబ్బో’’తి ఆహ, ‘‘సక్కా ను ఖో అమ్హేహి ఉభతో పటివిస్సకగేహానం అగ్గిం అదత్వా వసితు’’న్తి? ‘‘ఏవం కిర, అమ్మా’’తి. ‘‘తాతా, మయ్హం పితా న ఏతం సన్ధాయ కథేసి. ఇదం పన సన్ధాయ కథేసి – ‘అమ్మ, తవ సస్సుససురసామికానం అగుణం దిస్వా బహి తస్మిం తస్మిం గేహే ఠత్వా మా కథేసి. ఏవరూపో హి అగ్గిసదిసో అగ్గి నామ నత్థీ’’’తి.
అయ్యా, ఏతం తావ ఏవం హోతు, ఇమిస్సా పన పితా ‘‘బాహిరతో అగ్గి న అన్తో పవేసేతబ్బో’’తి ఆహ, ‘‘కిం సక్కా అమ్హేహి అన్తో అగ్గిమ్హి నిబ్బుతే బాహిరతో అగ్గిం అనాహరితు’’న్తి? ‘‘ఏవం కిర, అమ్మా’’తి. తాతా, మయ్హం పితా న ఏతం సన్ధాయ కథేసి, ఇదం పన సన్ధాయ కథేసి – సచే పటివిస్సకగేహేసు ఇత్థియో వా పురిసా వా సస్సుససురసామికానం అగుణం కథేన్తి, తేహి కథితం ఆహరిత్వా ‘‘అసుకో నామ తుమ్హాకం ఏవఞ్చ ఏవఞ్చ అగుణం కథేతీ’’తి పున మా కథేయ్యాసి. ‘‘ఏతేన హి అగ్గినా సదిసో అగ్గి నామ నత్థీ’’తి. ఏవం ఇమస్మిమ్పి కారణే సా నిద్దోసావ అహోసి. యథా చ ఏత్థ, ఏవం సేసేసుపి.
తేసు పన అయమధిప్పాయో – యమ్పి హి తస్సా పితరా ‘‘యే దదన్తి, తేసంయేవ దాతబ్బ’’న్తి వుత్తం. తం ‘‘యాచితకం ఉపకరణం గహేత్వా యే పటిదేన్తి, తేసఞ్ఞేవ దాతబ్బ’’న్తి సన్ధాయ వుత్తం.
‘‘యే న దేన్తి, తేసం న దాతబ్బ’’న్తి ఇదమ్పి యే యాచితకం గహేత్వా న పటిదేన్తి, తేసం న దాతబ్బన్తి సన్ధాయ వుత్తం.
‘‘దదన్తస్సాపి అదదన్తస్సాపి దాతబ్బ’’న్తి ఇదం పన దలిద్దేసు ఞాతిమిత్తేసు సమ్పత్తేసు తే పటిదాతుం సక్కోన్తు వా మా వా, తేసం దాతుమేవ వట్టతీతి సన్ధాయ వుత్తం.
‘‘సుఖం నిసీదితబ్బ’’న్తి ఇదమ్పి సస్సుససురసామికే దిస్వా వుట్ఠాతబ్బట్ఠానే నిసీదితుం న వట్టతీతి సన్ధాయ వుత్తం.
‘‘సుఖం భుఞ్జితబ్బ’’న్తి ఇదం పన సస్సుససురసామికేహి పురేతరం అభుఞ్జిత్వా తే పరివిసిత్వా సబ్బేహి లద్ధాలద్ధం ఞత్వా పచ్ఛా సయం భుఞ్జితుం వట్టతీతి సన్ధాయ వుత్తం.
‘‘సుఖం నిపజ్జితబ్బ’’న్తి ఇదమ్పి సస్సుససురసామికేహి పురేతరం సయనం ఆరుయ్హ న నిపజ్జితబ్బం, తేసం కత్తబ్బయుత్తకం వత్తపటివత్తం కత్వా పచ్ఛా సయం నిపజ్జితుం యుత్తన్తి సన్ధాయ వుత్తం.
‘‘అగ్గి పరిచరితబ్బో’’తి ఇదం పన సస్సుమ్పి ససురమ్పి సామికమ్పి అగ్గిక్ఖన్ధం వియ ఉరగరాజానం వియ చ కత్వా పస్సితుం వట్టతీతి సన్ధాయ వుత్తం.
‘‘అన్తోదేవతా నమస్సితబ్బా’’తి ఇదమ్పి సస్సుఞ్చ ససురఞ్చ సామికఞ్చ దేవతా వియ కత్వా దట్ఠుం వట్టతీతి సన్ధాయ వుత్తం. ఏవం సేట్ఠి ఇమేసం దసఓవాదానం అత్థం సుత్వా పటివచనం అపస్సన్తో అధోముఖో నిసీది.
అథ నం కుటుమ్బికా ‘‘కిం సేట్ఠి అఞ్ఞోపి అమ్హాకం ధీతు దోసో అత్థీ’’తి పుచ్ఛింసు. ‘‘నత్థి, అయ్యా’’తి. ‘‘అథ కస్మా నం నిద్దోసం అకారణేన గేహా నిక్కడ్ఢాపేసీ’’తి ఏవం వుత్తే విసాఖా ఆహ – ‘‘తాతా, కిఞ్చాపి మయ్హం ససురస్స వచనేన పఠమమేవ గమనం న యుత్తం, పితా పన మే ఆగమనకాలే మమ దోససోధనత్థాయ మం తుమ్హాకం హత్థే ఠపేసి, తుమ్హేహి చ మే నిద్దోసభావో ఞాతో, ఇదాని చ మయ్హం గన్తుం యుత్త’’న్తి దాసిదాసే ‘‘యానాదీహి సజ్జాపేథా’’తి ఆణాపేసి. అథ నం సేట్ఠి కుటుమ్బికే గహేత్వా ‘‘అమ్మ, మయా అజానిత్వావ కథితం, ఖమాహి మే’’తి ఆహ. ‘‘తాత, తుమ్హాకం ఖమితబ్బం తావ ఖమామి, అహం పన బుద్ధసాసనే అవేచ్చప్పసన్నస్స కులస్స ధీతా, న మయం వినా భిక్ఖుసఙ్ఘేన వత్తామ, సచే మమ రుచియా భిక్ఖుసఙ్ఘం పటిజగ్గితుం లభామి, వసిస్సామీ’’తి. ‘‘అమ్మ, త్వం యథారుచియా తవ సమణే పటిజగ్గా’’తి ఆహ.
విసాఖా దసబలం నిమన్తాపేత్వా పునదివసే నివేసనం పవేసేసి. నగ్గసమణాపి సత్థు మిగారసేట్ఠినో గేహం గమనభావం సుత్వా గన్త్వా గేహం పరివారేత్వా నిసీదింసు. విసాఖా దక్ఖిణోదకం దత్వా ‘‘సబ్బో సక్కారో పటియాదితో, ససురో మే ఆగన్త్వా దసబలం పరివిసతూ’’తి సాసనం పేసేసి. అథ నం గన్తుకామం ఆజీవకా ‘‘మా ఖో త్వం, గహపతి, సమణస్స గోతమస్స సన్తికం గచ్ఛా’’తి నివారేసుం. సో ‘‘సుణ్హా మే సయమేవ పరివిసతూ’’తి సాసనం పహిణి. సా బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా నిట్ఠితే భత్తకిచ్చే పున సాసనం పేసేసి – ‘‘ససురో మే ఆగన్త్వా ధమ్మకథం సుణాతూ’’తి. అథ నం ‘‘ఇదాని అగమనం నామ అతివియ అయుత్త’’న్తి ధమ్మం సోతుకామతాయ గచ్ఛన్తం పున తే ఆహంసు – ‘‘తేన హి సమణస్స గోతమస్స ధమ్మం సుణన్తో బహిసాణియా నిసీదిత్వా సుణాహీ’’తి. పురేతరమేవస్స గన్త్వా సాణిం పరిక్ఖిపింసు. సో గన్త్వా బహిసాణియం నిసీది. సత్థా ‘‘త్వం బహిసాణియం వా నిసీద, పరకుట్టే వా పరసేలే వా పరచక్కవాళే వా పన నిసీద, అహం బుద్ధో నామ సక్కోమి తం మమ సద్దం సావేతు’’న్తి మహాజమ్బుం ఖన్ధే గహేత్వా చాలేన్తో వియ అమతవస్సం వస్సేన్తో వియ చ ధమ్మం దేసేతుం అనుపుబ్బిం కథం ఆరభి.
సమ్మాసమ్బుద్ధే చ పన ధమ్మం దేసేన్తే పురతో ఠితాపి పచ్ఛతో ఠితాపి చక్కవాళసతం చక్కవాళసహస్సం అతిక్కమిత్వా ఠితాపి అకనిట్ఠభవనే ఠితాపి ‘‘సత్థా మమఞ్ఞేవ ఓలోకేతి, మయ్హమేవ ధమ్మం దేసేతీ’’తి వదన్తి. సత్థా హి తం తం ఓలోకేన్తో వియ తేన తేన సద్ధిం సల్లపన్తో వియ చ అహోసి. చన్దసమా కిర బుద్ధా. యథా చన్దో గగనమజ్ఝే ఠితో ‘‘మయ్హం ఉపరి చన్దో, మయ్హం ఉపరి చన్దో’’తి సబ్బసత్తానం ఖాయతి, ఏవమేవ యత్థ కత్థచి ఠితానం అభిముఖే ఠితా వియ ఖాయన్తి. ఇదం కిర తేసం అలఙ్కతసీసం ఛిన్దిత్వా అఞ్జితఅక్ఖీని ఉప్పాటేత్వా హదయమంసం ఉప్పాటేత్వా పరస్స దాసత్థాయ జాలిసదిసే పుత్తే కణ్హాజినాసదిసా ధీతరో మద్దిసదిసా పజాపతియో పరిచ్చజిత్వా దిన్నదానస్స ఫలం. మిగారసేట్ఠిపి ఖో తథాగతే ధమ్మదేసనం వినివత్తేన్తే బహిసాణియం నిసిన్నోవ సహస్స నయపటిమణ్డితే సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠాయ అచలాయ సద్ధాయ సమన్నాగతో తీసు రతనేసు నిక్కఙ్ఖో హుత్వా సాణికణ్ణం ఉక్ఖిపిత్వా ఆగన్త్వా సుణ్హాయ థనం ముఖేన గహేత్వా, ‘‘త్వం మే అజ్జతో పట్ఠాయ మాతా’’తి తం మాతుట్ఠానే ఠపేసి. తతో పట్ఠాయ మిగారమాతా నామ జాతా. పచ్ఛాభాగే పుత్తం లభిత్వాపి మిగారోతిస్స నామమకాసి.
మహాసేట్ఠి సుణ్హాయ థనం విస్సజ్జేత్వా గన్త్వా భగవతో ద్వీసు పాదేసు సిరసా నిపతిత్వా పాదే పాణీహి చ పరిసమ్బాహన్తో ముఖేన చ పరిచుమ్బన్తో ‘‘మిగారో అహం, భన్తే, మిగారో అహం, భన్తే’’తి తిక్ఖత్తుం నామం సావేత్వా, ‘‘అహం, భన్తే, ఏత్తకం కాలం యత్థ నామ ద్విన్నం మహప్ఫలన్తి న జానామి, ఇదాని చ మే సుణిసం నిస్సాయ ఞాతం, సబ్బా అపాయదుక్ఖా ముత్తోమ్హి, సుణిసా మే ఇమం గేహం ఆగచ్ఛన్తీ మమ అత్థాయ హితాయ సుఖాయ ఆగతా’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
‘‘సోహం అజ్జ పజానామి, యత్థ దిన్నం మహప్ఫలం;
అత్థాయ వత మే భద్దా, సుణిసా ఘరమాగతా’’తి.
విసాఖా పునదివసత్థాయపి సత్థారం నిమన్తేసి. అథస్సా పునదివసేపి సస్సు సోతాపత్తిఫలం పత్తా. తతో పట్ఠాయ తం గేహం సాసనస్స వివటద్వారం అహోసి. తతో సేట్ఠి చిన్తేసి – ‘‘బహూపకారా మే సుణిసా పసన్నాకారమస్సా కరిస్సామి, ఏతిస్సా భారియం పసాధనం నిచ్చకాలం పసాధేతుం న సక్కా, సల్లహుకమస్సా దివా చ రత్తో చ సబ్బఇరియాపథేసు పసాధనయోగ్గం పసాధనం కారేస్సామీ’’తి సతసహస్సగ్ఘనకం ఘనమట్ఠకం నామ పసాధనం కారేత్వా తస్మిం నిట్ఠితే బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం నిమన్తేత్వా సక్కచ్చం భోజేత్వా విసాఖం సోళసహి గన్ధోదకఘటేహి న్హాపేత్వా సత్థు సమ్ముఖే ఠపేత్వా పసాధేత్వా సత్థారం వన్దాపేసి. సత్థా అనుమోదనం కత్వా విహారమేవ గతో. విసాఖాపి తతో పట్ఠాయ దానాదీని పుఞ్ఞాని కరోన్తీ సత్థు సన్తికా అట్ఠ వరే (మహావ॰ ౩౫౦) లభిత్వా గగనతలే చన్దలేఖా వియ పఞ్ఞాయమానా పుత్తధీతాహి వుడ్ఢిం పాపుణి. తస్సా కిర దస పుత్తా దస ధీతరో చ అహేసుం. తేసు ఏకేకస్స దస దస పుత్తా దస దస ధీతరో అహేసుం. తేసు తేసుపి ఏకేకస్స దస దస పుత్తా దస దస ధీతరో చాతి ఏవమస్సా పుత్తనత్తపనత్తసన్తానవసేన పవత్తాని వీసాధికాని చత్తారి సతాని అట్ఠ చ పాణసహస్సాని అహేసుం. తేనాహు పోరాణా –
‘‘విసాఖా వీసతి పుత్తా, నత్తా చ చతురో సతా;
పనత్తా అట్ఠసహస్సా, జమ్బుదీపే సుపాకటా’’తి.
ఆయు వీసవస్ససతం అహోసి, సీసే ఏకమ్పి పలితం నామ నాహోసి, నిచ్చం సోళసవస్సుద్దేసికా వియ అహోసి. తం పుత్తనత్తపనత్తపరివారం విహారం గచ్ఛన్తిం దిస్వా, ‘‘కతమా ఏత్థ విసాఖా’’తి పరిపుచ్ఛితారో హోన్తి? యే నం గచ్ఛన్తిం పస్సన్తి, ‘‘ఇదాని థోకం గచ్ఛతు, గచ్ఛమానావ నో, అయ్యా సోభతీ’’తి, చిన్తేన్తి. యే నం ఠితం నిసిన్నం నిపన్నం పస్సన్తి, ‘‘ఇదాని థోకం నిపజ్జతు, నిపన్నావ నో, అయ్యా, సోభతీ’’తి చిన్తేన్తి. ఇతి సా ‘‘చతూసు ఇరియాపథేసు అసుకఇరియాపథేన నామ న సోభతీ’’తి వత్తబ్బా న హోతి. పఞ్చన్నం ఖో పన హత్థీనం బలం ధారేతి. రాజా ‘‘విసాఖా కిర పఞ్చన్నం హత్థీనం బలం ధారేతీ’’తి సుత్వా తస్సా విహారం గన్త్వా ధమ్మం సుత్వా ఆగమనవేలాయ థామం వీమంసితుకామో హత్థిం విస్సజ్జాపేసి, సో సోణ్డం ఉక్ఖిపిత్వా విసాఖాభిముఖో అగమాసి. తస్సా పరివారిత్థియో పఞ్చసతా ఏకచ్చా పలాయింసు, ఏకచ్చా న పరిస్సజ్జిత్వా ‘‘కిం ఇద’’న్తి వుత్తే – ‘‘రాజా కిర తే, అయ్యే, బలం వీమంసితుకామో హత్థిం విస్సజ్జాపేసీ’’తి వదింసు. విసాఖా ఇమం దిస్వా, ‘‘కిం పలాయితేన, కథం ను ఖో తం గణ్హిస్సామీ’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘సచే తం దళ్హం గణ్హిస్సామి, వినస్సేయ్యా’’తి ద్వీహి అఙ్గులీహి సోణ్డాయ గహేత్వా పటిపణామేసి. హత్థీ అత్తానం సన్ధారేత్వా ఠాతుం నాసక్ఖి, రాజఙ్గణే ఉక్కుటికో హుత్వా పతితో. మహాజనో సాధుకారం అదాసి. సాపి సపరివారా సోత్థినా గేహం అగమాసి.
తేన ఖో పన సమయేన సావత్థియం విసాఖా మిగారమాతా బహుపుత్తా హోతి బహునత్తా అరోగపుత్తా అరోగనత్తా అభిమఙ్గలసమ్మతా, తావతకేసు పుత్తనత్తేసు ఏకోపి అన్తరా మరణం పత్తో నామ నాహోసి. సావత్థివాసినో మఙ్గలేసు ఛణేసు విసాఖం పఠమం నిమన్తేత్వా భోజేన్తి. అథేకస్మిం ఉస్సవదివసే మహాజనే మణ్డితపసాధితే ధమ్మస్సవనాయ విహారం గచ్ఛన్తే విసాఖాపి నిమన్తితట్ఠానే భుఞ్జిత్వా మహాలతాపసాధనం పసాధేత్వా మహాజనేన సద్ధిం విహారం గన్త్వా ఆభరణాని ఓముఞ్చిత్వా ఉత్తరాసఙ్గేన భణ్డికం బన్ధిత్వా దాసియా అదాసి. యం సన్ధాయ వుత్తం –
‘‘తేన ఖో పన సమయేన సావత్థియం ఉస్సవో హోతి, మనుస్సా అలఙ్కతపటియత్తా ఆరామం గచ్ఛన్తి, విసాఖాపి మిగారమాతా అలఙ్కతపటియత్తా విహారం గచ్ఛతి. అథ ఖో విసాఖా మిగారమాతా ఆభరణాని ఓముఞ్చిత్వా ఉత్తరాసఙ్గేన భణ్డికం బన్ధిత్వా దాసియా అదాసి ‘హన్ద జే ఇమం భణ్డికం గణ్హాహీ’’’తి (పాచి॰ ౫౦౩).
సా కిర విహారం గచ్ఛన్తీ చిన్తేసి – ‘‘ఏవరూపం మహగ్ఘం పసాధనం సీసే పటిముక్కం యావ పాదపిట్ఠిం అలఙ్కారం అలఙ్కరిత్వా విహారం పవిసితుం అయుత్త’’న్తి నం ఓముఞ్చిత్వా భణ్డికం కత్వా అత్తనో పుఞ్ఞేనేవ నిబ్బత్తాయ పఞ్చహత్థిథామధరాయ దాసియా హత్థే అదాసి. సా ఏవ కిర తం గణ్హితుం సక్కోతి. తేన నం ఆహ – ‘‘అమ్మ, ఇమం పసాధనం గణ్హ, సత్థుసన్తికా నివత్తనకాలే పసాధేస్సామి న’’న్తి. తం పన దత్వా ఘనమట్ఠకం పసాధనం పసాధేత్వా సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ధమ్మం అస్సోసి, ధమ్మస్సవనావసానే భగవన్తం వన్దిత్వా ఉట్ఠాయ పక్కామి. సాపిస్సా దాసీ తం పసాధనం పముట్ఠా. ధమ్మం సుత్వా పన పక్కన్తాయ పరిసాయ సచే కిఞ్చి పముట్ఠం హోతి, తం ఆనన్దత్థేరో పటిసామేతి. ఇతి సో తం దివసం మహాలతాపసాధనం దిస్వా సత్థు ఆరోచేసి – ‘‘భన్తే, విసాఖా పసాధనం పముస్సిత్వా గతా’’తి. ‘‘ఏకమన్తం ఠపేహి, ఆనన్దా’’తి. థేరో తం ఉక్ఖిపిత్వా సోపానపస్సే లగ్గేత్వా ఠపేసి.
విసాఖాపి సుప్పియాయ సద్ధిం ‘‘ఆగన్తుకగమికగిలానాదీనం కత్తబ్బయుత్తకం జానిస్సామీ’’తి అన్తోవిహారే విచరి. తా పన ఉపాసికాయో అన్తోవిహారే దిస్వా సప్పిమధుతేలాదీహి అత్థికా పకతియావ దహరా చ సామణేరా చ థాలకాదీని గహేత్వా ఉపసఙ్కమన్తి. తస్మిమ్పి దివసే తథేవ కరింసు. అథేకం గిలానం భిక్ఖుం దిస్వా సుప్పియా (మహావ॰ ౨౮౦) ‘‘కేనత్థో అయ్యస్సా’’తి పుచ్ఛిత్వా ‘‘పటిచ్ఛాదనీయేనా’’తి వుత్తే హోతు, అయ్య, పేసేస్సామీతి దుతియదివసే కప్పియమంసం అలభన్తీ అత్తనో ఊరుమంసేన కత్తబ్బకిచ్చం కత్వా పున సత్థరి పసాదేన పాకతికసరీరావ అహోసి. విసాఖాపి గిలానే చ దహరే చ సామణేరే చ ఓలోకేత్వా అఞ్ఞేన ద్వారేన నిక్ఖమిత్వా విహారూపచారే ఠితా, ‘‘అమ్మ, పసాధనం ఆహర పసాధేస్సామీ’’తి ఆహ. తస్మిం ఖణే సా దాసీ పముస్సిత్వా నిక్ఖన్తభావం ఞత్వా, ‘‘అయ్యే, పముట్ఠామ్హీ’’తి ఆహ. ‘‘తేన హి గన్త్వా గణ్హిత్వా ఏహి, సచే పన మయ్హం అయ్యేన ఆనన్దత్థేరేన ఉక్ఖిపిత్వా అఞ్ఞస్మిం ఠానే ఠపితం హోతి, మా ఆహరేయ్యాసి, అయ్యస్సేవ తం మయా పరిచ్చత్త’’న్తి. జానాతి కిర సా ‘‘కులమనుస్సానం పముట్ఠభణ్డకం థేరో పటిసామేతీ’’తి; తస్మా ఏవమాహ. థేరోపి తం దాసిం దిస్వావ ‘‘కిమత్థం ఆగతాసీ’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘అయ్యాయ మే పసాధనం పముస్సిత్వా ఆగతామ్హీ’’తి వుత్తే, ‘‘ఏతస్మిం మే సోపానపస్సే ఠపితం, గచ్ఛ నం గణ్హాహీ’’తి ఆహ. సా, ‘‘అయ్య, తుమ్హాకం హత్థేన ఆమట్ఠభణ్డకం మయ్హం అయ్యాయ అనాహారియం కత’’న్తి వత్వా తుచ్ఛహత్థావ గన్త్వా, ‘‘కిం, అమ్మా’’తి విసాఖాయ పుట్ఠా తమత్థం ఆరోచేసి. ‘‘అమ్మ , నాహం మమ అయ్యేన ఆమట్ఠభణ్డం పిలన్ధిస్సామి, పరిచ్చత్తం మయా. అయ్యానం పన పటిజగ్గితుం దుక్ఖం, తం విస్సజ్జేత్వా కప్పియభణ్డం ఉపనేస్సామి, గచ్ఛ, తం ఆహరాహీ’’తి. సా గన్త్వా ఆహరి. విసాఖా తం అపిలన్ధిత్వావ కమ్మారే పక్కోసాపేత్వా అగ్ఘాపేసి. తేహి ‘‘నవ కోటియో అగ్ఘతి, హత్థకారాపణియం పనస్స సతసహస్స’’న్తి వుత్తే పసాధనం యానే ఠపాపేత్వా ‘‘తేన హి తం విక్కిణథా’’తి ఆహ. భత్తకం ధనం దత్వా గణ్హింతు న కోచి సక్ఖిస్సతి. తఞ్హి పసాధనం పసాధేతుం అనుచ్ఛవికా ఇత్థియో నామ దుల్లభా. పథవిమణ్డలస్మిఞ్హి తిస్సోవ ఇత్థియో మహాలతాపసాధనం లభింసు విసాఖా మహాఉపాసికా, బన్ధులమల్లసేనాపతిస్స భరియా, మల్లికా, బారాణసీసేట్ఠినో ధీతాతి.
తస్మా విసాఖా సయమేవ తస్స మూలం దత్వా సతసహస్సాధికా నవ కోటియో సకటే ఆరోపేత్వా విహారం నేత్వా సత్థారం వన్దిత్వా, ‘‘భన్తే, మయ్హం అయ్యేన ఆనన్దత్థేరేన మమ పసాధనం హత్థేన ఆమట్ఠం, తేన ఆమట్ఠకాలతో పట్ఠాయ న సక్కా తం మయా పిలన్ధితుం. తం పన విస్సజ్జేత్వా కప్పియం ఉపనేస్సామీతి విక్కిణాపేన్తీ అఞ్ఞం తం గణ్హితుం సమత్థం అదిస్వా అహమేవ తస్స మూలం గాహాపేత్వా ఆగతా, చతూసు పచ్చయేసు కతరపచ్చయేన ఉపనేస్సామి, భన్తే’’తి. పాచీనద్వారే సఙ్ఘస్స వసనట్ఠానం కాతుం తే యుత్తం విసాఖేతి ‘‘యుత్తం, భన్తే’’తి విసాఖా తుట్ఠమానసా నవకోటీహి భూమిమేవ గణ్హి. అపరాహి నవకోటీహి విహారం కాతుం ఆరభి.
అథేకదివసం సత్థా పచ్చూససమయే లోకం వోలోకేన్తో దేవలోకా చవిత్వా భద్దియనగరే సేట్ఠికులే నిబ్బత్తస్స భద్దియస్స నామ సేట్ఠిపుత్తస్స ఉపనిస్సయసమ్పత్తిం దిస్వా అనాథపిణ్డికస్స గేహే భత్తకిచ్చం కత్వా ఉత్తరద్వారాభిముఖో అహోసి. పకతియా హి సత్థా విసాఖాయ గేహే భిక్ఖం గణ్హిత్వా దక్ఖిణద్వారేన నిక్ఖమిత్వా జేతవనే వసతి. అనాథపిణ్డికస్స గేహే భిక్ఖం గహేత్వా పాచీనద్వారేన నిక్ఖమిత్వా పుబ్బారామే వసతి. ఉత్తరద్వారం సన్ధాయ గచ్ఛన్తంయేవ భగవన్తం దిస్వా, ‘‘చారికం పక్కమిస్సతీ’’తి జానన్తి. విసాఖాపి తం దివసం ‘‘సత్థా ఉత్తరద్వారాభిముఖో గతో’’తి సుత్వా వేగేన గన్త్వా వన్దిత్వా ఆహ – ‘‘చారికం గన్తుకామత్థ, భన్తే’’తి? ‘‘ఆమ, విసాఖే’’తి. ‘‘భన్తే, ఏత్తకం ధనం పరిచ్చజిత్వా తుమ్హాకం విహారం కారేమి, నివత్తథ, భన్తే’’తి. ‘‘అనివత్తగమనం ఇదం విసాఖే’’తి. సా ‘‘అద్ధా హేతుసమ్పన్నం కఞ్చి పస్సిస్సతి భగవా’’తి చిన్తేత్వా, ‘‘తేన హి, భన్తే, మయ్హం కతాకతవిజాననకం ఏకం భిక్ఖుం నివత్తేత్వా గచ్ఛథా’’తి ఆహ. ‘‘యం రుచ్చసి, తస్స పత్తం గణ్హ విసాఖే’’తి ఆహ. సా కిఞ్చాపి ఆనన్దత్థేరం పియాయతి, ‘‘మహామోగ్గల్లానత్థేరో ఇద్ధిమా, ఏతం మే నిస్సాయ కమ్మం లహుం నిప్ఫజ్జిస్సతీ’’తి పన చిన్తేత్వా థేరస్స పత్తం గణ్హి. థేరో సత్థారం ఓలోకేసి. సత్థా ‘‘తవ పరివారే పఞ్చసతే భిక్ఖూ గహేత్వా నివత్త మోగ్గల్లానా’’తి ఆహ. సో తథా అకాసి. తస్సానుభావేన పఞ్ఞాససట్ఠియోజనానిపి రుక్ఖత్థాయ చ పాసాణత్థాయ చ గతా మనుస్సా మహన్తే మహన్తే రుక్ఖే చ పాసాణే చ గహేత్వా తం దివసమేవ ఆగచ్ఛన్తి, నేవ సకటే రుక్ఖపాసాణే ఆరోపేన్తా కిలమన్తి, న అక్ఖో భిజ్జతి. న చిరస్సేవ ద్వేభూమికం పాసాదం కరింసు. హేట్ఠాభూమియం పఞ్చ గబ్భసతాని, ఉపరిభూమియం పఞ్చ గబ్భసతానీతి గబ్భసహస్సపటిమణ్డితో పాసాదో అహోసి. అట్ఠకరీసే పరిసుద్ధే భూమిభాగే పాసాదం కారాపేసి, ‘‘సుద్ధపాసాదో పన న సోభతీ’’తి తం పరివారేత్వా పఞ్చ పధానవేత్తగేహసతాని, పఞ్చ చూళపాసాదసతాని, పఞ్చ దీఘమాళకసతాని కారాపేసి.
అథ సత్థా నవహి మాసేహి చారికం చరిత్వా పున సావత్థిం అగమాసి. విసాఖాయపి పాసాదే కమ్మం నవహి మాసేహి నిట్ఠితం. పాసాదకూటం ఘనకోట్టితరత్తసువణ్ణేనేవ సట్ఠిఉదకఘటగణ్హనకం కారాపేసి. ‘‘సత్థా జేతవనవిహారం గచ్ఛతీ’’తి చ సుత్వా పచ్చుగ్గమనం కత్వా సత్థారం అత్తనో విహారం నేత్వా పటిఞ్ఞం గణ్హి, ‘‘భన్తే, ఇమం చతుమాసం భిక్ఖుసఙ్ఘం గహేత్వా ఇధేవ వసథ, పాసాదమహం కరిస్సామీ’’తి. సత్థా అధివాసేసి. సా తతో పట్ఠాయ బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స విహారే ఏవ దానం దేతి. అథస్సా ఏకా సహాయికా సతసహస్సగ్ఘనకం ఏకం వత్థం ఆదాయ ఆగన్త్వా, ‘‘సహాయికే అహం ఇమం వత్థం తవ పాసాదే భూమత్థరణసఙ్ఖేపేన అత్థరితుకామా, అత్థరణట్ఠానం మే ఆచిక్ఖథా’’తి ఆహ. ‘‘సాధు సహాయికే, సచే త్యాహం ‘ఓకాసో నత్థీ’తి వక్ఖామి, త్వం ‘మే ఓకాసం అదాతుకామా’తి మఞ్ఞిస్ససి, సయమేవ పాసాదస్స ద్వే భూమియో గబ్భసహస్సఞ్చ ఓలోకేత్వా అత్థరణట్ఠానం జానాహీ’’తి ఆహ. సా సతసహస్సగ్ఘనకం వత్థం గహేత్వా తత్థ తత్థ విచరన్తీ తతో అప్పతరమూలం వత్థం అదిస్వా ‘‘నాహం ఇమస్మిం పాసాదే పుఞ్ఞభాగం లభామీ’’తి దోమనస్సప్పత్తా ఏకస్మిం ఠానే రోదన్తీ అట్ఠాసి. అథ నం ఆనన్దత్థేరో దిస్వా, ‘‘కస్మా రోదసీ’’తి పుచ్ఛి. సా తమత్థం ఆరోచేసి. థేరో ‘‘మా చిన్తయి, అహం తే అత్థరణట్ఠానం ఆచిక్ఖిస్సామీ’’తి వత్వా, ‘‘సోపానపాదమూలే పాదధోవనట్ఠానే ఇమం పాదపుఞ్ఛనకం కత్వా అత్థరాహి, భిక్ఖూ పాదే ధోవిత్వా పఠమం ఏత్థ పాదం పుఞ్ఛిత్వా అన్తో పవిసిస్సన్తి, ఏవం తే మహప్ఫలం భవిస్సతీ’’తి ఆహ. విసాఖాయ కిరేతం అసల్లక్ఖితట్ఠానం.
విసాఖా చత్తారో మాసే అన్తోవిహారే బుద్ధప్పముఖస్స భిక్ఖుసఙ్ఘస్స దానం అదాసి, అవసానదివసే భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చీవరసాటకే అదాసి. సఙ్ఘనవకేన లద్ధచీవరసాటకా సహస్సగ్ఘనకా హోన్తి. సబ్బేసం పత్తాని పూరేత్వా భేసజ్జం అదాసి. దానపరిచ్చాగే నవ కోటియో అగమంసు. ఇతి విహారస్స భూమిగ్గహణే నవ కోటియో, విహారస్స కారాపనే నవ, విహారమహే నవాతి సబ్బాపి సత్తవీసతి కోటియో సా బుద్ధసాసనే పరిచ్చజి. ఇత్థిభావే ఠత్వా మిచ్ఛాదిట్ఠికస్స గేహే వసమానాయ ఏవరూపో మహాపరిచ్చాగో నామ అఞ్ఞిస్సా నత్థి. సా విహారమహస్స నిట్ఠితదివసే వడ్ఢమానకచ్ఛాయాయ పుత్తనత్తపనత్తపరివుతా ‘‘యం యం మయా పుబ్బే పత్థితం, సబ్బమేవ మత్థకం పత్త’’న్తి పాసాదం అనుపరియాయన్తీ పఞ్చహి గాథాహి మధురసద్దేన ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –
‘‘కదాహం పాసాదం రమ్మం, సుధామత్తికలేపనం;
విహారదానం దస్సామి, సఙ్కప్పో మయ్హ పూరితో.
‘‘కదాహం మఞ్చపీఠఞ్చ, భిసిబిమ్బోహనాని చ;
సేనాసనభణ్డం దస్సామి, సఙ్కప్పో మయ్హ పూరితో.
‘‘కదాహం సలాకభత్తం, సుచిం మంసూపసేచనం;
భోజనదానం దస్సామి, సఙ్కప్పో మయ్హ పూరితో.
‘‘కదాహం కాసికం వత్థం, ఖోమకప్పాసికాని చ;
చీవరదానం దస్సామి, సఙ్కప్పో మయ్హ పూరితో.
‘‘కదాహం సప్పినవనీతం, మధుతేలఞ్చ ఫాణితం;
భేసజ్జదానం దస్సామి, సఙ్కప్పో మయ్హ పూరితో’’తి.
భిక్ఖూ తస్సా సద్దం సుత్వా సత్థు ఆరోచయింసు – ‘‘భన్తే, అమ్హేహి ఏత్తకే అద్ధానే విసాఖాయ గాయనం నామ న దిట్ఠపుబ్బం, సా అజ్జ పుత్తనత్తపనత్తపరివుతా గాయమానా పాసాదం అనుపరియాయతి, కిం ను ఖ్వస్సా పిత్తం వా కుపితం, ఉదాహు ఉమ్మత్తికా జాతా’’తి? సత్థా ‘‘న, భిక్ఖవే, మయ్హం ధీతా గాయతి, అత్తనో పనస్సా అజ్ఝాసయో పరిపుణ్ణో, సా ‘పత్థితపత్థనా మే మత్థకం పత్తా’తి తుట్ఠమానసా ఉదానం ఉదానేన్తీ విచరతీ’’తి వత్వా ‘‘కదా పన, భన్తే, తాయ పత్థనా పత్థితా’’తి? ‘‘సుణిస్సథ, భిక్ఖవే’’తి. ‘‘సుణిస్సామ, భన్తే’’తి వుత్తే అతీతం ఆహరి –
‘‘అతీతే , భిక్ఖవే, ఇతో కప్పసతసహస్సమత్థకే పదుముత్తరో నామ బుద్ధో లోకే నిబ్బత్తి. తస్స వస్ససతసహస్సం ఆయు అహోసి, ఖీణాసవానం సతసహస్సపరివారో, నగరం హంసవతీ నామ, పితా సునన్దో నామ రాజా, మాతా సుజాతా నామ దేవీ, తస్స అగ్గఉపట్ఠాయికా ఏకా ఉపాసికా అట్ఠ వరే యాచిత్వా మాతుట్ఠానే ఠత్వా సత్థారం చతూహి పచ్చయేహి పటిజగ్గన్తీ సాయంపాతం ఉపట్ఠానం గచ్ఛతి. తస్సా ఏకా సహాయికా తాయ సద్ధిం విహారం నిబద్ధం గచ్ఛతి. సా తస్సా సత్థారా సద్ధిం విస్సాసేన కథనఞ్చ వల్లభభావఞ్చ దిస్వా, ‘కిం ను ఖో కత్వా ఏవం బుద్ధానం వల్లతా హోతీ’తి చిన్తేత్వా సత్థారం పుచ్ఛి – ‘భన్తే, ఏసా ఇత్థీ తుమ్హాకం కిం హోతీ’’’తి? ‘‘ఉపట్ఠాయికానం అగ్గా’’తి. ‘‘భన్తే, కిం కత్వా ఉపట్ఠాయికానం అగ్గా హోతీ’’తి? ‘‘కప్పసతసహస్సం పత్థనం పత్థేత్వా’’తి. ‘‘ఇదాని పత్థేత్వా లద్ధుం సక్కా, భన్తే’’తి. ‘‘ఆమ, సక్కా’’తి. ‘‘తేన హి, భన్తే, భిక్ఖుసతసహస్సేన సద్ధిం సత్తాహం మయ్హం భిక్ఖం గణ్హథా’’తి ఆహ. సత్థా అధివాసేసి. సా సత్తాహం దానం దత్వా ఓసానదివసే చీవరసాటకే దత్వా సత్థారం వన్దిత్వా పాదమూలే నిపజ్జిత్వా, ‘‘భన్తే, నాహం ఇమస్స దానస్స ఫలేన దేవిస్సరియాదీనం అఞ్ఞతరం పత్థేమి, తుమ్హాదిసస్స పనేకస్స బుద్ధస్స సన్తికే అట్ఠ వరే లభిత్వా మాతుట్ఠానే ఠత్వా చతూహి పచ్చయేహి పటిజగ్గితుం సమత్థానం అగ్గా భవేయ్య’’న్తి పత్థనం పట్ఠపేసి. సత్థా ‘‘సమిజ్ఝిస్సతి ను ఖో ఇమిస్సా పత్థనా’’తి అనాగతం ఆవజ్జేన్తో కప్పసతసహస్సం ఓలోకేత్వా ‘‘కప్పసతసహస్సపరియోసానే గోతమో నామ బుద్ధో ఉప్పజ్జిస్సతి, తదా త్వం విసాఖా నామ ఉపాసికా హుత్వా తస్స సన్తికే అట్ఠ వరే లభిత్వా మాతుట్ఠానే ఠత్వా చతూహి పచ్చయేహి పటిజగ్గన్తీనం ఉపట్ఠాయికానం అగ్గా భవిస్ససీ’’తి ఆహ. తస్సా సా సమ్పత్తి స్వేవ లద్ధబ్బా వియ అహోసి.
సా యావతాయుకం పుఞ్ఞం కత్వా తతో చుతా దేవలోకే నిబ్బత్తిత్వా దేవమనుస్సేసు సంసరన్తీ కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధకాలే కికిస్స కాసిరఞ్ఞో సత్తన్నం ధీతానం కనిట్ఠా సఙ్ఘదాసీ నామ హుత్వా పరకులం అగన్త్వా తాహి జేట్ఠభగినీహి సద్ధిం దీఘరత్తం దానాదీని పుఞ్ఞాని కత్వా కస్సపసమ్మాసమ్బుద్ధస్స పాదమూలేపి ‘‘అనాగతే తుమ్హాదిసస్స బుద్ధస్స మాతుట్ఠానే ఠత్వా చతుపచ్చయదాయికానం అగ్గా భవేయ్య’’న్తి పత్థనం అకాసి. సా తతో పట్ఠాయ పన దేవమనుస్సేసు సంసరన్తీ ఇమస్మిం అత్తభావే మేణ్డకసేట్ఠిపుత్తస్స ధనఞ్చయసేట్ఠినో ధీతా హుత్వా నిబ్బత్తా. మయ్హం సాసనే బహూని పుఞ్ఞాని అకాసి. ఇతి ఖో, భిక్ఖవే, ‘‘న మయ్హం ధీతా గాయతి, పత్థితపత్థనాయ పన నిప్ఫత్తిం దిస్వా ఉదానం ఉదానేతీ’’తి వత్వా సత్థా ధమ్మం దేసేన్తో, ‘‘భిక్ఖవే, యథా నామ ఛేకో మాలాకారో నానాపుప్ఫానం మహన్తం రాసిం కత్వా నానప్పకారే మాలాగుణే కరోతి, ఏవమేవ విసాఖాయ నానప్పకారాని పుఞ్ఞాని కాతుం చిత్తం నమతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౫౩.
‘‘యథాపి పుప్ఫరాసిమ్హా, కయిరా మాలాగుణే బహూ;
ఏవం జాతేన మచ్చేన, కత్తబ్బం కుసలం బహు’’న్తి.
తత్థ పుప్ఫరాసిమ్హాతి నానప్పకారానం పుప్ఫానం రాసిమ్హా. కయిరాతి కరేయ్య. మాలాగుణే బహూతి ఏకతో వణ్టికమాలాదిభేదా నానప్పకారా మాలావికతియో. మచ్చేనాతి మరితబ్బసభావతాయ ‘‘మచ్చో’’తి లద్ధనామేన సత్తేన చీవరదానాదిభేదం బహుం కుసలం కత్తబ్బం. తత్థ పుప్ఫరాసిగ్గహణం బహుపుప్ఫదస్సనత్థం. సచే హి అప్పాని పుప్ఫాని హోన్తి, మాలాకారో చ ఛేకో నేవ బహూ మాలాగుణే కాతుం సక్కోతి, అఛేకో పన అప్పేసు బహూసుపి పుప్ఫేసు న సక్కోతియేవ. బహూసు పన పుప్ఫేసు సతి ఛేకో మాలాకారో దక్ఖో కుసలో బహూ మాలాగుణే కరోతి, ఏవమేవ సచే ఏకచ్చస్స సద్ధా మన్దా హోతి, భోగా చ బహూ సంవిజ్జన్తి, నేవ సక్కోతి బహూని కుసలాని కాతుం, మన్దాయ చ పన సద్ధాయ మన్దేసు చ పన భోగేసు న సక్కోతి. ఉళారాయ చ పన సద్ధాయ మన్దేసు చ భోగేసు న సక్కోతియేవ. ఉళారాయ చ పన సద్ధాయ ఉళారేసు చ భోగేసు సతి సక్కోతి. తథారూపా చ విసాఖా ఉపాసికా. తం సన్ధాయేతం వుత్తం – ‘‘యథాపి…పే॰… కత్తబ్బం కుసలం బహు’’న్తి.
దేసనావసానే బహూ సోతాపన్నాదయో అహేసుం. మహాజనస్స సాత్థికా ధమ్మదేసనా జాతాతి.
విసాఖావత్థు అట్ఠమం
౯. ఆనన్దత్థేరపఞ్హావత్థు
న పుప్ఫగన్ధో పటివాతమేతీతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా సావత్థియం విహరన్తో ఆనన్దత్థేరస్స పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో కథేసి.
థేరో కిర సాయన్హసమయే పటిసల్లీనో చిన్తేసి – ‘‘భగవతా మూలగన్ధో, సారగన్ధో, పుప్ఫగన్ధోతి తయో ఉత్తమగన్ధా వుత్తా, తేసం అనువాతమేవ గన్ధో గచ్ఛతి, నో పటివాతం. అత్థి ను ఖో తం గన్ధజాతం, యస్స పటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతీ’’తి. అథస్స ఏతదహోసి – ‘‘కిం మయ్హం అత్తనా వినిచ్ఛితేన, సత్థారంయేవ పుచ్ఛిస్సామీ’’తి. సో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి. తేన వుత్తం –
‘‘అథ ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో సాయన్హసమయే పటిసల్లానా వుట్ఠితో యేన భగవా తేనుపసఙ్కమి , ఉపసఙ్కమిత్వా భగవన్తం అభివాదేత్వా ఏకమన్తం నిసీది, ఏకమన్తం నిసిన్నో ఖో ఆయస్మా ఆనన్దో భగవన్తం ఏతదవోచ –
‘‘తీణిమాని, భన్తే, గన్ధజాతాని, యేసం అనువాతమేవ గన్ధో గచ్ఛతి, నో పటివాతం. కతమాని తీణి? మూలగన్ధో, సారగన్ధో, పుప్ఫగన్ధో , ఇమాని ఖో, భన్తే, తీణి గన్ధజాతాని. యేసం అనువాతమేవ గన్ధో గచ్ఛతి, నో పటివాతం. అత్థి ను ఖో, భన్తే, కిఞ్చి గన్ధజాతం యస్స అనువాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, పటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, అనువాతపటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతీ’’తి? (అ॰ ని॰ ౩.౮౦)
అథస్స భగవా పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో –
‘‘అత్థానన్ద, కిఞ్చి గన్ధజాతం, యస్స అనువాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, పటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, అనువాతపటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతీ’’తి. ‘‘కతమం పన తం, భన్తే, గన్ధజాతం’’? ‘‘యస్స అనువాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, పటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, అనువాతపటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతీ’’తి?
‘‘ఇధానన్ద, యస్మిం గామే వా నిగమే వా ఇత్థీ వా పురిసో వా బుద్ధం సరణం గతో హోతి, ధమ్మం సరణం గతో హోతి, సఙ్ఘం సరణం గతో హోతి, పాణాతిపాతా పటివిరతో హోతి, అదిన్నాదానా పటివిరతో హోతి, కామేసుమిచ్ఛాచారా పటివిరతో హోతి, ముసావాదా పటివిరతో హోతి, సురామేరయమజ్జపమాదట్ఠానా పటివిరతో హోతి, సీలవా హోతి కల్యాణధమ్మో, విగతమలమచ్ఛేరేన చేతసా అగారం అజ్ఝావసతి ముత్తచాగో పయతపాణి వోస్సగ్గరతో యాచయోగో దానసంవిభాగరతో.
‘‘తస్స దిసాసు సమణబ్రాహ్మణా వణ్ణం భాసన్తి, ‘అముకస్మిం నామ గామే వా నిగమే వా ఇత్థీ వా పురిసో వా బుద్ధం సరణం గతో హోతి, ధమ్మం సరణం గతో హోతి, సఙ్ఘం సరణం గతో హోతి…పే॰… దానసంవిభాగరతో’’’తి.
‘‘దేవతాపిస్స వణ్ణం భాసన్తి, ‘అముకస్మిం నామ గామే వా నిగమే వా ఇత్థీ వా పురిసో వా బుద్ధం సరణం గతో హోతి, ధమ్మం సరణం గతో హోతి, సఙ్ఘం సరణం గతో హోతి…పే॰… దానసంవిభాగరతో’’’తి. ‘‘ఇదం ఖో తం, ఆనన్ద, గన్ధజాతం, యస్స అనువాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి, పటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతి , అనువాతపటివాతమ్పి గన్ధో గచ్ఛతీ’’తి (అ॰ ని॰ ౩.౮౦) వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –
౫౪.
‘‘న పుప్ఫగన్ధో పటివాతమేతి,
న చన్దనం తగరమల్లికా వా;
సతఞ్చ గన్ధో పటివాతమేతి,
సబ్బా దిసా సప్పురిసో పవాయతి. (అ॰ ని॰ ౩.౮౦);
౫౫.
‘‘చన్దనం తగరం వాపి, ఉప్పలం అథ వస్సికీ;
ఏతేసం గన్ధజాతానం, సీలగన్ధో అనుత్తరో’’తి.
తత్థ న పుప్ఫగన్ధోతి తావతింసభవనే పరిచ్ఛత్తకరుక్ఖో ఆయామతో చ విత్థారతో చ యోజనసతికో, తస్స పుప్ఫానం ఆభా పఞ్ఞాస యోజనాని గచ్ఛతి, గన్ధో యోజనసతం, సోపి అనువాతమేవ గచ్ఛతి, పటివాతం పన అట్ఠఙ్గులమత్తమ్పి గన్తుం న సక్కోతి, ఏవరూపోపి న పుప్ఫగన్ధో పటివాతమేతి. చన్దనన్తి చన్దనగన్ధో. తగరమల్లికా వాతి ఇమేసమ్పి గన్ధో ఏవ అధిప్పేతో. సారగన్ధానం అగ్గస్స హి లోహితచన్దనస్సాపి తగరస్సపి మల్లికాయపి అనువాతమేవ వాయతి, నో పటివాతం. సతఞ్చ గన్ధోతి సప్పురిసానం పన బుద్ధపచ్చేకబుద్ధసావకానం సీలగన్ధో పటివాతమేతి. కిం కారణా? సబ్బా దిసా సప్పురిసో పవాయతి యస్మా పన సప్పురిసో సీలగన్ధేన సబ్బాపి దిసా అజ్ఝోత్థరిత్వావ గచ్ఛతి, తస్మా ‘‘తస్స గన్ధో న పటివాతమేతీ’’తి న వత్తబ్బో . తేన వుత్తం ‘‘పటివాతమేతీ’’తి. వస్సికీతి జాతిసుమనా. ఏతేసన్తి ఇమేసం చన్దనాదీనం గన్ధజాతానం గన్ధతో సీలవన్తానం సప్పురిసానం సీలగన్ధోవ అనుత్తరో అసదిసో అపటిభాగోతి.
దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.
ఆనన్దత్థేరపఞ్హావత్థు నవమం.
౧౦. మహాకస్సపత్థేరపిణ్డపాతదిన్నవత్థు
అప్పమత్తో అయం గన్ధోతి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా వేళువనే విహరన్తో మహాకస్సపత్థేరస్స పిణ్డపాతదానం ఆరబ్భ కథేసి.
ఏకస్మిఞ్హి దివసే థేరో సత్తాహచ్చయేన నిరోధా వుట్ఠాయ ‘‘రాజగహే సపదానం పిణ్డాయ చరిస్సామీ’’తి నిక్ఖమి. తస్మిం పన సమయే సక్కస్స దేవరఞ్ఞో పరిచారికా కకుటపాదినియో పఞ్చసతా అచ్ఛరాయో ‘‘థేరస్స పిణ్డపాతం దస్సామా’’తి ఉస్సాహజాతా పఞ్చ పిణ్డపాతసతాని సజ్జేత్వా ఆదాయ అన్తరామగ్గే ఠత్వా, ‘‘భన్తే, ఇమం పిణ్డపాతం గణ్హథ, సఙ్గహం నో కరోథా’’తి వదింసు. ‘‘గచ్ఛథ తుమ్హే, అహం దుగ్గతానం సఙ్గహం కరిస్సామీ’’తి. ‘‘భన్తే, మా నో నాసేథ, సఙ్గహం నో కరోథా’’తి. థేరో ఞత్వా పున పటిక్ఖిపిత్వా పునపి అపగన్తుం అనిచ్ఛమానా యాచన్తియో ‘‘అత్తనో పమాణం న జానాథ, అపగచ్ఛథా’’తి అచ్ఛరం పహరి. తా థేరస్స అచ్ఛరసద్దం సుత్వా సన్థమ్భిత్వా సమ్ముఖా ఠాతుం అసక్కోన్తియో పలాయిత్వా దేవలోకమేవ గన్త్వా, సక్కేన ‘‘కహం గతాత్థా’’తి పుట్ఠా, ‘‘‘సమాపత్తితో వుట్ఠితస్స థేరస్స పిణ్డపాతం దస్సామా’తి గతామ్హా, దేవా’’తి. ‘‘దిన్నో పన వా’’తి? ‘‘గణ్హితుం న ఇచ్ఛతీ’’తి. ‘‘కిం కథేసీ’’తి? ‘‘‘దుగ్గతానం సఙ్గహం కరిస్సామీ’తి ఆహ, దేవా’’తి. ‘‘తుమ్హే కేనాకారేన గతా’’తి. ‘‘ఇమినావ, దేవా’’తి. సక్కో ‘‘తుమ్హాదిసియో థేరస్స పిణ్డపాతం కిం దస్సన్తీ’’తి సయం దాతుకామో హుత్వా, జరాజిణ్ణో మహల్లకో ఖణ్డదన్తో పలితకేసో ఓతగ్గసరీరో మహల్లకతన్త వాయో హుత్వా సుజమ్పి దేవధీతరం తథారూపమేవ మహల్లికం కత్వా ఏకం పేసకారవీథిం మాపేత్వా తన్తం పసారేన్తో అచ్ఛి.
థేరోపి ‘‘దుగ్గతానం సఙ్గహం కరిస్సామీ’’తి నగరాభిముఖో గచ్ఛన్తో బహినగరే ఏవ తం వీథిం దిస్వా ఓలోకేన్తో ద్వే జనే అద్దస. తస్మిం ఖణే సక్కో తన్తం పసారేతి, సుజా తసరం వట్టేతి. థేరో చిన్తేసి – ‘‘ఇమే మహల్లకకాలేపి కమ్మం కరోన్తియేవ ఇమస్మిం నగరే ఇమేహి దుగ్గతతరా నత్థి మఞ్ఞే, ఇమేహి దిన్నం ఉళుఙ్కమత్తమ్పి సాకమత్తమ్పి గహేత్వా ఇమేసం సఙ్గహం కరిస్సామీ’’తి. సో తేసం గేహాభిముఖో అహోసి. సక్కో తం ఆగచ్ఛన్తం దిస్వా సుజం ఆహ – ‘‘భద్దే, మయ్హం అయ్యో ఇతో ఆగచ్ఛతి, త్వం అపస్సన్తీ వియ తుణ్హీ హుత్వా నిసీద, ఖణేన థేరం వఞ్చేత్వా పిణ్డపాతం దస్సామా’’తి. థేరో ఆగన్త్వా గేహద్వారే అట్ఠాసి. తేపి అపస్సన్తా వియ అత్తనో కమ్మమేవ కరోన్తా థోకం ఆగమింసు.
అథ సక్కో ‘‘గేహద్వారే ఏకో థేరో వియ ఠితో, ఉపధారేహి తావా’’తి ఆహ. ‘‘గన్త్వా ఉపధారేథ, సామీ’’తి. సో గేహా నిక్ఖమిత్వా థేరం పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా ఉభోహి హత్థేహి జణ్ణుకాని ఓలమ్బిత్వా నిత్థునన్తో ఉట్ఠాయ ‘‘కతరో థేరో ను ఖో అయ్యో’’తి థోకం ఓసక్కిత్వా ‘‘అక్ఖీని మే ధూమాయన్తీ’’తి వత్వా నలాటే హత్థం ఠపేత్వా ఉద్ధం ఓలోకేత్వా ‘‘అహో దుక్ఖం, అయ్యో నో మహాకస్సపత్థేరో చిరస్సం మే కుటిద్వారం ఆగతో, అత్థి ను ఖో కిఞ్చి గేహే’’తి ఆహ. సుజా థోకం ఆకులం వియ హుత్వా ‘‘అత్థి, సామీ’’తి పటివచనం అదాసి. సక్కో, ‘‘భన్తే, లూఖం వా పణీతం వాతి అచిన్తేత్వా సఙ్గహం నో కరోథా’’తి పత్తం గణ్హి. థేరో ‘‘ఏతేహి దిన్నం సాకం వా హోతు కుణ్డకముట్ఠి వా, సఙ్గహం నేసం కరిస్సామీ’’తి పత్తం అదాసి. సో అన్తోఘరం పవిసిత్వా ఘటిఓదనం నామ ఘటియా ఉద్ధరిత్వా పత్తం పూరేత్వా థేరస్స హత్థే ఠపేసి. సో అహోసి పిణ్డపాతో అనేకసూపబ్యఞ్జనో, సకలం రాజగహనగరం గన్ధేన అజ్ఝోత్థరి.
తదా థేరో చిన్తేసి – ‘‘అయం పురిసో అప్పేసక్ఖో, పిణ్డపాతో మహేసక్ఖో, సక్కస్స భోజనసదిసో, కో ను ఖో ఏసో’’తి. అథ నం ‘‘సక్కో’’తి ఞత్వా ఆహ – ‘‘భారియం తే కమ్మం కతం దుగ్గతానం సమ్పత్తిం విలుమ్పన్తేన, అజ్జ మయ్హం దానం దత్వా కోచిదేవ దుగ్గతో సేనాపతిట్ఠానం వా సేట్ఠిట్ఠానం వా లభేయ్యా’’తి. ‘‘మయా దుగ్గతతరో నత్థి, భన్తే’’తి. ‘‘కిం కారణా త్వం దుగ్గతో దేవలోకే రజ్జసిరిం అనుభవన్తో’’తి? ‘‘భన్తే, ఏవం నామేతం, మయా పన అనుప్పన్నే బుద్ధే కల్యాణకమ్మం కతం, బుద్ధుప్పాదే వత్తమానే కల్యాణకమ్మం కత్వా చూళరథదేవపుత్తో మహారథదేవపుత్తో అనేకవణ్ణదేవపుత్తోతి ఇమే తయో సమానదేవపుత్తా మమ ఆసన్నట్ఠానే నిబ్బత్తా, మయా తేజవన్తతరా. అహఞ్హి తేసు దేవపుత్తేసు ‘నక్ఖత్తం కీళిస్సామా’తి పరిచారికాయో గహేత్వా అన్తరవీథిం ఓతిణ్ణేసు పలాయిత్వా గేహం పవిసామి. తేసఞ్హి సరీరతో తేజో మమ సరీరం ఓత్థరతి, మమ సరీరతో తేజో తేసం సరీరం న ఓత్థరతి, ‘కో మయా దుగ్గతతరో, భన్తే’తి. ‘ఏవం సన్తేపి ఇతో పట్ఠాయ మయ్హం మా ఏవం వఞ్చేత్వా దానమదాసీ’’’తి. ‘‘వఞ్చేత్వా తుమ్హాకం దానే దిన్నే మయ్హం కుసలం అత్థి, న అత్థీ’’తి? ‘‘అత్థావుసో’’తి. ‘‘ఏవం సన్తే కుసలకమ్మకరణం నామ మయ్హం భారో, భన్తే’’తి. సో ఏవం వత్వా థేరం వన్దిత్వా సుజం గహేత్వా థేరం పదక్ఖిణం కత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ‘‘అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠిత’’న్తి ఉదానం ఉదానేసి. తేన వుత్తం –
‘‘ఏకం సమయం భగవా రాజగహే విహరతి వేళువనే కలన్దకనివాపే. తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మా మహాకస్సపో పిప్పలిగుహాయం విహరతి, సత్తాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నో హోతి అఞ్ఞతరం సమాధిం సమాపజ్జిత్వా. అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో తస్స సత్తాహస్స అచ్చయేన తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠాసి. అథ ఖో ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠితస్స ఏతదహోసి – ‘‘యంనూనాహం రాజగహం పిణ్డాయ పవిసేయ్య’’న్తి.
‘‘తేన ఖో పన సమయేన పఞ్చమత్తాని దేవతాసతాని ఉస్సుక్కం ఆపన్నాని హోన్తి ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స పిణ్డపాతపటిలాభాయ. అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో తాని పఞ్చమత్తాని దేవతాసతాని పటిక్ఖిపిత్వా పుబ్బణ్హసమయం నివాసేత్వా పత్తచీవరమాదాయ రాజగహం పిణ్డాయ పావిసి.
‘‘తేన ఖో పన సమయేన సక్కో దేవానమిన్దో ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స పిణ్డపాతం దాతుకామో హోతి. పేసకారవణ్ణం అభినిమ్మినిత్వా తన్తం వినాతి, సుజా అసురకఞ్ఞా తసరం పూరేతి. అథ ఖో ఆయస్మా మహాకస్సపో రాజగహే సపదానం పిణ్డాయ చరమానో యేన సక్కస్స దేవానమిన్దస్స నివేసనం తేనుపసఙ్కమి, అద్దసా ఖో సక్కో దేవానమిన్దో ఆయస్మన్తం మహాకస్సపం దూరతోవ ఆగచ్ఛన్తం, దిస్వా ఘరా నిక్ఖమిత్వా పచ్చుగ్గన్త్వా హత్థతో పత్తం గహేత్వా ఘరం పవిసిత్వా ఘటియా ఓదనం ఉద్ధరిత్వా పత్తం పూరేత్వా ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స అదాసి. సో అహోసి పిణ్డపాతో అనేకసూపో అనేకబ్యఞ్జనో అనేకరసబ్యఞ్జనో. అథ ఖో ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స ఏతదహోసి – ‘కో ను ఖో అయం సత్తో, యస్సాయం ఏవరూపో ఇద్ధానుభావో’తి. అథ ఖో ఆయస్మతో మహాకస్సపస్స ఏతదహోసి – ‘సక్కో ఖో అయం దేవానమిన్దో’తి విదిత్వా సక్కం దేవానమిన్దం ఏతదవోచ – ‘కతం ఖో తే ఇదం, కోసియ, మా పునపి ఏవరూపమకాసీ’’’తి. ‘‘అమ్హాకమ్పి, భన్తే కస్సప, పుఞ్ఞేన అత్థో, అమ్హాకమ్పి పుఞ్ఞేన కరణీయ’’న్తి.
‘‘అథ ఖో సక్కో దేవానమిన్దో ఆయస్మన్తం మహాకస్సపం అభివాదేత్వా పదక్ఖిణం కత్వా వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ఆకాసే అన్తలిక్ఖే తిక్ఖత్తుం ఉదానం ఉదానేసి – ‘అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠితం, అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠితం, అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠిత’’’న్తి (ఉదా॰ ౨౭).
అథ ఖో భగవా విహారే ఠితో ఏవ తస్స తం సద్దం సుత్వా భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా – ‘‘పస్సథ , భిక్ఖవే, సక్కం దేవానమిన్దం ఉదానం ఉదానేత్వా ఆకాసేన గచ్ఛన్త’’న్తి ఆహ. ‘‘కిం పన తేన కతం, భన్తే’’తి? ‘‘వఞ్చేత్వా తేన మయ్హం పుత్తస్స కస్సపస్స పిణ్డపాతో దిన్నో, తం దత్వా తుట్ఠమానసో ఉదానం ఉదానేన్తో గచ్ఛతీ’’తి. ‘‘థేరస్స పిణ్డపాతం దాతుం వట్టతీ’’తి కథం, భన్తే, తేన ఞాతన్తి. ‘‘భిక్ఖవే, మమ పుత్తేన సదిసం నామ పిణ్డపాతికం దేవాపి మనుస్సాపి పిహయన్తీతి వత్వా సయమ్పి ఉదానం ఉదానే’’సి. సుత్తే పన ఏత్థకమేవ ఆగతం –
‘‘అస్సోసి ఖో భగవా దిబ్బాయ సోతధాతుయా విసుద్ధాయ అతిక్కన్తమానుసికాయ సక్కస్స దేవానమిన్దస్స వేహాసం అబ్భుగ్గన్త్వా ఆకాసే అన్తలిక్ఖే తిక్ఖత్తుం ఉదానం ఉదానేన్తస్స ‘‘అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠితం, అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠితం, అహో దానం పరమదానం కస్సపే సుప్పతిట్ఠిత’’న్తి (ఉదా॰ ౨౭).
అథ ఖో భగవా ఏతమత్థం విదిత్వా తాయం వేలాయం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి –
‘‘పిణ్డపాతికస్స భిక్ఖునో,
అత్తభరస్స అనఞ్ఞపోసినో;
దేవా పిహయన్తి తాదినో,
ఉపసన్తస్స సదా సతీమతో’’తి. (ఉదా॰ ౨౭);
ఇమఞ్చ పన ఉదానం ఉదానేత్వా, ‘‘భిక్ఖవే, సక్కో దేవానమిన్దో మమ పుత్తస్స సీలగన్ధేన ఆగన్త్వా పిణ్డపాతం అదాసీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౫౬.
‘‘అప్పమత్తో అయం గన్ధో, య్వాయం తగరచన్దనం;
యో చ సీలవతం గన్ధో, వాతి దేవేసు ఉత్తమో’’తి.
తత్థ అప్పమత్తోతి పరిత్తప్పమాణో. యో చ సీలవతన్తి యో పన సీలవన్తానం సీలగన్ధో, సో తగరం వియ లోహితచన్దనం వియ చ పరిత్తకో న హోతి, అతివియ ఉళారో విప్ఫారితో. తేనేవ కారణేన వాతి దేవేసు ఉత్తమోతి పవరో సేట్ఠో హుత్వా దేవేసు చ మనుస్సేసు చ సబ్బత్థమేవ వాయతి, ఓత్థరన్తో గచ్ఛతీతి.
దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.
మహాకస్సపత్థేరపిణ్డపాతదిన్నవత్థు దసమం.
౧౧. గోధికత్థేరపరినిబ్బానవత్థు
తేసం సమ్పన్నసీలానన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా రాజగహం ఉపనిస్సాయ వేళువనే విహరన్తో గోధికత్థేరస్స పరినిబ్బానం ఆరబ్భ కథేసి.
సో హి ఆయస్మా ఇసిగిలిపస్సే కాళసిలాయం విహరన్తో అప్పమత్తో ఆతాపీ పహితత్తో సామాయికం చేతోవిముత్తిం ఫుసిత్వా ఏకస్స అనుస్సాయికస్స రోగస్స వసేన తతో పరిహాయి. సో దుతియమ్పి తతియమ్పి ఛక్ఖత్తుం ఝానం నిబ్బత్తేత్వా పరిహీనో, సత్తమే వారే ఉప్పాదేత్వా చిన్తేసి – ‘‘అహం ఛక్ఖత్తుం ఝానా పరిహీనో, పరిహీనజ్ఝానస్స ఖో పన అనియతా గతి, ఇదానేవ సత్థం ఆహరిస్సామీ’’తి కేసోరోపనసత్థకం గహేత్వా గలనాళిం ఛిన్దితుం పఞ్చకే నిపజ్జి. మారో తస్స చిత్తం ఞత్వా ‘‘అయం భిక్ఖు సత్థం ఆహరితుకామో, సత్థం ఆహరన్తా ఖో పన జీవితే నిరపేక్ఖా హోన్తి, తే విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తమ్పి పాపుణన్తి, సచాహం ఏతం వారేస్సామి, న మే వచనం కరిస్సతి, సత్థారం వారాపేస్సామీ’’తి అఞ్ఞాతకవేసేన సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా ఏవమాహ –
‘‘మహావీర మహాపఞ్ఞ, ఇద్ధియా యససా జలం;
సబ్బవేరభయాతీత, పాదే వన్దామి చక్ఖుమ.
‘‘సావకో తే మహావీర, మరణం మరణాభిభూ;
ఆకఙ్ఖతి చేతయతి, తం నిసేధ జుతిన్ధర.
‘‘కథఞ్హి భగవా తుయ్హం, సావకో సాసనే రతో;
అప్పత్తమానసో సేక్ఖో, కాలం కయిరా జనే సుతా’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౧౫౯);
తస్మిం ఖణే థేరేన సత్థం ఆహరితం హోతి. సత్థా ‘‘మారో అయ’’న్తి విదిత్వా ఇమం గాథమాహ –
‘‘ఏవఞ్హి ధీరా కుబ్బన్తి, నావకఙ్ఖన్తి జీవితం;
సమూలం తణ్హమబ్బుయ్హ, గోధికో పరినిబ్బుతో’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౧౫౯);
అథ ఖో భగవా సమ్బహులేహి భిక్ఖూహి సద్ధిం థేరస్స సత్థం ఆహరిత్వా నిపన్నట్ఠానం అగమాసి. తస్మిం ఖణే మారో పాపిమా ‘‘కత్థ ను ఖో ఇమస్స పటిసన్ధివిఞ్ఞాణం పతిట్ఠిత’’న్తి ధూమరాసి వియ తిమిరపుఞ్జో వియ చ హుత్వా సబ్బదిసాసు థేరస్స విఞ్ఞాణం సమన్వేసతి. భగవా తం ధూమతిమిరభావం భిక్ఖూనం దస్సేత్వా ‘‘ఏసో ఖో, భిక్ఖవే, మారో పాపిమా గోధికస్స కులపుత్తస్స విఞ్ఞాణం సమన్వేసతి ‘కత్థ గోధికస్స కులపుత్తస్స విఞ్ఞాణం పతిట్ఠిత’న్తి. అపతిట్ఠితేన చ, భిక్ఖవే, విఞ్ఞాణేన గోధికో కులపుత్తో పరినిబ్బుతో’’తి ఆహ. మారోపి తస్స విఞ్ఞాణట్ఠానం దట్ఠుం అసక్కోన్తో కుమారకవణ్ణో హుత్వా బేలువపణ్డువీణం ఆదాయ సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా పుచ్ఛి –
‘‘ఉద్ధం అధో చ తిరియం, దిసా అనుదిసా స్వహం;
అన్వేసం నాధిగచ్ఛామి, గోధికో సో కుహిం గతో’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౧౫౯);
అథ నం సత్థా ఆహ –
‘‘యో ధీరో ధితిసమ్పన్నో, ఝాయీ ఝానరతో సదా;
అహోరత్తం అనుయుఞ్జం, జీవితం అనికామయం.
‘‘జేత్వాన మచ్చునో సేనం, అనాగన్త్వా పునబ్భవం;
సమూలం తణ్హమబ్బుయ్హ, గోధికో పరినిబ్బుతో’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౧౫౯);
ఏవం వుత్తే మారో పాపిమా భగవన్తం గాథాయ అజ్ఝభాసి –
‘‘తస్స సోకపరేతస్స, వీణా కచ్ఛా అభస్సథ;
తతో సో దుమ్మనో యక్ఖో, తత్థేవన్తరధాయథా’’తి. (సం॰ ని॰ ౧.౧౫౯);
సత్థాపి ‘‘కిం తే, పాపిమ, గోధికస్స కులపుత్తస్స నిబ్బత్తట్ఠానేన? తస్స హి నిబ్బత్తట్ఠానం తుమ్హాదిసానం సతమ్పి సహస్సమ్పి దట్ఠుం న సక్కోతీ’’తి వత్వా ఇమం గాథమాహ –
౫౭.
‘‘తేసం సమ్పన్నసీలానం, అప్పమాదవిహారినం;
సమ్మదఞ్ఞా విముత్తానం, మారో మగ్గం న విన్దతీ’’తి.
తత్థ తేసన్తి యథా అప్పతిట్ఠితేన విఞ్ఞాణేన గోధికో కులపుత్తో పరినిబ్బుతో, యే చ ఏవం పరినిబ్బాయన్తి, తేసం సమ్పన్నసీలానన్తి పరిపుణ్ణసీలానం. అప్పమాదవిహారినన్తి సతిఅవిప్పవాససఙ్ఖాతేన అప్పమాదేన విహరన్తానం. సమ్మదఞ్ఞా విముత్తానన్తి హేతునా ఞాయేన కారణేన జానిత్వా ‘‘తదఙ్గవిముత్తియా, విక్ఖమ్భనవిముత్తియా, సముచ్ఛేదవిముత్తియా, పటిప్పస్సద్ధివిముత్తియా, నిస్సరణవిముత్తియా’’తి ఇమాహి పఞ్చహి విముత్తీహి విముత్తానం. మారో మగ్గం న విన్దతీతి ఏవరూపానం మహాఖీణాసవానం సబ్బథామేన మగ్గన్తోపి మారో గతమగ్గం న విన్దతి న లభతి న పస్సతీతి.
దేసనావసానే బహూ సోతాపత్తిఫలాదీని పత్తా. దేసనా మహాజనస్స సాత్థికా జాతాతి.
గోధికత్థేరపరినిబ్బానవత్థు ఏకాదసమం.
౧౨. గరహదిన్నవత్థు
యథా సఙ్కారట్ఠానస్మిన్తి ఇమం ధమ్మదేసనం సత్థా జేతవనే విహరన్తో గరహదిన్నం నామ నిగణ్ఠసావకం ఆరబ్భ కథేసి.
సావత్థియఞ్హి సిరిగుత్తో చ గరహదిన్నో చాతి ద్వే సహాయకా అహేసుం. తేసు సిరిగుత్తో ఉపాసకో బుద్ధసావకో, గరహదిన్నో నిగణ్ఠసావకో . తం నిగణ్ఠా అభిక్ఖణం ఏవం వదన్తి – ‘‘తవ సహాయకం సిరిగుత్తం ‘కిం త్వం సమణం గోతమం ఉపసఙ్కమసి, తస్స సన్తికే కిం లభిస్ససీ’తి వత్వా యథా అమ్హే ఉపసఙ్కమిత్వా అమ్హాకఞ్చ దేయ్యధమ్మం దస్సతి, కిం ఏవం ఓవదితుం న వట్టతీ’’తి. గరహదిన్నో తేసం వచనం సుత్వా అభిక్ఖణం గన్త్వా ఠితనిసిన్నట్ఠానాదీసు సిరిగుత్తం ఏవం ఓవదతి – ‘‘సమ్మ, కిం తే సమణేన గోతమేన, తం ఉపసఙ్కమిత్వా కిం లభిస్ససి, కిం తే మమ, అయ్యే, ఉపసఙ్కమిత్వా తేసం దానం దాతుం న వట్టతీ’’తి? సిరిగుత్తో తస్స కథం సుత్వాపి బహూ దివసే తుణ్హీ హుత్వా నిబ్బిజ్జిత్వా ఏకదివసం, ‘‘సమ్మ, త్వం అభిక్ఖణం ఆగన్త్వా మం ఠితట్ఠానాదీసు ఏవం వదేసి, ‘సమణం గోతమం ఉపసఙ్కమిత్వా కిం లభిస్ససి, మమ, అయ్యే, ఉపసఙ్కమిత్వా తేసం దానం దేహీ’తి, కథేహి తావ మే, తవ, అయ్యా, కిం జానన్తీ’’తి? ‘‘‘అహో, సామి, మా ఏవం వద, మమ అయ్యానం అఞ్ఞాతం నామ నత్థి, సబ్బం అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం సబ్బం కాయవచీమనోకమ్మం ఇదం భవిస్సతి, ఇదం న భవిస్సతీ’తి సబ్బం భబ్బాభబ్బం జానన్తీ’’తి? ‘‘ఏవం వదేసీ’’తి. ‘‘ఆమ, వదేమీ’’తి. ‘‘యది ఏవం, అతిభారియం తే కతం, ఏత్తకం కాలం మయ్హం ఏతమత్థం అనాచిక్ఖన్తేన, అజ్జ మయా అయ్యానం ఞాణానుభావో ఞాతో, గచ్ఛ, సమ్మ, అయ్యే, మమ వచనేన నిమన్తేహీ’’తి. సో నిగణ్ఠానం సన్తికం గన్త్వా తే వన్దిత్వా ‘‘మయ్హం సహాయకో సిరిగుత్తో స్వాతనాయ తుమ్హే నిమన్తేతీ’’తి ఆహ. ‘‘సిరిగుత్తేన సామం త్వం వుత్తో’’తి? ‘‘ఆమ, అయ్యా’’తి. తే హట్ఠతుట్ఠా హుత్వా ‘‘నిప్ఫన్నం నో కిచ్చం, సిరిగుత్తస్స అమ్హేసు పసన్నకాలతో పట్ఠాయ కా నామ సమ్పత్తి అమ్హాకం న భవిస్సతీ’’తి వదింసు.
సిరిగుత్తస్సాపి మహన్తం నివేసనం. సో తస్మిం ద్విన్నం గేహానం అన్తరే ఉభతో దీఘం ఆవాటం ఖణాపేత్వా గూథకలలస్స పూరాపేసి. బహిఆవాటే ద్వీసు పరియన్తేసు ఖాణుకే కోట్టాపేత్వా తేసు రజ్జుయో బన్ధాపేత్వా ఆసనానం పురిమపాదే ఆవాటస్స పురిమపస్సే ఠపాపేత్వా పచ్ఛిమపాదే రజ్జుకేసు ఠపాపేసి. ‘‘ఏవం నిసిన్నకాలే ఏవం అవంసిరా పతిస్సన్తీ’’తి మఞ్ఞమానో యథా ఆవాటో న పఞ్ఞాయతి, ఏవం ఆసనానం ఉపరి పచ్చత్థరణాని దాపేసి. మహన్తా మహన్తా చాటియో ఠపాపేత్వా కదలిపణ్ణేహి చ సేతపిలోతికాహి చ ముఖాని బన్ధాపేత్వా తా తుచ్ఛా ఏవ గేహస్స పచ్ఛిమభాగే బహి యాగుభత్తసిత్థసప్పితేలమధుఫాణితపూవచుణ్ణమక్ఖితా కత్వా ఠపాపేసి. గరహదిన్నో పాతోవ తస్స ఘరం వేగేన గన్త్వా, ‘‘అయ్యానం సక్కారో సజ్జితో’’తి పుచ్ఛి. ‘‘ఆమ, సమ్మ, సజ్జితో’’తి. ‘‘కహం పన ఏసో’’తి. ‘‘ఏతాసు ఏత్తికాసు చాటీసు యాగు, ఏత్తికాసు భత్తం, ఏత్తికాసు సప్పిఫాణితపూవాదీని పూరితాని, ఆసనాని పఞ్ఞత్తానీ’’తి. సో ‘‘సాధూ’’తి వత్వా గతో తస్స గతకాలే పఞ్చసతా నిగణ్ఠా ఆగమింసు. సిరిగుత్తో గేహా నిక్ఖమిత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన నిగణ్ఠే వన్దిత్వా తేసం పురతో అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ఠితో ఏవం చిన్తేసి – ‘‘తుమ్హే కిర అతీతాదిభేదం సబ్బం జానాథ, ఏవం తుమ్హాకం ఉపట్ఠాకేన మయ్హం కథితం. సచే సబ్బం తుమ్హే జానాథ, మయ్హం గేహం మా పవిసిత్థ. మమ గేహం పవిట్ఠానఞ్హి వో నేవ యాగు అత్థి, న భత్తాదీని. సచే అజానిత్వా పవిసిస్సథ, గూథఆవాటే వో పాతేత్వా పోథేస్సామీ’’తి ఏవం చిన్తేత్వా పురిసానం సఞ్ఞం అదాసి. ఏవం తేసం నిసీదనభావం ఞత్వా పచ్ఛిమపస్సే ఠత్వా ఆసనానం ఉపరి పచ్చత్థరణాని అపనేయ్యాథ, మా తాని అసుచినా మక్ఖయింసూతి.
అథ నిగణ్ఠే ‘‘ఇతో ఏథ, భన్తే’’తి ఆహ. నిగణ్ఠా పవిసిత్వా పఞ్ఞత్తాసనేసు నిసీదితుం ఆరభింసు. అథ నే మనుస్సా వదింసు – ‘‘ఆగమేథ, భన్తే, మా తావ నిసీదథా’’తి. ‘‘కిం కారణా’’తి? ‘‘అమ్హాకం గేహం పవిట్ఠానం అయ్యానం వత్తం ఞత్వా నిసీదితుం వట్టతీ’’తి. ‘‘కిం కాతుం వట్టతి, ఆవుసో’’తి? ‘‘అత్తనో అత్తనో పత్తాసనమూలేసు ఠత్వా సబ్బేపి ఏకప్పహారేనేవ నిసీదితుం వట్టతీ’’తి. ఇదం కిరస్స అధిప్పాయో – ‘‘ఏకస్మిం ఆవాటే పతితే ‘మా, ఆవుసో, అవసేసా ఆసనే నిసీదన్తూ’తి వత్తుం మా లభతూ’’తి. తే ‘‘సాధూ’’తి వత్వా ‘‘ఇమేహి కథితకథం అమ్హేహి కాతుం వట్టతీ’’తి చిన్తయింసు. అథ సబ్బే అత్తనో అత్తనో పత్తాసనమూలే పటిపాటియా అట్ఠంసు. అథ నే, ‘‘భన్తే, ఖిప్పం ఏకప్పహారేనేవ నిసీదథా’’తి వత్వా తేసం నిసిన్నభావం ఞత్వా ఆసనానం ఉపరి పచ్చత్థరణాని నీహరింసు. నిగణ్ఠా ఏకప్పహారేనేవ నిసిన్నా, రజ్జూనం ఉపరి ఠపితా ఆసనపాదా భట్ఠా, నిగణ్ఠా అవంసిరా ఆవాటే పతింసు. సిరిగుత్తో తేసు పతితేసు ద్వారం పిదహిత్వా తే ఉత్తిణ్ణుత్తిణ్ణే ‘‘అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నం కస్మా న జానాథా’’తి దణ్డేహి పాథేత్వా ‘‘ఏత్తకం ఏతేసం వట్టిస్సతీ’’తి ద్వారం వివరాపేసి. తే నిక్ఖమిత్వా పలాయితుం ఆరభింసు. గమనమగ్గే పన తేసం సుధాపరికమ్మకతం భూమిం పిచ్ఛిలం కారాపేసి. తే తత్థ అసణ్ఠహిత్వా పతితే పతితే పున పోథాపేత్వా ‘‘అలం ఏత్తకం తుమ్హాక’’న్తి ఉయ్యోజేసి. తే ‘‘నాసితమ్హా తయా, నాసితమ్హా తయా’’తి కన్దన్తా ఉపట్ఠాకస్స గేహద్వారం అగమంసు.
గరహదిన్నో తం విప్పకారం దిస్వా కుద్ధో ‘‘నాసితమ్హి సిరిగుత్తేన, హత్థం పసారేత్వా వన్దన్తానం సదేవకే లోకే యథారుచియా దాతుం సమత్థే నామ పుఞ్ఞక్ఖేత్తభూతే మమ, అయ్యే , పోథాపేత్వా బ్యసనం పాపేసీ’’తి రాజకులం గన్త్వా తస్స కహాపణసహస్సం దణ్డం కారేసి. అథస్స రాజా సాసనం పేసేసి. సో గన్త్వా రాజానం వన్దిత్వా, ‘‘దేవ, ఉపపరిక్ఖిత్వా దణ్డం గణ్హథ, మా అనుపపరిక్ఖిత్వా’’తి ఆహ. ‘‘ఉపపరిక్ఖిత్వా గణ్హిస్సామీ’’తి. ‘‘సాధు, దేవా’’తి. ‘‘తేన హి గణ్హాహీ’’తి. దేవ, మయ్హం సహాయకో నిగణ్ఠసావకో మం ఉపసఙ్కమిత్వా ఠితనిసిన్నట్ఠానాదీసు అభిణ్హం ఏవం వదేసి – ‘‘సమ్మ, కిం తే సమణేన గోతమేన, తం ఉపసఙ్కమిత్వా కిం లభిస్ససీ’’తి ఇదం ఆదిం కత్వా సిరిగుత్తో సబ్బం తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా ‘‘దేవ, సచే ఇమస్మిం కారణే దణ్డం గహేతుం యుత్తం, గణ్హథా’’తి. రాజా గరహదిన్నం ఓలోకేత్వా ‘‘సచ్చం కిర తే ఏవం వుత్త’’న్తి ఆహ. ‘‘సచ్చం, దేవా’’తి. త్వం ఏత్తకమ్పి అజానన్తే సత్థారోతి గహేత్వా విచరన్తో ‘‘సబ్బం జానన్తీ’’తి కిం కారణా తథాగతసావకస్స కథేసి. ‘‘తయా ఆరోపితదణ్డో తుయ్హమేవ హోతూ’’తి ఏవం స్వేవ దణ్డం పాపితో, తస్సేవ కులూపకా పోథేత్వా నీహటా.
సో తం కుజ్ఝిత్వా తతో పట్ఠాయ అడ్ఢమాసమత్తమ్పి సిరిగుత్తేన సద్ధిం అకథేత్వా చిన్తేసి – ‘‘ఏవం విచరితుం మయ్హం అయుత్తం, ఏతస్స కులూపకానమ్పి మయా బ్యసనం కాతుం వట్టతీ’’తి సిరిగుత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘సహాయ సిరిగుత్తా’’తి. ‘‘కిం, సమ్మా’’తి? ‘‘ఞాతిసుహజ్జానం నామ కలహోపి హోతి వివాదోపి, కిం త్వం కిఞ్చి న కథేసి, కస్మా ఏవం కరోసీ’’తి? ‘‘సమ్మ, తవ మయా సద్ధిం అకథనతో న కథేమీ’’తి. ‘‘యం, సమ్మ, కతం, కతమేవ తం న మయం మేత్తిం భిన్దిస్సామా’’తి. తతో పట్ఠాయ ఉభోపి ఏకట్ఠానే తిట్ఠన్తి నిసీదన్తి . అథేకదివసం సిరిగుత్తో గరహదిన్నం ఆహ – ‘‘కిం తే నిగణ్ఠేహి, తే ఉపసఙ్కమిత్వా కిం లభిస్ససి, మమ సత్థారం ఉపసఙ్కమితుం వా అయ్యానం దానం దాతుం వా కిం తే న వట్టతీ’’తి? సోపి ఏతమేవ పచ్చాసీసతి, తేనస్స కణ్డువనట్ఠానే నఖేన విలేఖితం వియ అహోసి. సో, ‘‘సిరిగుత్త, తవ సత్థా కిం జానాతీ’’తి పుచ్ఛి. ‘‘అమ్భో, మా ఏవం వద, సత్థు మే అజానితబ్బం నామ నత్థి, అతీతాదిభేదం సబ్బం జానాతి, సోళసహాకారేహి సత్తానం చిత్తం పరిచ్ఛిన్దతీ’’తి. ‘‘అహం ఏవం న జానామి, కస్మా మయ్హం ఏత్తకం కాలం న కథేసి, తేన హి త్వం గచ్ఛ, తవ సత్థారం స్వాతనాయ నిమన్తేహి, భోజేస్సామి, పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం మమ భిక్ఖం గణ్హితుం వదేహీ’’తి.
సిరిగుత్తో సత్థారం ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా ఏవమాహ – ‘‘భన్తే, మమ సహాయకో గరహదిన్నో తుమ్హే నిమన్తాపేతి, పఞ్చహి కిర భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం స్వే తస్స భిక్ఖం గణ్హథ, పురిమదివసే ఖో పన తస్స కులూపకానం మయా ఇదం నామ కతం, మయా కతస్స పటికరణమ్పి న జానామి, తుమ్హాకం సుద్ధచిత్తేన భిక్ఖం దాతుకామతమ్పి న జానామి, ఆవజ్జేత్వా యుత్తం చే, అధివాసేథ. నో చే, మా అధివాసయిత్థా’’తి. సత్థా ‘‘కిం ను ఖో సో అమ్హాకం కాతు కామో’’తి ఆవజ్జేత్వా అద్దస ‘‘ద్విన్నం గేహానం అన్తరే మహన్తం ఆవాటం ఖణాపేత్వా అసీతిసకటమత్తాని ఖదిరదారూని ఆహరాపేత్వా పూరాపేత్వా అగ్గిం దత్వా అమ్హే అఙ్గారఆవాటే పాతేత్వా నిగ్గణ్హితుకామో’’తి. పున ఆవజ్జేసి – ‘‘కిం ను ఖో తత్థ గతపచ్చయా అత్థో అత్థి, నత్థీ’’తి. తతో ఇదం అద్దస – ‘‘అహం అఙ్గారఆవాటే పాదం పసారేస్సామి, తం పటిచ్ఛాదేత్వా ఠపితకిలఞ్జం అన్తరధాయిస్సతి, అఙ్గారకాసుం భిన్దిత్వా చక్కమత్తం మహాపదుమం ఉట్ఠహిస్సతి, అథాహం పదుమకణ్ణికా అక్కమన్తో ఆసనే నిసీదిస్సామి, పఞ్చసతా భిక్ఖూపి తథేవ గన్త్వా నిసీదిస్సన్తి, మహాజనో సన్నిపతిస్సతి, అహం తస్మిం సమాగమే ద్వీహి గాథాహి అనుమోదనం కరిస్సామి, అనుమోదనపరియోసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో భవిస్సతి, సిరిగుత్తో చ గరహదిన్నో చ సోతాపన్నా భవిస్సన్తి, అత్తనో చ ధనరాసిం సాసనే వికిరిస్సన్తి, ఇమం కులపుత్తం నిస్సాయ మయా గన్తుం వట్టతీ’’తి భిక్ఖం అధివాసేసి.
సిరిగుత్తో గన్త్వా సత్థు అధివాసనం గరహదిన్నస్స ఆరోచేత్వా ‘‘లోకజేట్ఠస్స సక్కారం కరోహీ’’తి ఆహ. గరహదిన్నో ‘‘ఇదానిస్స కత్తబ్బయుత్తకం జానిస్సామీ’’తి ద్విన్నం గేహానం అన్తరే మహన్తం ఆవాటం ఖణాపేత్వా అసీతిసకటమత్తాని ఖదిరదారూని ఆహరాపేత్వా పూరాపేత్వా అగ్గిం దత్వా ఖదిరఙ్గారరాసీనం యోజాపేత్వా సబ్బరత్తిం ధమాపేత్వా ఖదిరఙ్గారరాసిం కారాపేత్వా ఆవాటమత్థకే రుక్ఖపదరాని ఠపాపేత్వా కిలఞ్జేన పటిచ్ఛాదేత్వా గోమయేన లిమ్పాపేత్వా ఏకేన పస్సేన దుబ్బలదణ్డకే అత్థరిత్వా గమనమగ్గం కారేసి, ‘‘ఏవం అక్కన్తఅక్కన్తకాలే దణ్డకేసు భగ్గేసు పరివట్టేత్వా అఙ్గారకాసుయం పతిస్సన్తీ’’తి మఞ్ఞమానో గేహపచ్ఛాభాగే సిరిగుత్తేన ఠపితనియామేనేవ చాటియో ఠపాపేసి, ఆసనానిపి తథేవ పఞ్ఞాపేసి. సిరిగుత్తో పాతోవ తస్స గేహం గన్త్వా ‘‘కతో తే, సమ్మ, సక్కారో’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ, సమ్మా’’తి. ‘‘కహం పన సో’’తి? ‘‘ఏహి, పస్సామా’’తి సబ్బం సిరిగుత్తేన దస్సితనయేనేవ దస్సేసి. సిరిగుత్తో ‘‘సాధు, సమ్మా’’తి ఆహ. మహాజనో సన్నిపతి. మిచ్ఛాదిట్ఠికేన హి నిమన్తితే మహన్తో సన్నిపాతో అహోసి. మిచ్ఛాదిట్ఠికాపి ‘‘సమణస్స గోతమస్స విప్పకారం పస్సిస్సామా’’తి సన్నిపతన్తి, సమ్మాదిట్ఠికాపి ‘‘అజ్జ సత్థా మహాధమ్మదేసనం దేసేస్సతి, బుద్ధవిసయం బుద్ధలీలం ఉపధారేస్సామా’’తి సన్నిపతన్తి.
పునదివసే సత్థా పఞ్చహి భిక్ఖుసతేహి సద్ధిం గరహదిన్నస్స గేహద్వారం అగమాసి. సో గేహా నిక్ఖమిత్వా పఞ్చపతిట్ఠితేన వన్దిత్వా పురతో అఞ్జలిం పగ్గయ్హ ఠితో చిన్తేసి – ‘‘భన్తే, ‘తుమ్హే కిర అతీతాదిభేదం సబ్బం జానాథ, సత్తానం సోళసహాకారేహి చిత్తం పరిచ్ఛిన్దథా’తి ఏవం తుమ్హాకం ఉపట్ఠాకేన మయ్హం కథితం. సచే జానాథ, మయ్హం గేహం మా పవిసిత్థ. పవిట్ఠానఞ్హి వో నేవ యాగు అత్థి, న భత్తాదీని, సబ్బే ఖో పన తుమ్హే అఙ్గారకాసుయం పాతేత్వా నిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి. ఏవం చిన్తేత్వా సత్థు పత్తం గహేత్వా ‘‘ఇతో ఏథ భగవా’’తి వత్వా, ‘‘భన్తే, అమ్హాకం గేహం ఆగతానం వత్తం ఞత్వా ఆగన్తుం వట్టతీ’’తి ఆహ. ‘‘కిం కాతుం వట్టతి, ఆవుసో’’తి? ‘‘ఏకేకస్స పవిసిత్వా పురతో గన్త్వా నిసిన్నకాలే పచ్ఛా అఞ్ఞేన ఆగన్తుం వట్టతీ’’తి. ఏవం కిరస్స అహోసి – ‘‘పురతో గచ్ఛన్తం అఙ్గారకాసుయం పతితం దిస్వా అవసేసా న ఆగచ్ఛిస్సన్తి, ఏకేకమేవ పాతేత్వా నిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి. సత్థా ‘‘సాధూ’’తి వత్వా ఏకకోవ పాయాసి. గరహదిన్నో అఙ్గారకాసుం పత్వా అపసక్కిత్వా ఠితో ‘‘పురతో యాథ, భన్తే’’తి ఆహ. అథ సత్థా అఙ్గారకాసుమత్థకే పాదం పసారేసి, కిలఞ్జం అన్తరధాయి, అఙ్గారకాసుం భిన్దిత్వా చక్కమత్తాని పదుమాని ఉట్ఠహింసు . సత్థా పదుమకణ్ణికా అక్కమన్తో గన్త్వా పఞ్ఞత్తే బుద్ధాసనే నిసీది, భిక్ఖూపి తథేవ గన్త్వా నిసీదింసు. గరహదిన్నస్స కాయతో డాహో ఉట్ఠహి.
సో వేగేన గన్త్వా సిరిగుత్తం ఉపసఙ్కమిత్వా, ‘‘సామి, మే తాణం హోహీ’’తి ఆహ. ‘‘కిం ఏత’’న్తి? ‘‘పఞ్చన్నం భిక్ఖుసతానం గేహే యాగు వా భత్తాదీని వా నత్థి, కిం ను ఖో కరోమీ’’తి? ‘‘కిం పన తయా కత’’న్తి ఆహ. అహం ద్విన్నం గేహానం అన్తరే మహన్తం ఆవాటం అఙ్గారస్స పూరం కారేసిం – ‘‘తత్థ పాతేత్వా నిగ్గణ్హిస్సామీ’’తి. ‘‘అథ నం భిన్దిత్వా మహాపదుమాని ఉట్ఠహింసు. సబ్బే పదుమకణ్ణికా అక్కమిత్వా గన్త్వా పఞ్ఞత్తాసనేసు నిసిన్నా, ఇదాని కిం కరోమి, సామీ’’తి? నను త్వం ఇదానేవ మయ్హం ‘‘‘ఏత్తికా చాటియో, ఏత్తికా యాగు, ఏత్తకాని సత్తాదీనీ’తి దస్సేసీ’’తి. ‘‘ముసా తం, సామి, తుచ్ఛావ చాటియో’’తి. హోతు, ‘‘గచ్ఛ, తాసు చాటీసు యాగుఆదీని ఓలోకేహీ’’తి. తం ఖణఞ్ఞేవ తేన యాసు చాటీసు ‘‘యాగూ’’తి వుత్తం, తా యాగుయా పూరయింసు, యాసు ‘‘భత్తాదీనీ’’తి వుత్తం, తా భత్తాదీనం పరిపుణ్ణావ అహేసుం. తం సమ్పత్తిం దిస్వావ గరహదిన్నస్స సరీరం పీతిపామోజ్జేన పరిపూరితం, చిత్తం పసన్నం. సో సక్కచ్చం బుద్ధప్పముఖం భిక్ఖుసఙ్ఘం పరివిసిత్వా కతభత్తకిచ్చస్స సత్థునో అనుమోదనం కారేతుకామో పత్తం గణ్హి. సత్థా అనుమోదనం కరోన్తో ‘‘ఇమే సత్తా పఞ్ఞాచక్ఖునో అభావేనేవ మమ సావకానం బుద్ధసాసనస్స గుణం న జానన్తి. పఞ్ఞాచక్ఖువిరహితా హి అన్ధా నామ, పఞ్ఞవన్తో సచక్ఖుకా నామా’’తి వత్వా ఇమా గాథా అభాసి –
౫౮.
‘‘యథా సఙ్కారధానస్మిం, ఉజ్ఝితస్మిం మహాపథే;
పదుమం తత్థ జాయేథ, సుచిగన్ధం మనోరమం.
౫౯.
‘‘ఏవం సఙ్కారభూతేసు, అన్ధభూతే పుథుజ్జనే;
అతిరోచతి పఞ్ఞాయ, సమ్మాసమ్బుద్ధసావకో’’తి.
తత్థ సఙ్కారధానస్మిన్తి సఙ్కారఠానస్మిం, కచవరరాసిమ్హీతి అత్థో. ఉజ్ఝితస్మిం మహాపథేతి మహామగ్గే ఛడ్డితస్మిం. సుచిగన్ధన్తి సురభిగన్ధం. మనో ఏత్థ రమతీతి మనోరమం. సఙ్కారభూతేసూతి సఙ్కారమివ భూతేసు. పుథుజ్జనేతి పుథూనం కిలేసానం జననతో ఏవంలద్ధనామే లోకియమహాజనే. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా నామ మహాపథే ఛడ్డితే సఙ్కారరాసిమ్హి అసుచిజేగుచ్ఛియపటికూలేపి సుచిగన్ధం పదుమం జాయేథ, తం రాజరాజమహామత్తాదీనం మనోరమం పియం మనాపం ఉపరిమత్థకే పతిట్ఠానారహమేవ భవేయ్య, ఏవమేవ సఙ్కారభూతేసుపి పుథుజ్జనేసు జాతో నిప్పఞ్ఞస్స మహాజనస్స అచక్ఖుకస్స అన్తరే నిబ్బత్తోపి అత్తనో పఞ్ఞాబలేన కామేసు ఆదీనవం, నేక్ఖమ్మే చ ఆనిసంసం దిస్వా నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితో పబ్బజ్జామత్తేనపి, కతో ఉత్తరిం సీలసమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనాని ఆరాధేత్వాపి అతిరోచతి. సమ్మాసమ్బుద్ధసావకో హి ఖీణాసవో భిక్ఖు అన్ధభూతే పుథుజ్జనే అతిక్కమిత్వా రోచతి విరోచతి సోభతీతి.
దేసనావసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసి. గరహదిన్నో చ సిరిగుత్తో చ సోతాపత్తిఫలం పాపుణింసు. తే సబ్బం అత్తనో ధనం బుద్ధసాసనే విప్పకిరింసు. సత్థా ఉట్ఠాయాసనా విహారమగమాసి. భిక్ఖూ సాయన్హసమయే ధమ్మసభాయం కథం సముట్ఠాపేసుం – ‘‘అహో అచ్ఛరియా బుద్ధగుణా నామ, తథారూపం నామ ఖదిరఙ్గారరాసిం భిన్దిత్వా పదుమాని ఉట్ఠహింసూ’’తి. సత్థా ఆగన్త్వా ‘‘కాయ నుత్థ, భిక్ఖవే, ఏతరహి కథాయ సన్నిసిన్నా’’తి పుచ్ఛిత్వా, ‘‘ఇమాయ నామా’’తి వుత్తే – ‘‘అనచ్ఛరియం, భిక్ఖవే, యం మమ ఏతరహి బుద్ధభూతస్స అఙ్గారరాసిమ్హా పదుమాని ఉట్ఠితాని, అపరిపక్కే ఞాణే వత్తమానస్స బోధిసత్తభూతస్సపి మే ఉట్ఠహింసూ’’తి వత్వా, ‘‘కదా, భన్తే, ఆచిక్ఖథ నో’’తి యాచితో అతీతం ఆహరిత్వా –
‘‘కామం పతామి నిరయం, ఉద్ధంపాదో అవంసిరో;
నానరియం కరిస్సామి, హన్ద పిణ్డం పటిగ్గహా’’తి. (జా॰ ౧.౧.౪౦) –
ఇదం ఖదిరఙ్గారజాతకం విత్థారేత్వా కథేసీతి.
గరహదిన్నవత్థు ద్వాదసమం.
పుప్ఫవగ్గవణ్ణనా నిట్ఠితా.
చతుత్థో వగ్గో.