౪. మేఘియవగ్గో
౧. మేఘియసుత్తవణ్ణనా
౩౧. మేఘియవగ్గస్స చాలికాయన్తి ఏవం నామకే నగరే. తస్స కిర నగరస్స ద్వారట్ఠానం ముఞ్చిత్వా సమన్తతో చలపఙ్కం హోతి, తం చలపఙ్కం నిస్సాయ ఠితత్తా ఓలోకేన్తానం చలమానం వియ ఉపట్ఠాతి, తస్మా ‘‘చాలికా’’తి వుచ్చతి. చాలికే పబ్బతేతి తస్స నగరస్స అవిదూరే ఏకో పబ్బతో, సోపి సబ్బసేతత్తా కాలపక్ఖఉపోసథే ఓలోకేన్తానం చలమానో వియ ఉపట్ఠాతి, తస్మా ‘‘చాలికపబ్బతో’’తి సఙ్ఖం గతో. తత్థ భగవతో మహన్తం విహారం కారయింసు, భగవా తదా తం నగరం గోచరగామం కత్వా తస్మిం చాలికపబ్బతమహావిహారే విహరతి. తేన వుత్తం – ‘‘చాలికాయం విహరతి చాలికే పబ్బతే’’తి. మేఘియోతి తస్స థేరస్స నామం. ఉపట్ఠాకో హోతీతి పరిచారకో హోతి. భగవతో హి పఠమబోధియం ఉపట్ఠాకా అనిబద్ధా అహేసుం, ఏకదా నాగసమాలో, ఏకదా నాగితో, ఏకదా ఉపవానో, ఏకదా సునక్ఖత్తో, తదాపి మేఘియత్థేరోవ ఉపట్ఠాకో. తేనాహ – ‘‘తేన ఖో పన సమయేన ఆయస్మా మేఘియో భగవతో ఉపట్ఠాకో హోతీ’’తి.
జన్తుగామన్తి ఏవం నామకం తస్సేవ విహారస్స అపరం గోచరగామం. ‘‘జత్తుగామ’’న్తిపి పాఠో. కిమికాళాయాతి కాళకిమీనం బహులతాయ ‘‘కిమికాళా’’తి లద్ధనామాయ నదియా. జఙ్ఘవిహారన్తి చిరనిసజ్జాయ జఙ్ఘాసు ఉప్పన్నకిలమథవినోదనత్థం విచరణం. పాసాదికన్తి అవిరళరుక్ఖతాయ సినిద్ధపత్తతాయ చ పస్సన్తానం పసాదమావహతీతి పాసాదికం. సన్దచ్ఛాయతాయ మనుఞ్ఞం. అన్తో పవిట్ఠానం పీతిసోమనస్సజననట్ఠేన చిత్తం రమేతీతి రమణీయం. అలన్తి పరియత్తం, యుత్తన్తిపి అత్థో. పధానత్థికస్సాతి యోగేన భావనాయ అత్థికస్స. పధానాయాతి సమణధమ్మకరణాయ. ఆగచ్ఛేయ్యాహన్తి ఆగచ్ఛేయ్యం అహం. థేరేన కిర పుబ్బే తం ఠానం అనుపటిపాటియా పఞ్చ జాతిసతాని రఞ్ఞా ఏవ సతా అనుభూతం ఉయ్యానం అహోసి, తేనస్స దిట్ఠమత్తేయేవ తత్థ విహరితుం చిత్తం నమి. ఆగమేహి తావాతి ఏకకమ్హి తావాతి ఇదం పనస్స ‘‘ఏవమయం గన్త్వాపి కమ్మే అనిప్ఫజ్జమానే నిరాసఙ్కో హుత్వా పేమవసేన పున ఆగచ్ఛిస్సతీ’’తి చిత్తమద్దవజననత్థం ఆహ. యావ అఞ్ఞోపి కోచి భిక్ఖు ఆగచ్ఛతీతి అఞ్ఞో కోచి భిక్ఖు మమ సన్తికం యావ ఆగచ్ఛతి, తావ ఆగమేహీతి అత్థో. ‘‘కోచి భిక్ఖు దిస్సతీ’’తిపి పాఠో. ‘‘ఆగచ్ఛతూ’’తిపి పఠన్తి, తథా ‘‘దిస్సతూ’’తి.
నత్థి కిఞ్చి ఉత్తరి కరణీయన్తి చతూసు సచ్చేసు చతూహి మగ్గేహి పరిఞ్ఞాదీనం సోళసన్నం కిచ్చానం కతత్తా, అభిసమ్బోధియా వా అధిగతత్తా తతో అఞ్ఞం ఉత్తరి కరణీయం నామ నత్థి. నత్థి కతస్స వా పతిచయోతి కతస్స వా పున పతిచయోపి నత్థి. న హి భావితమగ్గో పున భావీయతి, పహీనకిలేసానం వా పున పహానేన కిచ్చం అత్థి. అత్థి కతస్స పతిచయోతి మయ్హం సన్తానే నిప్ఫాదితస్స సీలాదిధమ్మస్స అరియమగ్గస్స అనధిగతత్తా తదత్థం పున వడ్ఢనసఙ్ఖాతో పతిచయో అత్థి, ఇచ్ఛితబ్బోతి అత్థో. పధానన్తి ఖో మేఘియ వదమానం కిన్తి వదేయ్యామాతి ‘‘సమణధమ్మం కరోమీ’’తి తం వదమానం మయం అఞ్ఞం కిం నామ వదేయ్యామ?
దివావిహారం నిసీదీతి దివావిహారత్థాయ నిసీది. నిసిన్నో చ యస్మిం మఙ్గలసిలాపట్టే పుబ్బే అనుపటిపాటియా పఞ్చ జాతిసతాని రాజా హుత్వా ఉయ్యానకీళం కీళన్తో వివిధనాటకపరివారో నిసిన్నపుబ్బో, తస్మింయేవ ఠానే నిసీది. అథస్స నిసిన్నకాలతో పట్ఠాయ సమణభావో విగతో వియ అహోసి, రాజవేసం గహేత్వా నాటకపరివారపరివుతో సేతచ్ఛత్తస్స హేట్ఠా మహారహే పల్లఙ్కే నిసిన్నో వియ జాతో. అథస్స తం సమ్పత్తిం అస్సాదయతో కామవితక్కో ఉదపాది. సో తస్మింయేవ ఖణే సహోడ్ఢం గహితే ద్వే చోరే ఆనేత్వా పురతో ఠపితే వియ అద్దస. తేసు ఏకస్స వధం ఆణాపనవసేన బ్యాపాదవితక్కో ఉప్పజ్జి, ఏకస్స బన్ధనం ఆణాపనవసేన విహింసావితక్కో, ఏవం సో లతాజాలేన రుక్ఖో వియ మధుమక్ఖికాహి మధుఘాతకో వియ చ అకుసలవితక్కేహి పరిక్ఖిత్తో సమ్పరికిణ్ణో అహోసి. తం సన్ధాయ ‘‘అథ ఖో ఆయస్మతో మేఘియస్సా’’తిఆది వుత్తం.
అచ్ఛరియం వత భోతి గరహణచ్ఛరియం నామ కిరేతం యథా ఆయస్మా ఆనన్దో భగవతో వలియగత్తం దిస్వా అవోచ ‘‘అచ్ఛరియం, భన్తే, అబ్భుతం, భన్తే’’తి (సం॰ ని॰ ౫.౫౧౧). అపరే పన ‘‘తస్మిం సమయే పుప్ఫఫలపల్లవాదీసు లోభవసేన కామవితక్కో, ఖరస్సరానం పక్ఖిఆదీనం సద్దస్సవనేన బ్యాపాదవితక్కో, లేడ్డుఆదీహి తేసం పటిబాహనాధిప్పాయేన విహింసావితక్కో, ‘ఇధేవాహం వసేయ్య’న్తి తత్థ సాపేక్ఖతావసేన కామవితక్కో, వనచరకే తత్థ తత్థ అన్వాసత్తాతి అనులగ్గా వోకిణ్ణా. అత్తని గరుమ్హి చ ఏకత్తేపి బహువచనం దిస్సతి. ‘‘అనుసన్తో’’తిపి పాఠో.
యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి ఏవం మిచ్ఛావితక్కేహి సమ్పరికిణ్ణో కమ్మట్ఠానసప్పాయం కాతుం అసక్కోన్తో ‘‘ఇదం వత దిస్వా దీఘదస్సీ భగవా పటిసేధేసీ’’తి సల్లక్ఖేత్వా ‘‘ఇమం కారణం దసబలస్స ఆరోచేస్సామీ’’తి నిసిన్నాసనతో ‘‘ఇధ మయ్హం, భన్తే’’తిఆదినా అత్తనో పవత్తిం ఆరోచేసి.
తత్థ యేభుయ్యేనాతి బహులం అభిక్ఖణం. పాపకాతి లామకా. అకుసలాతి అకోసల్లసమ్భూతా. దుగ్గతిసమ్పాపనట్ఠేన వా పాపకా, కుసలపటిపక్ఖతాయ అకుసలా. వితక్కేతి ఊహతి ఆరమ్మణం చిత్తం అభినిరోపేతీతి వితక్కో, కామసహగతో వితక్కో కామవితక్కో, కిలేసకామసమ్పయుత్తో వత్థుకామారమ్మణో వితక్కోతి అత్థో. బ్యాపాదసహగతో వితక్కో బ్యాపాదవితక్కో. విహింసాసహగతో వితక్కో విహింసావితక్కో. తేసు కామానం అభినన్దనవసేన పవత్తో నేక్ఖమ్మపటిపక్ఖో కామవితక్కో, ‘‘ఇమే సత్తా హఞ్ఞన్తు వా వినస్సన్తు వా మా వా అహేసు’’న్తి సత్తేసు సమ్పదుస్సనవసేన పవత్తో మేత్తాపటిపక్ఖో బ్యాపాదవితక్కో, పాణిలేడ్డుదణ్డాదీహి సత్తానం విహేఠేతుకామతావసేన పవత్తో కరుణాపటిపక్ఖో విహింసావితక్కో.
కస్మా పనస్స భగవా తత్థ గమనం అనుజాని? ‘‘అననుఞ్ఞాతోపి చాయం మం ఓహాయ గచ్ఛిస్సతేవ, ‘పరిచారకామతాయ మఞ్ఞే భగవా గన్తుం న దేతీ’తి
ఏవం తస్మిం అత్తనో పవత్తిం ఆరోచేత్వా నిసిన్నే అథస్స భగవా సప్పాయం ధమ్మం దేసేన్తో ‘‘అపరిపక్కాయ, మేఘియ, చేతోవిముత్తియా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అపరిపక్కాయాతి పరిపాకం అప్పత్తాయ. చేతోవిముత్తియాతి కిలేసేహి చేతసో విముత్తియా. పుబ్బభాగే హి తదఙ్గవసేన చేవ విక్ఖమ్భనవసేన చ కిలేసేహి చేతసో విముత్తి హోతి, అపరభాగే సముచ్ఛేదవసేన చేవ పటిపస్సద్ధివసేన చ. సాయం విముత్తి హేట్ఠా విత్థారతో కథితావ, తస్మా తత్థ వుత్తనయేన వేదితబ్బా. తత్థ విముత్తిపరిపాచనీయేహి ధమ్మేహి ఆసయే పరిపాచితే పబోధితే విపస్సనాయ మగ్గగబ్భం
కతమే పన విముత్తిపరిపాచనీయా ధమ్మా? సద్ధిన్ద్రియాదీనం విసుద్ధికరణవసేన పన్నరస ధమ్మా వేదితబ్బా. వుత్తఞ్హేతం –
‘‘అస్సద్ధే పుగ్గలే పరివజ్జయతో, సద్ధే పుగ్గలే సేవతో భజతో పయిరుపాసతో, పసాదనీయే సుత్తన్తే పచ్చవేక్ఖతో
‘‘కుసీతే పుగ్గలే పరివజ్జయతో, ఆరద్ధవీరియే పుగ్గలే సేవతో భజతో పయిరుపాసతో, సమ్మప్పధానే పచ్చవేక్ఖతో – ఇమేహి తీహాకారేహి వీరియిన్ద్రియం విసుజ్ఝతి.
‘‘ముట్ఠస్సతీ పుగ్గలే పరివజ్జయతో, ఉపట్ఠితస్సతీ పుగ్గలే సేవతో భజతో పయిరుపాసతో, సతిపట్ఠానే పచ్చవేక్ఖతో – ఇమేహి తీహాకారేహి సతిన్ద్రియం విసుజ్ఝతి.
‘‘అసమాహితే పుగ్గలే పరివజ్జయతో, సమాహితే పుగ్గలే సేవతో భజతో పయిరుపాసతో, ఝానవిమోక్ఖే పచ్చవేక్ఖతో – ఇమేహి తీహాకారేహి సమాధిన్ద్రియం విసుజ్ఝతి.
‘‘దుప్పఞ్ఞే పుగ్గలే పరివజ్జయతో, పఞ్ఞవన్తే పుగ్గలే సేవతో భజతో పయిరుపాసతో, గమ్భీరఞాణచరియం పచ్చవేక్ఖతో – ఇమేహి తీహాకారేహి పఞ్ఞిన్ద్రియం విసుజ్ఝతి.
‘‘ఇతి
అపరేపి పన్నరస ధమ్మా విముత్తిపరిపాచనీయా – సద్ధాపఞ్చమాని ఇన్ద్రియాని, అనిచ్చసఞ్ఞా దుక్ఖసఞ్ఞా అనత్తసఞ్ఞా పహానసఞ్ఞా విరాగసఞ్ఞాతి ఇమా పఞ్చ నిబ్బేధభాగియా ‘‘పఞ్చ ధమ్మా పరిపాకాయ సంవత్తన్తీ’’తి వత్వా తే విత్థారేన్తో ‘‘ఇధ, మేఘియ, భిక్ఖు కల్యాణమిత్తో హోతీ’’తిఆదిమాహ.
తత్థ కల్యాణమిత్తోతి కల్యాణో భద్దో సున్దరో మిత్తో ఏతస్సాతి కల్యాణమిత్తో. యస్స సీలాదిగుణసమ్పన్నో ‘‘అఘస్స ఘాతా, హితస్స విధాతా’’తి ఏవం సబ్బాకారేన ఉపకారో మిత్తో హోతి, సో పుగ్గలో కల్యాణమిత్తోవ. యథావుత్తేహి కల్యాణపుగ్గలేహేవ సబ్బిరియాపథేసు సహ అయతి పవత్తతి, న వినా తేహీతి కల్యాణసహాయో.కల్యాణపుగ్గలేసు ఏవ చిత్తేన కల్యాణసమ్పవఙ్కో. పదత్తయేన కల్యాణమిత్తసంసగ్గే ఆదరం ఉప్పాదేతి.
తత్రిదం కల్యాణమిత్తలక్ఖణం – ఇధ కల్యాణమిత్తో సద్ధాసమ్పన్నో హోతి సీలసమ్పన్నో సుతసమ్పన్నో చాగసమ్పన్నో వీరియసమ్పన్నో సతిసమ్పన్నో సమాధిసమ్పన్నో పఞ్ఞాసమ్పన్నో. తత్థ సద్ధాసమ్పత్తియా సద్దహతి తథాగతస్స బోధిం కమ్మఫలఞ్చ, తేన సమ్మాసమ్బోధిహేతుభూతం సత్తేసు హితేసితం న పరిచ్చజతి. సీలసమ్పత్తియా సబ్రహ్మచారీనం పియో హోతి మనాపో గరు భావనీయో చోదకో పాపగరహీ వత్తా వచనక్ఖమో, సుతసమ్పత్తియా సచ్చపటిచ్చసముప్పాదాదిపటిసంయుత్తానం గమ్భీరానం కథానం కత్తా హోతి, చాగసమ్పత్తియా అప్పిచ్ఛో హోతి సన్తుట్ఠో పవివిత్తో అసంసట్ఠో, వీరియసమ్పత్తియా ఆరద్ధవీరియో హోతి సత్తానం హితప్పటిపత్తియా, సతిసమ్పత్తియా ఉపట్ఠితస్సతి హోతి, సమాధిసమ్పత్తియా అవిక్ఖిత్తో
‘‘పియో గరు భావనీయో, వత్తా చ వచనక్ఖమో;
గమ్భీరఞ్చ కథం కత్తా, నో చట్ఠానే నియోజయే’’తి. (అ॰ ని॰ ౭.౩౭);
అయం పఠమో ధమ్మో పరిపాకాయ సంవత్తతీతి, అయం కల్యాణమిత్తతాసఙ్ఖాతో బ్రహ్మచరియవాసస్స ఆదిభావతో, సబ్బేసఞ్చ కుసలానం ధమ్మానం బహుకారతాయ పధానభావతో చ ఇమేసు పఞ్చసు ధమ్మేసు ఆదితో వుత్తత్తా పఠమో అనవజ్జధమ్మో అవిసుద్ధానం సద్ధాదీనం విసుద్ధికరణవసేన
పున చపరన్తి పున చ అపరం ధమ్మజాతం. సీలవాతి
యథా చ సీలవా హోతి సీలసమ్పన్నో, తం దస్సేతుం ‘‘పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతో’’తిఆదిమాహ. తత్థ పాతిమోక్ఖన్తి సిక్ఖాపదసీలం. తఞ్హి యో నం పాతి రక్ఖతి, తం మోక్ఖేతి మోచేతి ఆపాయికాదీహి దుక్ఖేహీతి పాతిమోక్ఖం. సంవరణం సంవరో, కాయవాచాహి అవీతిక్కమో. పాతిమోక్ఖమేవ విహరతీతి తదనురూపవిహారసమఙ్గిభావపరిదీపనం. ఆచారగోచరసమ్పన్నోతి హేట్ఠా పాతిమోక్ఖసంవరస్స, ఉపరి విసేసానం యోగస్స చ ఉపకారకధమ్మపరిదీపనం. అణుమత్తేసు వజ్జేసు భయదస్సావీతి పాతిమోక్ఖసీలతో అచవనధమ్మతాపరిదీపనం. సమాదాయాతి సిక్ఖాపదానం అనవసేసతో ఆదానపరిదీపనం. సిక్ఖతీతి సిక్ఖాయ సమఙ్గిభావపరిదీపనం. సిక్ఖాపదేసూతి సిక్ఖితబ్బధమ్మపరిదీపనం.
అపరో నయో – కిలేసానం బలవభావతో, పాపకిరియాయ సుకరభావతో, పుఞ్ఞకిరియాయ చ దుక్కరభావతో బహుక్ఖత్తుం అపాయేసు పతనసీలోతి పాతీ, పుథుజ్జనో. అనిచ్చతాయ వా భవాదీసు కమ్మవేగక్ఖిత్తో ఘటీయన్తం వియ అనవట్ఠానేన పరిబ్భమనతో గమనసీలోతి పాతీ, మరణవసేన వా తమ్హి తమ్హి సత్తనికాయే అత్తభావస్స పతనసీలోతి వా పాతీ, సత్తసన్తానో చిత్తమేవ వా. తం పాతినం సంసారదుక్ఖతో మోక్ఖేతీతి పాతిమోక్ఖం. చిత్తస్స
అథ
అథ వా పాతేతి వినిపాతేతి దుక్ఖేహీతి పాతి, చిత్తం. వుత్తఞ్హి ‘‘చిత్తేన నియ్యతీ లోకో, చిత్తేన పరికస్సతీ’’తి (సం॰ ని॰ ౧.౬౨). తస్స పాతినో మోక్ఖో ఏతేనాతి పాతిమోక్ఖో. పతతి వా ఏతేన అపాయదుక్ఖే సంసారదుక్ఖే చాతి పాతి, తణ్హాదిసంకిలేసా. వుత్తఞ్హి – ‘‘తణ్హా జనేతి పురిసం (సం॰ ని॰ ౧.౫౫-౫౭), తణ్హాదుతియో పురిసో’’తి (ఇతివు॰ ౧౫, ౧౦౫) చాది. తతో పాతితో మోక్ఖోతి పాతిమోక్ఖో.
అథ
అథ వా సబ్బలోకాధిపతిభావతో ధమ్మిస్సరో భగవా పతీతి వుచ్చతి, ముచ్చతి ఏతేనాతి మోక్ఖో. పతినో మోక్ఖో తేన పఞ్ఞత్తత్తాతి పతిమోక్ఖో, పతిమోక్ఖో ఏవ పాతిమోక్ఖో. సబ్బగుణానం వా తమ్మూలభావతో ఉత్తమట్ఠేన పతి చ, సో యథావుత్తట్ఠేన మోక్ఖో చాతి పతిమోక్ఖో, పతిమోక్ఖో ఏవ పాతిమోక్ఖో. తథా హి వుత్తం ‘‘పాతిమోక్ఖన్తిఆదిమేతం ముఖమేత’’న్తి విత్థారో.
అథ వా పఇతి పకారే, అతీతి అచ్చన్తత్థే నిపాతో, తస్మా పకారేహి అచ్చన్తం మోక్ఖేతీతి పాతిమోక్ఖం. ఇదఞ్హి సీలం సయం తదఙ్గవసేన, సమాధిసహితం పఞ్ఞాసహితఞ్చ విక్ఖమ్భనవసేన సముచ్ఛేదవసేన చ అచ్చన్తం మోక్ఖేతి మోచేతీతి పాతిమోక్ఖం. పతి మోక్ఖోతి వా పతిమోక్ఖో, తమ్హా తమ్హా వీతిక్కమదోసతో పచ్చేకం మోక్ఖోతి అత్థో. పతిమోక్ఖో
సంవరతి పిదహతి ఏతేనాతి సంవరో, పాతిమోక్ఖమేవ సంవరో పాతిమోక్ఖసంవరో. అత్థతో పన తతో తతో వీతిక్కమితబ్బతో విరతియో చేతనా చ. తేన పాతిమోక్ఖసంవరేన ఉపేతో సమన్నాగతో పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతోతి వుత్తో. వుత్తఞ్హేతం విభఙ్గే –
‘‘ఇమినా
విహరతీతి ఇరియాపథవిహారేన విహరతి ఇరీయతి వత్తతి.
ఆచారగోచరసమ్పన్నోతి వేళుదానాదిమిచ్ఛాజీవస్స కాయపాగబ్భియాదీనఞ్చ అకరణేన సబ్బసో అనాచారం వజ్జేత్వా ‘‘కాయికో అవీతిక్కమో వాచసికో అవీతిక్కమో కాయికవాచసికో అవీతిక్కమో’’తి ఏవం వుత్తభిక్ఖుసారుప్పఆచారసమ్పత్తియా, వేసియాదిఅగోచరం వజ్జేత్వా పిణ్డపాతాదిఅత్థం ఉపసఙ్కమితుం యుత్తట్ఠానసఙ్ఖాతేన గోచరేన చ సమ్పన్నత్తా ఆచారగోచరసమ్పన్నో.
అపిచ యో భిక్ఖు సత్థరి సగారవో సప్పతిస్సో సబ్రహ్మచారీసు సగారవో సప్పతిస్సో హిరోత్తప్పసమ్పన్నో సునివత్థో సుపారుతో పాసాదికేన అభిక్కన్తేన పటిక్కన్తేన ఆలోకితేన విలోకితేన సమిఞ్జితేన పసారితేన ఇరియాపథసమ్పన్నో ఇన్ద్రియేసు గుత్తద్వారో భోజనే మత్తఞ్ఞూ జాగరియమనుయుత్తో సతిసమ్పజఞ్ఞేన సమన్నాగతో అప్పిచ్ఛో సన్తుట్ఠో పవివిత్తో అసంసట్ఠో ఆభిసమాచారికేసు సక్కచ్చకారీ గరుచిత్తీకారబహులో విహరతి, అయం వుచ్చతి ఆచారసమ్పన్నో.
గోచరో పన ఉపనిస్సయగోచరో ఆరక్ఖగోచరో ఉపనిబన్ధగోచరోతి తివిధో. తత్థ యో దసకథావత్థుగుణసమన్నాగతో వుత్తలక్ఖణో కల్యాణమిత్తో, యం నిస్సాయ అసుతం సుణాతి, సుతం పరియోదాపేతి, కఙ్ఖం వితరతి, దిట్ఠిం ఉజుం కరోతి, చిత్తం పసాదేతి, యఞ్చ అనుసిక్ఖన్తో సద్ధాయ వడ్ఢతి ఉపనిస్సయగోచరో.
యో ఆరక్ఖగోచరో.
ఉపనిబన్ధగోచరో
‘‘కో చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో గోచరో సకో పేత్తికో విసయో, యదిదం చత్తారో సతిపట్ఠానా’’తి (సం॰ ని॰ ౫.౩౭౨).
తత్థ ఉపనిస్సయగోచరస్స పుబ్బే వుత్తత్తా ఇతరేసం వసేనేత్థ గోచరో వేదితబ్బో. ఇతి యథావుత్తాయ ఆచారసమ్పత్తియా, ఇమాయ చ గోచరసమ్పత్తియా సమన్నాగతత్తా ఆచారగోచరసమ్పన్నో.
అణుమత్తేసు వజ్జేసు భయదస్సావీతి అప్పమత్తకత్తా అణుప్పమాణేసు అస్సతియా అసఞ్చిచ్చ ఆపన్నసేఖియఅకుసలచిత్తుప్పాదాదిభేదేసు వజ్జేసు భయదస్సనసీలో. యో హి భిక్ఖు పరమాణుమత్తం వజ్జం అట్ఠసట్ఠియోజనపమాణాధికయోజనసతసహస్సుబ్బేధసినేరుపబ్బతరాజసదిసం కత్వా పస్సతి, యోపి సబ్బలహుకం దుబ్భాసితమత్తం పారాజికసదిసం కత్వా పస్సతి, అయమ్పి అణుమత్తేసు వజ్జేసు భయదస్సావీ నామ. సమాదాయ సిక్ఖతి సిక్ఖాపదేసూతి యంకిఞ్చి సిక్ఖాపదేసు సిక్ఖితబ్బం, తం సబ్బేన సబ్బం సబ్బథా సబ్బం అనవసేసం సమ్మా ఆదియిత్వా సిక్ఖతి, పవత్తతి పరిపూరేతీతి అత్థో.
అభిసల్లేఖికాతి అతివియ కిలేసానం సల్లేఖనీ, తేసం తనుభావాయ పహానాయ యుత్తరూపా. చేతోవివరణసప్పాయాతి చేతసో పటిచ్ఛాదకానం నీవరణానం దూరీభావకరణేన చేతోవివరణసఙ్ఖాతానం సమథవిపస్సనానం సప్పాయా, సమథవిపస్సనాచిత్తస్సేవ వా వివరణాయ పాకటీకరణాయ వా సప్పాయా ఉపకారికాతి చేతోవివరణసప్పాయా.
ఇదాని ‘‘ఏకన్తనిబ్బిదాయా’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ఏకన్తనిబ్బిదాయాతి ఏకంసేనేవ వట్టదుక్ఖతో నిబ్బిన్దనత్థాయ. విరాగాయ నిరోధాయాతి తస్సేవ విరజ్జనత్థాయ చ నిరుజ్ఝనత్థాయ ఉపసమాయాతి సబ్బకిలేసూపసమాయ. అభిఞ్ఞాయాతి సబ్బస్సాపి అభిఞ్ఞేయ్యస్స అభిజాననాయ. సమ్బోధాయాతి చతుమగ్గసమ్బోధాయ. నిబ్బానాయాతి అనుపాదిసేసనిబ్బానాయ. ఏతేసు హి ఆదితో తీహి పదేహి విపస్సనా వుత్తా, ద్వీహి మగ్గో, ద్వీహి నిబ్బానం వుత్తం. సమథవిపస్సనా ఆదిం
ఇదాని తం కథం విభజిత్వా దస్సేన్తో ‘‘అప్పిచ్ఛకథా’’తిఆదిమాహ. తత్థ అప్పిచ్ఛోతి న ఇచ్ఛో, తస్స కథా అప్పిచ్ఛకథా, అప్పిచ్ఛభావప్పటిసంయుత్తా కథా వా అప్పిచ్ఛకథా. ఏత్థ చ అత్రిచ్ఛో పాపిచ్ఛో మహిచ్ఛో అప్పిచ్ఛోతి ఇచ్ఛావసేన చత్తారో పుగ్గలా. తేసు అత్తనా యథాలద్ధేన లాభేన అతిత్తో ఉపరూపరి లాభం ఇచ్ఛన్తో అత్రిచ్ఛో నామ. యం సన్ధాయ వుత్తం –
‘‘చతుబ్భి అట్ఠజ్ఝగమా, అట్ఠభి చాపి సోళస;
సోళసభి చ ద్వత్తింస, అత్రిచ్ఛం చక్కమాసదో;
ఇచ్ఛాహతస్స పోసస్స, చక్కం భమతి మత్థకే’’తి. (జా॰ ౧.౫.౧౦౩);
‘‘అత్రిచ్ఛా అతిలోభేన, అతిలోభమదేన చా’’తి చ. (జా॰ ౧.౨.౧౬౮);
లాభసక్కారసిలోకనికామయతాయ అసన్తగుణసమ్భావనాధిప్పాయో పాపిచ్ఛో. యం సన్ధాయ వుత్తం –
‘‘తత్థ కతమా కుహనా? లాభసక్కారసిలోకసన్నిస్సితస్స పాపిచ్ఛస్స ఇచ్ఛాపకతస్స పచ్చయప్పటిసేవనసఙ్ఖాతేన వా సామన్తజప్పితేన వా ఇరియాపథస్స వా అఠపనా’’తిఆది (విభ॰ ౮౬౧).
సన్తగుణసమ్భావనాధిప్పాయో మహిచ్ఛో. యం సన్ధాయ వుత్తం –
‘‘ఇధేకచ్చో సద్ధో సమానో ‘సద్ధోతి మం జనో జానాతూ’తి ఇచ్ఛతి, సీలవా సమానో ‘సీలవాతి మం జనో జానాతూ’తి ఇచ్ఛతీ’’తిఆది (విభ॰ ౮౫౧).
దుత్తప్పియతాయ హిస్స విజాతమాతాపి చిత్తం గహేతుం న సక్కోతి. తేనేతం వుచ్చతి –
‘‘అగ్గిక్ఖన్ధో
సకటేహి పచ్చయే దేన్తు, తయోపేతే అతప్పియా’’తి.
ఏతే
స్వాయం పచ్చయప్పిచ్ఛో ధుతఙ్గప్పిచ్ఛో పరియత్తిఅప్పిచ్ఛో అధిగమప్పిచ్ఛోతి చతుబ్బిధో. తత్థ చతూసు పచ్చయేసు అప్పిచ్ఛో పచ్చయదాయకం దేయ్యధమ్మం అత్తనో థామఞ్చ ఓలోకేత్వా సచేపి హి దేయ్యధమ్మో బహు హోతి, దాయకో అప్పం దాతుకామో, దాయకస్స వసేన అప్పమేవ గణ్హాతి. దేయ్యధమ్మో చే అప్పో, దాయకో బహుం దాతుకామో, దేయ్యధమ్మస్స వసేన అప్పమేవ గణ్హాతి. దేయ్యధమ్మోపి చే బహు, దాయకోపి బహుం దాతుకామో, అత్తనో థామం ఞత్వా పమాణయుత్తమేవ గణ్హాతి. ఏవరూపో హి భిక్ఖు అనుప్పన్నం లాభం ఉప్పాదేతి, ఉప్పన్నం లాభం థావరం కరోతి, దాయకానం చిత్తం ఆరాధేతి. ధుతఙ్గసమాదానస్స పన అత్తని అత్థిభావం న జానాపేతుకామో ధుతఙ్గప్పిచ్ఛో. యో అత్తనో బహుస్సుతభావం జానాపేతుం న ఇచ్ఛతి, అయం పరియత్తిఅప్పిచ్ఛో. యో పన సోతాపన్నాదీసు అఞ్ఞతరో హుత్వా సబ్రహ్మచారీనమ్పి అత్తనో సోతాపన్నాదిభావం జానాపేతుం న ఇచ్ఛతి, అయం అధిగమప్పిచ్ఛో. ఏవమేతేసం అప్పిచ్ఛానం యా అప్పిచ్ఛతా, తస్సా సద్ధిం సన్దస్సనాదివిధినా అనేకాకారవోకారఆనిసంసవిభావనవసేన, తప్పటిపక్ఖస్స అత్రిచ్ఛాదిభేదస్స ఇచ్ఛాచారస్స ఆదీనవవిభావనవసేన చ పవత్తా కథా అప్పిచ్ఛకథా.
సన్తుట్ఠికథాతి సన్తుట్ఠీతి సకేన అత్తనా లద్ధేన తుట్ఠి సన్తుట్ఠి. అథ వా విసమం పచ్చయిచ్ఛం పహాయ సమం తుట్ఠి, సన్తుట్ఠి. సన్తేన వా విజ్జమానేన తుట్ఠి సన్తుట్ఠి. వుత్తఞ్చేతం –
‘‘అతీతం నానుసోచన్తో, నప్పజప్పమనాగతం;
పచ్చుప్పన్నేన యాపేన్తో, సన్తుట్ఠోతి పవుచ్చతీ’’తి.
సమ్మా వా ఞాయేన భగవతా అనుఞ్ఞాతవిధినా పచ్చయేహి తుట్ఠి సన్తుట్ఠి. అత్థతో ఇతరీతరపచ్చయసన్తోసో
తత్రాయం పభేదవణ్ణనా – ఇధ భిక్ఖు చీవరం లభతి సున్దరం వా అసున్దరం వా, సో తేనేవ యాపేతి, అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి, అయమస్స చీవరే యథాలాభసన్తోసో. అథ పన పకతిదుబ్బలో వా హోతి ఆబాధజరాభిభూతో వా, గరుం చీవరం పారుపన్తో కిలమతి, సో సభాగేన భిక్ఖునా సద్ధిం తం పరివత్తేత్వా లహుకేన యాపేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స చీవరే యథాబలసన్తోసో. అపరో పట్టచీవరాదీనం అఞ్ఞతరం మహగ్ఘచీవరం లభిత్వా ‘‘ఇదం థేరానం చిరపబ్బజితానం, ఇదం బహుస్సుతానం అనురూపం, ఇదం గిలానానం దుబ్బలానం, ఇదం అప్పలాభీనం వా హోతూ’’తి తేసం దత్వా అత్తనా సఙ్కారకూటాదితో నన్తకాని ఉచ్చినిత్వా సఙ్ఘాటిం కత్వా తేసం వా పురాణచీవరాని గహేత్వా ధారేన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స చీవరే యథాసారుప్పసన్తోసో.
ఇధ పన భిక్ఖు పిణ్డపాతం లభతి లూఖం వా పణీతం వా, సో తేనేవ యాపేతి, అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి, అయమస్స పిణ్డపాతే యథాలాభసన్తోసో. అథ పన ఆబాధికో హోతి, లూఖం పకతివిరుద్ధం వా బ్యాధివిరుద్ధం వా పిణ్డపాతం భుఞ్జిత్వా గాళ్హం రోగాతఙ్కం పాపుణాతి, సో సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా తస్స హత్థతో సప్పాయభోజనం భుఞ్జిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స పిణ్డపాతే యథాబలసన్తోసో యథాసారుప్పసన్తోసో.
ఇధ పన భిక్ఖునో సేనాసనం పాపుణాతి మనాపం వా అమనాపం వా అన్తమసో తిణకుటికాపి తిణసన్థారకమ్పి, సో తేనేవ సన్తుస్సతి, పున అఞ్ఞం సున్దరతరం వా పాపుణాతి, తం న గణ్హాతి, అయమస్స సేనాసనే యథాలాభసన్తోసో. అథ పన ఆబాధికో హోతి దుబ్బలో వా, సో బ్యాధివిరుద్ధం వా పకతివిరుద్ధం వా సేనాసనం లభతి, యత్థస్స వసతో అఫాసు హోతి, సో తం సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా తస్స సన్తకే సప్పాయసేనాసనే వసిత్వా సమణధమ్మం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స యథాబలసన్తోసో. అపరో సున్దరం సేనాసనం పత్తమ్పి న సమ్పటిచ్ఛతి ‘‘పణీతసేనాసనం పమాదట్ఠాన’’న్తి, మహాపుఞ్ఞతాయ వా లేణమణ్డపకూటాగారాదీని పణీతసేనాసనాని లభతి, సో తాని చీవరాదీని వియ చిరపబ్బజితాదీనం యథాసారుప్పసన్తోసో.
ఇధ పన భిక్ఖు భేసజ్జం లభతి లూఖం వా పణీతం వా, సో తేనేవ తుస్సతి, అఞ్ఞం న పత్థేతి, లభన్తోపి న గణ్హాతి, అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాలాభసన్తోసో. అథ పన తేలేన అత్థికో ఫాణితం లభతి, సో తం సభాగస్స భిక్ఖునో దత్వా, తస్స హత్థతో తేలం గహేత్వా, భేసజ్జం కత్వా సమణధమ్మం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి, అయమస్స గిలానపచ్చయే యథాబలసన్తోసో. అపరో మహాపుఞ్ఞో బహుం తేలమధుఫాణితాదిపణీతభేసజ్జం లభతి, సో తం చీవరాదీని వియ చిరపబ్బజితాదీనం దత్వా తేసం ఆభతేన యేన కేనచి భేసజ్జం కరోన్తోపి సన్తుట్ఠోవ హోతి. యో పన ఏకస్మిం భాజనే ముత్తహరీతకం, ఏకస్మిం చతుమధురం ఠపేత్వా ‘‘గణ్హథ, భన్తే, యదిచ్ఛసీ’’తి వుచ్చమానో సచస్స తేసు అఞ్ఞతరేనపి రోగో వూపసమ్మతి యథాసారుప్పసన్తోసో.
సో ఏవంపభేదో సబ్బోపి సన్తోసో సన్తుట్ఠీతి పవుచ్చతి. తేన వుత్తం ‘‘అత్థతో ఇతరీతరపచ్చయసన్తోసో’’తి. ఇతరీతరసన్తుట్ఠియా సద్ధిం సన్దస్సనాదివిధినా ఆనిసంసవిభావనవసేన, తప్పటిపక్ఖస్స అత్రిచ్ఛతాదిభేదస్స ఇచ్ఛాపకతత్తస్స ఆదీనవవిభావనవసేన చ పవత్తా కథా సన్తుట్ఠికథా. ఇతో పరాసుపి కథాసు ఏసేవ నయో, విసేసమత్తమేవ వక్ఖామ.
పవివేకకథాతి ఏత్థ కాయవివేకో చిత్తవివేకో ఉపధివివేకోతి తయో వివేకా. తేసు ఏకో గచ్ఛతి, ఏకో తిట్ఠతి, ఏకో నిసీదతి, ఏకో సేయ్యం కప్పేతి, ఏకో గామం పిణ్డాయ పవిసతి, ఏకో కాయవివేకో నామ. అట్ఠ సమాపత్తియో పన చిత్తవివేకో నామ. నిబ్బానం ఉపధివివేకో నామ. వుత్తఞ్హేతం –
‘‘కాయవివేకో చ వివేకట్ఠకాయానం నేక్ఖమ్మాభిరతానం, చిత్తవివేకో చ పరిసుద్ధచిత్తానం పరమవోదానప్పత్తానం, ఉపధివివేకో చ నిరుపధీనం పుగ్గలానం విసఙ్ఖారగతాన’’న్తి (మహాని॰ ౫౭).
వివేకోయేవ పవివేకకథా.
అసంసగ్గకథాతి ఏత్థ సవనసంసగ్గో దస్సనసంసగ్గో సముల్లపనసంసగ్గో సమ్భోగసంసగ్గో కాయసంసగ్గోతి పఞ్చ సంసగ్గా. తేసు ఇధేకచ్చో భిక్ఖు సుణాతి ‘‘అసుకస్మిం గామే వా నిగమే వా ఇత్థీ అభిరూపా దస్సనీయా పాసాదికా పరమాయ వణ్ణపోక్ఖరతాయ సమన్నాగతా’’తి, సో తం సుత్వా సవనసంసగ్గో నామ. న హేవ ఖో భిక్ఖు సుణాతి, అపిచ ఖో సామం పస్సతి ఇత్థిం అభిరూపం దస్సనీయం పాసాదికం పరమాయ వణ్ణపోక్ఖరతాయ సమన్నాగతం, సో తం దిస్వా సంసీదతి విసీదతి, న సక్కోతి బ్రహ్మచరియం సన్ధారేతుం, సిక్ఖం పచ్చక్ఖాయ హీనాయావత్తతి, ఏవం విసభాగారమ్మణదస్సనేన ఉప్పన్నకిలేససన్థవో దస్సనసంసగ్గో నామ. దిస్వా పన అఞ్ఞమఞ్ఞం ఆలాపసల్లాపవసేన ఉప్పన్నో కిలేససన్థవో సముల్లపనసంసగ్గో నామ. సహజగ్ఘనాదీనిపి ఏతేనేవ సఙ్గణ్హాతి. అత్తనో పన సన్తకం యంకిఞ్చి మాతుగామస్స దత్వా వా అదత్వా వా తేన దిన్నస్స వనభఙ్గియాదినో పరిభోగవసేన ఉప్పన్నకిలేససన్థవో సమ్భోగసంసగ్గో నామ. మాతుగామస్స హత్థగ్గాహాదివసేన ఉప్పన్నకిలేససన్థవో కాయసంసగ్గో నామ. యోపి చేస –
‘‘గిహీహి సంసట్ఠో విహరతి అననులోమికేన సంసగ్గేన సహసోకీ సహనన్దీ సుఖితేసు సుఖితో, దుక్ఖితేసు దుక్ఖితో
ఏవం వుత్తో అననులోమికో గిహిసంసగ్గో, యో చ సబ్రహ్మచారీహిపి కిలేసుప్పత్తిహేతుభూతో సంసగ్గో, తం సబ్బం పహాయ య్వాయం సంసారే థిరతరం సంవేగం, సఙ్ఖారేసు తిబ్బం భయసఞ్ఞం, సరీరే పటికూలసఞ్ఞం, సబ్బాకుసలేసు జిగుచ్ఛాపుబ్బఙ్గమం హిరోత్తప్పం, సబ్బకిరియాసు సతిసమ్పజఞ్ఞన్తి సబ్బం పచ్చుపట్ఠపేత్వా కమలదలే జలబిన్దు వియ సబ్బత్థ అలగ్గభావో, అయం సబ్బసంసగ్గప్పటిపక్ఖతాయ అసంసగ్గో. తప్పటిసంయుత్తా కథా అసంసగ్గకథా.
వీరియారమ్భకథాతి ఏత్థ వీరస్స భావో, కమ్మన్తి వా వీరియం, విధినా ఈరయితబ్బం పవత్తేతబ్బన్తి వా వీరియం, వీరియఞ్చ తం అకుసలానం ధమ్మానం పహానాయ కుసలానం ధమ్మానం వీరియారమ్భకథా.
సీలకథాదీసు దువిధం సీలం లోకియం లోకుత్తరఞ్చ. తత్థ లోకియం పాతిమోక్ఖసంవరాది చతుపారిసుద్ధిసీలం, లోకుత్తరం మగ్గసీలం ఫలసీలఞ్చ. తథా విపస్సనాయ పాదకభూతా సహ ఉపచారేన అట్ఠ సమాపత్తియో లోకియో సమాధి, మగ్గసమ్పయుత్తో పనేత్థ లోకుత్తరో సమాధి నామ. తథా పఞ్ఞాపి లోకియా సుతమయా చిన్తామయా ఝానసమ్పయుత్తా విపస్సనాఞాణఞ్చ. విసేసతో పనేత్థ విపస్సనాపఞ్ఞా గహేతబ్బా, లోకుత్తరా మగ్గపఞ్ఞా ఫలపఞ్ఞా చ. విముత్తీపి అరియఫలవిముత్తి నిబ్బానఞ్చ. అపరే పన తదఙ్గవిక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదవిముత్తీనమ్పి వసేనేత్థ అత్థం వణ్ణేన్తి. విముత్తిఞాణదస్సనమ్పి ఏకూనవీసతివిధం పచ్చవేక్ఖణఞాణం. ఇతి ఇమేసం సీలాదీనం సీలాదికథా నామ.
ఏత్థ చ ‘‘అత్తనా చ అప్పిచ్ఛో హోతి, అప్పిచ్ఛకథఞ్చ పరేసం కత్తా’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౨౫౨; అ॰ ని॰ ౧౦.౭౦) ‘‘సన్తుట్ఠో హోతి ఇతరీతరేన చీవరేన, ఇతరీతరచీవరసన్తుట్ఠియా చ వణ్ణవాదీ’’తి (సం॰ ని॰ ౨.౧౪౪; చూళని॰ ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౮) చ ఆదివచనతో సయఞ్చ అప్పిచ్ఛతాదిగుణసమన్నాగతేన పరేసమ్పి తదత్థాయ హితజ్ఝాసయేన పవత్తేతబ్బా తథారూపీ కథా, యా ఇధ అభిసల్లేఖికాదిభావేన విసేసేత్వా వుత్తా అప్పిచ్ఛకథాదీతి వేదితబ్బా. కారకస్సేవ హి కథా విసేసతో అధిప్పేతత్థసాధినీ. తథా హి వక్ఖతి ‘‘కల్యాణమిత్తస్సేతం, మేఘియ, భిక్ఖునో పాటికఙ్ఖం…పే॰
ఏవరూపాయాతి ఈదిసాయ, యథావుత్తాయ. నికామలాభీతి యథిచ్ఛితలాభీ యథారుచిలాభీ, సబ్బకాలం ఇమా కథా సోతుం విచారేతుఞ్చ యథాసుఖం లభన్తో. అకిచ్ఛలాభీతి నిద్దుక్ఖలాభీ. అకసిరలాభీతి విపులలాభీ.
ఆరద్ధవీరియోతి పగ్గహితవీరియో. అకుసలానం ధమ్మానం పహానాయాతి అకోసల్లసమ్భూతట్ఠేన అకుసలానం కుసలానం ధమ్మానన్తి కుచ్ఛితానం సలనాదిఅత్థేన అనవజ్జట్ఠేన చ కుసలానం సహవిపస్సనానం మగ్గఫలధమ్మానం. ఉపసమ్పదాయాతి సమ్పాదనాయ, అత్తనో సన్తానే ఉప్పాదనాయ. థామవాతి ఉస్సోళ్హిసఙ్ఖాతేన వీరియథామేన సమన్నాగతో. దళ్హపరక్కమోతి థిరపరక్కమో అసిథిలవీరియో. అనిక్ఖిత్తధురోతి అనోరోహితధురో అనోసక్కితవీరియో.
పఞ్ఞవాతి విపస్సనాపఞ్ఞాయ పఞ్ఞవా. ఉదయత్థగామినియాతి పఞ్చన్నం ఖన్ధానం ఉదయఞ్చ వయఞ్చ పటివిజ్ఝన్తియా. అరియాయాతి విక్ఖమ్భనవసేన కిలేసేహి ఆరకా దూరే ఠితాయ నిద్దోసాయ. నిబ్బేధికాయాతి నిబ్బేధభాగియాయ. సమ్మా దుక్ఖక్ఖయగామినియాతి వట్టదుక్ఖస్స ఖేపనతో ‘‘దుక్ఖక్ఖయో’’తి లద్ధనామం అరియమగ్గం సమ్మా హేతునా ఞాయేన గచ్ఛన్తియా.
ఇమేసు చ పన పఞ్చసు ధమ్మేసు సీలం వీరియం పఞ్ఞా చ యోగినో అజ్ఝత్తికం అఙ్గం, ఇతరద్వయం బాహిరం అఙ్గం. తథాపి కల్యాణమిత్తసన్నిస్సయేనేవ సేసం ‘‘కల్యాణమిత్తస్సేతం, మేఘియ, భిక్ఖునో పాటికఙ్ఖ’’న్తిఆదినా దేసనం వడ్ఢేతి. తత్థ పాటికఙ్ఖన్తి ఏకంసేన ఇచ్ఛితబ్బం, అవస్సంభావీతి అత్థో. యన్తి కిరియాపరామసనం. ఇదం వుత్తం హోతి – ‘‘సీలవా భవిస్సతీ’’తి ఏత్థ యదేతం కల్యాణమిత్తస్స భిక్ఖునో సీలవన్తతాయ భవనం సీలసమ్పన్నత్తం, తస్స భిక్ఖునో సీలసమ్పన్నత్తా ఏతం తస్స పాటికఙ్ఖం, అవస్సంభావీ ఏకంసేనేవ తస్స తత్థ నియోజనతోతి అధిప్పాయో. పాతిమోక్ఖసంవరసంవుతో విహరిస్సతీతిఆదీసుపి ఏసేవ నయో.
ఏవం ‘‘తేన చ పన, మేఘియ, భిక్ఖునా ఇమేసు పఞ్చసు ధమ్మేసు పతిట్ఠాయ చత్తారో ధమ్మా ఉత్తరి భావేతబ్బా’’తిఆదిమాహ. తత్థ తేనాతి ఏవం కల్యాణమిత్తసన్నిస్సయేన యథావుత్తసీలాదిగుణసమన్నాగతేన. తేనేవాహ ‘‘ఇమేసు పఞ్చసు ధమ్మేసు పతిట్ఠాయా’’తి. ఉత్తరీతి ఆరద్ధతరుణవిపస్సనస్స రాగాదిపరిస్సయా చే ఉప్పజ్జేయ్యుం, తేసం విసోధనత్థం తతో ఉద్ధం చత్తారో ధమ్మా భావేతబ్బా ఉప్పాదేతబ్బా వడ్ఢేతబ్బా చ.
అసుభాతి రాగస్స పహానాయాతి కామరాగస్స పజహనత్థాయ. అయమత్థో సాలిలాయకోపమాయ విభావేతబ్బో – ఏకో హి పురిసో అసితం గహేత్వా కోటితో పట్ఠాయ సాలిఖేత్తే సాలియో లాయతి, అథస్స వతిం భిన్దిత్వా గావో పవిసింసు. సో అసితం ఠపేత్వా, యట్ఠిం ఆదాయ, తేనేవ మగ్గేన గావో నీహరిత్వా, వతిం పాకతికం కత్వా, పున అసితం గహేత్వా సాలియో లాయి. తత్థ సాలిఖేత్తం వియ బుద్ధసాసనం దట్ఠబ్బం, సాలిలాయకో వియ యోగావచరో, అసితం వియ పఞ్ఞా, లాయనకాలో వియ విపస్సనాయ కమ్మకరణకాలో, యట్ఠి వియ అసుభకమ్మట్ఠానం, వతి వియ సంవరో
మేత్తాతి బ్యాపాదస్స పహానాయాతి వుత్తనయేనేవ ఉప్పన్నకోపస్స పజహనత్థాయ. ఆనాపానస్సతీతి సోళసవత్థుకా ఆనాపానస్సతి. వితక్కుపచ్ఛేదాయాతి వుత్తనయేనేవ ఉప్పన్నానం వితక్కానం ఉపచ్ఛేదనత్థాయ. అస్మిమానసముగ్ఘాతాయాతి అస్మీతి ఉప్పజ్జనకస్స నవవిధస్స మానస్స సముచ్ఛేదనత్థాయ. అనిచ్చసఞ్ఞినోతి హుత్వా అభావతో ఉదయబ్బయవన్తతో పభఙ్గుతో తావకాలికతో నిచ్చప్పటిపక్ఖతో చ ‘‘సబ్బే సఙ్ఖారా అనిచ్చా’’తి (ధ॰ ప॰ ౨౭౭; చూళని॰ హేమకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౫౬) పవత్తఅనిచ్చానుపస్సనావసేన అనిచ్చసఞ్ఞినో. అనత్తసఞ్ఞా సణ్ఠాతీతి అసారకతో అవసవత్తనతో పరతో రిత్తతో తుచ్ఛతో సుఞ్ఞతో చ ‘‘సబ్బే ధమ్మా అనత్తా’’తి (ధ॰ ప॰ ౨౭౯; చూళని॰ హేమకమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౫౬) ఏవం పవత్తా అనత్తానుపస్సనాసఙ్ఖాతా అనత్తసఞ్ఞా చిత్తే సణ్ఠహతి, అతిదళ్హం పతిట్ఠాతి. అనిచ్చలక్ఖణే హి దిట్ఠే అనత్తలక్ఖణం దిట్ఠమేవ హోతి. తీసు హి లక్ఖణేసు ఏకస్మిం దిట్ఠే ఇతరద్వయం దిట్ఠమేవ హోతి. తేన వుత్తం – ‘‘అనిచ్చసఞ్ఞినో హి, మేఘియ, అనత్తసఞ్ఞా సణ్ఠాతీ’’తి. అనత్తలక్ఖణే దిట్ఠే అస్మీతి ఉప్పజ్జనకమానో సుప్పజహోవ హోతీతి ఆహ – ‘‘అనత్తసఞ్ఞీ అస్మిమానసముగ్ఘాతం పాపుణాతీ’’తి దిట్ఠేవ ధమ్మే నిబ్బానన్తి దిట్ఠేయేవ ధమ్మే ఇమస్మింయేవ అత్తభావే అపచ్చయపరినిబ్బానం పాపుణాతి. అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారతో పన అసుభాదిభావనానయో విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౧.౧౦౨) వుత్తనయేన గహేతబ్బో.
ఏతమత్థం విదిత్వాతి ఏతం ఆయస్మతో మేఘియస్స మిచ్ఛావితక్కచోరేహి కుసలభణ్డుపచ్ఛేదసఙ్ఖాతం అత్థం జానిత్వా. ఇమం ఉదానన్తి ఇమం కామవితక్కాదీనం అవినోదనే వినోదనే చ ఆదీనవానిసంసదీపకం ఉదానం ఉదానేసి.
తత్థ ఖుద్దాతి హీనా లామకా. వితక్కాతి కామవితక్కాదయో తయో పాపవితక్కా. తే హి సబ్బవితక్కేహి పతికిట్ఠతాయ ఇధ ఖుద్దాతి వుత్తా ‘‘న చ ఖుద్దమాచరే’’తిఆదీసు (ఖు॰ పా॰ ౯.౩; సు॰ ని॰ ౧౪౫) వియ. సుఖుమాతి ఞాతివితక్కాదయో అధిప్పేతా. ఞాతివితక్కో జనపదవితక్కో అమరావితక్కో పరానుద్దయతాయ పటిసంయుత్తో వితక్కో లాభసక్కారసిలోకపటిసంయుత్తో వితక్కో అనవఞ్ఞత్తిపటిసంయుత్తో వితక్కోతి ఏతే హి వితక్కా కామవితక్కాదయో వియ అనుగతాతి చిత్తేన అనువత్తితా. వితక్కే హి ఉప్పజ్జమానే చిత్తం తదనుగతమేవ హోతి తస్స ఆరమ్మణాభినిరోపనతో. ‘‘అనుగ్గతా’’తిపి పాళి, అనుఉట్ఠితాతి అత్థో. మనసో ఉప్పిలావాతి చేతసో ఉప్పిలావితత్తకరా.
ఏతే అవిద్వా మనసో వితక్కేతి ఏతే కామవితక్కాదికే మనోవితక్కే అస్సాదాదీనవనిస్సరణతో ఞాతతీరణపహానపరిఞ్ఞాహి యథాభూతం అజానన్తో. హురా హురం ధావతి భన్తచిత్తోతి అప్పహీనమిచ్ఛావితక్కత్తా అనవట్ఠితచిత్తో ‘‘కదాచి రూపే, కదాచి సద్దే’’తిఆదినా తస్మిం తస్మిం ఆరమ్మణే అస్సాదాదివసేన అపరాపరం ధావతి పరిబ్భమతి. అథ వా హురా హురం ధావతి భన్తచిత్తోతి అపరిఞ్ఞాతవితక్కత్తా తన్నిమిత్తానం అవిజ్జాతణ్హానం వసేన పరిబ్భమనమానసో ఇధలోకతో పరలోకం ఆదాననిక్ఖేపేహి అపరాపరం ధావతి సంసరతీతి అత్థో.
ఏతే చ విద్వా మనసో వితక్కేతి ఏతే యథావుత్తప్పభేదే కామవితక్కాదికే మనోవితక్కే అస్సాదాదితో యథాభూతం జానన్తో. ఆతాపియోతి వీరియవా. సంవరతీతి పిదహతి. సతిమాతి సతిసమ్పన్నో. అనుగ్గతేతి దుల్లభవసేన అనుప్పన్నే. ఇదం వుత్తం హోతి – ఏతే వుత్తప్పకారే కామవితక్కాదికే మనోవితక్కే చిత్తస్స ఉప్పిలావితహేతుతాయ మనసో ఉప్పిలావే విద్వా విపస్సనాపఞ్ఞాసహితాయ మగ్గపఞ్ఞాయ సమ్మదేవ జానన్తో, తస్స సహాయభూతానం సమ్మావాయామసతీనం అత్థితాయ ఆతాపియో సతిమా తే అరియమగ్గభావనాయ ఆయతిం ఉప్పత్తిరహే అనుగ్గతే అనుప్పన్నే ఏవ మగ్గక్ఖణే సంవరతి, ఞాణసంవరవసేన పిదహతి, ఆగమనపథం బుద్ధో అరియసావకో అరహత్తాధిగమేన అసేసం, అనవసేసం ఏతే కామవితక్కాదికే పజహాసి సముచ్ఛిన్దీతి. ఏత్థాపి ‘‘అనుగతే’’తిపి పఠన్తి. తస్సత్థో హేట్ఠా వుత్తోయేవ.
పఠమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౨. ఉద్ధతసుత్తవణ్ణనా
౩౨. దుతియే కుసినారాయన్తి కుసినారాయం నామ మల్లరాజూనం నగరే. ఉపవత్తనే మల్లానం సాలవనేతి యథా హి అనురాధపురస్స థూపారామో, ఏవం కుసినారాయ ఉయ్యానం దక్ఖిణపచ్ఛిమదిసాయ హోతి. యథా థూపారామతో దక్ఖిణద్వారేన నగరపవిసనమగ్గో పాచీనముఖో గన్త్వా ఉత్తరేన నివత్తతి, ఏవం ఉయ్యానతో సాలపన్తి పాచీనముఖా గన్త్వా ఉత్తరేన నివత్తా, తస్మా ‘‘ఉపవత్తన’’న్తి వుచ్చతి. తస్మిం ఉపవత్తనే మల్లరాజూనం సాలవనే. అరఞ్ఞకుటికాయన్తి సాలపన్తియా అవిదూరే రుక్ఖగచ్ఛసఞ్ఛన్నట్ఠానే కతా కుటికా, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘అరఞ్ఞకుటికాయం విహరతీ’’తి. తే పన భిక్ఖూ పటిసఙ్ఖానవిరహితా ఓస్సట్ఠవీరియా పమత్తవిహారినో, తేన వుత్తం ‘‘ఉద్ధతా’’తిఆది.
తత్థ ఉద్ధచ్చబహులత్తా అవూపసన్తచిత్తతాయ ఉద్ధతా. తుచ్ఛభావేన మానో నళో వియాతి నళో, మానసఙ్ఖాతో ఉగ్గతో నళో ఏతేసన్తి ఉన్నళా, ఉగ్గతతుచ్ఛమానాతి అత్థో. పత్తచీవరమణ్డనాదిచాపల్లేన సమన్నాగతత్తా బహుకతాయ వా చపలా. ఫరుసవాచతాయ ముఖేన ఖరాతి ముఖరా. తిరచ్ఛానకథాబహులతాయ వికిణ్ణా బ్యాకులా వాచా ఏతేసన్తి వికిణ్ణవాచా. ముట్ఠా నట్ఠా సతి ఏతేసన్తి ముట్ఠస్సతినో, సతివిరహితా పమాదవిహారినోతి అత్థో. సబ్బేన సబ్బం సమ్పజఞ్ఞాభావతో అసమ్పజానా. గద్దూహనమత్తమ్పి అసమాహితా. లోలసభావత్తా భన్తమిగసప్పటిభాగతాయ విబ్భన్తచిత్తా. మనచ్ఛట్ఠానం ఇన్ద్రియానం అసంవరణతో అసఞ్ఞతిన్ద్రియతాయ పాకతిన్ద్రియా.
ఏతమత్థం విదిత్వాతి ఏతం తేసం భిక్ఖూనం ఉద్ధచ్చాదివసేన పమాదవిహారం జానిత్వా. ఇమం ఉదానన్తి ఇమం పమాదవిహారే అప్పమాదవిహారే చ యథాక్కమం ఆదీనవానిసంసవిభావనం ఉదానం ఉదానేసి.
తత్థ అరక్ఖితేనాతి సతిఆరక్ఖాభావేన అగుత్తేన. కాయేనాతి ఛవిఞ్ఞాణకాయేన చక్ఖువిఞ్ఞాణేన హి రూపం దిస్వా తత్థ నిమిత్తానుబ్యఞ్జనగ్గహణవసేన అభిజ్ఝాదిపవత్తితో విఞ్ఞాణద్వారస్స సతియా అరక్ఖితభావతో. సోతవిఞ్ఞాణాదీసుపి ఏసేవ నయో. ఏవం ఛవిఞ్ఞాణకాయస్స అరక్ఖితభావం సన్ధాయాహ ‘‘అరక్ఖితేన కాయేనా’’తి. కేచి పన ‘‘కాయేనా’’తి అత్థం వదన్తి, తేసమ్పి వుత్తనయేనేవ అత్థయోజనాయ సతి యుజ్జేయ్య. అపరే పన ‘‘అరక్ఖితేన చిత్తేనా’’తి పఠన్తి, తేసమ్పి వుత్తనయో ఏవ అత్థో. మిచ్ఛాదిట్ఠిహతేనాతి సస్సతాదిమిచ్ఛాభినివేసదూసితేన. థినమిద్ధాభిభూతేనాతి చిత్తస్స అకల్యతాలక్ఖణేన థినేన కాయస్స అకల్యతాలక్ఖణేన మిద్ధేన చ అజ్ఝోత్థటేన, తేన కాయేన చిత్తేనాతి వా సమ్బన్ధో. వసం మారస్స గచ్ఛతీతి కిలేసమారాదికస్స సబ్బస్సపి మారస్స వసం యథాకామకరణీయతం ఉపగచ్ఛతి, తేసం విసయం నాతిక్కమతీతి అత్థో.
ఇమాయ హి గాథాయ భగవా యే సతిఆరక్ఖాభావేన సబ్బసో అరక్ఖితచిత్తా, యోనిసోమనసికారస్స హేతుభూతాయ పఞ్ఞాయ అభావతో అయోనిసో ఉమ్ముజ్జనేన నిచ్చన్తిఆదినా విపరియేసగాహినో, తతో ఏవ కుసలకిరియాయ వీరియారమ్భాభావతో కోసజ్జాభిభూతా సంసారవట్టతో సీసం న ఉక్ఖిపిస్సన్తీతి తేసం భిక్ఖూనం పమాదవిహారగరహాముఖేన వట్టం దస్సేత్వా ఇదాని వివట్టం దస్సేతుం, ‘‘తస్మా రక్ఖితచిత్తస్సా’’తి దుతియగాథమాహ.
తత్థ తస్మా రక్ఖితచిత్తస్సాతి యస్మా అరక్ఖితచిత్తో మారస్స యథాకామకరణీయో హుత్వా సంసారేయేవ హోతి, తస్మా సతిసంవరేన మనచ్ఛట్ఠానం ఇన్ద్రియానం రక్ఖణేన పిదహనేన రక్ఖితచిత్తో అస్స. చిత్తే హి రక్ఖితే చక్ఖాదిఇన్ద్రియాని సమ్మాసఙ్కప్పగోచరోతి యస్మా మిచ్ఛాసఙ్కప్పగోచరో తథా తథా అయోనిసో వితక్కేత్వా నానావిధాని మిచ్ఛాదస్సనాని గణ్హన్తో మిచ్ఛాదిట్ఠిహతేన చిత్తేన సమ్మాదిట్ఠిపురేక్ఖారోతి సమ్మాసఙ్కప్పగోచరతాయ విధూతమిచ్ఛాదస్సనో పురేతరంయేవ కమ్మస్సకతాలక్ఖణం, తతో యథాభూతఞాణలక్ఖణఞ్చ సమ్మాదిట్ఠిం పురతో కత్వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ సీలసమాధీసు యుత్తో పయుత్తో విపస్సనం ఆరభిత్వా సఙ్ఖారే సమ్మసన్తో ఞత్వాన ఉదయబ్బయం పఞ్చసు ఉపాదానక్ఖన్ధేసు సమపఞ్ఞాసాయ ఆకారేహి ఉప్పాదనిరోధం వవత్థపేత్వా ఉదయబ్బయఞాణమధిగన్త్వా తతో పరం భఙ్గానుపస్సనాదివసేన విపస్సనం ఉస్సుక్కాపేత్వా అనుక్కమేన అరియమగ్గం గణ్హన్తో అగ్గమగ్గేన, థినమిద్ధాభిభూ భిక్ఖు సబ్బా దుగ్గతియో జహేతి, ఏవం సో హేట్ఠిమమగ్గవజ్ఝానం కిలేసానం పఠమమేవ జహే, పజహేయ్య. తాసం పరభాగే నిబ్బానే పతిట్ఠేయ్యాతి అత్థో.
దుతియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౩. గోపాలకసుత్తవణ్ణనా
౩౩. తతియే కోసలేసూతి కోసలా నామ జానపదినో రాజకుమారా, తేసం నివాసో ఏకోపి జనపదో ‘‘కోసలా’’త్వేవ వుచ్చతి, తేసు కోసలేసు జనపదే. చారికం చరతీతి అతురితచారికావసేన మహతాతి గుణమహత్తేనపి మహతా, అపరిచ్ఛిన్నసఙ్ఖ్యత్తా సఙ్ఖ్యామహత్తేనపి మహతా. భిక్ఖుసఙ్ఘేనాతి దిట్ఠిసీలసామఞ్ఞసంహతేన సమణగణేన. సద్ధిన్తి ఏకతో. మగ్గా ఓక్కమ్మాతి మగ్గతో అపక్కమిత్వా. అఞ్ఞతరం రుక్ఖమూలన్తి ఘనపత్తసాఖావిటపసమ్పన్నస్స సన్దచ్ఛాయస్స మహతో రుక్ఖస్స సమీపసఙ్ఖాతం మూలం.
అఞ్ఞతరో గోపాలకోతి ఏకో గోగణరక్ఖకో, నామేన పన నన్దో నామ. సో కిర అడ్ఢో మహద్ధనో మహాభోగో, యథా కేణియో ‘‘ఏకమన్తం నిసిన్నం ఖో తం గోపాలకం భగవా ధమ్మియా కథాయ సన్దస్సేసి…పే॰… ఉట్ఠాయాసనా పక్కామీ’’తి.
తత్థ సన్దస్సేసీతి ‘‘ఇమే ధమ్మా కుసలా, ఇమే ధమ్మా అకుసలా’’తిఆదినా కుసలాదిధమ్మే కమ్మవిపాకే ఇధలోకపరలోకే పచ్చక్ఖతో దస్సేన్తో అనుపుబ్బికథావసానే చత్తారి అరియసచ్చాని సమ్మా దస్సేసి. సమాదపేసీతి ‘‘సచ్చాధిగమాయ ఇమే నామ ధమ్మా అత్తని ఉప్పాదేతబ్బా’’తి సీలాదిధమ్మే సమ్మా గణ్హాపేత్వా తేసు తం పతిట్ఠపేసి. సముత్తేజేసీతి తే ధమ్మా సమాదిన్నా అనుక్కమేన భావియమానా నిబ్బేధభాగియా హుత్వా తిక్ఖవిసదా యథా ఖిప్పం అరియమగ్గం ఆవహన్తి, తథా సమ్మా ఉత్తేజేసి సమ్మదేవ తేజేసి. సమ్పహంసేసీతి భావనాయ పుబ్బేనాపరం విసేసభావదస్సనేన చిత్తస్స పమోదాపనవసేన సుట్ఠు పహంసేసి. అపిచేత్థ సావజ్జానవజ్జధమ్మేసు దుక్ఖాదీసు చ సమ్మోహవినోదనేన సన్దస్సనం, సమ్మాపటిపత్తియం పమాదాపనోదనేన సమాదపనం, చిత్తస్సాలసియాపత్తివినోదనేన సముత్తేజనం, సమ్మాపటిపత్తిసిద్ధియా సమ్పహంసనం వేదితబ్బం. ఏవం సో భగవతో సాముక్కంసికాయ ధమ్మదేసనాయ సోతాపత్తిఫలే పతిట్ఠహి. అధివాసేసీతి ‘‘తుణ్హీభావేనా’’తి.
అప్పోదకపాయాసన్తి నిరుదకపాయాసం. పటియాదాపేత్వాతి సమ్పాదేత్వా సజ్జేత్వా. నవఞ్చ సప్పిన్తి నవనీతం గహేత్వా తావదేవ విలీనం మణ్డసప్పిఞ్చ పటియాదాపేత్వా. సహత్థాతి ఆదరజాతో సహత్థేనేవ పరివిసన్తో. సన్తప్పేసీతి పటియత్తం భోజనం భోజేసి. సమ్పవారేసీతి ‘‘అలం అల’’న్తి వాచాయ పటిక్ఖిపాపేసి. భుత్తావిన్తి కతభత్తకిచ్చం. ఓనీతపత్తపాణిన్తి పత్తతో అపనీతపాణిం, ‘‘ధోతపత్తపాణి’’న్తిపి పాఠో, ధోతపత్తహత్థన్తి అత్థో. నీచన్తి అనుచ్చం ఆసనం గహేత్వా ఆసనేయేవ నిసీదనం అరియదేసవాసీనం చారిత్తం, సో పన సత్థు సన్తికే ఉపచారవసేన పఞ్ఞత్తస్స దారుఫలకాసనస్స సమీపే నిసీది. ధమ్మియా కథాయాతిఆది సత్తమే దివసే కతం అనుమోదనం సన్ధాయ వుత్తం
సీమన్తరికాయాతి సీమన్తరే, తస్స గామస్స అన్తరం. గామవాసినో కిర ఏకం తళాకం నిస్సాయ తేన సద్ధిం కలహం అకంసు. సో తే అభిభవిత్వా తం తళాకం గణ్హి. తేన బద్ధాఘాతో అచిరపక్కన్తస్స…పే॰… వోరోపేసీ’’తి. కేనచిదేవ కరణీయేన ఓహీయిత్వా పచ్ఛా గచ్ఛన్తా భిక్ఖూ తం తథా మతం దిస్వా భగవతో తమత్థం ఆరోచేసుం, తం సన్ధాయ వుత్తం ‘‘అథ ఖో సమ్బహులా భిక్ఖూ’’తిఆది.
ఏతమత్థం విదిత్వాతి యస్మా దిట్ఠిసమ్పన్నం అరియసావకం నన్దం మారేన్తేన పురిసేన ఆనన్తరియకమ్మం బహులం అపుఞ్ఞం పసుతం, తస్మా యం చోరేహి చ వేరీహి చ కత్తబ్బం, తతోపి ఘోరతరం ఇమేసం సత్తానం మిచ్ఛాపణిహితం చిత్తం కరోతీతి ఇమమత్థం జానిత్వా తదత్థదీపనం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి.
తత్థ దిసో దిసన్తి దూసకో దూసనీయం చోరో చోరం, దిస్వాతి వచనసేసో. యం తం కయిరాతి యం తస్స అనయబ్యసనం కరేయ్య, దుతియపదేపి ఏసేవ నయో. ఇదం వుత్తం హోతి – ఏకో ఏకస్స మిత్తదుబ్భీ చోరో పుత్తదారఖేత్తవత్థుగోమహింసాదీసు అపరజ్ఝన్తో యస్స అపరజ్ఝతి, తమ్పి తథేవ అత్తని అపరజ్ఝన్తం చోరం దిస్వా, వేరీ వా పన కేనచిదేవ కారణేన బద్ధవేరం వేరిం దిస్వా అత్తనో కక్ఖళతాయ దారుణతాయ యం తస్స అనయబ్యసనం కరేయ్య, పుత్తదారం వా పీళేయ్య, ఖేత్తాదీని వా నాసేయ్య, జీవితా వా వోరోపేయ్య మిచ్ఛాపణిహితం చిత్తం పాపియో నం తతో కరే, నం పురిసం పాపతరం తతో కరేయ్య. వుత్తప్పకారో హి దిసో వా వేరీ వా దిసస్స వా వేరినో వా ఇమస్మింయేవ అత్తభావే దుక్ఖం వా ఉప్పాదేయ్య, జీవితక్ఖయం వా కరేయ్య. ఇదం పన అకుసలకమ్మపథేసు మిచ్ఛాఠపితం చిత్తం దిట్ఠేవ ధమ్మే అనయబ్యసనం పాపేతి, అత్తభావసతసహస్సేసుపి చతూసు అపాయేసు ఖిపిత్వా సీసమస్స ఉక్ఖిపితుం న దేతీతి.
తతియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౪. యక్ఖపహారసుత్తవణ్ణనా
౩౪. చతుత్థే కపోతకన్దరాయన్తి ఏవంనామకే విహారే. తస్మిం కిర పబ్బతకన్దరే పుబ్బే బహూ కపోతా వసింసు, తేన సా పబ్బతకన్దరా ‘‘కపోతకన్దరా’’తి వుచ్చతి. అపరభాగే తత్థ కతవిహారోపి ‘‘కపోతకన్దరా’’త్వేవ పఞ్ఞాయిత్థ. తేన వుత్తం – ‘‘కపోతకన్దరాయన్తి ఏవంనామకే విహారే’’తి. జుణ్హాయ రత్తియాతి సుక్కపక్ఖరత్తియం. నవోరోపితేహి కేసేహీతి అచిరఓహారితేహి కేసేహి, ఇత్థమ్భూతలక్ఖణే చేతం కరణవచనం. అబ్భోకాసేతి యత్థ ఉపరిచ్ఛదనం పరిక్ఖేపో వా నత్థి, తాదిసే ఆకాసఙ్గణే.
తత్థ ఆయస్మా సారిపుత్తో సువణ్ణవణ్ణో, ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో నీలుప్పలవణ్ణో. ఉభోపి పన తే మహాథేరా ఉదిచ్చబ్రాహ్మణజచ్చా కప్పానం సతసహస్సాధికం ఏకం అసఙ్ఖ్యేయ్యం అభినీహారసమ్పన్నా ఛళభిఞ్ఞాపటిసమ్భిదాప్పత్తా మహాఖీణాసవా సమాపత్తిలాభినో సత్తసట్ఠియా ‘‘అఞ్ఞతరం సమాధిం సమాపజ్జిత్వా’’తి.
తత్థ అఞ్ఞతరం సమాధిన్తి ఉపేక్ఖాబ్రహ్మవిహారసమాపత్తిం. కేచి ‘‘సఞ్ఞావేదయితనిరోధసమాపత్తి’’న్తి వదన్తి, అపరే పనాహు ‘‘ఆరుప్పపాదకం ఫలసమాపత్తి’’న్తి. ఇమా ఏవ హి తిస్సో కాయరక్ఖణసమత్థా సమాపత్తియో. తత్థ నిరోధసమాపత్తియా సమాధిపరియాయసమ్భవో హేట్ఠా వుత్తోవ, పచ్ఛిమంయేవ పన ఆచరియా వణ్ణేన్తి. ఉత్తరాయ దిసాయ దక్ఖిణం దిసం గచ్ఛన్తీతి ఉత్తరాయ దిసాయ యక్ఖసమాగమం గన్త్వా అత్తనో భవనం గన్తుం దక్ఖిణం దిసం గచ్ఛన్తి. పటిభాతి మన్తి ఉపట్ఠాతి మమ. మన్తి హి పటిసద్దయోగేన సామిఅత్థే ఉపయోగవచనం, ఇమస్స సీసే పహారం దాతుం చిత్తం మే ఉప్పజ్జతీతి అత్థో. సో కిర పురిమజాతియం థేరే బద్ధాఘాతో, తేనస్స థేరం దిస్వా పదుట్ఠచిత్తస్స ఏవం అహోసి. ఇతరో పన సప్పఞ్ఞజాతికో, తస్మా తం పటిసేధేన్తో ‘‘అలం సమ్మా’’తిఆదిమాహ. తత్థ మా ఆసాదేసీతి మా ఘట్టేసి, మా పహారం దేహీతి వుత్తం హోతి. ఉళారోతి ఉళారేహి ఉత్తమేహి సీలాదిగుణేహి సమన్నాగతో.
అనాదియిత్వాతి ఆదరం అకత్వా, తస్స వచనం అగ్గహేత్వా. యస్మా పన తస్స వచనం అగ్గణ్హన్తో తం అనాదియన్తో నామ హోతి, తస్మా వుత్తం – ‘‘తం యక్ఖం అనాదియిత్వా’’తి. సీసే పహారం అదాసీతి సబ్బథామేన ఉస్సాహం జనేత్వా ఆకాసే ఠితోవ సీసే ఖటకం అదాసి, ముద్ధని ముట్ఠిఘాతం అకాసీతి అత్థో. తావ మహాతి థామమహత్తేన తత్తకం మహన్తో పహారో అహోసి. తేన పహారేనాతి తేన పహారేన కరణభూతేన. సత్తరతనన్తి పమాణమజ్ఝిమస్స పురిసస్స రతనేన సత్తరతనం. నాగన్తి హత్థినాగం. ఓసాదేయ్యాతి పథవియం అడ్ఢట్ఠమరతనన్తి అడ్ఢేన అట్ఠన్నం పూరణాని అడ్ఢట్ఠమాని, అడ్ఢట్ఠమాని రతనాని పమాణం ఏతస్సాతి అడ్ఢట్ఠమరతనో, తం అడ్ఢట్ఠమరతనం. మహన్తం పబ్బతకూటన్తి కేలాసకూటప్పమాణం విపులం గిరికూటం. పదాలేయ్యాతి సకలికాకారేన భిన్దేయ్య. అపి ఓసాదేయ్య, అపి పదాలేయ్యాతి సమ్బన్ధో.
తావదేవ చస్స సరీరే మహాపరిళాహో ఉప్పజ్జి, సో వేదనాతురో ఆకాసే ఠాతుం అసక్కోన్తో భూమియం పతి, తఙ్ఖణఞ్ఞేవ అట్ఠసట్ఠిసహస్సాధికయోజనసతసహస్సుబ్బేధం సినేరుమ్పి పబ్బతరాజానం సన్ధారేన్తీ చతునహుతాధికద్వియోజనసతసహస్సబహలా మహాపథవీ తం పాపసత్తం ధారేతుం అసక్కోన్తీ వియ వివరమదాసి. అవీచితో జాలా ఉట్ఠహిత్వా కన్దన్తంయేవ తం గణ్హింసు, సో కన్దన్తో విప్పలపన్తో పతి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ చ పన సో యక్ఖో ‘డయ్హామి డయ్హామీ’తి వత్వా తత్థేవ మహానిరయం అపతాసీతి. తత్థ అపతాసీతి అపతి.
కిం పన సో యక్ఖత్తభావేనేవ నిరయం ఉపగచ్ఛీతి? న ఉపగచ్ఛి, యఞ్హేత్థ దిట్ఠధమ్మవేదనీయం పాపకమ్మం అహోసి, తస్స బలేన యక్ఖత్తభావే మహన్తం దుక్ఖం అనుభవి. యం పన ఉపపజ్జవేదనీయం ఆనన్తరియకమ్మం, తేన చుతిఅనన్తరం నిరయే ఉప్పజ్జీతి. థేరస్స పన సమాపత్తిబలేన ఉపత్థమ్భితసరీరస్స న కోచి వికారో అహోసి. సమాపత్తితో అవుట్ఠితకాలే హి తం యక్ఖో పహరి, తథా పహరన్తం దిబ్బచక్ఖునా దిస్వా ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో ధమ్మసేనాపతిం ఉపసఙ్కమి, ఉపసఙ్కమనసమకాలమేవ చ ధమ్మసేనాపతి సమాపత్తితో ఉట్ఠాసి. అథ నం మహామోగ్గల్లానో సరీరవుత్తిం పుచ్ఛి, సోపిస్స బ్యాకాసి, తేన వుత్తం – ‘‘అద్దసా ఖో ఆయస్మా మహామోగ్గల్లానో…పే॰… అపి చ మే సీసం థోకం దుక్ఖ’’న్తి.
తత్థ థోకం దుక్ఖన్తి థోకం అప్పమత్తకం మధురకజాతం వియ మే సీసం దుక్ఖితం, దుక్ఖప్పత్తన్తి
‘‘మహాబలేన యక్ఖేన తథా సబ్బుస్సాహేన పహటే సరీరేపి వికారో నామ నత్థీ’’తి అచ్ఛరియబ్భుతచిత్తజాతేన ఆయస్మతా మహామోగ్గల్లానేన ‘‘అచ్ఛరియం, ఆవుసో సారిపుత్తా’’తిఆదినా ధమ్మసేనాపతినో మహానుభావతాయ విభావితాయ సోపిస్స ‘అచ్ఛరియం, ఆవుసో మోగ్గల్లానా’’తిఆదినా ఇద్ధానుభావమహన్తతాపకాసనాపదేసేన అత్తనో ఇస్సామచ్ఛరియాహఙ్కారాదిమలానం సుప్పహీనతం దీపేతి. పంసుపిసాచకమ్పి న పస్సామాతి సఙ్కారకూటాదీసు విచరణకఖుద్దకపేతమ్పి న పస్సామ. ఇతి అధిగమప్పిచ్ఛానం అగ్గభూతో మహాథేరో తస్మిం కాలే అనావజ్జనేన తేసం అదస్సనం సన్ధాయ వదతి. తేనేవాహ ‘‘ఏతరహీ’’తి.
భగవా పన వేళువనే ఠితో ఉభిన్నం అగ్గసావకానం ఇమం కథాసల్లాపం దిబ్బసోతేన అస్సోసి. తేన వుత్తం – ‘‘అస్సోసి ఖో భగవా’’తిఆది, తం వుత్తత్థమేవ.
ఏతమత్థం విదిత్వాతి ఏతం ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స సమాపత్తిబలూపగతం ఇద్ధానుభావమహన్తతం విదిత్వా. ఇమం ఉదానన్తి తస్సేవ తాదిభావప్పత్తిదీపకం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి.
తత్థ యస్స సేలూపమం చిత్తం, ఠితం నానుపకమ్పతీతి యస్స ఖీణాసవస్స చిత్తం ఏకగ్ఘనసిలామయపబ్బతూపమం సబ్బేసం ఇఞ్జనానం అభావతో వసీభావప్పత్తియావ ఠితం సబ్బేహిపి లోకధమ్మేహి నానుపకమ్పతి న పవేధతి. ఇదానిస్స అకమ్పనాకారం సద్ధిం కారణేన దస్సేతుం ‘‘విరత్త’’న్తిఆది వుత్తం. తత్థ విరత్తం రజనీయేసూతి విరాగసఙ్ఖాతేన అరియమగ్గేన రజనీయేసు రాగుప్పత్తిహేతుభూతేసు సబ్బేసు తేభూమకధమ్మేసు విరత్తం, తత్థ సబ్బసో సముచ్ఛిన్నరాగన్తి అత్థో. కోపనేయ్యేతి పటిఘట్ఠానీయే సబ్బస్మిమ్పి ఆఘాతవత్థుస్మిం న కుప్పతి న దుస్సతి న వికారం ఆపజ్జతి. యస్సేవం భావితం చిత్తన్తి యస్స యథావుత్తస్స అరియపుగ్గలస్స కుతో తం దుక్ఖమేస్సతీతి తం ఉత్తమపుగ్గలం కుతో సత్తతో సఙ్ఖారతో వా దుక్ఖం ఉపగమిస్సతి, న తాదిసస్స దుక్ఖం అత్థీతి అత్థో.
చతుత్థసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౫. నాగసుత్తవణ్ణనా
౩౫. పఞ్చమే కోసమ్బియన్తి కుసుమ్బేన నామ ఇసినా వసితట్ఠానే మాపితత్తా ‘‘కోసమ్బీ’’తి ఏవంలద్ధనామకే నగరే. ఘోసితారామేతి ఘోసితసేట్ఠినా కారితే ఆరామే. భగవా ఆకిణ్ణో విహరతీతి భగవా సమ్బాధప్పత్తో విహరతి. కిం పన భగవతో సమ్బాధో అత్థి, సంసగ్గో వాతి? నత్థి. న హి కోచి భగవన్తం అనిచ్ఛాయ ఉపసఙ్కమితుం సక్కోతి. దురాసదా హి బుద్ధా భగవన్తో సబ్బత్థ చ అనుపలిత్తత్తా. హితేసితాయ పన సత్తేసు అనుకమ్పం ఉపాదాయ ‘‘ముత్తో మోచేస్సామీ’’తి పటిఞ్ఞానురూపం చతురోఘనిత్థరణత్థం అట్ఠన్నం పరిసానం అత్తనో సన్తికం కాలేన కాలం ఉపసఙ్కమనం అధివాసేతి, సయఞ్చ మహాకరుణాసముస్సాహితో కాలఞ్ఞూ హుత్వా తత్థ ఉపసఙ్కమతి, ఇదం సబ్బబుద్ధానం ఆచిణ్ణం, అయమిధ ఆకిణ్ణవిహారోతి అధిప్పేతో.
ఇధ పన కోసమ్బికానం భిక్ఖూనం కలహజాతానం సత్థా దీఘీతిస్స కోసలరఞ్ఞో వత్థుం ఆహరిత్వా, ‘‘న హి వేరేన వేరాని, సమ్మన్తీధ కుదాచన’’న్తిఆదినా (ధ॰ ప॰ ౫; మ॰ ని॰ ౩.౨౩౭; మహావ॰ ౪౬౪) ఓవాదం అదాసి, తం దివసం తేసం కలహం కరోన్తానంయేవ రత్తి విభాతా. దుతియదివసేపి భగవా తమేవ వత్థుం కథేసి, తం దివసమ్పి తేసం కలహం కరోన్తానంయేవ రత్తి విభాతా. తతియదివసేపి భగవా తమేవ వత్థుం కథేసి, అథఞ్ఞతరో భిక్ఖు భగవన్తం ఏవమాహ – ‘‘అప్పోస్సుక్కో, భన్తే భగవా, దిట్ఠధమ్మసుఖవిహారమనుయుత్తో విహరతు, మయమేతేన భణ్డనేన కలహేన విగ్గహేన వివాదేన
తత్థ దుక్ఖన్తి న సుఖం, అనారాధితచిత్తతాయ న ఇట్ఠన్తి అత్థో. తేనేవాహ ‘‘న ఫాసు విహరామీ’’తి. వూపకట్ఠోతి పవివేకట్ఠో దూరీభూతో. తథా చిన్తేత్వావ భగవా పాతోవ సరీరప్పటిజగ్గనం కత్వా కోసమ్బియం పిణ్డాయ ‘‘అథ ఖో భగవా పుబ్బణ్హసమయం…పే॰… భద్దసాలమూలే’’తి. తత్థ సామన్తి సయం. సంసామేత్వాతి పటిసామేత్వా. పత్తచీవరమాదాయాతి ఉపట్ఠాకేతి కోసమ్బినగరవాసినో ఘోసితసేట్ఠిఆదికే ఉపట్ఠాకే, విహారే చ అగ్గుపట్ఠాకం ఆయస్మన్తం ఆనన్దం అనామన్తేత్వా.
ఏవం గతే సత్థరి పఞ్చసతా భిక్ఖూ ఆయస్మన్తం ఆనన్దం ఆహంసు – ‘‘ఆవుసో ఆనన్ద, సత్థా ఏకకోవ గతో, మయం అనుబన్ధిస్సామా’’తి. ‘‘ఆవుసో, యదా భగవా సామం సేనాసనం సంసామేత్వా పత్తచీవరమాదాయ అనామన్తేత్వా ఉపట్ఠాకే చ అనపలోకేత్వా భిక్ఖుసఙ్ఘం అదుతియో గచ్ఛతి, తదా ఏకచారం చరితుం భగవతో అజ్ఝాసయో, సావకేన నామ సత్థు అజ్ఝాసయానురూపం పటిపజ్జితబ్బం, తస్మా న ఇమేసు దివసేసు భగవా అనుగన్తబ్బో’’తి నివారేసి, సయమ్పి నానుగచ్ఛి.
అనుపుబ్బేనాతి అనుక్కమేన, గామనిగమపటిపాటియా చారికం చరమానో ‘‘ఏకచారవాసం తావ వసమానం భిక్ఖుం పస్సిస్సామీ’’తి బాలకలోణకారగామం గన్త్వా తత్థ భగుత్థేరస్స సకలం పచ్ఛాభత్తఞ్చేవ తియామఞ్చ రత్తిం ఏకచారవాసే ఆనిసంసం కథేత్వా పునదివసే తేన పచ్ఛాసమణేన పిణ్డాయ చరిత్వా తం తత్థేవ నివత్తేత్వా ‘‘సమగ్గవాసం వసమానే తయో కులపుత్తే పస్సిస్సామీ’’తి భద్దసాలోతి పన తత్థేకో మనాపో భద్దకో సాలరుక్ఖో, భగవా తం గామం ఉపనిస్సాయ వనసణ్డే పణ్ణసాలసమీపే తస్మిం రుక్ఖమూలే విహాసి. తేన వుత్తం – ‘‘పాలిలేయ్యకే విహరతి రక్ఖితవనసణ్డే భద్దసాలమూలే’’తి.
హత్థినాగోతి మహాహత్థీ యూథపతి. హత్థికలభేహీతి హత్థిపోతకేహి. హత్థిచ్ఛాపేహీతి ఖీరూపగేహి దహరహత్థిపోతకేహి, యే ‘‘భిఙ్కా’’తిపి ఛిన్నగ్గానీతి పురతో పురతో గచ్ఛన్తేహి తేహి హత్థిఆదీహి ఛిన్నగ్గాని ఖాదితావసేసాని ఖాణుసదిసాని ఖాదతి. ఓభగ్గోభగ్గన్తి తేన హత్థినాగేన ఉచ్చట్ఠానతో భఞ్జిత్వా భఞ్జిత్వా పాతితం. అస్స సాఖాభఙ్గన్తి ఏతస్స సన్తకం సాఖాభఙ్గం తే ఖాదన్తి. ఆవిలానీతి తేహి పఠమతరం ఓతరిత్వా పివన్తేహి ఆలుళితత్తా ఆవిలాని కద్దమమిస్సాని పానీయాని పివతి. ఓగాహాతి తిత్థతో. ‘‘ఓగాహ’’న్తిపి పాళి. అస్సాతి హత్థినాగస్స. ఉపనిఘంసన్తియోతి ఘట్టేన్తియో, ఉపనిఘంసియమానోపి యూథాతి హత్థిఘటా.
యేన భగవా తేనుపసఙ్కమీతి సో కిర హత్థినాగో యూథవాసే ఉక్కణ్ఠితో తం వనసణ్డం పవిట్ఠో తత్థ భగవన్తం దిస్వా ఘటసహస్సేన నిబ్బాపితసన్తాపో వియ నిబ్బుతో హుత్వా పసన్నచిత్తో భగవతో సన్తికే అట్ఠాసి, తతో పట్ఠాయ వత్తసీసే ఠత్వా భద్దసాలస్స పణ్ణసాలాయ చ సమన్తతో అప్పహరితకం కత్వా సాఖాభఙ్గేహి సమ్మజ్జతి, భగవతో ముఖధోవనం దేతి, న్హానోదకం ఆహరతి, దన్తకట్ఠం దేతి, అరఞ్ఞతో మధురాని ఫలాని ఆహరిత్వా సత్థు ఉపనేతి, సత్థా తాని పరిభుఞ్జతి ‘‘తత్ర సుదం సో హత్థినాగో యస్మిం పదేసే భగవా విహరతి, తం పదేసం అప్పహరితఞ్చ కరోతి, సోణ్డాయ భగవతో పానీయం పరిభోజనీయం ఉపట్ఠాపేతీ’’తి. సోణ్డాయ దారూని ఆహరిత్వా అఞ్ఞమఞ్ఞం ఘంసిత్వా అగ్గిం ఉట్ఠాపేత్వా దారూని జాలాపేత్వా తత్థ పాసాణఖణ్డాని తాపేత్వా తాని దణ్డకేహి పవట్టేత్వా సోణ్డియం ఖిపిత్వా ఉదకస్స తత్తభావం ఞత్వా భగవతో సన్తికం ఉపగన్త్వా తిట్ఠతి, భగవా ‘‘హత్థినాగో మమ న్హానం ఇచ్ఛతీ’’తి తత్థ గన్త్వా న్హానకిచ్చం కరోతి, పానీయేపి ఏసేవ నయో. తస్మిం పన సీతలే సఞ్జాతే ఉపసఙ్కమతి, తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘సోణ్డాయ భగవతో పానీయం పరిభోజనీయం ఉపట్ఠాపేతీ’’తి.
అథ ఖో భగవతో రహోగతస్సాతిఆది ఉభిన్నం మహానాగానం వివేకసుఖపచ్చవేక్ఖణదస్సనం, తం వుత్తత్థమేవ. అత్తనో చ పవివేకం విదిత్వాతి కేహిచి అనాకిణ్ణభావలద్ధం కాయవివేకం జానిత్వా, ఇతరే పన వివేకా భగవతో సబ్బకాలం విజ్జన్తియేవ.
ఇమం ఉదానన్తి ఇమం అత్తనో హత్థినాగస్స చ పవివేకాభిరతియా సమానజ్ఝాసయభావదీపనం ఉదానం ఉదానేసి.
తత్థాయం సఙ్ఖేపత్థో – ఏతం ఈసాదన్తస్స రథఈసాసదిసదన్తస్స హత్థినాగస్స చిత్తం నాగేన బుద్ధనాగస్స చిత్తేన సమేతి సంసన్దతి. కథం సమేతి చే? యదేకో రమతీ వనే యస్మా బుద్ధనాగో ‘‘అహం ఖో పుబ్బే ఆకిణ్ణో విహాసి’’న్తి పురిమం ఆకిణ్ణవిహారం జిగుచ్ఛిత్వా వివేకం ఉపబ్రూహయమానో ఇదాని యథా ఏకో అదుతియో వనే అరఞ్ఞే రమతి అభిరమతి, ఏవం అయమ్పి హత్థినాగో పుబ్బే అత్తనో హత్థిఆదీహి ఆకిణ్ణవిహారం జిగుచ్ఛిత్వా వివేకం ఉపబ్రూహయమానో ఇదాని ఏకో అసహాయో వనే అరఞ్ఞే రమతి అభిరమతి. తస్మాస్స చిత్తం నాగేన సమేతి తస్స చిత్తేన సమేతీతి కత్వా ఏకీభావరతియా ఏకసదిసం హోతీతి అత్థో.
పఞ్చమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౬. పిణ్డోలసుత్తవణ్ణనా
౩౬. ఛట్ఠే పిణ్డోలభారద్వాజోతి పిణ్డం ఉలమానో పరియేసమానో పబ్బజితోతి పిణ్డోలో. సో కిర పరిజిణ్ణభోగో బ్రాహ్మణో హుత్వా మహన్తం భిక్ఖుసఙ్ఘస్స లాభసక్కారం దిస్వా పిణ్డత్థాయ నిక్ఖమిత్వా పబ్బజితో. సో మహన్తం కపల్లం ‘‘పత్త’’న్తి గహేత్వా చరతి, కపల్లపూరం యాగుం పివతి, భత్తం భుఞ్జతి, పూవఖజ్జకఞ్చ ఖాదతి. అథస్స మహగ్ఘసభావం సత్థు ఆరోచేసుం. సత్థా తస్స పత్తత్థవికం నానుజాని, హేట్ఠామఞ్చే పత్తం నిక్కుజ్జిత్వా ఠపేతి, సో ఠపేన్తోపి ఘంసేన్తోవ పణామేత్వా ఠపేతి, గణ్హన్తోపి ఘంసేన్తోవ ఆకడ్ఢిత్వా గణ్హాతి. తం గచ్ఛన్తే గచ్ఛన్తే కాలే ఘంసనేన పరిక్ఖీణం, నాళికోదనమత్తస్సేవ గణ్హనకం జాతం. తతో సత్థు ఆరోచేసుం, అథస్స సత్థా పత్తత్థవికం అనుజాని. థేరో అపరేన సమయేన ఇన్ద్రియభావనం భావేన్తో అగ్గఫలే అరహత్తే పతిట్ఠాసి. ఇతి సో పుబ్బే సవిసేసం పిణ్డత్థాయ ఉలతీతి పిణ్డోలో, గోత్తేన పన భారద్వాజోతి ఉభయం ఏకతో కత్వా ‘‘పిణ్డోలభారద్వాజో’’తి వుచ్చతి.
ఆరఞ్ఞకోతి పిణ్డపాతికో, పిణ్డాయ వా పతితుం చరితుం వతమేతస్సాతి పిణ్డపాతీ, పిణ్డపాతీయేవ పిణ్డపాతికో. సఙ్కారకూటాదీసు పంసూనం ఉపరి ఠితత్తా అబ్భుగ్గతట్ఠేన పంసుకూలం వియాతి పంసుకూలం, పంసు వియ వా కుచ్ఛితభావం ఉలతి గచ్ఛతీతి పంసుకూలం, పంసుకూలస్స ధారణం పంసుకూలం, తం సీలం ఏతస్సాతి పంసుకూలికో. సఙ్ఘాటిఉత్తరాసఙ్గఅన్తరవాసకసఙ్ఖాతాని తీణి చీవరాని తిచీవరం, తిచీవరస్స ధారణం తిచీవరం, తం సీలం ఏతస్సాతి తేచీవరికో. అప్పిచ్ఛోతిఆదీనం పదానం అత్థో హేట్ఠా వుత్తోయేవ.
ధుతవాదోతి ధుతో వుచ్చతి ధుతకిలేసో పుగ్గలో, కిలేసధుననకధమ్మో వా. తత్థ అత్థి ధుతో, న ధుతవాదో, అత్థి న ధుతో, ధుతవాదో, అత్థి నేవ ధుతో, న ధుతవాదో, అత్థి ధుతో చేవ, ధుతవాదో చాతి ఇదం చతుక్కం వేదితబ్బం. తేసు యో సయం ధుతధమ్మే సమాదాయ వత్తతి, న పరం తదత్థాయ సమాదపేతి, అయం పఠమో. యో పన సయం న ధుతధమ్మే సమాదాయ వత్తతి, పరం సమాదపేతి, అయం దుతియో. యో ఉభయరహితో, అయం తతియో. యో పన ఉభయసమ్పన్నో, అయం చతుత్థో. ఏవరూపో చ ఆయస్మా పిణ్డోలభారద్వాజోతి. తేన వుత్తం ‘‘ధుతవాదో’’తి. ఏకదేససరూపేకసేసవసేన హి అయం నిద్దేసో యథా తం ‘‘నామరూప’’న్తి.
అధిచిత్తమనుయుత్తోతి ఏత్థ అట్ఠసమాపత్తిసమ్పయోగతో అరహత్తఫలసమాపత్తిసమ్పయోగతో వా చిత్తస్స అధిచిత్తభావో వేదితబ్బో, ఇధ పన ‘‘అరహత్తఫలచిత్త’’న్తి వదన్తి. తంతంసమాపత్తీసు సమాధి ఏవ అధిచిత్తం, ఇధ పన అరహత్తఫలసమాధి వేదితబ్బో. కేచి పన ‘‘అధిచిత్తమనుయుత్తేన, భిక్ఖవే, భిక్ఖునా కాలేన కాలం తీణి నిమిత్తాని మనసి కాతబ్బానీతి ఏతస్మిం అధిచిత్తసుత్తే (అ॰ ని॰ ౩.౧౦౩) వియ సమథవిపస్సనాచిత్తం అధిచిత్తన్తి ఇధాధిప్పేత’’న్తి వదన్తి, తం న సున్దరం. పురిమోయేవత్థో గహేతబ్బో.
ఏతమత్థం విదిత్వాతి ఏతం ఆయస్మతో పిణ్డోలభారద్వాజస్స అధిట్ఠానపరిక్ఖారసమ్పదాసమ్పన్నం అధిచిత్తానుయోగసఙ్ఖాతం అత్థం సబ్బాకారతో విదిత్వా. ఏవం ‘‘అధిచిత్తానుయోగో మమ సాసనానుట్ఠాన’’న్తి దీపేన్తో ఇమం ఉదానం ఉదానేసి.
తత్థ అనూపవాదోతి వాచాయ కస్సచిపి అనుపవదనం. అనూపఘాతోతి కాయేన కస్సచి ఉపఘాతాకరణం. పాతిమోక్ఖేతి ఏత్థ పాతిమోక్ఖపదస్స అత్థో హేట్ఠా నానప్పకారేహి వుత్తో, తస్మిం పాతిమోక్ఖే. సత్తన్నం ఆపత్తిక్ఖన్ధానం అవీతిక్కమలక్ఖణో సంవరో. మత్తఞ్ఞుతాతి పన్తఞ్చ సయనాసనన్తి వివిత్తం సఙ్ఘట్టనవిరహితం సేనాసనం. అధిచిత్తే చ ఆయోగోతి అట్ఠన్నం సమాపత్తీనం అధిగమాయ భావనానుయోగో.
అపరో నయో – అనూపవాదోతి కస్సచిపి ఉపరుజ్ఝనవచనస్స అవదనం. తేన సబ్బమ్పి వాచసికం సీలం సఙ్గణ్హాతి. అనూపఘాతోతి కాయేన కస్సచి ఉపఘాతస్స పరవిహేఠనస్స అకరణం. తేన సబ్బమ్పి కాయికం సీలం సఙ్గణ్హాతి. యాదిసం పనిదం ఉభయం బుద్ధానం సాసనన్తోగధం హోతి, తం దస్సేతుం – ‘‘పాతిమోక్ఖే చ సంవరో’’తి వుత్తం. చసద్దో నిపాతమత్తం. పాతిమోక్ఖే చ సంవరోతి పాతిమోక్ఖసంవరభూతో అనూపవాదో అనూపఘాతో చాతి అత్థో.
అథ పాతిమోక్ఖేతి అధికరణే భుమ్మం. పాతిమోక్ఖే నిస్సయభూతే సంవరో. కో పన సోతి? అనూపవాదో అనూపఘాతో. ఉపసమ్పదవేలాయఞ్హి అవిసేసేన పాతిమోక్ఖసీలం సమాదిన్నం నామ హోతి, తస్మిం పాతిమోక్ఖే ఠితస్స తతో పరం ఉపవాదూపఘాతానం అకరణవసేన సంవరో, సో అనూపవాదో అనూపఘాతో చాతి వుత్తో.
అథ వా పాతిమోక్ఖేతి నిప్ఫాదేతబ్బే భుమ్మం యథా ‘‘చేతసో అవూపసమో అయోనిసోమనసికారపదట్ఠాన’’న్తి (సం॰ ని॰ ౫.౨౩౨). తేన పాతిమోక్ఖేన సాధేతబ్బో అనూపవాదో అనూపఘాతో, పాతిమోక్ఖసంవరసఙ్గహితో అనూపవాదో అనూపఘాతోఇచ్చేవ అత్థో. సంవరోతి ఇమినా పన సతిసంవరో
మత్తఞ్ఞుతా చ భత్తస్మిన్తి పరియేసనపటిగ్గహణపరిభోగవిస్సజ్జనానం వసేన భోజనే పమాణఞ్ఞుతా. పన్తఞ్చ సయనాసనన్తి భావనానుకూలం అరఞ్ఞరుక్ఖమూలాదివివిత్తసేనాసనం. అధిచిత్తే చ ఆయోగోతి సబ్బచిత్తానం అధికత్తా ఉత్తమత్తా అధిచిత్తసఙ్ఖాతే అరహత్తఫలచిత్తే సాధేతబ్బే తస్స నిప్ఫాదనత్థం సమథవిపస్సనాభావనావసేన ఆయోగో. ఏతం బుద్ధాన సాసనన్తి ఏతం పరస్స అనూపవదనం, అనూపఘాతనం, పాతిమోక్ఖసంవరో
ఛట్ఠసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౭. సారిపుత్తసుత్తవణ్ణనా
౩౭. సత్తమే అపుబ్బం నత్థి. గాథాయ అధిచేతసోతి అధిచిత్తవతో, సబ్బచిత్తానం అధికేన అరహత్తఫలచిత్తేన సమన్నాగతస్సాతి అత్థో. అప్పమజ్జతోతి న పమజ్జతో, అప్పమాదేన అనవజ్జధమ్మేసు సాతచ్చకిరియాయ సమన్నాగతస్సాతి వుత్తం హోతి. మునినోతి ‘‘యో మునాతి ఉభో లోకే, ముని తేన పవుచ్చతీ’’తి (ధ॰ ప॰ ౨౬౯; చూళని॰ మేత్తగూమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౨౧) ఏవం ఉభయలోకముననేన మోనం వుచ్చతి ఞాణం, తేన అరహత్తఫలఞాణసఙ్ఖాతేన ఞాణేన సమన్నాగతత్తా మోనపథేసు సిక్ఖతోతి అరహత్తఞాణసఙ్ఖాతస్స మోనస్స పథేసు సత్తతింసబోధిపక్ఖియధమ్మేసు తీసు వా సిక్ఖాసు సిక్ఖతో. ఇదఞ్చ పుబ్బభాగప్పటిపదం గహేత్వా వుత్తం. పరినిట్ఠితసిక్ఖో హి అరహా, తస్మా ఏవం సిక్ఖతో, ఇమాయ సిక్ఖాయ మునిభావం పత్తస్స మునినోతి ఏవమేత్థ అత్థో దట్ఠబ్బో. యస్మా చ ఏతదేవ, తస్మా హేట్ఠిమమగ్గఫలచిత్తానం వసేన అధిచేతసో, చతుసచ్చసమ్బోధపటిపత్తియం అప్పమాదవసేన అప్పమజ్జతో, మగ్గఞాణసమన్నాగమేన మునినోతి ఏవమేతేసం తిణ్ణం పదానం అత్థో యుజ్జతియేవ. అథ వా ‘‘అప్పమజ్జతో సిక్ఖతో’’తి
సోకా న భవన్తి తాదినోతి తాదిసస్స ఖీణాసవమునినో అబ్భన్తరే ఇట్ఠవియోగాదివత్థుకా సోకా చిత్తసన్తాపా న హోన్తి. అథ వా తాదినోతి తాదిలక్ఖణసమన్నాగతస్స ఏవరూపస్స మునినో సోకా న భవన్తీతి ఉపసన్తస్సాతి రాగాదీనం అచ్చన్తూపసమేన ఉపసన్తస్స. సదా సతీమతోతి సతివేపుల్లప్పత్తియా నిచ్చకాలం సతియా అవిరహితస్స.
ఏత్థ చ ‘‘అధిచేతసో’’తి ఇమినా అధిచిత్తసిక్ఖా, ‘‘అప్పమజ్జతో’’తి ఏతేన అధిసీలసిక్ఖా, ‘‘మునినో మోనపథేసు సిక్ఖతో’’తి ఏతేహి అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా. ‘‘మునినో’’తి వా ఏతేన అధిపఞ్ఞాసిక్ఖా, ‘‘మోనపథేసు సిక్ఖతో’’తి ఏతేన తాసం లోకుత్తరసిక్ఖానం పుబ్బభాగపటిపదా, ‘‘సోకా న భవన్తీ’’తిఆదీహి సిక్ఖాపారిపూరియా ఆనిసంసో పకాసితోతి వేదితబ్బం. సేసం వుత్తనయమేవ.
సత్తమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౮. సున్దరీసుత్తవణ్ణనా
౩౮. అట్ఠమే సక్కతోతిఆదీనం పదానం అత్థో హేట్ఠా వణ్ణితోయేవ. అసహమానాతి న సహమానా, ఉసూయన్తాతి అత్థో. భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ సక్కారం అసహమానాతి సమ్బన్ధో.
సున్దరీతి
తం సుత్వా ఇతరే ‘‘ఇదం సుట్ఠు తయా చిన్తితం, ఏవఞ్హి కతే సమణో గోతమో అయసకేన ఉపద్దుతో సీసం ఉక్ఖిపితుం అసక్కోన్తో యేన వా తేన వా పలాయిస్సతీ’’తి సబ్బేవ ఏకజ్ఝాసయా హుత్వా తథా ఉయ్యోజేతుం సున్దరియా సన్తికం అగమంసు. సా తే దిస్వా ‘‘కిం తుమ్హే ఏకతో ఆగతత్థా’’తి ఆహ. తిత్థియా అనాలపన్తా ఆరామపరియన్తే పటిచ్ఛన్నే ఠానే నిసీదింసు. సా తత్థ గన్త్వా పునప్పునం ఆలపన్తీ పటివచనం అలభిత్వా కిం తుమ్హాకం అపరజ్ఝం? కస్మా మే పటివచనం న దేథాతి? తథా హి పన త్వం అమ్హే ‘‘అఞ్ఞతిత్థియా పరిబ్బాజకా భగవతో సక్కారం అసహమానా’’తిఆది.
తత్థ ఉస్సహసీతి సక్కోసి. అత్థన్తి హితం కిచ్చం వా. క్యాహన్తి కిం అహం. యస్మా తే తిత్థియా తస్సా అఞ్ఞాతకాపి సమానా పబ్బజ్జసమ్బన్ధమత్తేన సఙ్గణ్హితుం ఞాతకా వియ హుత్వా ‘‘ఉస్సహసి త్వం భగిని ఞాతీనం అత్థం కాతు’’న్తి ఆహంసు. తస్మా సాపి మిగం వల్లి వియ పాదే లగ్గా జీవితమ్పి మే పరిచ్చత్తం ఞాతీనం అత్థాయాతి ఆహ.
తేన హీతి ‘‘యస్మా త్వం ‘జీవితమ్పి మే తుమ్హాకం అత్థాయ పరిచ్చత్త’న్తి వదసి, త్వఞ్చ పఠమవయే ఠితా అభిరూపా సోభగ్గప్పత్తా చ, తస్మా యథా తం నిస్సాయ సమణస్స గోతమస్స అయసో ఉప్పజ్జిస్సతి, తథా కరేయ్యాసీ’’తి వత్వా ‘‘అభిక్ఖణం జేతవనం గచ్ఛాహీ’’తి ఉయ్యోజేసుం. సాపి ఖో బాలా కకచదన్తపన్తియా పుప్ఫావలికీళం కీళితుకామా వియ, పభిన్నమదం చణ్డహత్థిం సోణ్డాయ పరామసన్తీ వియ, నలాటేన మచ్చుం గణ్హన్తీ వియ తిత్థియానం వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా మాలాగన్ధవిలేపనతమ్బూలముఖవాసాదీని గహేత్వా మహాజనస్స సత్థు ధమ్మదేసనం సుత్వా నగరం పవిసనకాలే జేతవనాభిముఖీ గచ్ఛన్తీ ‘‘కహం గచ్ఛసీ’’తి చ పుట్ఠా ‘‘సమణస్స గోతమస్స సన్తికం, అహఞ్హి తేన సద్ధిం ఏకగన్ధకుటియం వసామీ’’తి వత్వా అఞ్ఞతరస్మిం తిత్థియారామే వసిత్వా పాతోవ జేతవనమగ్గం ఓతరిత్వా నగరాభిముఖీ ఆగచ్ఛన్తీ ‘‘ఏవం అయ్యాతి ఖో సున్దరీ పరిబ్బాజికా తేసం అఞ్ఞతిత్థియానం పరిబ్బాజకానం పటిస్సుత్వా అభిక్ఖణం జేతవనం అగమాసీ’’తి.
తిత్థియా కతిపాహస్స అచ్చయేన ధుత్తానం కహాపణే దత్వా ‘‘గచ్ఛథ, సున్దరిం మారేత్వా సమణస్స గోతమస్స గన్ధకుటియా అవిదూరే మాలాకచవరన్తరే నిక్ఖిపిత్వా ఏథా’’తి వదింసు. తే తథా అకంసు. తతో తిత్థియా ‘‘సున్దరిం న పస్సామా’’తి కోలాహలం కత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేత్వా ‘‘యదా తే అఞ్ఞింసు తిత్థియా పరిబ్బాజకా ‘వోదిట్ఠా ఖో సున్దరీ’’’తిఆది.
తత్థ అఞ్ఞింసూతి జానింసు. వోదిట్ఠాతి బ్యపదిట్ఠా, జేతవనం ఆగచ్ఛన్తీ చ గచ్ఛన్తీ చ విసేసతో దిట్ఠా, బహులం దిట్ఠాతి అత్థో. పరిఖాకూపేతి దీఘికావాటే యా సా, మహారాజ, సున్దరీతి, మహారాజ, యా సా ఇమస్మిం నగరే రూపసున్దరతాయ ‘‘సున్దరీ’’తి పాకటా అభిఞ్ఞాతా పరిబ్బాజికా. సా నో న దిస్సతీతి సా అమ్హాకం చక్ఖు వియ జీవితం వియ చ పియాయితబ్బా, ఇదాని న దిస్సతి. యథానిక్ఖిత్తన్తి పురిసే ఆణాపేత్వా మాలాకచవరన్తరే అత్తనా యథాఠపితం. ‘‘యథానిఖాత’’న్తిపి పాఠో, పథవియం నిఖాతప్పకారన్తి అత్థో.
రథియాయ రథియన్తి వీథితో వీథిం. వీథీతి హి వినివిజ్ఝనకరచ్ఛా. సిఙ్ఘాటకన్తి తికోణరచ్ఛా. అలజ్జినోతి న లజ్జినో, పాపజిగుచ్ఛావిరహితాతి అత్థో. దుస్సీలాతి నిస్సీలా. పాపధమ్మాతి లామకసభావా నిహీనాచారా. ముసావాదినోతి దుస్సీలా సమానా ‘‘సీలవన్తో మయ’’న్తి అలికవాదితాయ ముసావాదినో. అబ్రహ్మచారినోతి ‘‘మేథునప్పటిసేవితాయ అసేట్ఠచారినో ఇమే హి నామా’’తి హీళేన్తా వదన్తి. ధమ్మచారినోతి కుసలధమ్మచారినో. సమచారినోతి కాయకమ్మాదిసమచారినో. కల్యాణధమ్మాతి సామఞ్ఞన్తి సమణభావో సమితపాపతా. బ్రహ్మఞ్ఞన్తి సేట్ఠభావో బాహితపాపతా. కుతోతి కేన కారణేన. అపగతాతి అపేతా పరిభట్ఠా. పురిసకిచ్చన్తి మేథునప్పటిసేవనం సన్ధాయ వదన్తి.
అథ భిక్ఖూ తం పవత్తిం భగవతో ఆరోచేసుం. సత్థా ‘‘తేన హి, భిక్ఖవే, తుమ్హేపి తే మనుస్సే ఇమాయ గాథాయ పటిచోదేథా’’తి వత్వా ‘‘అభూతవాదీ’’తి గాథమాహ. తం సన్ధాయ వుత్తం – ‘‘అథ ఖో సమ్బహులా…పే॰… నిహీనకమ్మా మనుజా పరత్థా’’తి. తత్థ నేసో, భిక్ఖవే, సద్దో చిరం భవిస్సతీతి ఇదం సత్థా తస్స అయసస్స నిప్ఫత్తిం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన జానిత్వా భిక్ఖూ సమస్సాసేన్తో ఆహ.
గాథాయం అభూతవాదీతి పరస్స దోసం అదిస్వావ ముసావాదం కత్వా అభూతేన అతచ్ఛేన పరం అబ్భాచిక్ఖన్తో. యో వాపి కత్వాతి యో వా పన పాపకమ్మం కత్వా ‘‘నాహం ఏతం కరోమీ’’తి ఆహ. పేచ్చ సమా భవన్తీతి తే ఉభోపి జనా ఇతో పరలోకం గన్త్వా నిహీనకమ్మా మనుజా పరత్థాతి. ‘‘పరత్థా’’తి ఇమస్స పన పదస్స పురతో ‘‘పేచ్చా’’తిపదేన సమ్బన్ధో, పేచ్చ పరత్థ ఇతో గన్త్వా తే నిహీనకమ్మా పరలోకే సమా భవన్తీతి అత్థో.
పరియాపుణిత్వాతి ఉగ్గహేత్వా. అకారకాతి అపరాధస్స న కారకా. నయిమేహి కతన్తి ఏవం కిర నేసమహోసి – ఇమేహి సమణేహి సక్యపుత్తియేహి అద్ధా తం పాపకమ్మం న కతం, యం అఞ్ఞతిత్థియా ఉగ్ఘోసిత్వా సకలనగరం ఆహిణ్డింసు, యస్మా ఇమే అమ్హేసు ఏవం అసబ్భాహి ఫరుసాహి వాచాహి అబ్భాచిక్ఖన్తేసుపి న కిఞ్చి వికారం దస్సేన్తి, ఖన్తిసోరచ్చఞ్చ న విజహన్తి, కేవలం పన ‘‘అభూతవాదీ నిరయం ఉపేతీ’’తి ధమ్మంయేవ వదన్తా సపన్తియేవ, ఇమే సమణా సక్యపుత్తియా అమ్హే అనుపధారేత్వా అబ్భాచిక్ఖన్తే సపన్తి, సపథం కరోన్తా వియ వదన్తి
తేసఞ్హి మనుస్సానం భగవతా భాసితగాథాయ సవనసమనన్తరమేవ బుద్ధానుభావేన సారజ్జం ఓక్కమి, సంవేగో ఉప్పజ్జి ‘‘నయిదం అమ్హేహి పచ్చక్ఖతో దిట్ఠం, సుతం నామ తథాపి హోతి, అఞ్ఞథాపి హోతి, ఏతే చ అఞ్ఞతిత్థియా ఇమేసం అనత్థకామా అహితకామా, తస్మా తే సద్ధాయ నయిదం అమ్హేహి వత్తబ్బం, దుజ్జానా హి సమణా’’తి. తే తతో పట్ఠాయ తతో ఓరమింసు.
రాజాపి యేహి సున్దరీ మారితా, తేసం జాననత్థం పురిసే ఆణాపేసి. అథ తే ధుత్తా తేహి కహాపణేహి సురం పివన్తా అఞ్ఞమఞ్ఞం కలహం కరింసు. తేసు హి ఏకో ఏకం ఆహ – ‘‘త్వం సున్దరిం ఏకప్పహారేన మారేత్వా మాలాకచవరన్తరే ఖిపిత్వా తతో లద్ధకహాపణేహి సురం పివసి, హోతు హోతూ’’తి. రాజపురిసా తం సుత్వా తే ధుత్తే గహేత్వా రఞ్ఞో దస్సేసుం. రాజా ‘‘అథ ఖో సమ్బహులా భిక్ఖూ…పే॰… అన్తరహితో సో, భన్తే, సద్దో’’తి.
కస్మా పన భగవా ‘‘తిత్థియానం ఇదం కమ్మ’’న్తి భిక్ఖూనం నారోచేసి? అరియానం తావ ఆరోచనేన పయోజనం నత్థి, పుథుజ్జనేసు పన ‘‘యే న సద్దహేయ్యుం, తేసం తం దీఘరత్తం అహితాయ దుక్ఖాయ సంవత్తేయ్యా’’తి నారోచేసి. అపిచేతం బుద్ధానం అనాచిణ్ణం, యం అనాగతస్స ఈదిసస్స వత్థుస్స ఆచిక్ఖనం. పరానుద్దేసికమేవ హి భగవా సంకిలేసపక్ఖం విభావేతి
‘‘న అన్తలిక్ఖే న సముద్దమజ్ఝే,
న పబ్బతానం వివరం పవిస్స;
న విజ్జతీ సో జగతిప్పదేసో,
యత్థట్ఠితో ముచ్చేయ్య పాపకమ్మా’’తి. (ధ॰ ప॰ ౧౨౭; మి॰ ప॰ ౪.౨.౪);
ఏతమత్థం విదిత్వాతి మమ్మచ్ఛేదనవసేనాపి బాలజనేహి పవత్తితం దురుత్తవచనం ఖన్తిబలసమన్నాగతస్స ధీరస్స దుత్తితిక్ఖా నామ నత్థీతి ఇమమత్థం సబ్బాకారతో విదిత్వా. ఇమం ఉదానన్తి ఇమం అధివాసనఖన్తిబలవిభావనం ఉదానం ఉదానేసి.
తత్థ తుదన్తి వాచాయ జనా అసఞ్ఞతా, సరేహి సఙ్గామగతంవ కుఞ్జరన్తి కాయికసంవరాదీసు కస్సచిపి సంవరస్స అభావేన అసంయతా అవినీతా బాలజనా సరేహి సాయకేహి సఙ్గామగతం యుద్ధగతం కుఞ్జరంవ హత్థినాగం పటియోధా వియ వాచాసత్తీహి తుదన్తి విజ్ఝన్తి, అయం తేసం సభావో సుత్వాన వాక్యం ఫరుసం ఉదీరితం, అధివాసయే భిక్ఖు అదుట్ఠచిత్తోతి తం పన తేహి బాలజనేహి ఉదీరితం భాసితం మమ్మఘట్టనవసేన పవత్తితం ఫరుసం వాక్యం వచనం అభూతం భూతతో నిబ్బేఠేన్తో మమ కకచూపమఓవాదం (మ॰ ని॰ ౧.౨౨౨ ఆదయో) అనుస్సరన్తో ఈసకమ్పి అదుట్ఠచిత్తో హుత్వా ‘‘సంసారసభావో ఏసో’’తి సంసారే భయం ఇక్ఖణసీలో భిక్ఖు అధివాసయే, అధివాసనఖన్తియం ఠత్వా ఖమేయ్యాతి అత్థో.
ఏత్థాహ – కిం పన తం కమ్మం, యం అపరిమాణకాలం సక్కచ్చం ఉపచితవిపులపుఞ్ఞసమ్భారో సత్థా ఏవం దారుణం అభూతబ్భక్ఖానం పాపుణీతి? వుచ్చతే – అయం సో భగవా బోధిసత్తభూతో అతీతజాతియం మునాళి నామ ధుత్తో హుత్వా పాపజనసేవీ అయోనిసోమనసికారబహులో విచరతి. సో ఏకదివసం సురభిం నామ పచ్చేకసమ్బుద్ధం నగరం పిణ్డాయ పవిసితుం చీవరం పారుపన్తం పస్సి. తస్మిఞ్చ సమయే అఞ్ఞతరా ఇత్థీ తస్స అవిదూరేన గచ్ఛతి. ధుత్తో ‘‘అబ్రహ్మచారీ అయం సమణో’’తి అబ్భాచిక్ఖి. సో తేన కమ్మేన బహూని వస్ససతసహస్సాని నిరయే పచ్చిత్వా తస్సేవ కమ్మస్స విపాకావసేసేన ఇదాని బుద్ధో హుత్వాపి సున్దరియా కారణా అభూతబ్భక్ఖానం
‘‘అనోతత్తసరాసన్నే, రమణీయే సిలాతలే;
నానారతనపజ్జోతే, నానాగన్ధవనన్తరే.
‘‘మహతా భిక్ఖుసఙ్ఘేన, పరేతో లోకనాయకో;
ఆసీనో బ్యాకరీ తత్థ, పుబ్బకమ్మాని అత్తనో.
‘‘సుణాథ భిక్ఖవో మయ్హం, యం కమ్మం పకతం మయా;
పిలోతికస్స కమ్మస్స, బుద్ధత్తేపి విపచ్చతి.
౧.
‘‘మునాళి
పచ్చేకబుద్ధం సురభిం, అబ్భాచిక్ఖిం అదూసకం.
‘‘తేన
బహూ వస్ససహస్సాని, దుక్ఖం వేదేమి వేదనం.
‘‘తేన కమ్మావసేసేన, ఇధ పచ్ఛిమకే భవే;
అబ్భక్ఖానం మయా లద్ధం, సున్దరికాయ కారణా.
౨.
‘‘సబ్బాభిభుస్స బుద్ధస్స, నన్దో నామాసి సావకో;
తం అబ్భక్ఖాయ నిరయే, చిరం సంసరితం మయా.
‘‘దస వస్ససహస్సాని, నిరయే సంసరిం చిరం;
మనుస్సభావం లద్ధాహం, అబ్భక్ఖానం బహుం లభిం.
‘‘తేన కమ్మావసేసేన, చిఞ్చమాణవికా మమం;
అబ్భాచిక్ఖి అభూతేన, జనకాయస్స అగ్గతో.
౩.
‘‘బ్రాహ్మణో సుతవా ఆసిం, అహం సక్కతపూజితో;
మహావనే పఞ్చసతే, మన్తే వాచేమి మాణవే.
‘‘తత్థాగతో
తఞ్చాహం ఆగతం దిస్వా, అబ్భాచిక్ఖిం అదూసకం.
‘‘తతోహం అవచం సిస్సే, కామభోగీ అయం ఇసి;
మయ్హమ్పి భాసమానస్స, అనుమోదింసు మాణవా.
‘‘తతో మాణవకా సబ్బే, భిక్ఖమానం కులే కులే;
మహాజనస్స ఆహంసు, కామభోగీ అయం ఇసి.
‘‘తేన కమ్మవిపాకేన, పఞ్చ భిక్ఖుసతా ఇమే;
అబ్భక్ఖానం లభుం సబ్బే, సున్దరికాయ కారణా.
౪.
‘‘వేమాతుభాతికం పుబ్బే, ధనహేతు హనిం అహం;
పక్ఖిపింగిరిదుగ్గస్మిం, సిలాయ చ అపింసయిం.
‘‘తేన
అఙ్గుట్ఠం పింసయీ పాదే, మమ పాసాణసక్ఖరా.
౫.
‘‘పురేహం దారకో హుత్వా, కీళమానో మహాపథే;
పచ్చేకబుద్ధం దిస్వాన, మగ్గే సకలికం ఖిపిం.
‘‘తేన
వధత్థం మం దేవదత్తో, అభిమారే పయోజయి.
౬.
‘‘హత్థారోహో పురే ఆసిం, పచ్చేకమునిముత్తమం;
పిణ్డాయ విచరన్తం తం, ఆసాదేసిం గజేనహం.
‘‘తేన కమ్మవిపాకేన, భన్తో నాళాగిరీ గజో;
గిరిబ్బజే పురవరే, దారుణో సముపాగమి.
౭.
‘‘రాజాహం పత్థివో ఆసిం, సత్తియా పురిసే హనిం;
తేన కమ్మవిపాకేన, నిరయే పచ్చిసం భుసం.
‘‘కమ్మునో తస్స సేసేన, సోదాని సకలం మమ;
పాదే ఛవిం పకప్పేసి, న హి కమ్మం వినస్సతి.
౮.
‘‘అహం
మచ్ఛకే ఘాతితే దిస్వా, జనయిం సోమనస్సకం.
‘‘తేన కమ్మవిపాకేన, సీసదుక్ఖం అహూ మమ;
సక్కా చ సబ్బే హఞ్ఞింసు, యదా హని విటటూభో.
౯.
‘‘ఫుస్సస్సాహం పావచనే, సావకే పరిభాసయిం;
యవం ఖాదథ భుఞ్జథ, మా చ భుఞ్జథ సాలయో.
‘‘తేన
నిమన్తితో బ్రాహ్మణేన, వేరఞ్జాయం వసిం తదా.
౧౦.
‘‘నిబ్బుద్ధే వత్తమానమ్హి, మల్లపుత్తం నిహేఠయిం;
తేన కమ్మవిపాకేన, పిట్ఠిదుక్ఖం అహూ మమ.
౧౧.
‘‘తికిచ్ఛకో అహం ఆసిం, సేట్ఠిపుత్తం విరేచయిం;
తేన కమ్మవిపాకేన, హోతి పక్ఖన్దికా మమ.
౧౨.
‘‘అవచాహం జోతిపాలో, కస్సపం సుగతం తదా;
కుతో ను బోధి ముణ్డస్స, బోధి పరమదుల్లభా.
‘‘తేన కమ్మవిపాకేన, అచరిం దుక్కరం బహుం;
ఛబ్బస్సానురువేలాయం, తతో బోధిం అపాపుణిం.
‘‘నాహం
కుమ్మగ్గేన గవేసిస్సం, పుబ్బకమ్మేన వారితో.
‘‘పుఞ్ఞపాపపరిక్ఖీణో, సబ్బసన్తాపవజ్జితో;
అసోకో అనుపాయాసో, నిబ్బాయిస్సమనాసవో.
‘‘ఏవం జినో వియాకాసి, భిక్ఖుసఙ్ఘస్స అగ్గతో;
సబ్బాభిఞ్ఞాబలప్పత్తో, అనోతత్తమహాసరే’’తి. (అప॰ థేర ౧.౩౯.౬౪-౯౬);
అట్ఠమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౯. ఉపసేనసుత్తవణ్ణనా
౩౯. నవమే ఉపసేనస్సాతి ఏత్థ ఉపసేనోతి తస్స థేరస్స నామం, వఙ్గన్తబ్రాహ్మణస్స పన పుత్తత్తా ‘‘వఙ్గన్తపుత్తో’’తి చ నం వోహరన్తి.
అయఞ్హి థేరో ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స కనిట్ఠభాతా, సాసనే పబ్బజిత్వా అపఞ్ఞత్తే సిక్ఖాపదే ఉపసమ్పదాయ ద్వివస్సో ఉపజ్ఝాయో హుత్వా ఏకం భిక్ఖుం ఉపసమ్పాదేత్వా తేన సద్ధిం భగవతో ఉపట్ఠానం గతో, తస్స భిక్ఖునో భగవతా తస్స సద్ధివిహారికభావం పుచ్ఛిత్వా ఖన్ధకే ఆగతనయేన ‘‘అతిలహుం ఖో త్వం, మోఘపురిస, ఆవత్తో బాహుల్లాయ, యదిదం గణబన్ధియ’’న్తి (మహావ॰ ౭౫) విగరహితో పతోదాభితున్నో వియ ఆజానీయో సంవిగ్గమానసో ‘‘యదిపాహం ఇదాని పరిసం నిస్సాయ భగవతా విగరహితో, పరిసంయేవ పన నిస్సాయ పాసంసియో భవేయ్య’’న్తి ఉస్సాహజాతో సబ్బే ధుతధమ్మే సమాదాయ వత్తమానో విపస్సనం ఆరభిత్వా న చిరస్సేవ ఛళభిఞ్ఞో పటిసమ్భిదాప్పత్తో మహాఖీణాసవో హుత్వా అత్తనో నిస్సితకే ధుతఙ్గధరే ఏవ కత్వా తేహి సద్ధిం భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా సన్థతసిక్ఖాపదే (పారా॰ ౫౬౫ ఆదయో) ఆగతనయేన ‘‘పాసాదికా ఖో త్యాయం, ఉపసేన, పరిసా’’తి పరిసవసేన భగవతో సన్తికా లద్ధపసంసో ‘‘ఏతదగ్గం, భిక్ఖవే, మమ సావకానం భిక్ఖూనం సమన్తపాసాదికానం యదిదం ఉపసేనో
సో ఏకదివసం పచ్ఛాభత్తం పిణ్డపాతప్పటిక్కన్తో అన్తేవాసికేసు అత్తనో అత్తనో దివాట్ఠానం గతేసు ఉదకకుమ్భతో ఉదకం గహేత్వా పాదే పక్ఖాలేత్వా గత్తాని సీతిం కత్వా చమ్మక్ఖణ్డం అత్థరిత్వా దివాట్ఠానే దివావిహారం నిసిన్నో అత్తనో గుణే ఆవజ్జేసి. తస్స తే అనేకసతా అనేకసహస్సా పోఙ్ఖానుపోఙ్ఖం ఉపట్ఠహింసు. సో ‘‘మయ్హం తావ సావకస్స సతో ఇమే ఏవరూపా గుణా, కీదిసా ను ఖో మయ్హం సత్థు గుణా’’తి భగవతో గుణాభిముఖం మనసికారం పేసేసి. తే తస్స ఞాణబలానురూపం అనేకకోటిసహస్సా ఉపట్ఠహింసు. సో ‘‘ఏవంసీలో మే సత్థా ఏవంధమ్మో ఏవంపఞ్ఞో ఏవంవిముత్తీ’’తిఆదినా చ ‘‘ఇతిపి సో భగవా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధో’’తిఆదినా చ ఆవిభావానురూపం సత్థు గుణే అనుస్సరిత్వా ‘‘ఆయస్మతో ఉపసేనస్స వఙ్గన్తపుత్తస్స రహోగతస్సా’’తిఆది వుత్తం.
తత్థ రహోగతస్సాతి రహసి గతస్స. పటిసల్లీనస్సాతి ఏకీభూతస్స. ఏవం చేతసో పరివితక్కో ఉదపాదీతి ఏవం ఇదాని వుచ్చమానాకారో చిత్తస్స వితక్కో ఉప్పజ్జి. లాభా వత మేతి యే ఇమే మనుస్సత్తబుద్ధుప్పాదసద్ధాసమధిగమాదయో, అహో వత మే ఏతే లాభా. సులద్ధం వత మేతి యఞ్చిదం మయా భగవతో సాసనే పబ్బజ్జూపసమ్పదారతనత్తయపయిరుపాసనాది పటిలద్ధం, తం మే అహో వత సుట్ఠు లద్ధం. తత్థ కారణమాహ ‘‘సత్థా చ మే’’తిఆదినా.
తత్థ దిట్ఠధమ్మికసమ్పరాయికపరమత్థేహి యథారహం సత్తే అనుసాసతీతి సత్థా. భాగ్యవన్తతాదీహి కారణేహి భగవా. ఆరకత్తా కిలేసేహి, కిలేసారీనం హతత్తా, సంసారచక్కస్స వా అరానం హతత్తా, పచ్చయాదీనం అరహత్తా, పాపకరణే రహాభావా అరహం సమ్మాసమ్బుద్ధోతి అయమేత్థ సఙ్ఖేపో, విత్థారో పన విసుద్ధిమగ్గే (విసుద్ధి॰ ౧.౧౨౩ ఆదయో) బుద్ధానుస్సతినిద్దేసతో గహేతబ్బో.
స్వాక్ఖాతేతి సుట్ఠు అక్ఖాతే, ఏకన్తనియ్యానికం కత్వా భాసితే. ధమ్మవినయేతి పావచనే. తఞ్హి యథానుసిట్ఠం పటిపజ్జమానానం సంసారదుక్ఖపాతతో ధారణేన, రాగాదికిలేసే వినయనేన చ ధమ్మవినయోతి వుచ్చతి. సబ్రహ్మచారినోతి సేట్ఠట్ఠేన బ్రహ్మసఙ్ఖాతం భగవతో సాసనం అరియమగ్గం సహ చరన్తి పటిపజ్జన్తీతి సబ్రహ్మచారినో. సీలవన్తోతి మగ్గఫలసీలవసేన సీలవన్తో. కల్యాణధమ్మాతి సమాధిపఞ్ఞావిముత్తివిముత్తిఞాణదస్సనాదయో కల్యాణా సున్దరా ధమ్మా ఏతేసం అత్థీతి కల్యాణధమ్మా. ఏతేన సఙ్ఘస్స సుప్పటిపత్తిం దస్సేతి. సీలేసు చమ్హి పరిపూరకారీతి ‘‘అహమ్పి పబ్బజిత్వా న తిరచ్ఛానకథాకథికో కాయదళ్హిబహులో హుత్వా విహాసిం, అథ ఖో పాతిమోక్ఖసంవరాదిం చతుబ్బిధమ్పి సీలం అఖణ్డం అఛిద్దం అసబలం అకమ్మాసం సుసమాహితో చమ్హి ఏకగ్గచిత్తోతి ఉపచారప్పనాభేదేన సమాధినా సబ్బథాపి సమాహితో చ అమ్హి అవిక్ఖిత్తచిత్తో. ఇమినా సమాధిస్మిం పరిపూరకారితావచనేన తతియఫలసమ్పత్తిమత్తనో దీపేతి. అనాగామినో హి సమాధిస్మిం పరిపూరకారినో. అరహా చమ్హి ఖీణాసవోతి కామాసవాదీనం సబ్బసో ఖీణత్తా ఖీణాసవో, తతో ఏవ పరిక్ఖీణభవసంయోజనో సదేవకే లోకే అగ్గదక్ఖిణేయ్యతాయ అరహా చమ్హి. ఏతేన అత్తనో కతకరణీయతం దస్సేతి. మహిద్ధికో చమ్హి మహానుభావోతి అధిట్ఠానవికుబ్బనాదిఇద్ధీసు మహతా వసీభావేన సమన్నాగతత్తా మహిద్ధికో ఉళారస్స పుఞ్ఞానుభావస్స
భద్దకం మే జీవితన్తి ఏవంవిధసీలాదిగుణసమన్నాగతస్స మే యావాయం కాయో ధరతి, తావ సత్తానం హితసుఖమేవ వడ్ఢతి, పుఞ్ఞక్ఖేత్తభావతో జీవితమ్పి మే భద్దకం సున్దరం. భద్దకం మరణన్తి సచే పనిదం ఖన్ధపఞ్చకం అజ్జ వా ఇమస్మింయేవ వా ఖణే అనుపాదానో వియ జాతవేదో నిబ్బాయతి, తం అప్పటిసన్ధికం పరినిబ్బానసఙ్ఖాతం మరణమ్పి మే భద్దకన్తి ఉభయత్థ తాదిభావం దీపేతి. ఏవం మహాథేరో అప్పహీనసోమనస్సుప్పిలావితవాసనుస్సన్నత్తా ఉళారసోమనస్సితో ధమ్మబహుమానేన ధమ్మపీతిపటిసంవేదనేన పరివితక్కేసి.
తం సత్థా గన్ధకుటియం నిసిన్నోవ సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణేన జానిత్వా జీవితే మరణే చ తస్స తాదిభావవిభావనం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి. తేన వుత్తం – ‘‘అథ ఖో భగవా…పే॰… ఉదానేసీ’’తి.
తత్థ యం జీవితం న తపతీతి యం ఖీణాసవపుగ్గలం జీవితం ఆయతిం ఖన్ధప్పవత్తియా సబ్బేన సబ్బం అభావతో న తపతి న బాధతి, వత్తమానమేవ వా
మరణన్తే న సోచతీతి మరణసఙ్ఖాతే అన్తే పరియోసానే, మరణసమీపే వా న సోచతి అనాగామిమగ్గేనేవ సోకస్స సముగ్ఘాతితత్తా. స వే దిట్ఠపదో ధీరో, సోకమజ్ఝే న సోచతీతి సో అనభిజ్ఝాదీనం
ఇదానిస్స సబ్బసో సోకహేతూనం అభావం దీపేతుం ‘‘ఉచ్ఛిన్నభవతణ్హస్సా’’తిఆదిమాహ. తత్థ యస్స అగ్గమగ్గేన సబ్బసో ఉచ్ఛిన్నా భవతణ్హా, సో ఉచ్ఛిన్నభవతణ్హో. తస్స అవసేసకిలేసానం అనవసేసవూపసమేన సన్తచిత్తస్స ఖీణాసవభిక్ఖునో. విక్ఖీణో జాతిసంసారోతి జాతిఆదికో –
‘‘ఖన్ధానఞ్చ పటిపాటి, ధాతుఆయతనాన చ;
అబ్బోచ్ఛిన్నం వత్తమానా, ‘సంసారో’తి పవుచ్చతీ’’తి. –
వుత్తలక్ఖణో సంసారో విసేసతో ఖీణో. తస్మా నత్థి తస్స పునబ్భవోతి యస్మా తస్స ఏవరూపస్స అరియపుగ్గలస్స ఆయతిం పునబ్భవో నత్థి, తస్మా తస్స జాతిసంసారో ఖీణో. కస్మా పనస్స పునబ్భవో నత్థి? యస్మా ఉచ్ఛిన్నభవతణ్హో సన్తచిత్తో చ హోతి, తస్మాతి ఆవత్తేత్వా వత్తబ్బం. అథ వా విక్ఖీణో జాతిసంసారో, తతో ఏవ నత్థి తస్స పునబ్భవోతి అత్థో యోజేతబ్బో.
నవమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౦. సారిపుత్తఉపసమసుత్తవణ్ణనా
౪౦. దసమే అత్తనో ఉపసమన్తి సావకపారమీమత్థకప్పత్తియా హేతుభూతం అగ్గమగ్గేన అత్తనో అనవసేసకిలేసవూపసమం.
ఆయస్మా హి సారిపుత్తో అనుపసన్తకిలేసానం సత్తానం రాగాదికిలేసజనితసన్తాపదరథపరిళాహదుక్ఖఞ్చేవ కిలేసాభిసఙ్ఖారనిమిత్తం జాతిజరాబ్యాధిమరణసోకపరిదేవాదిదుక్ఖఞ్చ పచ్చక్ఖతో దిస్వా ‘‘అత్తనో ఉపసమం పచ్చవేక్ఖమానో’’తి.
అపరే ‘‘థేరో అరహత్తఫలసమాపత్తిం సమాపజ్జిత్వా తం పచ్చవేక్ఖిత్వా ‘ఇమస్స వతాయం సన్తపణీతభావో అచ్చన్తసన్తాయ అసఙ్ఖతాయ ధాతుయా ఆరమ్మణతో, సయఞ్చ సమ్మదేవ కిలేసవూపసమతో’తి ఏవం అభిణ్హం ఉపసమం పచ్చవేక్ఖతీ’’తి వదన్తి. అఞ్ఞే పన ‘‘అనవసేసకిలేసానం ఉపసమపరియోసానే జాతం అగ్గఫలమేవేత్థ ఉపసమో నామ, తం పచ్చవేక్ఖమానో నిసిన్నో’’తి.
ఏతమత్థం విదిత్వాతి యదిదం ఆయస్మతో సారిపుత్తస్స మహాపఞ్ఞతాదిహేతుభూతం సావకేసు అనఞ్ఞసాధారణం కిలేసప్పహానం అగ్గఫలం వా ఉపసమపరియాయేన వుత్తం, తస్స పచ్చవేక్ఖణసఙ్ఖాతం అత్థం సబ్బాకారతో విదిత్వా తదనుభావదీపకం ఇమం ఉదానం ఉదానేసి.
తత్థ ఉపసన్తసన్తచిత్తస్సాతి ఉపసన్తమేవ హుత్వా సన్తం చిత్తం ఏతస్సాతి ఉపసన్తసన్తచిత్తో. సమాపత్తియా విక్ఖమ్భనేన హి ఉపసన్తకిలేసత్తా ఉపసన్తచిత్తం న సబ్బథా ‘‘ఉపసన్తసన్త’’న్తి వుచ్చతి తస్స ఉపసమస్స అనచ్చన్తికభావతో, న తథా అగ్గమగ్గేన. తేన పన అచ్చన్తమేవ కిలేసానం సముచ్ఛిన్నత్తా అరహతో చిత్తం పున కిలేసానం అనుపసమేతబ్బతాయ సమథవిపస్సనాహేట్ఠిమమగ్గేహి ఉపసన్తకిలేసం హుత్వా అచ్చన్తసన్తభావతోవ ఉపసన్తన్తి వా ఉపసమో వుచ్చతి, తస్మా ‘‘ఉపసన్తసన్తచిత్తస్సా’’తి అచ్చన్తూపసమేన సన్తచిత్తస్సాతి అత్థో.
అథ వా సతిపి సబ్బేసం ఖీణాసవానం అనవసేసకిలేసవూపసమే సావకపారమీఞాణస్స పన మత్థకప్పత్తిహేతుభూతో సావకేసు అనఞ్ఞసాధారణో సవిసేసో ధమ్మసేనాపతినో
తత్రాయమత్థో – భుసం దళ్హం వా సన్తం ఉపసన్తం, తేన ఉపసన్తేన ఉపసన్తమేవ హుత్వా సన్తం ఉపసన్తసన్తం నేత్తిచ్ఛిన్నస్సాతి నేత్తి వుచ్చతి భవతణ్హా సంసారస్స నయనతో, సా నేత్తి ఛిన్నా ఏతస్సాతి నేత్తిచ్ఛిన్నో. తస్స నేత్తిచ్ఛిన్నస్స, పహీనతణ్హస్సాతి అత్థో. ముత్తో సో మారబన్ధనాతి సో ఏవంవిధో పరిక్ఖీణభవసంయోజనో సబ్బస్మా మారబన్ధనతో ముత్తో, న తస్స మారబన్ధనమోచనాయ కరణీయం అత్థి, తస్మా ధమ్మసేనాపతి అత్తనో ఉపసమం పచ్చవేక్ఖతీతి. సేసం వుత్తనయమేవ.
దసమసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
నిట్ఠితా చ మేఘియవగ్గవణ్ణనా.