౪. అట్ఠకవగ్గో
౧. కామసుత్తవణ్ణనా
౭౭౩. కామం కామయమానస్సాతి కామసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవతి కిర సావత్థియం విహరన్తే అఞ్ఞతరో బ్రాహ్మణో సావత్థియా జేతవనస్స చ అన్తరే అచిరవతీనదీతీరే ‘‘యవం వపిస్సామీ’’తి ఖేత్తం కసతి. భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో పిణ్డాయ పవిసన్తో తం దిస్వా ఆవజ్జేన్తో అద్దస – ‘‘అస్స బ్రాహ్మణస్స యవా వినస్సిస్సన్తీ’’తి, పున ఉపనిస్సయసమ్పత్తిం ఆవజ్జేన్తో చస్స సోతాపత్తిఫలస్స ఉపనిస్సయం అద్దస. ‘‘కదా పాపుణేయ్యా’’తి ఆవజ్జేన్తో ‘‘సస్సే వినట్ఠే సోకాభిభూతో ధమ్మదేసనం సుత్వా’’తి అద్దస. తతో చిన్తేసి – ‘‘సచాహం తదా ఏవ బ్రాహ్మణం ఉపసఙ్కమిస్సామి, న మే ఓవాదం సోతబ్బం మఞ్ఞిస్సతి. నానారుచికా హి బ్రాహ్మణా, హన్ద, నం ఇతో పభుతియేవ సఙ్గణ్హామి, ఏవం మయి ముదుచిత్తో హుత్వా తదా ఓవాదం సోస్సతీ’’తి బ్రాహ్మణం ఉపసఙ్కమిత్వా ఆహ – ‘‘కిం, బ్రాహ్మణ, కరోసీ’’తి. బ్రాహ్మణో ‘‘ఏవం ఉచ్చాకులీనో సమణో గోతమో మయా సద్ధిం పటిసన్థారం కరోతీ’’తి తావతకేనేవ భగవతి పసన్నచిత్తో హుత్వా ‘‘ఖేత్తం, భో గోతమ, కసామి యవం వపిస్సామీ’’తి ఆహ. అథ సారిపుత్తత్థేరో చిన్తేసి – ‘‘భగవా బ్రాహ్మణేన సద్ధిం పటిసన్థారం అకాసి, న చ అహేతు అప్పచ్చయా తథాగతా ఏవం కరోన్తి, హన్దాహమ్పి తేన సద్ధిం పటిసన్థారం కరోమీ’’తి బ్రాహ్మణం ఉపసఙ్కమిత్వా తథేవ పటిసన్థారమకాసి. ఏవం మహామోగ్గల్లానత్థేరో సేసా చ అసీతి మహాసావకా. బ్రాహ్మణో అతీవ అత్తమనో అహోసి.
అథ భగవా సమ్పజ్జమానేపి సస్సే ఏకదివసం కతభత్తకిచ్చో సావత్థితో జేతవనం గచ్ఛన్తో మగ్గా ఓక్కమ్మ బ్రాహ్మణస్స సన్తికం గన్త్వా ఆహ – ‘‘సున్దరం తే, బ్రాహ్మణ, యవక్ఖేత్త’’న్తి. ‘‘ఏవం, భో గోతమ, సున్దరం, సచే సమ్పజ్జిస్సతి, తుమ్హాకమ్పి సంవిభాగం
తత్థ కామన్తి మనాపియరూపాదితేభూమకధమ్మసఙ్ఖాతం వత్థుకామం, కామయమానస్సాతి ఇచ్ఛమానస్స. తస్స చే తం సమిజ్ఝతీతి తస్స కామయమానస్స సత్తస్స తం కామసఙ్ఖాతం వత్థు సమిజ్ఝతి చే, సచే సో తం లభతీతి వుత్తం హోతి. అద్ధా పీతిమనో హోతీతి ఏకంసం తుట్ఠచిత్తో హోతి. లద్ధాతి లభిత్వా. మచ్చోతి సత్తో. యదిచ్ఛతీతి యం ఇచ్ఛతి.
౭౭౪. తస్స చే కామయానస్సాతి తస్స పుగ్గలస్స కామే ఇచ్ఛమానస్స, కామేన వా యాయమానస్స. ఛన్దజాతస్సాతి జన్తునోతి సత్తస్స. తే కామా పరిహాయన్తీతి తే కామా పరిహాయన్తి చే. సల్లవిద్ధోవ రుప్పతీతి అథ అయోమయాదినా సల్లేన విద్ధో వియ పీళీయతి.
౭౭౫. తతియగాథాయ సఙ్ఖేపత్థో – యో పన ఇమే కామే తత్థ ఛన్దరాగవిక్ఖమ్భనేన వా సముచ్ఛేదేన వా అత్తనో పాదేన సప్పస్స సిరం ఇవ పరివజ్జేతి. సో భిక్ఖు సబ్బం లోకం విసరిత్వా ఠితత్తా లోకే విసత్తికాసఙ్ఖాతం తణ్హం సతో హుత్వా సమతివత్తతీతి.
౭౭౬-౮. తతో యో ఏతం సాలిక్ఖేత్తాదిం ఖేత్తం వా ఘరవత్థాదిం వత్థుం వా కహాపణసఙ్ఖాతం హిరఞ్ఞం వా గోఅస్సభేదం గవాస్సం వా ఇత్థిసఞ్ఞికా థియో వా ఞాతిబన్ధవాదీ బన్ధూ వా అఞ్ఞే వా మనాపియరూపాదీ పుథు కామే అనుగిజ్ఝతి, తం పుగ్గలం అబలసఙ్ఖాతా కిలేసా బలీయన్తి సహన్తి మద్దన్తి, సద్ధాబలాదివిరహేన వా అబలం తం పుగ్గలం అబలా కిలేసా బలీయన్తి, అబలత్తా బలీయన్తీతి అత్థో. అథ తం కామగిద్ధం కామే రక్ఖన్తం పరిస్సయా కాయదుచ్చరితాదయో చ అపాకటపరిస్సయా మద్దన్తి, తతో అపాకటపరిస్సయేహి అభిభూతం తం పుగ్గలం జాతిఆదిదుక్ఖం భిన్నం నావం ఉదకం వియ అన్వేతి. తస్మా కాయగతాసతిఆదిభావనాయ జన్తు సదా సతో హుత్వా విక్ఖమ్భనసముచ్ఛేదవసేన రూపాదీసు వత్థుకామేసు సబ్బప్పకారమ్పి కిలేసకామం పరివజ్జేన్తో కామాని పరివజ్జయే. ఏవం తే కామే పహాయ తప్పహానకరమగ్గేనేవ చతుబ్బిధమ్పి తరే ఓఘం తరేయ్య తరితుం సక్కుణేయ్య. తతో యథా పురిసో ఉదకగరుకం నావం సిఞ్చిత్వా లహుకాయ నావాయ అప్పకసిరేనేవ పారగూ భవేయ్య, పారం గచ్ఛేయ్య, ఏవమేవ అత్తభావనావం కిలేసూదకగరుకం సిఞ్చిత్వా లహుకేన అత్తభావేన పారగూ భవేయ్య, సబ్బధమ్మపారం నిబ్బానం గతో భవేయ్య, అరహత్తప్పత్తియా గచ్ఛేయ్య చ, అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాతీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ కామసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౨. గుహట్ఠకసుత్తవణ్ణనా
౭౭౯. సత్తో గుహాయన్తి గుహట్ఠకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవతి కిర సావత్థియం విహరన్తే ఆయస్మా పిణ్డోలభారద్వాజో కోసమ్బియం గంఙ్గాతీరే ఆవట్టకం నామ ఉతేనస్స ఉయ్యానం, తత్థ అగమాసి సీతలే పదేసే దివావిహారం నిసీదితుకామో. అఞ్ఞదాపి చాయం గచ్ఛతేవ తత్థ పుబ్బాసేవనేన యథా గవమ్పతిత్థేరో తావతింసభవనన్తి వుత్తనయమేతం వఙ్గీససుత్తవణ్ణనాయం. సో తత్థ గఙ్గాతీరే సీతలే రుక్ఖమూలే సమాపత్తిం అప్పేత్వా దివావిహారం నిసీది. రాజాపి ఖో ఉతేనో తం దివసంయేవ ఉయ్యానకీళికం గన్త్వా బహుదేవ దివసభాగం నచ్చగీతాదీహి ఉయ్యానే కీళిత్వా పానమదమత్తో ఏకిస్సా ఇత్థియా అఙ్కే సీసం కత్వా సయి. సేసిత్థియో ‘‘సుత్తో రాజా’’తి ఉట్ఠహిత్వా ఉయ్యానే పుప్ఫఫలాదీని గణ్హన్తియో థేరం దిస్వా హిరోత్తప్పం ఉపట్ఠాపేత్వా ‘‘మా సద్దం అకత్థా’’తి అఞ్ఞమఞ్ఞం నివారేత్వా అప్పసద్దా ఉపసఙ్కమిత్వా వన్దిత్వా థేరం సమ్పరివారేత్వా నిసీదింసు. థేరో సమాపత్తితో వుట్ఠాయ తాసం ధమ్మం దేసేసి, తా తుట్ఠా ‘‘సాధు సాధూ’’తి వత్వా సుణన్తి.
రఞ్ఞో సీసం అఙ్కేనాదాయ నిసిన్నిత్థీ ‘‘ఇమా మం ఓహాయ కీళన్తీ’’తి తాసు ఇస్సాపకతా ఊరుం చాలేత్వా రాజానం పబోధేసి. రాజా పటిబుజ్ఝిత్వా ఇత్థాగారం అపస్సన్తో ‘‘కుహిం ఇమా వసలియో’’తి ఆహ. సా ఆహ – ‘‘తుమ్హేసు అబహుకతా ‘సమణం రమయిస్సామా’తి గతా’’తి. సో కుద్ధో థేరాభిముఖో అగమాసి. తా ఇత్థియో రాజానం దిస్వా ఏకచ్చా ఉట్ఠహింసు, ఏకచ్చా ‘‘మహారాజ, పబ్బజితస్స సన్తికే ధమ్మం సుణామా’’తి న ఉట్ఠహింసు. సో తేన భియ్యోసోమత్తాయ
తతో
తత్థ సత్తోతి లగ్గో. గుహాయన్తి కాయే. కాయో హి రాగాదీనం వాళానం వసనోకాసతో ‘‘గుహా’’తి వుచ్చతి. బహునాభిఛన్నోతి బహునా రాగాదికిలేసజాలేన అభిచ్ఛన్నో. ఏతేన అజ్ఝత్తబన్ధనం వుత్తం. తిట్ఠన్తి రాగాదివసేన తిట్ఠన్తో. నరోతి సత్తో. మోహనస్మిం పగాళ్హోతి మోహనం వుచ్చతి కామగుణా. ఏత్థ హి దేవమనుస్సా ముయ్హన్తి, తేసు అజ్ఝోగాళ్హో హుత్వా దూరే వివేకా హి తథావిధో సోతి సో తథారూపో నరో తివిధాపి కాయవివేకాదికా వివేకా దూరే అనాసన్నే. కింకారణా? కామా హి లోకే న హి సుప్పహాయా, యస్మా లోకే కామా సుప్పహాయా న హోన్తీతి వుత్తం హోతి.
౭౮౦. ఏవం పఠమగాథాయ ‘‘దూరే వివేకా తథావిధో’’తి సాధేత్వా పున తథావిధానం సత్తానం ధమ్మతం ఆవికరోన్తో ‘‘ఇచ్ఛానిదానా’’తి గాథమాహ. తత్థ ఇచ్ఛానిదానాతి తణ్హాహేతుకా. భవసాతబద్ధాతి సుఖవేదనాదిమ్హి భవసాతే బద్ధా. తే దుప్పముఞ్చాతి తే భవసాతవత్థుభూతా న హి అఞ్ఞమోక్ఖాతి అఞ్ఞేన చ మోచేతుం న సక్కోన్తి. కారణవచనం వా ఏతం, తే సత్తా దుప్పముఞ్చా. కస్మా? యస్మా అఞ్ఞేన మోచేతబ్బా న హోన్తి. యది పన ముఞ్చేయ్యుం, సకేన థామేన ముఞ్చేయ్యున్తి అయమస్స అత్థో. పచ్ఛా పురే వాపి అపేక్ఖమానాతి అనాగతే అతీతే వా కామే అపేక్ఖమానా. ఇమేవ కామే పురిమేవ జప్పన్తి ఇమే వా పచ్చుప్పన్నే కామే పురిమే వా దువిధేపి అతీతానాగతే బలవతణ్హాయ పత్థయమానా. ఇమేసఞ్చ ద్విన్నం పదానం ‘‘తే దుప్పముఞ్చా న హి అఞ్ఞమోక్ఖా’’తి ఇమినా సహ సమ్బన్ధో
౭౮౧-౨. ఏవం పఠమగాథాయ ‘‘దూరే వివేకా తథావిధో’’తి సాధేత్వా దుతియగాథాయ చ తథావిధానం సత్తానం ధమ్మతం ఆవికత్వా ఇదాని నేసం పాపకమ్మకరణం ఆవికరోన్తో ‘‘కామేసు గిద్ధా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – తే సత్తా కామేసు పరిభోగతణ్హాయ గిద్ధా పరియేసనాదిమనుయుత్తత్తా పసుతా సమ్మోహమాపన్నత్తా పమూళ్హా అవగమనతాయ మచ్ఛరితాయ బుద్ధాదీనం వచనం అనాదియనతాయ చ అవదానియా. కాయవిసమాదిమ్హి విసమే నివిట్ఠా అన్తకాలే మరణదుక్ఖూపనీతా ‘‘కింసూ భవిస్సామ ఇతో చుతాసే’’తి పరిదేవయన్తీతి. యస్మా ఏతదేవ, తస్మా హి సిక్ఖేథ…పే॰… మాహు ధీరాతి. తత్థ సిక్ఖేథాతి తిస్సో సిక్ఖా ఆపజ్జేయ్య. ఇధేవాతి
౭౮౩. ఇదాని యే తథా న కరోన్తి, తేసం బ్యసనప్పత్తిం దస్సేన్తో ‘‘పస్సామీ’’తి గాథమాహ. తత్థ పస్సామీతి మంసచక్ఖుఆదీహి పేక్ఖామి. లోకేతి అపాయాదిమ్హి. పరిఫన్దమానన్తి ఇతో చితో చ ఫన్దమానం. పజం ఇమన్తి ఇమం సత్తకాయం. తణ్హగతన్తి తణ్హాయ గతం అభిభూతం, నిపాతితన్తి అధిప్పాయో. భవేసూతి కామభవాదీసు. హీనా నరాతి హీనకమ్మన్తా నరా. మచ్చుముఖే లపన్తీతి అన్తకాలే సమ్పత్తే మరణముఖే పరిదేవన్తి. అవీతతణ్హాసేతి అవిగతతణ్హా. భవాభవేసూతి కామభవాదీసు. అథ వా భవాభవేసూతి భవభవేసు, పునప్పునభవేసూతి వుత్తం హోతి.
౭౮౪. ఇదాని యస్మా అవీతతణ్హా ఏవం ఫన్దన్తి చ లపన్తి చ, తస్మా తణ్హావినయే సమాదపేన్తో ‘‘మమాయితే’’తి గాథమాహ. తత్థ మమాయితేతి తణ్హాదిట్ఠిమమత్తేహి ‘‘మమ’’న్తి పరిగ్గహితే వత్థుస్మిం. పస్సథాతి సోతారే ఏతమ్పీతి ఏతమ్పి ఆదీనవం. సేసం పాకటమేవ.
౭౮౫. ఏవమేత్థ పఠమగాథాయ అస్సాదం, తతో పరాహి చతూహి ఆదీనవఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని సఉపాయం నిస్సరణం నిస్సరణానిసంసఞ్చ దస్సేతుం సబ్బాహి వా ఏతాహి కామానం ఆదీనవం ఓకారం సంకిలేసఞ్చ దస్సేత్వా ఇదాని నేక్ఖమ్మే ఆనిసంసం దస్సేతుం ‘‘ఉభోసు అన్తేసూ’’తి గాథాద్వయమాహ. తత్థ ఉభోసు అన్తేసూతి ఫస్సఫస్ససముదయాదీసు ద్వీసు పరిచ్ఛేదేసు. వినేయ్య ఛన్దన్తి ఛన్దరాగం వినేత్వా. ఫస్సం పరిఞ్ఞాయాతి చక్ఖుసమ్ఫస్సాదిఫస్సం, ఫస్సానుసారేన వా అనానుగిద్ధోతి రూపాదీసు సబ్బధమ్మేసు అగిద్ధో. యదత్తగరహీ తదకుబ్బమానోతి యం అత్తనా గరహతి, తం అకురుమానో. నలిప్పతీ దిట్ఠసుతేసు ధీరోతి సో ఏవరూపో ధితిసమ్పన్నో ధీరో దిట్ఠేసు చ సుతేసు చ ధమ్మేసు ద్విన్నం లేపానం ఏకేనపి లేపేన న లిప్పతి. ఆకాసమివ నిరుపలిత్తో అచ్చన్తవోదానప్పత్తో హోతి.
౭౮౬. సఞ్ఞం పరిఞ్ఞాతి గాథాయ పన అయం సఙ్ఖేపత్థో – న కేవలఞ్చ సఞ్ఞమ్పి, సఞ్ఞానుసారేన వా పుబ్బే వుత్తనయేనేవ నామరూపం తీహి పరిఞ్ఞాహి పరిజానిత్వా ఇమాయ పటిపదాయ చతుబ్బిధమ్పి వితరేయ్య ఓఘం, తతో సో తిణ్ణోఘో తణ్హాదిట్ఠిపరిగ్గహేసు తణ్హాదిట్ఠిలేపప్పహానేన నోపలిత్తో ఖీణాసవముని రాగాదిసల్లానం అబ్బూళ్హత్తా అబ్బూళ్హసల్లో సతివేపుల్లప్పత్తియా అప్పమత్తో చరం, పుబ్బభాగే వా అప్పమత్తో చరం తేన అప్పమాదచారేన అబ్బూళ్హసల్లో హుత్వా సకపరత్తభావాదిభేదం నాసీసతీ లోకమిమం పరఞ్చ, అఞ్ఞదత్థు చరిమచిత్తనిరోధా నిరుపాదానో జాతవేదోవ పరినిబ్బాతీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి ధమ్మనేత్తిట్ఠపనమేవ కరోన్తో, న ఉత్తరిం ఇమాయ దేసనాయ మగ్గం వా ఫలం వా ఉప్పాదేసి ఖీణాసవస్స దేసితత్తాతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ గుహట్ఠకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౩. దుట్ఠట్ఠకసుత్తవణ్ణనా
౭౮౭. వదన్తి వే దుట్ఠమనాపీతి దుట్ఠట్ఠకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఆదిగాథాయ తావ ఉప్పత్తి – మునిసుత్తనయేన భగవతో భిక్ఖుసఙ్ఘస్స చ ఉప్పన్నలాభసక్కారం అసహమానా తిత్థియా సున్దరిం పరిబ్బాజికం ఉయ్యోజేసుం. సా కిర జనపదకల్యాణీ సేతవత్థపరిబ్బాజికావ అహోసి. సా సున్హాతా సునివత్థా మాలాగన్ధవిలేపనవిభూసితా భగవతో ధమ్మం సుత్వా సావత్థివాసీనం జేతవనతో నిక్ఖమనవేలాయ సావత్థితో నిక్ఖమిత్వా జేతవనాభిముఖీ గచ్ఛతి. మనుస్సేహి చ ‘‘కుహిం గచ్ఛసీ’’తి పుచ్ఛితా ‘‘సమణం గోతమం సావకే చస్స రమయితుం గచ్ఛామీ’’తి వత్వా జేతవనద్వారకోట్ఠకే విచరిత్వా జేతవనద్వారకోట్ఠకే పిదహితే నగరం పవిసిత్వా పభాతే పున జేతవనం గన్త్వా గన్ధకుటిసమీపే పుప్ఫాని విచినన్తీ వియ చరతి
భగవా తం దివసం పచ్చూససమయే బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో ‘‘తిత్థియా అజ్జ అయసం ఉప్పాదేస్సన్తీ’’తి ఞత్వా ‘‘తేసం సద్దహిత్వా మాదిసే చిత్తం పకోపేత్వా మహాజనో అపాయాభిముఖో మా అహోసీ’’తి గన్ధకుటిద్వారం పిదహిత్వా అన్తోగన్ధకుటియంయేవ అచ్ఛి, న నగరం పిణ్డాయ పావిసి. భిక్ఖూ పన ద్వారం పిదహితం దిస్వా పుబ్బసదిసమేవ పవిసింసు. మనుస్సా భిక్ఖూ దిస్వా నానప్పకారేహి అక్కోసింసు. అథ ఆయస్మా ఆనన్దో భగవతో తం పవత్తిం ఆరోచేత్వా ‘‘తిత్థియేహి, భన్తే, మహాఅయసో ఉప్పాదితో, న సక్కా ఇధ వసితుం, విపులో జమ్బుదీపో, అఞ్ఞత్థ గచ్ఛామా’’తి ఆహ. తత్థపి అయసే ఉట్ఠితే కుహిం గమిస్ససి ఆనన్దాతి? ‘‘అఞ్ఞం నగరం భగవా’’తి. అథ భగవా ‘‘ఆగమేహి, ఆనన్ద, సత్తాహమేవాయం సద్దో భవిస్సతి, సత్తాహచ్చయేన యేహి అయసో ‘‘వదన్తి వే’’తి ఇమం గాథమభాసి.
తత్థ వదన్తీతి భగవన్తం భిక్ఖుసఙ్ఘఞ్చ ఉపవదన్తి. దుట్ఠమనాపి ఏకే అథోపి వే సచ్చమనాతి ఏకచ్చే దుట్ఠచిత్తా, ఏకచ్చే తథసఞ్ఞినోపి హుత్వా, తిత్థియా దుట్ఠచిత్తా, యే తేసం వచనం సుత్వా సద్దహింసు, తే సచ్చమనాతి అధిప్పాయో. వాదఞ్చ జాతన్తి ఏతం అక్కోసవాదం ముని నో ఉపేతీతి అకారకతాయ చ అకుప్పనతాయ చ బుద్ధముని న ఉపేతి. తస్మా మునీ నత్థి ఖిలో కుహిఞ్చీతి తేన కారణేన అయం ముని రాగాదిఖిలేహి నత్థి ఖిలో కుహిఞ్చీతి వేదితబ్బో.
౭౮౮. ఇమఞ్చ గాథం వత్వా భగవా ఆనన్దత్థేరం పుచ్ఛి, ‘‘ఏవం ఖుంసేత్వా వమ్భేత్వా వుచ్చమానా భిక్ఖూ, ఆనన్ద, కిం వదన్తీ’’తి. న కిఞ్చి భగవాతి. ‘‘న, ఆనన్ద, ‘అహం సీలవా’తి సబ్బత్థ తుణ్హీ భవితబ్బం, లోకే హి నాభాసమానం జానన్తి మిస్సం బాలేహి పణ్డిత’’న్తి వత్వా, ‘‘భిక్ఖూ, ఆనన్ద, తే మనుస్సే ఏవం పటిచోదేన్తూ’’తి ధమ్మదేసనత్థాయ ‘‘అభూతవాదీ నిరయం ఉపేతీ’’తి ఇమం గాథమభాసి. థేరో తం ఉగ్గహేత్వా భిక్ఖూ ఆహ – ‘‘మనుస్సా తుమ్హేహి ఇమాయ గాథాయ పటిచోదేతబ్బా’’తి. భిక్ఖూ తథా అకంసు. పణ్డితమనుస్సా తుణ్హీ అహేసుం. రాజాపి రాజపురిసే సబ్బతో పేసేత్వా యేసం ధుత్తానం లఞ్జం దత్వా తిత్థియా తం మారాపేసుం, తే గహేత్వా నిగ్గయ్హ తం పవత్తిం ఞత్వా తిత్థియే పరిభాసి. మనుస్సాపి తిత్థియే దిస్వా లేడ్డునా పహరన్తి, పంసునా ఓకిరన్తి ‘‘భగవతో అయసం ఉప్పాదేసు’’న్తి. ఆనన్దత్థేరో తం దిస్వా భగవతో ఆరోచేసి, భగవా థేరస్స ఇమం గాథమభాసి ‘‘సకఞ్హి దిట్ఠిం…పే॰… వదేయ్యా’’తి.
తస్సత్థో – యాయం దిట్ఠి తిత్థియజనస్స ‘‘సున్దరిం మారేత్వా సమణానం సక్యపుత్తియానం అవణ్ణం పకాసేత్వా ఏతేనుపాయేన లద్ధం సక్కారం సాదియిస్సామా’’తి, సో తం దిట్ఠిం కథం అతిక్కమేయ్య, అథ ఖో సో అయసో తమేవ తిత్థియజనం పచ్చాగతో తం దిట్ఠిం అచ్చేతుం అసక్కోన్తం. యో వా సస్సతాదివాదీ, సోపి సకం దిట్ఠిం కథం అచ్చయేయ్య తేన దిట్ఠిచ్ఛన్దేన అనునీతో తాయ చ దిట్ఠిరుచియా నివిట్ఠో, అపిచ ఖో పన సయం సమత్తాని పకుబ్బమానో అత్తనావ పరిపుణ్ణాని తాని దిట్ఠిగతాని కరోన్తో యథా జానేయ్య, తథేవ వదేయ్యాతి.
౭౮౯. అథ రాజా సత్తాహచ్చయేన తం కుణపం ఛడ్డాపేత్వా సాయన్హసమయం ‘‘యో అత్తనో సీలవతానీ’’తి అవసేసగాథాయో అభాసి.
తత్థ సీలవతానీతి పాతిమోక్ఖాదీని సీలాని ఆరఞ్ఞికాదీని ధుతఙ్గవతాని చ. అనానుపుట్ఠోతి అపుచ్ఛితో. పావాతి వదతి. అనరియధమ్మం కుసలా తమాహు, యో ఆతుమానం సయమేవ పావాతి యో ఏవం అత్తానం సయమేవ వదతి, తస్స తం వాదం ‘‘అనరియధమ్మో ఏసో’’తి కుసలా ఏవం కథేన్తి.
౭౯౦. సన్తోతి రాగాదికిలేసవూపసమేన సన్తో, తథా అభినిబ్బుతత్తో. ఇతిహన్తి సీలేసు అకత్థమానోతి ‘‘అహమస్మి సీలసమ్పన్నో’’తిఆదినా నయేన ఇతి సీలేసు అకత్థమానో, సీలనిమిత్తం అత్తూపనాయికం వాచం అభాసమానోతి వుత్తం హోతి. తమరియధమ్మం కుసలా వదన్తీతి తస్స తం అకత్థనం ‘‘అరియధమ్మో ఏసో’’తి బుద్ధాదయో ఖన్ధాదికుసలా వదన్తి. యస్సుస్సదా నత్థి కుహిఞ్చి లోకేతి యస్స ఖీణాసవస్స రాగాదయో సత్త ఉస్సదా కుహిఞ్చి లోకే నత్థి, తస్స తం అకత్థనం ‘‘అరియధమ్మో ఏసో’’తి ఏవం కుసలా వదన్తీతి సమ్బన్ధో.
౭౯౧. ఏవం ఖీణాసవపటిపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని దిట్ఠిగతికానం తిత్థియానం పటిపత్తిం రఞ్ఞో దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘పకప్పితా సఙ్ఖతా’’తి. తత్థ పకప్పితాతి పరికప్పితా. సఙ్ఖతాతి పచ్చయాభిసఙ్ఖతా. యస్సాతి యస్స కస్సచి దిట్ఠిగతికస్స. ధమ్మాతి దిట్ఠియో. పురక్ఖతాతి పురతో కతా. సన్తీతి సంవిజ్జన్తి. అవీవదాతాతి అవోదాతా. యదత్తని పస్సతి ఆనిసంసం, తం నిస్సితో కుప్పపటిచ్చసన్తిన్తి యస్సేతే దిట్ఠిధమ్మా పురక్ఖతా అవోదాతా సన్తి, సో ఏవంవిధో యస్మా అత్తని తస్సా దిట్ఠియా దిట్ఠిధమ్మికఞ్చ
౭౯౨. ఏవం నిస్సితేన చ దిట్ఠీనివేసా…పే॰… ఆదియతీ చ ధమ్మన్తి. తత్థ దిట్ఠీనివేసాతి ఇదంసచ్చాభినివేససఙ్ఖాతాని దిట్ఠినివేసనాని. న హి స్వాతివత్తాతి సుఖేన అతివత్తితబ్బా న హోన్తి. ధమ్మేసు నిచ్ఛేయ్య సముగ్గహీతన్తి ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిధమ్మేసు తం తం సముగ్గహితం అభినివిట్ఠం ధమ్మం నిచ్ఛినిత్వా పవత్తత్తా దిట్ఠినివేసా న హి స్వాతివత్తాతి వుత్తం హోతి. తస్మా నరో తేసు నివేసనేసు, నిరస్సతీ ఆదియతీ చ ధమ్మన్తి యస్మా న హి స్వాతివత్తా
౭౯౩. యో పనాయం సబ్బదిట్ఠిగతాదిదోసధుననాయ పఞ్ఞాయ సమన్నాగతత్తా ధోనో, తస్స ధోనస్స హి…పే॰… అనూపయో సో. కిం వుత్తం హోతి? ధోనధమ్మసమన్నాగమా ధోనస్స ధుతసబ్బపాపస్స అరహతో కత్థచి లోకే తేసు తేసు భవేసు పకప్పితా దిట్ఠి నత్థి, సో తస్సా దిట్ఠియా అభావేన, యాయ చ అత్తనా కతం పాపకమ్మం పటిచ్ఛాదేన్తా తిత్థియా మాయాయ మానేన వా ఏతం అగతిం గచ్ఛన్తి, తమ్పి మాయఞ్చ మానఞ్చ పహాయ ధోనో రాగాదీనం దోసానం కేన గచ్ఛేయ్య, దిట్ఠధమ్మే సమ్పరాయే వా నిరయాదీసు గతివిసేసేసు కేన సఙ్ఖం గచ్ఛేయ్య, అనూపయో సో, సో హి తణ్హాదిట్ఠిఉపయానం ద్విన్నం అభావేన అనూపయోతి.
౭౯౪. యో పన తేసం ఉపయో హి…పే॰… దిట్ఠిమిధేవ సబ్బన్తి. తత్థ ఉపయోతి తణ్హాదిట్ఠినిస్సితో. ధమ్మేసు ఉపేతి వాదన్తి ‘‘రత్తో’’తి వా ‘‘దుట్ఠో’’తి వా ఏవం తేసు అనూపయం కేన కథం వదేయ్యాతి తణ్హాదిట్ఠిపహానేన అనూపయం ఖీణాసవం కేన రాగేన వా దోసేన వా కథం ‘‘రత్తో’’తి వా ‘‘దుట్ఠో’’తి వా వదేయ్య, ఏవం అనుపవజ్జో చ సో కిం తిత్థియా వియ కతపటిచ్ఛాదకో భవిస్సతీతి అధిప్పాయో. అత్తా నిరత్తా న హి తస్స అత్థీతి తస్స హి అత్తదిట్ఠి వా ఉచ్ఛేదదిట్ఠి వా నత్థి, గహణం ముఞ్చనం వాపి అత్తనిరత్తసఞ్ఞితం నత్థి. కింకారణా నత్థీతి చే? అధోసి సో దిట్ఠిమిధేవ సబ్బం, యస్మా సో ఇధేవ అత్తభావే ఞాణవాతేన సబ్బం దిట్ఠిగతం అధోసి, పజహి, వినోదేసీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. తం సుత్వా రాజా అత్తమనో భగవన్తం అభివాదేత్వా పక్కామీతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ దుట్ఠట్ఠకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౪. సుద్ధట్ఠకసుత్తవణ్ణనా
౭౯౫. పస్సామి సుద్ధన్తి సుద్ధట్ఠకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? అతీతే కిర కస్సపస్స భగవతో కాలే బారాణసివాసీ అఞ్ఞతరో కుటుమ్బికో పఞ్చహి సకటసతేహి పచ్చన్తజనపదం అగమాసి భణ్డగ్గహణత్థం. తత్థ వనచరకేన సద్ధిం మిత్తం కత్వా తస్స పణ్ణాకారం దత్వా పుచ్ఛి – ‘‘కచ్చి, తే సమ్మ, చన్దనసారం దిట్ఠపుబ్బ’’న్తి? ‘‘ఆమ సామీ’’తి చ వుత్తే తేనేవ సద్ధిం చన్దనవనం పవిసిత్వా సబ్బసకటాని చన్దనసారస్స పూరేత్వా తమ్పి వనచరకం ‘‘యదా, సమ్మ, బారాణసిం ఆగచ్ఛసి, తదా చన్దనసారం గహేత్వా ఆగచ్ఛేయ్యాసీ’’తి వత్వా బారాణసింయేవ అగమాసి. అథాపరేన సమయేన సోపి వనచరకో చన్దనసారం గహేత్వా తస్స ఘరం అగమాసి. సో తం దిస్వా సబ్బం పటిసన్థారం కత్వా సాయన్హసమయే చన్దనసారం పిసాపేత్వా సముగ్గం పూరేత్వా ‘‘గచ్ఛ, సమ్మ, న్హాయిత్వా ఆగచ్ఛా’’తి అత్తనో పురిసేన సద్ధిం న్హానతిత్థం
సో తాయ సమ్పత్తియా ఛసు దేవలోకేసు అనులోమపటిలోమతో ఏకం బుద్ధన్తరం ఖేపేత్వా అమ్హాకం భగవతి ఉప్పన్నే సావత్థియం బ్రాహ్మణమహాసాలకులే నిబ్బత్తి, తథేవస్స ఉరే చన్దమణ్డలసదిసం రస్మిమణ్డలం అహోసి. నామకరణదివసే చస్స మఙ్గలం కత్వా బ్రాహ్మణా తం మణ్డలం దిస్వా ‘‘ధఞ్ఞపుఞ్ఞలక్ఖణో అయం కుమారో’’తి విమ్హితా ‘‘చన్దాభో’’ త్వేవ నామం అకంసు. తం వయప్పత్తం బ్రాహ్మణా గహేత్వా అలఙ్కరిత్వా రత్తకఞ్చుకం పారుపాపేత్వా రథే ఆరోపేత్వా ‘‘మహాబ్రహ్మా
తేన చ సమయేన భగవా పవత్తితవరధమ్మచక్కో అనుపుబ్బేన సావత్థిం ఆగన్త్వా సావత్థియం విహరతి జేతవనే బహుజనహితాయ ధమ్మం దేసేన్తో. అథ చన్దాభో సావత్థిం పత్వా సముద్దపక్ఖన్తకున్నదీ వియ అపాకటో అహోసి, చన్దాభోతి భణన్తోపి నత్థి. సో సాయన్హసమయే మహాజనకాయం
తత్థ ‘‘పస్సామి సుద్ధం పరమం అరోగం, తేన చ దిట్ఠిసఙ్ఖాతేన దస్సనేన సంసుద్ధి నరస్స హోతీ’’తి, సో ఏవం అభిజానన్తో తం దస్సనం ‘‘పరమ’’న్తి ఞత్వా తస్మిం దస్సనే సుద్ధానుపస్సీ సమానో పచ్చేతి. తం పన మగ్గఞాణం న హోతి. తేనాహ – ‘‘దిట్ఠేన చే సుద్ధీ’’తి దుతియగాథం.
౭౯౬. తస్సత్థో – తేన రూపదస్సనసఙ్ఖాతేన దిట్ఠేన యది కిలేససుద్ధి నరస్స హోతి. తేన వా ఞాణేన సో యది జాతిఆదిదుక్ఖం పజహాతి. ఏవం సన్తే అరియమగ్గతో అఞ్ఞేన అసుద్ధిమగ్గేనేవ సో సుజ్ఝతి, రాగాదీహి ఉపధీహి సఉపధికో ఏవ సమానో సుజ్ఝతీతి ఆపన్నం హోతి, న చ ఏవంవిధో సుజ్ఝతి. తస్మా దిట్ఠీ హి నం పావ తథా వదానం, సా నం దిట్ఠియేవ ‘‘మిచ్ఛాదిట్ఠికో అయ’’న్తి కథేతి దిట్ఠిఅనురూపం ‘‘సస్సతో లోకో’’తిఆదినా నయేన తథా తథా వదన్తి.
౭౯౭. న బ్రాహ్మణోతి తతియగాథా. తస్సత్థో – యో పన బాహితపాపత్తా బ్రాహ్మణో హోతి, సో మగ్గేన అధిగతాసవక్ఖయో ఖీణాసవబ్రాహ్మణో అరియమగ్గఞాణతో అఞ్ఞేన అభిమఙ్గలసమ్మతరూపసఙ్ఖాతే దిట్ఠే తథావిధసద్దసఙ్ఖాతే సుతే అవీతిక్కమసఙ్ఖాతే సీలే హత్థివతాదిభేదే వతే పథవిఆదిభేదే ముతే చ ఉప్పన్నేన మిచ్ఛాఞాణేన సుద్ధిం న ఆహ. సేసమస్స బ్రాహ్మణస్స వణ్ణభణనత్థం వుత్తం. సో హి తేధాతుకపుఞ్ఞే సబ్బస్మిఞ్చ పాపే అనూపలిత్తో, తస్స పహీనత్తా అత్తదిట్ఠియా యస్స కస్సచి వా గహణస్స పహీనత్తా అత్తఞ్జహో, పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదీనం అకరణతో నయిధ పకుబ్బమానోతి వుచ్చతి. తస్మా నం ఏవం పసంసన్తో ఆహ. సబ్బస్సేవ చస్స పురిమపాదేన సమ్బన్ధో వేదితబ్బో – పుఞ్ఞే చ పాపే చ అనూపలిత్తో, అత్తఞ్జహో నయిధ పకుబ్బమానో, న బ్రాహ్మణో అఞ్ఞతో సుద్ధిమాహాతి.
౭౯౮. ఏవం న బ్రాహ్మణో అఞ్ఞతో సుద్ధిమాహాతి వత్వా ఇదాని యే దిట్ఠిగతికా అఞ్ఞతో సుద్ధిం బ్రువన్తి, తేసం తస్సా దిట్ఠియా అనిబ్బాహకభావం దస్సేన్తో ‘‘పురిమం పహాయా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – తే హి అఞ్ఞతో సుద్ధివాదా సమానాపి యస్సా దిట్ఠియా అప్పహీనత్తా గహణముఞ్చనం హోతి. తాయ పురిమం సత్థారాదిం పహాయ అపరం నిస్సితా ఏజాసఙ్ఖాతాయ తణ్హాయ అనుగతా అభిభూతా రాగాదిభేదం న తరన్తి సఙ్గం, తఞ్చ అతరన్తా తం తం ధమ్మం ఉగ్గణ్హన్తి చ నిరస్సజన్తి చ మక్కటోవ సాఖన్తి.
౭౯౯. పఞ్చమగాథాయ సయన్తి సామం. సమాదాయాతి గహేత్వా. వతానీతి హత్థివతాదీని. ఉచ్చావచన్తి అపరాపరం హీనపణీతం వా సత్థారతో సత్థారాదిం. సఞ్ఞసత్తోతి కామసఞ్ఞాదీసు లగ్గో. విద్వా చ వేదేహి సమేచ్చ ధమ్మన్తి పరమత్థవిద్వా చ అరహా చతూహి మగ్గఞాణవేదేహి చతుసచ్చధమ్మం అభిసమేచ్చాతి. సేసం పాకటమేవ.
౮౦౦. స సబ్బధమ్మేసు విసేనిభూతో, యం కిఞ్చి దిట్ఠంవ సుతం ముతం వాతి సోభూరిపఞ్ఞో ఖీణాసవో యం కిఞ్చి దిట్ఠం వా సుతం వా ముతం వా తేసు సబ్బధమ్మేసు మారసేనం వినాసేత్వా ఠితభావేన విసేనిభూతో. తమేవదస్సిన్తి తం ఏవం విసుద్ధదస్సిం. వివటం చరన్తన్తి తణ్హచ్ఛదనాదివిగమేన వివటం హుత్వా చరన్తం. కేనీధ లోకస్మిం వికప్పయేయ్యాతి కేన ఇధ లోకే తణ్హాకప్పేన వా దిట్ఠికప్పేన వా కోచి వికప్పేయ్య, తేసం వా పహీనత్తా రాగాదినా పుబ్బే వుత్తేనాతి.
౮౦౧. న కప్పయన్తీతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ – కిఞ్చ భియ్యో? తే హి తాదిసా సన్తో ద్విన్నం కప్పానం పురేక్ఖారానఞ్చ కేనచి న కప్పయన్తి న పురేక్ఖరోన్తి, పరమత్థఅచ్చన్తసుద్ధిఅధిగతత్తా అనచ్చన్తసుద్ధింయేవ అకిరియసస్సతదిట్ఠిం అచ్చన్త సుద్ధీతి న తే వదన్తి. ఆదానగన్థం గథితం విసజ్జాతి చతుబ్బిధమ్పి రూపాదీనం ఆదాయకత్తా ఆదానగన్థం అత్తనో చిత్తసన్తానే గథితం బద్ధం అరియమగ్గసత్థేన విసజ్జ ఛిన్దిత్వా. సేసం పాకటమేవ.
౮౦౨. సీమాతిగోతి గాథా ఏకపుగ్గలాధిట్ఠానాయ దేసనాయ వుత్తా. పుబ్బసదిసో ఏవ పనస్సా సమ్బన్ధో, సో ఏవం అత్థవణ్ణనాయ సద్ధిం వేదితబ్బో – కిఞ్చ భియ్యో సో ఈదిసో భూరిపఞ్ఞో చతున్నం కిలేససీమానం అతీతత్తా సీమాతిగో బాహితపాపత్తా చ బ్రాహ్మణో, ఇత్థమ్భూతస్స చ తస్స నత్థి పరచిత్తపుబ్బేనివాసఞాణేహి ఞత్వా వా మంసచక్ఖుదిబ్బచక్ఖూహి దిస్వా వా కిఞ్చి సముగ్గహీతం, అభినివిట్ఠన్తి వుత్తం హోతి. సో చ కామరాగాభావతో న రాగరాగీ, రూపారూపరాగాభావతో న విరాగరత్తో ఇధ ఉగ్గహితం నత్థీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ సుద్ధట్ఠకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౫. పరమట్ఠకసుత్తవణ్ణనా
౮౦౩. పరమన్తి దిట్ఠీసూతి పరమట్ఠకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవతి కిర సావత్థియం విహరన్తే నానాతిత్థియా సన్నిపతిత్వా అత్తనో అత్తనో దిట్ఠిం దీపేన్తా ‘‘ఇదం పరమం, ఇదం పరమ’’న్తి కలహం కత్వా రఞ్ఞో ఆరోచేసుం. రాజా సమ్బహులే జచ్చన్ధే సన్నిపాతాపేత్వా ‘‘ఇమేసం హత్థిం దస్సేథా’’తి ఆణాపేసి. రాజపురిసా అన్ధే సన్నిపాతాపేత్వా హత్థిం పురతో సయాపేత్వా ‘‘పస్సథా’’తి ఆహంసు. తే హత్థిస్స ఏకమేకం అఙ్గం పరామసింసు. తతో రఞ్ఞా ‘‘కీదిసో, భణే, హత్థీ’’తి పుట్ఠో యో సోణ్డం పరామసి, సో ‘‘సేయ్యథాపి, మహారాజ, నఙ్గలీసా’’తి భణి. యే దన్తాదీని పరామసింసు, తే ఇతరం ‘‘మా భో రఞ్ఞో పురతో ముసా భణీ’’తి పరిభాసిత్వా ‘‘సేయ్యథాపి, మహారాజ, భిత్తిఖిలో’’తిఆదీని ఆహంసు. రాజా తం సబ్బం సుత్వా ‘‘ఈదిసో తుమ్హాకం సమయో’’తి తిత్థియే ఉయ్యోజేసి. అఞ్ఞతరో పిణ్డచారికో తం పవత్తిం ఞత్వా భగవతో ఆరోచేసి. భగవా తస్సం అట్ఠుప్పత్తియం భిక్ఖూ ఆమన్తేత్వా ‘‘యథా, భిక్ఖవే, జచ్చన్ధా హత్థిం అజానన్తా తం తం అఙ్గం పరామసిత్వా వివదింసు, ఏవం తిత్థియా విమోక్ఖన్తికధమ్మం అజానన్తా తం తం దిట్ఠిం పరామసిత్వా వివదన్తీ’’తి వత్వా ధమ్మదేసనత్థం ఇమం సుత్తమభాసి.
తత్థ పరమన్తి దిట్ఠీసు పరిబ్బసానోతి ‘‘ఇదం పరమ’’న్తి గహేత్వా సకాయ సకాయ దిట్ఠియా వసమానో. యదుత్తరి కురుతేతి యం అత్తనో సత్థారాదిం సేట్ఠం కరోతి. హీనాతి అఞ్ఞే తతో సబ్బమాహాతి తం అత్తనో సత్థారాదిం ఠపేత్వా తతో అఞ్ఞే సబ్బే ‘‘హీనా ఇమే’’తి ఆహ. తస్మా వివాదాని అవీతివత్తోతి తేన కారణేన సో దిట్ఠికలహే అవీతివత్తోవ హోతి.
౮౦౪. దుతియగాథాయ దిట్ఠే సుతే సీలవతే ముతేతి ఏతేసు వత్థూసు ఉప్పన్నదిట్ఠిసఙ్ఖాతే అత్తని పుబ్బే వుత్తప్పకారం ఆనిసంసం పస్సతి. తదేవ సో తత్థ సకాయ దిట్ఠియా ఆనిసంసం ‘‘ఇదం సేట్ఠ’’న్తి అఞ్ఞం సబ్బం పరసత్థారాదికం నిహీనతో పస్సతి.
౮౦౫. తతియగాథాయ అత్థో – ఏవం పస్సతో చస్స యం అత్తనో సత్థారాదిం నిస్సితో అఞ్ఞం పరసత్థారాదిం హీనం పస్సతి తం పన దస్సనం గన్థమేవ కుసలా వదన్తి, బన్ధనన్తి వుత్తం హోతి తస్మా హి దిట్ఠంవ సుతం ముతం వా సీలబ్బతం భిక్ఖు న నిస్సయేయ్య, నాభినివేసేయ్యాతి వుత్తం హోతి.
౮౦౬. చతుత్థగాథాయ అత్థో – న కేవలం దిట్ఠసుతాదిం న నిస్సయేయ్య, అపిచ ఖో పన అసఞ్జాతం ఉపరూపరి దిట్ఠిమ్పి లోకస్మిం న కప్పయేయ్య, న జనేయ్యాతి వుత్తం హోతి. కీదిసం? ఞాణేన వా సీలవతేన వాపి, సమాపత్తిఞాణాదినా ఞాణేన వా సీలవతేన వా యా కప్పియతి, ఏతం దిట్ఠిం న కప్పేయ్య. న కేవలఞ్చ దిట్ఠిం న కప్పయేయ్య, అపిచ ఖో పన మానేనపి జాతిఆదీహి వత్థూహి సమోతి అత్తానమనూపనేయ్య, హీనో న మఞ్ఞేథ విసేసి వాపీతి.
౮౦౭. పఞ్చమగాథాయ అత్థో – ఏవఞ్హి దిట్ఠిం అకప్పేన్తో అమఞ్ఞమానో చ అత్తం పహాయ అనుపాదియానో ఇధ వా యం పుబ్బే గహితం, తం పహాయ అపరం అగ్గణ్హన్తో తస్మిమ్పి వుత్తప్పకారే ఞాణే దువిధం నిస్సయం నో కరోతి. అకరోన్తో చ స వే వియత్తేసు నానాదిట్ఠివసేన భిన్నేసు సత్తేసు న వగ్గసారీ ఛన్దాదివసేన అగచ్ఛనధమ్మో హుత్వా ద్వాసట్ఠియా దిట్ఠీసు కిఞ్చిపి దిట్ఠిం న పచ్చేతి, న పచ్చాగచ్ఛతీతి వుత్తం హోతి.
౮౦౮-౧౦. ఇదాని యో సో ఇమాయ గాథాయ వుత్తో ఖీణాసవో, తస్స వణ్ణభణనత్థం ‘‘యస్సూభయన్తే’’తిఆదికా తిస్సో గాథాయో ఆహ. తత్థ ఉభయన్తేతి పుబ్బే వుత్తఫస్సాదిభేదే. పణిధీతి తణ్హా. భవాభవాయాతి పునప్పునభవాయ. ఇధ వా హురం వాతి సకత్తభావాదిభేదే ఇధ వా పరత్తభావాదిభేదే పరత్థ వా. దిట్ఠే వాతి దిట్ఠసుద్ధియా వా. ఏస నయో సఞ్ఞాతి సఞ్ఞాసముట్ఠాపికా దిట్ఠి. ధమ్మాపి తేసం న పటిచ్ఛితాసేతి ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతధమ్మాపి తేసం ‘‘ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞ’’న్తి ఏవం న పటిచ్ఛితా. పారఙ్గతో న పచ్చేతి తాదీతి నిబ్బానపారం గతో తేన తేన మగ్గేన పహీనే కిలేసే పున నాగచ్ఛతి, పఞ్చహి చ ఆకారేహి తాదీ హోతీతి. సేసం పాకటమేవాతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పరమట్ఠకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౬. జరాసుత్తవణ్ణనా
౮౧౧. అప్పం వత జీవితన్తి జరాసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం వస్సం వసిత్వా యాని తాని బుద్ధానం సరీరారోగ్యసమ్పాదనం అనుప్పన్నసిక్ఖాపదపఞ్ఞాపనం వేనేయ్యదమనం తథారూపాయ అట్ఠుప్పత్తియా జాతకాదికథనన్తిఆదీని జనపదచారికానిమిత్తాని, తాని సమవేక్ఖిత్వా జనపదచారికం పక్కామి. అనుపుబ్బేన చారికం చరమానో సాయం సాకేతం అనుప్పత్తో అఞ్జనవనం పావిసి. సాకేతవాసినో సుత్వా ‘‘అకాలో ఇదాని భగవన్తం దస్సనాయా’’తి విభాతాయ రత్తియా మాలాగన్ధాదీని గహేత్వా భగవతో సన్తికం గన్త్వా పూజనవన్దనసమ్మోదనాదీని కత్వా పరివారేత్వా అట్ఠంసు యావ భగవతో గామప్పవేసనవేలా, అథ భగవా భిక్ఖుసఙ్ఘపరివుతో పిణ్డాయ పావిసి. తం అఞ్ఞతరో సాకేతకో బ్రాహ్మణమహాసాలో నగరా నిక్ఖన్తో నగరద్వారే అద్దస. దిస్వా పుత్తసినేహం ఉప్పాదేత్వా ‘‘చిరదిట్ఠోసి, పుత్త, మయా’’తి పరిదేవయమానో అభిముఖో అగమాసి. భగవా భిక్ఖూ సఞ్ఞాపేసి – ‘‘అయం, భిక్ఖవే, బ్రాహ్మణో యం ఇచ్ఛతి, తం కరోతు, న వారేతబ్బో’’తి.
బ్రాహ్మణోపి వచ్ఛగిద్ధినీవ గావీ ఆగన్త్వా భగవతో
ఆనన్దత్థేరో భగవన్తం పుచ్ఛి – ‘‘అహం భగవతో మాతాపితరో జానామి, ఇమే పన కస్మా వదన్తి ‘అహం బుద్ధమాతా అహం బుద్ధపితా’’’తి. భగవా ఆహ – ‘‘నిరన్తరం మే, ఆనన్ద, బ్రాహ్మణీ చ బ్రాహ్మణో చ పఞ్చ జాతిసతాని మాతాపితరో అహేసుం, పఞ్చ జాతిసతాని మాతాపితూనం జేట్ఠకా, పఞ్చ జాతిసతాని కనిట్ఠకా. తే పుబ్బసినేహేనేవ కథేన్తీ’’తి ఇమఞ్చ గాథమభాసి –
‘‘పుబ్బేవ
ఏవం తం జాయతే పేమం, ఉప్పలంవ యథోదకే’’తి. (జా॰ ౧.౨.౧౭౪);
తతో భగవా సాకేతే యథాభిరన్తం విహరిత్వా పున చారికం చరమానో సావత్థిమేవ అగమాసి. సోపి బ్రాహ్మణో చ బ్రాహ్మణీ చ భిక్ఖూ ఉపసఙ్కమిత్వా పతిరూపం ధమ్మదేసనం సుత్వా సేసమగ్గే పాపుణిత్వా అనుపాదిసేసాయ నిబ్బానధాతుయా పరినిబ్బాయింసు. నగరే బ్రాహ్మణా సన్నిపతింసు ‘‘అమ్హాకం
భగవాపి తం దివసం పచ్చూససమయే బుద్ధచక్ఖునా లోకం వోలోకేన్తో తేసం పరినిబ్బానభావం ఞత్వా ‘‘తత్థ మయి గతే ధమ్మదేసనం సుత్వా బహుజనస్స ధమ్మాభిసమయో భవిస్సతీ’’తి ఞత్వా పత్తచీవరమాదాయ సావత్థితో ఆగన్త్వా ఆళాహనమేవ పావిసి. మనుస్సా దిస్వా ‘‘మాతాపితూనం సరీరకిచ్చం కాతుకామో భగవా ఆగతో’’తి వన్దిత్వా అట్ఠంసు. నాగరాపి కూటాగారం పూజేన్తా ఆళాహనం ఆనేత్వా భగవన్తం పుచ్ఛింసు – ‘‘గహట్ఠఅరియసావకా కథం పూజేతబ్బా’’తి. భగవా ‘‘యథా అసేక్ఖా పూజియన్తి, తథా పూజేతబ్బా ఇమే’’తి అధిప్పాయేన తేసం అసేక్ఖమునిభావం దీపేన్తో ఇమం గాథమాహ –
‘‘అహింసకా యే మునయో, నిచ్చం కాయేన సంవుతా;
తే యన్తి అచ్చుతం ఠానం, యత్థ గన్త్వా న సోచరే’’తి. (ధ॰ ప॰ ౨౨౫);
తఞ్చ పరిసం ఓలోకేత్వా తఙ్ఖణానురూపం ధమ్మం దేసేన్తో ఇమం సుత్తమభాసి.
తత్థ అప్పం వత జీవితం ఇదన్తి ‘‘ఇదం వత మనుస్సానం జీవితం అప్పం పరిత్తం ఠితిపరిత్తతాయ సరసపరిత్తతాయా’’తి సల్లసుత్తేపి వుత్తనయమేతం. ఓరం వస్ససతాపి మియ్యతీతి వస్ససతా ఓరం కలలాదికాలేపి మియ్యతి. అతిచ్చాతి వస్ససతం అతిక్కమిత్వా. జరసాపి మియ్యతీతి జరాయపి మియ్యతి.
౮౧౨-౬. మమాయితేతి మమాయితవత్థుకారణా. వినాభావసన్తమేవిదన్తి మామకోతి మమ ఉపాసకో భిక్ఖు వాతి సఙ్ఖం గతో, బుద్ధాదీని వా వత్థూని మమాయమానో. సఙ్గతన్తి సమాగతం దిట్ఠపుబ్బం వా. పియాయితన్తి పియం కతం. నామంయేవావసిస్సతి అక్ఖేయ్యన్తి సబ్బం రూపాదిధమ్మజాతం పహీయతి, నామమత్తమేవ తు అవసిస్సతి ‘‘బుద్ధరక్ఖితో, ధమ్మరక్ఖితో’’తి ఏవం సఙ్ఖాతుం కథేతుం. మునయోతి ఖీణాసవమునయో. ఖేమదస్సినోతి నిబ్బానదస్సినో.
౮౧౭. సత్తమగాథా పతిలీనచరస్సాతి తతో తతో పతిలీనం చిత్తం కత్వా చరన్తస్స. భిక్ఖునోతి కల్యాణపుథుజ్జనస్స సేక్ఖస్స వా. సామగ్గియమాహు తస్స తం, యో అత్తానం భవనే న దస్సయేతి తస్సేతం పతిరూపమాహు, యో ఏవంపటిపన్నో నిరయాదిభేదే భవనే అత్తానం న దస్సేయ్య. ఏవఞ్హి సో ఇమమ్హా మరణా ముచ్చేయ్యాతి అధిప్పాయో.
౮౧౮-౨౦. ఇదాని యో ‘‘అత్తానం భవనే న దస్సయే’’తి ఏవం ఖీణాసవో విభావితో, తస్స వణ్ణభణనత్థం ఇతో పరా తిస్సో గాథాయో ఆహ. తత్థ సబ్బత్థాతి ద్వాదససు ఆయతనేసు. యదిదం దిట్ఠసుతం ముతేసు వాతి ఏత్థ పన యదిదం దిట్ఠసుతం, ఏత్థ వా ముతేసు వా ధమ్మేసు ఏవం ముని న ఉపలిమ్పతీతి ఏవం సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. ధోనో న హి తేన మఞ్ఞతి, యదిదం దిట్ఠసుతం ముతేసు వాతి అత్రాపి యదిదం దిట్ఠసుత్తం, తేన వత్థునా న మఞ్ఞతి, ముతేసు వా ధమ్మేసు న మఞ్ఞతీతి ఏవమేవ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. న హి సో రజ్జతి నో విరజ్జతీతి. బాలపుథుజ్జనా వియ న రజ్జతి, కల్యాణపుథుజ్జనసేక్ఖా వియ న విరజ్జతి, రాగస్స పన ఖీణత్తా ‘‘విరాగో’’త్వేవ సఙ్ఖం గచ్ఛతి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవాతి. దేసనాపరియోసానే చతురాసీతియా పాణసహస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ జరాసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౭. తిస్సమేత్తేయ్యసుత్తవణ్ణనా
౮౨౧. మేథునమనుయుత్తస్సాతి
తత్థ మేథునమనుయుత్తస్సాతి మేథునధమ్మసమాయుత్తస్స. ఇతీతి ఏవమాహ. ఆయస్మాతి పియవచనమేతం, తిస్సోతి నామం తస్స థేరస్స. సో హి తిస్సోతి నామేన. మేత్తేయ్యోతి గోత్తం, గోత్తవసేనేవ చేస పాకటో అహోసి. తస్మా అట్ఠుప్పత్తియం వుత్తం ‘‘తిస్సమేత్తేయ్యా నామ ద్వే సహాయా’’తి. విఘాతన్తి ఉపఘాతం. బ్రూహీతి ఆచిక్ఖ. మారిసాతి పియవచనమేతం, నిదుక్ఖాతి వుత్తం హోతి. సుత్వాన తవ సాసనన్తి తవ వచనం సుత్వా. వివేకే సిక్ఖిస్సామసేతి సహాయం ఆరబ్భ ధమ్మదేసనం యాచన్తో భణతి. సో పన సిక్ఖితసిక్ఖోయేవ.
౮౨౨. ముస్సతే వాపి సాసనన్తి పరియత్తిపటిపత్తితో దువిధమ్పి సాసనం నస్సతి. వాపీతి పదపూరణమత్తం. ఏతం తస్మిం అనారియన్తి తస్మిం పుగ్గలే ఏతం అనరియం, యదిదం మిచ్ఛాపటిపదా.
౮౨౩. ఏకో పుబ్బే చరిత్వానాతి పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతేన వా గణవోస్సగ్గట్ఠేన వా పుబ్బే ఏకో విహరిత్వా. యానం భన్తంవ తం లోకే, హీనమాహు పుథుజ్జనన్తి తం విబ్భన్తకం పుగ్గలం యథా హత్థియానాదియానం అదన్తం విసమం ఆరోహతి, ఆరోహకమ్పి భఞ్జతి, పపాతేపి పపతతి. ఏవం కాయదుచ్చరితాదివిసమారోహనేన నరకాదీసు, అత్థభఞ్జనేన జాతిపపాతాదీసు పపతనేన చ యానం భన్తంవ ఆహు హీనం పుథుజ్జనఞ్చ ఆహూతి.
౮౨౪-౫. యసో కిత్తి చాతి లాభసక్కారో పసంసా చ. పుబ్బేతి పబ్బజితభావే. హాయతే వాపి తస్స సాతి తస్స విబ్భన్తకస్స సతో సో చ యసో సా చ కిత్తి హాయతి. ఏతమ్పి దిస్వాతి ఏతమ్పి పుబ్బే యసకిత్తీనం భావం పచ్ఛా చ హానిం దిస్వా. సిక్ఖేథ మేథునం విప్పహాతవేతి తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖేథ. కిం కారణం? మేథునం విప్పహాతవే, మేథునప్పహానత్థాయాతి వుత్తం హోతి. యో హి మేథునం న విప్పజహతి, సఙ్కప్పేహి…పే॰… తథావిధో పరేతోతి సమన్నాగతో. పరేసం నిగ్ఘోసన్తి ఉపజ్ఝాయాదీనం నిన్దావచనం. మఙ్కు హోతీతి దుమ్మనో హోతి.
౮౨౬. ఇతో పరా గాథా పాకటసమ్బన్ధా ఏవ. తాసు సత్థానీతి కాయదుచ్చరితాదీని. తాని హి అత్తనో పరేసఞ్చ ఛేదనట్ఠేన ‘‘సత్థానీ’’తి వుచ్చన్తి. తేసు చాయం విసేసతో చోదితో ముసావచనసత్థానేవ కరోతి – ‘‘ఇమినా కారణేనాహం విబ్భన్తో’’తి భణన్తో. తేనేవాహ – ‘‘ఏస ఖ్వస్స మహాగేధో, మోసవజ్జం పగాహతీ’’తి. తత్థ ఏస ఖ్వస్సాతి ఏస ఖో అస్స. మహాగేధోతి మహాబన్ధనం. కతమోతి చే? యదిదం మోసవజ్జం పగాహతి, స్వాస్స ముసావాదజ్ఝోగాహో మహాగేధోతి వేదితబ్బో.
౮౨౭. మన్దోవ పరికిస్సతీతి పాణవధాదీని కరోన్తో తతోనిదానఞ్చ దుక్ఖమనుభోన్తో భోగపరియేసనరక్ఖనాని చ కరోన్తో మోమూహో వియ పరికిలిస్సతి.
౮౨౮-౯. ‘‘ఏతమాదీనవం ఞత్వా, ముని పుబ్బాపరే ఇధా’’తి ఏతం ‘‘యసో కిత్తి చ యా పుబ్బే, హాయతేవాపి తస్స సా’’తి ఇతో పభుతి వుత్తే పుబ్బాపరే ఇధ ఇమస్మిం సాసనే పుబ్బతో అపరే సమణభావతో విబ్భన్తకభావే ఏతదరియానముత్తమన్తి యదిదం వివేకచరియా న తేన సేట్ఠో మఞ్ఞేథాతి తేన చ వివేకేన న అత్తానం ‘‘సేట్ఠో అహ’’న్తి మఞ్ఞేయ్య, తేన థద్ధో న భవేయ్యాతి వుత్తం హోతి.
౮౩౦. రిత్తస్సాతి వివిత్తస్స కాయదుచ్చరితాదీహి విరహితస్స. ఓఘతిణ్ణస్స పిహయన్తి, కామేసు గధితా పజాతి వత్థుకామేసు లగ్గా సత్తా తస్స చతురోఘతిణ్ణస్స పిహయన్తి ఇణాయికా వియ ఆణణ్యస్సాతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే తిస్సో సోతాపత్తిఫలం పత్వా పచ్ఛా పబ్బజిత్వా అరహత్తం సచ్ఛాకాసీతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ తిస్సమేత్తేయ్యసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౮. పసూరసుత్తవణ్ణనా
౮౩౧. ఇధేవ సుద్ధీతి పసూరసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? భగవతి కిర సావత్థియం విహరన్తే పసూరో నామ పరిబ్బాజకో మహావాదీ, సో ‘‘అహమస్మి సకలజమ్బుదీపే వాదేన అగ్గో, తస్మా యథా జమ్బుదీపస్స జమ్బుపఞ్ఞాణం, ఏవం మమాపి భవితుం అరహతీ’’తి జమ్బుసాఖం ధజం కత్వా సకలజమ్బుదీపే పటివాదం అనాసాదేన్తో అనుపుబ్బేన సావత్థిం ఆగన్త్వా నగరద్వారే వాలికత్థలం కత్వా తత్థ సాఖం ఉస్సాపేత్వా ‘‘యో మయా సద్ధిం వాదం కాతుం సమత్థో, సో ఇమం సాఖం భఞ్జతూ’’తి వత్వా నగరం పావిసి. తం ఠానం మహాజనో పరివారేత్వా అట్ఠాసి. తేన చ సమయేన ఆయస్మా సారిపుత్తో భత్తకిచ్చం కత్వా సావత్థితో నిక్ఖమతి. సో తం దిస్వా సమ్బహులే గామదారకే పుచ్ఛి – ‘‘కిం ఏతం దారకా’’తి, తే సబ్బం ఆచిక్ఖింసు. ‘‘తేన హి నం తుమ్హే ఉద్ధరిత్వా పాదేహి భఞ్జథ, ‘వాదత్థికో విహారం ఆగచ్ఛతూ’తి చ భణథా’’తి వత్వా పక్కామి.
పరిబ్బాజకో
పరిబ్బాజకో థేరం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘త్వం, భో, పబ్బజిత, మయ్హం జమ్బుధజం భఞ్జాపేసీ’’తి ఆహ. ‘‘ఆమ పరిబ్బాజకా’’తి చ వుత్తే ‘‘హోతు నో, భో, కాచి కథాపవత్తీ’’తి ఆహ. ‘‘హోతు పరిబ్బాజకా’’తి చ థేరేన సమ్పటిచ్ఛితే ‘‘త్వం, సమణ, పుచ్ఛ, అహం విస్సజ్జేస్సామీ’’తి
‘‘న
సఙ్కప్పరాగఞ్చ వదేసి కామం;
సఙ్కప్పయం అకుసలే వితక్కే,
భిక్ఖుపి తే హేస్సతి కామభోగీ’’తి. (సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౩౪);
అథ థేరో పరిబ్బాజకస్స వాదే దోసం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘కిం, పరిబ్బాజక, సఙ్కప్పరాగం పురిసస్స కామం న వదేసి, చిత్రవిచిత్రారమ్మణం వదేసీ’’తి? ‘‘ఆమ, భో, పబ్బజితా’’తి. తతో నం థేరో యావ తిక్ఖత్తుం పటిఞ్ఞం కారాపేత్వా ‘‘సుణాథ, ఆవుసో, పరిబ్బాజకస్స వాదే దోస’’న్తి పఞ్హవీమంసకే ఆలపిత్వా ఆహ – ‘‘ఆవుసో పసూర, తవ సత్థా అత్థీ’’తి? ‘‘ఆమ, పబ్బజిత, అత్థీ’’తి. ‘‘సో చక్ఖువిఞ్ఞేయ్యం రూపారమ్మణం పస్సతి సద్దారమ్మణాదీని
‘‘తే వే కామా యాని చిత్రాని లోకే,
సఙ్కప్పరాగం న వదేసి కామం;
పస్సన్తో
సుణన్తో సద్దాని మనోరమాని.
‘‘ఘాయన్తో గన్ధాని మనోరమాని,
సాయన్తో రసాని మనోరమాని;
ఫుసన్తో ఫస్సాని మనోరమాని,
సత్థాపి తే హేస్సతి కామభోగీ’’తి.
ఏవం వుత్తే నిప్పటిభానో పరిబ్బాజకో ‘‘అయం పబ్బజితో మహావాదీ, ఇమస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా వాదసత్థం సిక్ఖిస్సామీ’’తి సావత్థిం పవిసిత్వా పత్తచీవరం పరియేసిత్వా జేతవనం పవిట్ఠో తత్థ లాలుదాయిం సువణ్ణవణ్ణం కాయూపపన్నం సరీరాకారాకప్పేసు సమన్తపాసాదికం దిస్వా ‘‘అయం భిక్ఖు మహాపఞ్ఞో మహావాదీ’’తి మన్త్వా తస్స సన్తికే పబ్బజిత్వా తం వాదేన నిగ్గహేత్వా సలిఙ్గేన తంయేవ తిత్థాయతనం పక్కమిత్వా పున ‘‘సమణేన గోతమేన సద్ధిం వాదం కరిస్సామీ’’తి సావత్థియం పురిమనయేనేవ ఉగ్ఘోసేత్వా మహాజనపరివుతో ‘‘ఏవం సమణం గోతమం నిగ్గహేస్సామీ’’తిఆదీని వదన్తో
తత్థ పఠమగాథాయ తావ అయం సఙ్ఖేపో – ఇమే దిట్ఠిగతికా అత్తనో దిట్ఠిం సన్ధాయ ఇధేవ సుద్ధీ ఇతి వాదయన్తి నాఞ్ఞేసు ధమ్మేసు విసుద్ధిమాహు. ఏవం సన్తే అత్తనో సత్థారాదీని నిస్సితా తత్థేవ ‘‘ఏస వాదో సుభో’’తి ఏవం సుభం వదానా హుత్వా పుథూ సమణబ్రాహ్మణా ‘‘సస్సతో లోకో’’తిఆదీసు పచ్చేకసచ్చేసు నివిట్ఠా.
౮౩౨. ఏవం నివిట్ఠా చ – తే వాదకామాతి గాథా. తత్థ బాలం దహన్తీ మిథు అఞ్ఞమఞ్ఞన్తి ‘‘అయం బాలో అయం బాలో’’తి ఏవం ద్వేపి జనా అఞ్ఞమఞ్ఞం బాలం దహన్తి, బాలతో పస్సన్తి. వదన్తి తే అఞ్ఞసితా కథోజ్జన్తి తే అఞ్ఞమఞ్ఞం సత్థారాదిం నిస్సితా కలహం వదన్తి. పసంసకామా కుసలా వదానాతి పసంసత్థికా ఉభోపి ‘‘మయం కుసలవాదా పణ్డితవాదా’’తి ఏవంసఞ్ఞినో హుత్వా.
౮౩౩. ఏవం యుత్తో కథాయన్తి గాథా. తత్థ యుత్తో కథాయన్తి వివాదకథాయ ఉస్సుక్కో. పసంసమిచ్ఛం వినిఘాతి హోతీతి అత్తనో పసంసం ఇచ్ఛన్తో ‘‘కథం ను ఖో నిగ్గహేస్సామీ’’తిఆదినా నయేన పుబ్బేవ సల్లాపా కథంకథీ వినిఘాతీ హోతి. అపాహతస్మిన్తి పఞ్హవీమంసకేహి ‘‘అత్థాపగతం తే భణితం, బ్యఞ్జనాపగతం తే భణిత’’న్తిఆదినా నయేన అపహారితే వాదే. నిన్దాయ సో కుప్పతీతి ఏవం అపాహతస్మిఞ్చ వాదే ఉప్పన్నాయ నిన్దాయ సో కుప్పతి. రన్ధమేసీతి పరస్స రన్ధమేవ గవేసన్తో.
౮౩౪. న యమస్స వాదన్తి గాథా. తత్థ పరిహీనమాహు అపాహతన్తి అత్థబ్యఞ్జనాదితో అపాహతం పరిహీనం వదన్తి. పరిదేవతీతి తతో నిమిత్తం సో ‘‘అఞ్ఞం మయా ఆవజ్జిత’’న్తిఆదీహి విప్పలపతి. సోచతీతి ‘‘తస్స జయో’’తిఆదీని ఆరబ్భ సోచతి. ఉపచ్చగా మన్తి అనుత్థునాతీతి ‘‘సో మం వాదేన వాదం అతిక్కన్తో’’తిఆదినా నయేన సుట్ఠుతరం విప్పలపతి.
౮౩౫. ఏతే వివాదా సమణేసూతి ఏత్థ పన సమణా వుచ్చన్తి బాహిరపరిబ్బాజకా. ఏతేసు ఉగ్ఘాతి నిఘాతి హోతీతి ఏతేసు వాదేసు జయపరాజయాదివసేన చిత్తస్స ఉగ్ఘాతం నిఘాతఞ్చ పాపుణన్తో ఉగ్ఘాతీ నిఘాతీ చ హోతి. విరమే కథోజ్జన్తి పజహేయ్య కలహం. న హఞ్ఞదత్థత్థి పసంసలాభాతి న హి ఏత్థ పసంసలాభతో అఞ్ఞో అత్థో అత్థి.
౮౩౬-౭. ఛట్ఠగాథాయ అత్థో – యస్మా చ న హఞ్ఞదత్థత్థి పసంసలాభా, తస్మా పరమం లాభం లభన్తోపి ‘‘సున్దరో అయ’’న్తి తత్థ దిట్ఠియా పసంసితో వా పన హోతి తం వాదం పరిసాయ మజ్ఝే దీపేత్వా, తతో సో తేన జయత్థేన తుట్ఠిం వా దన్తవిదంసకం వా ఆపజ్జన్తో హసతి, మానేన చ ఉణ్ణమతి. కిం కారణం? యస్మా తం జయత్థం పప్పుయ్య యథామానో జాతో, ఏవం ఉణ్ణమతో చ యా ఉణ్ణతీతి గాథా. తత్థ మానాతిమానం వదతే పనేసోతి ఏసో పన తం ఉణ్ణతిం ‘‘విఘాతభూమీ’’తి అబుజ్ఝమానో మానఞ్చ అతిమానఞ్చ వదతియేవ.
౮౩౮. ఏవం వాదే దోసం దస్సేత్వా ఇదాని తస్స వాదం అసమ్పటిచ్ఛన్తో ‘‘సూరో’’తి గాథమాహ. తత్థ రాజఖాదాయాతి రాజఖాదనీయేన, భత్తవేతనేనాతి వుత్తం హోతి. అభిగజ్జమేతి పటిసూరమిచ్ఛన్తి యథా సో పటిసూరం ఇచ్ఛన్తో అభిగజ్జన్తో ఏతి, ఏవం దిట్ఠిగతికో దిట్ఠిగతికన్తి దస్సేతి. యేనేవ సో, తేన పలేహీతి యేన సో తుయ్హం పటిసూరో, తేన గచ్ఛ. పుబ్బేవ నత్థి యదిదం యుధాయాతి యం పన ఇదం కిలేసజాతం యుద్ధాయ సియా, తం ఏతం పుబ్బేవ నత్థి, బోధిమూలేయేవ పహీనన్తి దస్సేతి. సేసగాథా పాకటసమ్బన్ధాయేవ.
౮౩౯-౪౦. తత్థ వివాదయన్తీతి వివదన్తి. పటిసేనికత్తాతి పటిలోమకారకో. విసేనికత్వాతి కిలేససేనం వినాసేత్వా. కిం లభేథోతి పసూరాతి తం పరిబ్బాజకం ఆలపతి. యేసీధ నత్థీతి యేసం ఇధ నత్థి.
౮౪౧. పవితక్కన్తి ‘‘జయో ను ఖో మే భవిస్సతీ’’తి ఆదీని వితక్కేన్తో. ధోనేన యుగం సమాగమాతి ధుతకిలేసేన బుద్ధేన సద్ధిం యుగగ్గాహం సమాపన్నో. న హి త్వం సక్ఖసి సమ్పయాతవేతి కోత్థుకాదయో వియ సీహాదీహి, ధోనేన సహ యుగం గహేత్వా ఏకపదమ్పి సమ్పయాతుం యుగగ్గాహమేవ వా సమ్పాదేతుం న సక్ఖిస్ససీతి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవాతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పసూరసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౯. మాగణ్డియసుత్తవణ్ణనా
౮౪౨. దిస్వాన తణ్హన్తి మాగణ్డియసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఏకం సమయం భగవా సావత్థియం విహరన్తో పచ్చూససమయే
తేపి ఖో ధీతరం గహేత్వా భగవతో నిసిన్నోకాసం అగమంసు. తత్థ భగవన్తం అదిస్వా బ్రాహ్మణీ ఇతో చితో చ విలోకేన్తీ భగవతో నిసజ్జట్ఠానం తిణసన్థారకం అద్దస. బుద్ధానఞ్చ అధిట్ఠానబలేన నిసిన్నోకాసో పదనిక్ఖేపో చ అబ్యాకులా హోన్తి. సా బ్రాహ్మణం ఆహ – ‘‘ఏస, బ్రాహ్మణ, తస్స తిణసన్థారో’’తి? ‘‘ఆమ, భోతీ’’తి. ‘‘తేన హి, బ్రాహ్మణ, అమ్హాకం ఆగమనకమ్మం న సమ్పజ్జిస్సతీ’’తి. ‘‘కస్మా భోతీ’’తి? ‘‘పస్స, బ్రాహ్మణ, అబ్యాకులో తిణసన్థారో, నేసో కామభోగినో పరిభుత్తో’’తి. బ్రాహ్మణో ‘‘మా, భోతి మఙ్గలే పరియేసియమానే అవమఙ్గలం అభణీ’’తి ఆహ. పునపి బ్రాహ్మణీ ఇతో చితో చ విచరన్తీ భగవతో పదనిక్ఖేపం దిస్వా బ్రాహ్మణం ఆహ ‘‘అయం తస్స పదనిక్ఖేపో’’తి? ‘‘ఆమ, భోతీ’’తి. ‘‘పస్స, బ్రాహ్మణ, పదనిక్ఖేపం, నాయం సత్తో కామేసు గధితో’’తి. ‘‘కథం త్వం భోతి జానాసీ’’తి చ వుత్తా అత్తనో ఞాణబలం దస్సేన్తీ ఆహ –
‘‘రత్తస్స
దుట్ఠస్స హోతి అనుకడ్ఢితం పదం;
మూళ్హస్స హోతి సహసానుపీళితం,
వివట్టచ్ఛదస్స ఇదమీదిసం పద’’న్తి. (అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧.౨౬౦-౨౬౧; ధ॰ ప॰ అట్ఠ॰ ౧.౨ సామావతీవత్థు; విసుద్ధి॰ ౧.౪౫);
అయఞ్చరహి తేసం కథా విప్పకతా, అథ భగవా కతభత్తకిచ్చో తమేవ వనసణ్డం ఆగతో. బ్రాహ్మణీ భగవతో వరలక్ఖణఖచితం బ్యామప్పభాపరిక్ఖిత్తం రూపం దిస్వా బ్రాహ్మణం ఆహ – ‘‘ఏస తయా, బ్రాహ్మణ, దిట్ఠో’’తి? ‘‘ఆమ భోతీ’’తి. ‘‘ఆగతకమ్మం న సమ్పజ్జిస్సతేవ, ఏవరూపో నామ కామే పరిభుఞ్జిస్సతీతి నేతం ఠానం విజ్జతీ’’తి. తేసం ఏవం వదన్తానఞ్ఞేవ భగవా తిణసన్థారకే నిసీది. అథ బ్రాహ్మణో ధీతరం వామేన హత్థేన గహేత్వా కమణ్డలుం దక్ఖిణేన హత్థేన గహేత్వా భగవన్తం ఉపసఙ్కమిత్వా ‘‘భో, పబ్బజిత, త్వఞ్చ సువణ్ణవణ్ణో అయఞ్చ దారికా, అనుచ్ఛవికా ఏసా తవ, ఇమాహం భోతో భరియం పోసావనత్థాయ దమ్మీ’’తి ‘‘దిస్వాన తణ్హ’’న్తి ఇమం గాథం అభాసి.
తస్సత్థో – అజపాలనిగ్రోధమూలే నానారూపాని నిమ్మినిత్వా అభికామమాగతం మారధీతరం దిస్వాన తణ్హం అరతిం రగఞ్చ ఛన్దమత్తమ్పి మే మేథునస్మిం నాహోసి, కిమేవిదం ఇమిస్సా దారికాయ ముత్తకరీసపుణ్ణం రూపం దిస్వా భవిస్సతి సబ్బథా పాదాపి నం సమ్ఫుసితుం న ఇచ్ఛే, కుతోనేన సంవసితున్తి.
౮౪౩. తతో మాగణ్డియో ‘‘పబ్బజితా నామ మానుసకే కామే పహాయ దిబ్బకామత్థాయ పబ్బజన్తి, అయఞ్చ దిబ్బేపి కామే న ఇచ్ఛతి, ఇదమ్పి ఇత్థిరతనం, కా ను అస్స దిట్ఠీ’’తి పుచ్ఛితుం దుతియం గాథమాహ. తత్థ ఏతాదిసం చే రతనన్తి దిబ్బిత్థిరతనం సన్ధాయ భణతి, నారిన్తి అత్తనో ధీతరం సన్ధాయ. దిట్ఠిగతం సీలవతం ను జీవితన్తి దిట్ఠిఞ్చ సీలఞ్చ భవూపపత్తిఞ్చ వదేసి కీదిసన్తి అత్తనో భవూపపత్తిఞ్చ కీదిసం వదసీతి.
౮౪౪. ఇతో పరా ద్వే గాథా విసజ్జనపుచ్ఛానయేన పవత్తత్తా పాకటసమ్బన్ధాయేవ. తాసు పఠమగాథాయ సఙ్ఖేపత్థో – తస్స మయ్హం, మాగణ్డియ, ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిగతధమ్మేసు నిచ్ఛినిత్వా ‘‘ఇదమేవ సచ్చం, మోఘమఞ్ఞ’’న్తి ఏవం ఇదం వదామీతి సముగ్గహితం న హోతి నత్థి న విజ్జతి. కింకారణా దిట్ఠీసు ఆదీనవం కఞ్చి దిట్ఠిం అగ్గహేత్వా సచ్చాని పవిచినన్తో అజ్ఝత్తం రాగాదీనం సన్తిభావేన అజ్ఝత్తసన్తిసఙ్ఖాతం నిబ్బానమేవ అద్దసన్తి.
౮౪౫. దుతియగాథాయ సఙ్ఖేపత్థో – యానిమాని దిట్ఠిగతాని తేహి తేహి సత్తేహి వినిచ్ఛినిత్వా గహితత్తా వినిచ్ఛయాతి చ అత్తనో పచ్చయేహి అభిసఙ్ఖతభావాదినా నయేన పకప్పితాని చాతి వుచ్చన్తి. తే త్వం ముని దిట్ఠిగతధమ్మే అగ్గహేత్వా అజ్ఝత్తసన్తీతి యమేతమత్థం బ్రూసి, ఆచిక్ఖ మే, కథం ను ధీరేహి పవేదితం కథం పకాసితం ధీరేహి తం పదన్తి.
౮౪౬. అథస్స ‘‘న దిట్ఠియా’’తి గాథమాహ. తత్థ ‘‘న దిట్ఠియా’’తిఆదీహి దిట్ఠిసుతిఅట్ఠసమాపత్తిఞాణబాహిరసీలబ్బతాని పటిక్ఖిపతి. ‘‘సుద్ధిమాహా’’తి ఏత్థ వుత్తం ఆహ-సద్దం సబ్బత్థ నకారేన సద్ధిం యోజేత్వా పురిసబ్యత్తయం కత్వా ‘‘దిట్ఠియా సుద్ధిం నాహం కథేమీ’’తి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. యథా చేత్థ, ఏవం ఉత్తరపదేసుపి. తత్థ చ అదిట్ఠియా నాహాతి దసవత్థుకం సమ్మాదిట్ఠిం వినా న కథేమి. తథా అస్సుతియాతి నవఙ్గం సవనం వినా. అఞాణాతి కమ్మస్స కతసచ్చానులోమికఞాణం వినా. అసీలతాతి పాతిమోక్ఖసంవరం వినా. అబ్బతాతి ధుతఙ్గవతం వినా. నోపి తేనాతి తేసు ఏకమేకేన దిట్ఠిఆదిమత్తేనాపి నో కథేమీతి ఏవమత్థో వేదితబ్బో. ఏతే చ నిస్సజ్జ అనుగ్గహాయాతి ఏతే చ పురిమే దిట్ఠిఆదిభేదే కణ్హపక్ఖియే ధమ్మే సముగ్ఘాతకరణేన నిస్సజ్జ, పచ్ఛిమే అదిట్ఠిఆదిభేదే సుక్కపక్ఖియే అతమ్మయతాపజ్జనేన అనుగ్గహాయ. సన్తో అనిస్సాయ భవం న జప్పేతి ఇమాయ పటిపత్తియా రాగాదివూపసమేన సన్తో చక్ఖాదీసు కఞ్చి ధమ్మం అనిస్సాయ ఏకమ్పి భవం అపిహేతుం అపత్థేతుం సమత్థో సియా, అయమస్స అజ్ఝత్తసన్తీతి అధిప్పాయో.
౮౪౭. ఏవం వుత్తే వచనత్థం అసల్లక్ఖేన్తో మాగణ్డియో ‘‘నో చే కిరా’’తి గాథమాహ. తత్థ దిట్ఠాదీని వుత్తనయానేవ. కణ్హపక్ఖియానియేవ పన సన్ధాయ ఉభయత్రాపి ఆహ. ఆహ-సద్దం పన నోచేకిర-సద్దేన యోజేత్వా ‘‘నో చే కిరాహ నో చే కిర కథేసీ’’తి ఏవం అత్థో దట్ఠబ్బో. మోముహన్తి అతిమూళ్హం, మోహనం వా. పచ్చేన్తీతి జానన్తి.
౮౪౮. అథస్స భగవా తం దిట్ఠిం నిస్సాయ పుచ్ఛం పటిక్ఖిపన్తో ‘‘దిట్ఠిఞ్చ నిస్సాయా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – త్వం, మాగణ్డియ, దిట్ఠిం నిస్సాయ పునప్పునం పుచ్ఛమానో యాని తే దిట్ఠిగతాని సముగ్గహితాని, తేస్వేవ సముగ్గహీతేసు ఏవం పమోహం ఆగతో, ఇతో చ మయా వుత్తఅజ్ఝత్తసన్తితో అణుమ్పి యుత్తసఞ్ఞం న పస్ససి, తేన కారణేన త్వం ఇమం ధమ్మం మోముహతో పస్ససీతి.
౮౪౯. ఏవం సముగ్గహితేసు పమోహేన మాగణ్డియస్స వివాదాపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని తేసు అఞ్ఞేసు చ ధమ్మేసు విగతప్పమోహస్స అత్తనో నిబ్బివాదతం దస్సేన్తో ‘‘సమో విసేసీ’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో యో ఏవం తివిధమానేన వా దిట్ఠియా వా మఞ్ఞతి, సో తేన మానేన తాయ దిట్ఠియా తేన వా పుగ్గలేన వివదేయ్య. యో పన అమ్హాదిసో ఇమాసు తీసు విధాసు అవికమ్పమానో, సమో విసేసీతి న తస్స హోతి, న చ హీనోతి పాఠసేసో.
౮౫౦. కిఞ్చ భియ్యో – సచ్చన్తి సోతి గాథా. తస్సత్థో – సో ఏవరూపో పహీనమానదిట్ఠికో మాదిసో బాహితపాపత్తాదినా నయేన బ్రాహ్మణో ‘‘ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి కిం వదేయ్య కిం వత్థుం భణేయ్య, కేన వా కారణేన భణేయ్య, ‘‘మయ్హం సచ్చం, తుయ్హం ముసా’’తి వా కేన మానేన దిట్ఠియా పుగ్గలేన వా వివదేయ్య? యస్మిం మాదిసే ఖీణాసవే ‘‘సదిసోహమస్మీ’’తి పవత్తియా సమం వా, ఇతరద్వయభావేన పవత్తియా విసమం వా మఞ్ఞితం నత్థి, సో సమానాదీసు కేన వాదం పటిసంయుజేయ్య పటిప్ఫరేయ్యాతి. నను ఏకంసేనేవ ఏవరూపో పుగ్గలో – ఓకం పహాయాతి గాథా?
౮౫౧. తత్థ ఓకం పహాయాతి రూపవత్థాదివిఞ్ఞాణస్స ఓకాసం తత్ర ఛన్దరాగప్పహానేన ఛడ్డేత్వా. అనికేతసారీతి రూపనిమిత్తనికేతాదీని తణ్హావసేన అసరన్తో. గామే అకుబ్బం ముని సన్థవానీతి గామే గిహిసన్థవాని అకరోన్తో. కామేహి రిత్తోతి కామేసు ఛన్దరాగాభావేన సబ్బకామేహి పుథుభూతో. అపురేక్ఖరానోతి ఆయతిం అత్తభావం అనభినిబ్బత్తేన్తో. కథం న విగ్గయ్హ జనేన కయిరాతి జనేన సద్ధిం విగ్గాహికకథం న కథేయ్య. సో ఏవరూపో – యేహి వివిత్తోతి గాథా.
౮౫౨. తత్థ యేహీతి యేహి దిట్ఠిగతేహి. వివిత్తో విచరేయ్యాతి రిత్తో చరేయ్య. న తాని ఉగ్గయ్హ వదేయ్య నాగోతి ‘‘ఆగుం న కరోతీ’’తిఆదినా (చూళని॰ భద్రావుధమాణవపుచ్ఛానిద్దేస ౭౦; పారాయనానుగీతిగాథానిద్దేస ౧౦౨) నయేన నాగో తాని దిట్ఠిగతాని ఉగ్గహేత్వా న వదేయ్య. జలమ్బుజన్తి జలసఞ్ఞితే అమ్బుమ్హి జాతం కణ్టకనాళం వారిజం, పదుమన్తి వుత్తం హోతి. యథా జలేన పఙ్కేన చ నూపలిత్తన్తి తం పదుమం యథా జలేన చ పఙ్కేన చ అనుపలిత్తం హోతి, ఏవం ముని సన్తివాదో అగిద్ధోతి ఏవం అజ్ఝత్తసన్తివాదో ముని గేధాభావేన అగిద్ధో. కామే చ లోకే చ అనూపలిత్తోతి దువిధేపి కామే అపాయాదికే చ లోకే ద్వీహిపి లేపేహి అనుపలిత్తో హోతి.
౮౫౩. కిఞ్చ భియ్యో – న వేదగూతి గాథా. తత్థ న వేదగూ దిట్ఠియాయకోతి చతుమగ్గవేదగూ మాదిసో దిట్ఠియాయకో న హోతి, దిట్ఠియా గచ్ఛన్తో వా, తం సారతో పచ్చేన్తో వా న హోతి. తత్థ వచనత్థో – యాయతీతి యాయకో, కరణవచనేన దిట్ఠియా యాతీతి దిట్ఠియాయకో. ఉపయోగత్థే సామివచనేన దిట్ఠియా యాతీతిపి దిట్ఠియాయకో. న ముతియా స మానమేతీతి ముతరూపాదిభేదాయ ముతియాపి సో మానం న ఏతి. న హి తమ్మయో సోతి తణ్హాదిట్ఠివసేన తమ్మయో హోతి తప్పరాయణో, అయం పన న తాదిసో. న కమ్మునా నోపి సుతేన నేయ్యోతి పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదినా కమ్మునా వా సుతసుద్ధిఆదినా సుతేన వా సో నేతబ్బో న హోతి. అనూపనీతో స నివేసనేసూతి సో ద్విన్నమ్పి ఉపయానం పహీనత్తా సబ్బేసు తణ్హాదిట్ఠినివేసనేసు అనూపనీతో. తస్స చ ఏవంవిధస్స – సఞ్ఞావిరత్తస్సాతి గాథా.
౮౫౪. తత్థ సఞ్ఞావిరత్తస్సాతి నేక్ఖమ్మసఞ్ఞాపుబ్బఙ్గమాయ భావనాయ పహీనకామాదిసఞ్ఞస్స. ఇమినా పదేన ఉభతోభాగవిముత్తో సమథయానికో అధిప్పేతో. పఞ్ఞావిముత్తస్సాతి విపస్సనాపుబ్బఙ్గమాయ భావనాయ సబ్బకిలేసేహి సఞ్ఞఞ్చ దిట్ఠిఞ్చ యే అగ్గహేసుం, తే ఘట్టయన్తా విచరన్తి లోకేతి యే కామసఞ్ఞాదికం సఞ్ఞం అగ్గహేసుం, తే విసేసతో గహట్ఠా కామాధికరణం, యే చ దిట్ఠిం అగ్గహేసుం, తే విసేసతో పబ్బజితా ధమ్మాధికరణం అఞ్ఞమఞ్ఞం ఘట్టేన్తా విచరన్తీతి. సేసమేత్థ యం అవుత్తం, తం వుత్తానుసారేనేవ వేదితబ్బం. దేసనాపరియోసానే బ్రాహ్మణో చ బ్రాహ్మణీ చ పబ్బజిత్వా అరహత్తం పాపుణింసూతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ మాగణ్డియసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౦. పురాభేదసుత్తవణ్ణనా
౮౫౫. కథందస్సీతి
తత్థ పుచ్ఛాయ తావ సో నిమ్మితో కథందస్సీతి అధిపఞ్ఞం కథంసీలోతి అధిసీలం, ఉపసన్తోతి అధిచిత్తం పుచ్ఛతి. సేసం పాకటమేవ.
౮౫౬. విస్సజ్జనే పన భగవా సరూపేన అధిపఞ్ఞాదీని అవిస్సజ్జేత్వావ అధిపఞ్ఞాదిప్పభావేన యేసం కిలేసానం ఉపసమా ‘‘ఉపసన్తో’’తి వుచ్చతి, నానాదేవతానం ఆసయానులోమేన తేసం ఉపసమమేవ దీపేన్తో ‘‘వీతతణ్హో’’తిఆదికా గాథాయో అభాసి. తత్థ ఆదితో అట్ఠన్నం గాథానం ‘‘తం బ్రూమి ఉపసన్తో’’తి ఇమాయ గాథాయ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. తతో పరాసం ‘‘స వే సన్తోతి వుచ్చతీ’’తి ఇమినా సబ్బపచ్ఛిమేన పదేన.
అనుపదవణ్ణనానయేన వీతతణ్హో పురా భేదాతి యో సరీరభేదా పుబ్బమేవ పహీనతణ్హో. పుబ్బమన్తమనిస్సితోతి అతీతద్ధాదిభేదం పుబ్బన్తమనిస్సితో. వేమజ్ఝేనుపసఙ్ఖేయ్యోతి పచ్చుప్పన్నేపి అద్ధని ‘‘రత్తో’’తిఆదినా నయేన న ఉపసఙ్ఖాతబ్బో. తస్స నత్థి పురక్ఖతన్తి తస్స అరహతో ద్విన్నం పురేక్ఖారానం అభావా అనాగతే అద్ధని పురక్ఖతమ్పి నత్థి, తం బ్రూమి ఉపసన్తోతి ఏవమేత్థ యోజనా వేదితబ్బా. ఏస నయో సబ్బత్థ. ఇతో పరం పన యోజనం అదస్సేత్వా అనుత్తానపదవణ్ణనంయేవ కరిస్సామ.
౮౫౭. అసన్తాసీతి తేన తేన అలాభకేన అసన్తసన్తో. అవికత్థీతి సీలాదీహి అవికత్థనసీలో అకుక్కుచోతి హత్థకుక్కుచాదివిరహితో మన్తభాణీతి మన్తాయ పరిగ్గహేత్వా వాచం భాసితా. అనుద్ధతోతి ఉద్ధచ్చవిరహితో. స వే వాచాయతోతి సో వాచాయ యతో సంయతో చతుదోసవిరహితం వాచం భాసితా హోతి.
౮౫౮. నిరాసత్తీతి నిత్తణ్హో. వివేకదస్సీ ఫస్సేసూతి పచ్చుప్పన్నేసు చక్ఖుసమ్ఫస్సాదీసు అత్తాదిభావవివేకం పస్సతి. దిట్ఠీసు చ న నీయతీతి ద్వాసట్ఠిదిట్ఠీసు కాయచి దిట్ఠియా న నీయతి.
౮౫౯. పతిలీనోతి రాగాదీనం పహీనత్తా తతో అపగతో. అకుహకోతి అవిమ్హాపకో తీహి కుహనవత్థూహి. అపిహాలూతి అపిహనసీలో, పత్థనాతణ్హాయ రహితోతి వుత్తం హోతి. అమచ్ఛరీతి పఞ్చమచ్ఛేరవిరహితో. అప్పగబ్భోతి కాయపాగబ్భియాదివిరహితో. అజేగుచ్ఛోతి సమ్పన్నసీలాదితాయ అజేగుచ్ఛనీయో అసేచనకో మనాపో. పేసుణేయ్యే చ నో యుతోతి ద్వీహి ఆకారేహి ఉపసంహరితబ్బే పిసుణకమ్మే అయుత్తో.
౮౬౦. సాతియేసు అనస్సావీతి సాతవత్థూసు కామగుణేసు తణ్హాసన్థవవిరహితో. సణ్హోతి సణ్హేహి కాయకమ్మాదీహి సమన్నాగతో. పటిభానవాతి పరియత్తిపరిపుచ్ఛాధిగమపటిభానేహి సమన్నాగతో. న సద్ధోతి సామం అధిగతధమ్మం న కస్సచి సద్దహతి. న విరజ్జతీతి ఖయా రాగస్స విరత్తత్తా ఇదాని న విరజ్జతి.
౮౬౧. లాభకమ్యా న సిక్ఖతీతి న లాభపత్థనాయ సుత్తన్తాదీని సిక్ఖతి. అవిరుద్ధో చ తణ్హాయ, రసేసు నానుగిజ్ఝతీతి విరోధాభావేన చ అవిరుద్ధో హుత్వా తణ్హాయ మూలరసాదీసు గేధం
౮౬౨. ఉపేక్ఖకోతి ఛళఙ్గుపేక్ఖాయ సమన్నాగతో. సతోతి కాయానుపస్సనాదిసతియుత్తో.
౮౬౩. నిస్సయనాతి తణ్హాదిట్ఠినిస్సయా. ఞత్వా ధమ్మన్తి అనిచ్చాదీహి ఆకారేహి ధమ్మం జానిత్వా. అనిస్సితోతి ఏవం తేహి నిస్సయేహి అనిస్సితో. తేన అఞ్ఞత్ర ధమ్మఞాణా నత్థి నిస్సయానం అభావోతి దీపేతి భవాయ విభవాయ వాతి సస్సతాయ ఉచ్ఛేదాయ వా.
౮౬౪. తం బ్రూమి ఉపసన్తోతి తం ఏవరూపం ఏకేకగాథాయ వుత్తం ఉపసన్తోతి కథేమి. అతరీ సో విసత్తికన్తి సో ఇమం విసతాదిభావేన విసత్తికాసఙ్ఖాతం మహాతణ్హం అతరి.
౮౬౫. ఇదాని తమేవ ఉపసన్తం పసంసన్తో ఆహ ‘‘న తస్స పుత్తా’’తి ఏవమాది. తత్థ పుత్తా అత్రజాదయో చత్తారో. ఏత్థ చ పుత్తపరిగ్గహాదయో పుత్తాదినామేన వుత్తాతి వేదితబ్బా. తే హిస్స న విజ్జన్తి, తేసం వా అభావేన పుత్తాదయో న విజ్జన్తీతి.
౮౬౬. యేన నం వజ్జుం పుథుజ్జనా, అథో సమణబ్రాహ్మణాతి యేన తం రాగాదినా వజ్జేన పుథుజ్జనా సబ్బేపి దేవమనుస్సా ఇతో బహిద్ధా సమణబ్రాహ్మణా చ రత్తో వా దుట్ఠో వాతి, వదేయ్యుం. తం తస్స అపురక్ఖతన్తి తం రాగాదివజ్జం తస్స అరహతో అపురక్ఖతం తస్మా వాదేసు నేజతీతి తం కారణా నిన్దావచనేసు న కమ్పతి.
౮౬౭. న ఉస్సేసు వదతేతి విసిట్ఠేసు అత్తానం అన్తోకత్వా ‘‘అహం విసిట్ఠో’’తి అతిమానవసేన న వదతి. ఏస నయో ఇతరేసు ద్వీసు. కప్పం నేతి అకప్పియోతి సో ఏవరూపో దువిధమ్పి కప్పం న ఏతి. కస్మా? యస్మా అకప్పియో, పహీనకప్పోతి వుత్తం హోతి.
౮౬౮. సకన్తి మయ్హన్తి పరిగ్గహితం. అసతా చ న సోచతీతి అవిజ్జమానాదినా అసతా చ న సోచతి. ధమ్మేసు చ న గచ్ఛతీతి సబ్బేసు ధమ్మేసు ఛన్దాదివసేన న గచ్ఛతి. స వే సన్తోతి వుచ్చతీతి సో ఏవరూపో నరుత్తమో ‘‘సన్తో’’తి వుచ్చతీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే కోటిసతసహస్సదేవతానం అరహత్తప్పత్తి అహోసి, సోతాపన్నాదీనం గణనా నత్థీతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ పురాభేదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౧. కలహవివాదసుత్తవణ్ణనా
౮౬౯. కుతో పహూతా కలహా వివాదాతి కలహవివాదసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఇదమ్పి తస్మింయేవ మహాసమయే ‘‘కుతో ను, ఖో, కలహాదయో అట్ఠ ధమ్మా పవత్తన్తీ’’తి ఉప్పన్నచిత్తానం ఏకచ్చానం దేవతానం తే ధమ్మే ఆవికాతుం పురిమనయేనేవ నిమ్మితబుద్ధేన అత్తానం పుచ్ఛాపేత్వా వుత్తం తత్థ పుచ్ఛావిస్సజ్జనక్కమేన ఠితత్తా సబ్బగాథా పాకటసమ్బన్ధాయేవ.
అనుత్తానపదవణ్ణనా పనేతాసం ఏవం వేదితబ్బా – కుతోపహూతా కలహా వివాదాతి కలహో చ తస్స పుబ్బభాగో వివాదో చాతి ఇమే కుతో జాతా. పరిదేవసోకా సహమచ్ఛరా చాతి పరిదేవసోకా చ మచ్ఛరా చ కుతోపహూతా. మానాతిమానా సహపేసుణా చాతి మానా చ అతిమానా చ పేసుణా చ కుతోపహూతా. తేతి తే సబ్బేపి అట్ఠ కిలేసధమ్మా. తదిఙ్ఘ బ్రూహీతి తం మయా పుచ్ఛితమత్థం బ్రూహి యాచామి తం అహన్తి. యాచనత్థో హి ఇఙ్ఘాతి నిపాతో.
౮౭౦. పియప్పహూతాతి పియవత్థుతో జాతా. యుత్తి పనేత్థ నిద్దేసే (మహాని॰ ౯౮) వుత్తా ఏవ. మచ్ఛేరయుత్తా కలహా వివాదాతి ఇమినా కలహవివాదాదీనం న కేవలం పియవత్థుమేవ, మచ్ఛరియమ్పి పచ్చయం దస్సేతి. కలహవివాదసీసేన చేత్థ సబ్బేపి తే ధమ్మా వుత్తాతి వేదితబ్బా. యథా చ ఏతేసం మచ్ఛరియం, తథా పేసుణానఞ్చ వివాదం. తేనాహ – ‘‘వివాదజాతేసు చ పేసుణానీ’’తి.
౮౭౧. పియాసు లోకస్మిం కుతోనిదానా యే చాపి లోభా విచరన్తి లోకేతి ‘‘పియా పహూతా కలహా’’తి యే ఏత్థ వుత్తా. తే పియా లోకస్మిం కుతోనిదానా, న కేవలఞ్చ పియా, యే చాపి ఖత్తియాదయో లోభా విచరన్తి లోభహేతుకా లోభేనాభిభూతా విచరన్తి, తేసం సో లోభో చ కుతోనిదానోతి ద్వే అత్థే ఏకాయ పుచ్ఛాయ పుచ్ఛతి. ఆసా చ నిట్ఠా చాతి ఆసా చ తస్సా ఆసాయ సమిద్ధి చ. యే సమ్పరాయాయ నరస్స హోన్తీతి యే నరస్స సమ్పరాయాయ హోన్తి, పరాయనా హోన్తీతి వుత్తం హోతి. ఏకా ఏవాయమ్పి పుచ్ఛా.
౮౭౨. ఛన్దానిదానానీతి యే చాపి లోభా విచరన్తీతి యే చాపి ఇతోనిదానాతి ఛన్దనిదానా ఏవాతి వుత్తం హోతి. ‘‘కుతోనిదానా కుతోనిదానా’’తి (సు॰ ని॰ ౨౭౩) ఏతేసు చ సద్దసిద్ధి సూచిలోమసుత్తే వుత్తనయేనేవ
౮౭౩. వినిచ్ఛయాతి తణ్హాదిట్ఠివినిచ్ఛయా. యే వాపి ధమ్మా సమణేన వుత్తాతి యే చ అఞ్ఞేపి కోధాదీహి సమ్పయుత్తా, తథారూపా వా అకుసలా ధమ్మా బుద్ధసమణేన వుత్తా, తే కుతోపహూతాతి.
౮౭౪. తమూపనిస్సాయ పహోతి ఛన్దోతి తం సుఖదుక్ఖవేదనం. తదుభయవత్థుసఙ్ఖాతం సాతాసాతం ఉపనిస్సాయ సంయోగవియోగపత్థనావసేన ఛన్దో పహోతి. ఏత్తావతా ‘‘ఛన్దో ను లోకస్మిం కుతోనిదానో’’తి అయం పఞ్హో విస్సజ్జితో హోతి. రూపేసు దిస్వా విభవం భవఞ్చాతి రూపేసు వయఞ్చ ఉప్పాదఞ్చ దిస్వా. వినిచ్ఛయం కుబ్బతి జన్తు లోకేతి అపాయాదికే లోకే అయం జన్తు భోగాధిగమనత్థం తణ్హావినిచ్ఛయం ‘‘అత్తా మే ఉప్పన్నో’’తిఆదినా నయేన దిట్ఠివినిచ్ఛయఞ్చ కురుతే. యుత్తి పనేత్థ నిద్దేసే (మహాని॰ ౧౦౨) వుత్తా ఏవ. ఏత్తావతా ‘‘వినిచ్ఛయా చాపి కుతోపహూతా’’తి అయం పఞ్హో విస్సజ్జితో హోతి.
౮౭౫. ఏతేపి ధమ్మా ద్వయమేవ సన్తేతి ఏతేపి కోధాదయో ధమ్మా సాతాసాతద్వయే సన్తే ఏవ పహోన్తి ఉప్పజ్జన్తి. ఉప్పత్తి చ నేసం నిద్దేసే (మహాని॰ ౧౦౩) వుత్తాయేవ. ఏత్తావతా తతియపఞ్హోపి విస్సజ్జితో హోతి. ఇదాని యో ఏవం విస్సజ్జితేసు ఏతేసు పఞ్హేసు కథంకథీ భవేయ్య, తస్స కథంకథాపహానూపాయం దస్సేన్తో ఆహ – ‘‘కథంకథీ ఞాణపథాయ సిక్ఖే’’తి, ఞాణదస్సనఞాణాధిగమనత్థం తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖేయ్యాతి వుత్తం హోతి. కిం కారణం? ఞత్వా పవుత్తా సమణేన ధమ్మా. బుద్ధసమణేన హి ఞత్వావ ధమ్మా వుత్తా, నత్థి తస్స ధమ్మేసు అఞ్ఞాణం. అత్తనో పన ఞాణాభావేన తే అజానన్తో న జానేయ్య, న దేసనా దోసేన, తస్మా కథంకథీ ఞాణపథాయ సిక్ఖే, ఞత్వా పవుత్తా సమణేన ధమ్మాతి.
౮౭౬-౭. సాతం అసాతఞ్చ కుతోనిదానాతి ఏత్థ సాతం అసాతన్తి సుఖదుక్ఖవేదనా ఏవ అధిప్పేతా. న భవన్తి హేతేతి న భవన్తి ఏతే. విభవం భవఞ్చాపి యమేతమత్థం ఏతం మే పబ్రూహి యతోనిదానన్తి సాతాసాతానం విభవం భవఞ్చ ఏతమ్పి యం అత్థం. లిఙ్గబ్యత్తయో ఏత్థ కతో. ఇదం పన వుత్తం హోతి – సాతాసాతానం విభవో భవో చాతి యో ఏస అత్థో, ఏవం మే పబ్రూహి యతోనిదానన్తి. ఇతోనిదానన్తి ఫస్సనిదానం.
౮౭౮. కిస్మిం విభూతే న ఫుసన్తి ఫస్సాతి కిస్మిం వీతివత్తే చక్ఖుసమ్ఫస్సాదయో పఞ్చ ఫస్సా న ఫుసన్తి.
౮౭౯. నామఞ్చ రూపఞ్చ పటిచ్చాతి సమ్పయుత్తకనామం వత్థారమ్మణరూపఞ్చ పటిచ్చ. రూపే విభూతే న ఫుసన్తి ఫస్సాతి రూపే వీతివత్తే పఞ్చ ఫస్సా న ఫుసన్తి.
౮౮౦. కథం సమేతస్సాతి కథం పటిపన్నస్స. విభోతి రూపన్తి రూప విభవతి, న భవేయ్య వా. సుఖం దుఖఞ్చాతి ఇట్ఠానిట్ఠం రూపమేవ పుచ్ఛతి.
౮౮౧. న సఞ్ఞసఞ్ఞీతి యథా సమేతస్స విభోతి రూపం, సో పకతిసఞ్ఞాయ సఞ్ఞీపి న హోతి. న విసఞ్ఞసఞ్ఞీతి విసఞ్ఞాయపి విరూపాయ సఞ్ఞాయ సఞ్ఞీ న హోతి ఉమ్మత్తకో వా ఖిత్తచిత్తో వా. నోపి అసఞ్ఞీతి సఞ్ఞావిరహితోపి న హోతి నిరోధసమాపన్నో వా అసఞ్ఞసత్తో వా. న విభూతసఞ్ఞీతి ‘‘సబ్బసో రూపసఞ్ఞాన’’న్తిఆదినా (ధ స॰ ౨౬౫; విభ॰ ౬౦౨) నయేన సమతిక్కన్తసఞ్ఞీపి న హోతి అరూపజ్ఝానలాభీ. ఏవం సమేతస్స విభోతి రూపన్తి ఏతస్మిం సఞ్ఞసఞ్ఞితాదిభావే అట్ఠత్వా యదేతం వుత్తం ‘‘సో ఏవం సమాహితే చిత్తే…పే॰… ఆకాసానఞ్చాయతనసమాపత్తిపటిలాభత్థాయ చిత్తం అభినీహరతీ’’తి. ఏవం సమేతస్స అరూపమగ్గసమఙ్గినో విభోతి రూపం. సఞ్ఞానిదానా హి పపఞ్చసఙ్ఖాతి ఏవం పటిపన్నస్సాపి యా సఞ్ఞా, తన్నిదానా తణ్హాదిట్ఠిపపఞ్చా అప్పహీనా ఏవ హోన్తీతి దస్సేతి.
౮౮౨-౩. ఏత్తావతగ్గం ను వదన్తి, హేకే యక్ఖస్స సుద్ధిం ఇధ పణ్డితాసే. ఉదాహు అఞ్ఞమ్పి వదన్తి ఏత్తోతి ఏత్తావతా ను ఇధ పణ్డితా సమణబ్రాహ్మణా అగ్గం సుద్ధిం సత్తస్స వదన్తి, ఉదాహు అఞ్ఞమ్పి ఏత్తో అరూపసమాపత్తితో అధికం వదన్తీతి పుచ్ఛతి. ఏత్తావతగ్గమ్పి వదన్తి హేకేతి ఏకే సస్సతవాదా సమణబ్రాహ్మణా పణ్డితమానినో ఏత్తావతాపి అగ్గం సుద్ధిం వదన్తి. తేసం పనేకే సమయం వదన్తీతి తేసంయేవ ఏకే ఉచ్ఛేదవాదా సమయం ఉచ్ఛేదం వదన్తి. అనుపాదిసేసే కుసలా వదానాతి అనుపాదిసేసే కుసలవాదా సమానా.
౮౮౪. ఏతే చ ఞత్వా ఉపనిస్సితాతి ఏతే చ దిట్ఠిగతికే ఞత్వా మునీ నిస్సయే సో విమంసీతి నిస్సయే చ ఞత్వా సో వీమంసీ పణ్డితో బుద్ధముని. ఞత్వా విముత్తోతి దుక్ఖానిచ్చాదితో ధమ్మే ఞత్వా విముత్తో. భవాభవాయ న సమేతీతి పునప్పునం ఉపపత్తియా న సమాగచ్ఛతీతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే పురాభేదసుత్తే వుత్తసదిసోయేవాభిసమయో అహోసీతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ కలహవివాదసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౨. చూళబ్యూహసుత్తవణ్ణనా
౮౮౫-౬. సకంసకందిట్ఠిపరిబ్బసానాతి
తత్థ ఆదితో ద్వేపి గాథా పుచ్ఛాగాథాయేవ. తాసు సకంసకందిట్ఠిపరిబ్బసానాతి అత్తనో అత్తనో దిట్ఠియా వసమానా. విగ్గయ్హ నానా కుసలా వదన్తీతి దిట్ఠిబలగ్గాహం గహేత్వా, తత్థ ‘‘కుసలామ్హా’’తి పటిజానమానా యో ఏవం జానాతి స వేది ధమ్మం ఇదం పటికోసమకేవలీ సోతి తఞ్చ దిట్ఠిం సన్ధాయ యో ఏవం జానాతి, సో ధమ్మం వేది. ఇదం పన పటిక్కోసన్తో హీనో హోతీతి వదన్తి. బాలోతి హీనో. అక్కుసలోతి అవిద్వా.
౮౮౭-౮. ఇదాని తిస్సో విస్సజ్జనగాథా హోన్తి. తా పురిమడ్ఢేన వుత్తమత్థం పచ్ఛిమడ్ఢేన పటిబ్యూహిత్వా ఠితా. తేన బ్యూహేన ఉత్తరసుత్తతో చ అప్పకత్తా ఇదం సుత్తం ‘‘చూళబ్యూహ’’న్తి నామం లభతి. తత్థ పరస్స చే ధమ్మన్తి పరస్స దిట్ఠిం. సబ్బేవ బాలాతి ఏవం సన్తే సబ్బేవ ఇమే బాలా హోన్తీతి అధిప్పాయో. కిం కారణం? సబ్బేవిమే దిట్ఠిపరిబ్బసానాతి సన్దిట్ఠియా చేవ న వీవదాతా. సంసుద్ధపఞ్ఞా కుసలా ముతీమాతి సకాయ దిట్ఠియా న వివదాతా న వోదాతా సంకిలిట్ఠావ సమానా న తేసం కోచీతి ఏవం సన్తే తేసం ఏకోపి హీనపఞ్ఞో న హోతి. కింకారణా? దిట్ఠీ హి తేసమ్పి తథా సమత్తా, యథా ఇతరేసన్తి.
౮౮౯. న వాహమేతన్తి గాథాయ సఙ్ఖేపత్థో – యం తే మిథు ద్వే ద్వే జనా అఞ్ఞమఞ్ఞం ‘‘బాలో’’తి ఆహు, అహం ఏతం తథియం తచ్ఛన్తి నేవ బ్రూమి. కింకారణా? యస్మా సబ్బే తే సకం సకం దిట్ఠిం ‘‘ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞ’’న్తి అకంసు. తేన చ కారణేన పరం ‘‘బాలో’’తి దహన్తి. ఏత్థ చ ‘‘తథియ’’న్తి ‘‘కథివ’’న్తి ద్వేపి పాఠా.
౮౯౦. యమాహూతి యం దిట్ఠిసచ్చం తథియన్తి ఏకే ఆహు.
౮౯౧. ఏకఞ్హి సచ్చన్తి విస్సజ్జనగాథాయ ఏకం సచ్చం నిరోధో మగ్గో వా. యస్మిం పజా నో వివదే పజానన్తి యమ్హి సచ్చే పజానన్తో పజా నో వివదేయ్య. సయం థునన్తీతి అత్తనా వదన్తి.
౮౯౨. కస్మా నూతి పుచ్ఛాగాథాయ పవాదియాసేతి వాదినో. ఉదాహు తే తక్కమనుస్సరన్తీతి తే వాదినో ఉదాహు అత్తనో తక్కమత్తం అనుగచ్ఛన్తి.
౮౯౩. న హేవాతి విస్సజ్జనగాథాయ అఞ్ఞత్ర సఞ్ఞాయ నిచ్చానీతి ఠపేత్వా సఞ్ఞామత్తేన నిచ్చన్తి గహితగ్గహణాని. తక్కఞ్చ దిట్ఠీసు పకప్పయిత్వాతి అత్తనో మిచ్ఛాసఙ్కప్పమత్తం దిట్ఠీసు జనేత్వా. యస్మా పన దిట్ఠీసు వితక్కం జనేన్తా దిట్ఠియోపి జనేన్తి, తస్మా నిద్దేసే వుత్తం ‘‘దిట్ఠిగతాని జనేన్తి సఞ్జనేన్తీ’’తిఆది (మహాని॰ ౧౨౧).
౮౯౪-౫. ఇదాని ఏవం నానాసచ్చేసు అసన్తేసు తక్కమత్తమనుస్సరన్తానం దిట్ఠిగతికానం విప్పటిపత్తిం దస్సేతుం ‘‘దిట్ఠే సుతే’’తిఆదికా గాథాయో అభాసి. తత్థ దిట్ఠేతి దిట్ఠం, దిట్ఠసుద్ధిన్తి అధిప్పాయో. ఏస నయో సుతాదీసు. ఏతే చ నిస్సాయ విమానదస్సీతి ఏతే దిట్ఠిధమ్మే నిస్సయిత్వా సుద్ధిభావసఙ్ఖాతం విమానం అసమ్మానం పస్సన్తోపి. వినిచ్ఛయే ఠత్వా పహస్సమానో, బాలో పరో అక్కుసలోతి చాహాతి ఏవం విమానదస్సీపి తస్మిం దిట్ఠివినిచ్ఛయే ఠత్వా తుట్ఠిజాతో హాసజాతో హుత్వా ‘‘పరో హీనో చ అవిద్వా చా’’తి ఏవం వదతియేవ. ఏవం యేనేవాతి గాథా. తత్థ సయమత్తనాతి సయమేవ అత్తానం. విమానేతీతి గరహతి. తదేవ పావాతి తదేవ వచనం దిట్ఠిం వదతి, తం వా పుగ్గలం.
౮౯౬. అతిసారదిట్ఠియాతి గాథాయత్థో – సో ఏవం తాయ లక్ఖణాతిసారినియా అతిసారదిట్ఠియా సమత్తో పుణ్ణో ఉద్ధుమాతో, తేన చ దిట్ఠిమానేన మత్తో ‘‘పరిపుణ్ణో అహం కేవలీ’’తి ఏవం పరిపుణ్ణమానీ సయమేవ అత్తానం మనసా ‘‘అహం పణ్డితో’’తి అభిసిఞ్చతి. కింకారణా? దిట్ఠీ హి సా తస్స తథా సమత్తాతి.
౮౯౭. పరస్స చేతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ – కిఞ్చ భియ్యో? యో సో వినిచ్ఛయే ఠత్వా పహస్సమానో ‘‘బాలో పరో అక్కుసలో’’తి చాహ. తస్స పరస్స చే హి వచసా సో తేన వుచ్చమానో నిహీనో హోతి. తుమో సహా హోతి నిహీనపఞ్ఞో, సోపి తేనేవ సహ నిహీనపఞ్ఞో హోతి. సోపి హి నం ‘‘బాలో’’తి వదతి. అథస్స వచనం అప్పమాణం, సో పన సయమేవ వేదగూ చ ధీరో చ హోతి. ఏవం సన్తే న కోచి బాలో సమణేసు అత్థి. సబ్బేపి హి తే అత్తనో ఇచ్ఛాయ పణ్డితా.
౮౯౮. అఞ్ఞం ఇతోతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ – ‘‘అథ చే సయం వేదగూ హోతి ధీరో, న కోచి బాలో సమణేసు అత్థీ’’తి ఏవఞ్హి వుత్తేపి సియా కస్సచి ‘‘కస్మా’’తి. తత్థ వుచ్చతే – యస్మా అఞ్ఞం ఇతో యాభివదన్తి ధమ్మం అపరద్ధా సుద్ధిమకేవలీ తే, ఏవమ్పి తిత్థియా పుథుసో వదన్తి, యే ఇతో అఞ్ఞం దిట్ఠిం అభివదన్తి, యే అపరద్ధా విరద్ధా సుద్ధిమగ్గం, అకేవలినో చ తేతి ఏవం పుథుతిత్థియా యస్మా వదన్తీతి వుత్తం హోతి. కస్మా పనేవం వదన్తీతి చే? సన్దిట్ఠిరాగేన హి తే భిరత్తా, యస్మా సకేన దిట్ఠిరాగేన అభిరత్తాతి వుత్తం హోతి.
౮౯౯-౯౦౦. ఏవం అభిరత్తా చ – ఇధేవ సుద్ధిన్తి గాథా. తత్థ సకాయనేతి సకమగ్గే దళ్హం వదానాతి దళ్హవాదా. ఏవఞ్చ దళ్హవాదేసు తేసు యో కోచి తిత్థియో సకాయనే వాపి దళ్హం వదానో కమేత్థ బాలోతి పరం దహేయ్య, సఙ్ఖేపతో తత్థ సస్సతుచ్ఛేదసఙ్ఖాతే విత్థారతో వా నత్థికఇస్సరకారణనియతాదిభేదే సకే ఆయతనే ‘‘ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి దళ్హం వదానో కం పరం ఏత్థ దిట్ఠిగతే ‘‘బాలో’’తి సహ ధమ్మేన సయమేవ సో మేధగమావహేయ్య పరం వదం బాలమసుద్ధిధమ్మం, సోపి పరం ‘‘బాలో చ అసుద్ధిధమ్మో చ అయ’’న్తి వదన్తో అత్తనావ కలహం ఆవహేయ్య. కస్మా? యస్మా సబ్బోపి తస్స మతేన పణ్డితో ఏవ సుప్పటిపన్నో ఏవ చ.
౯౦౧. ఏవం సబ్బథాపి వినిచ్ఛయే ఠత్వా సయం పమాయ ఉద్ధంస లోకస్మిం వివాదమేతి, దిట్ఠియం ఠత్వా సయఞ్చ సత్థారాదీని మినిత్వా సో భియ్యో వివాదమేతీతి. ఏవం పన వినిచ్ఛయేసు ఆదీనవం ఞత్వా అరియమగ్గేన హిత్వాన సబ్బాని వినిచ్ఛయాని న మేధగం కుబ్బతి జన్తు లోకేతి అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే పురాభేదసుత్తే వుత్తసదిసో ఏవాభిసమయో అహోసీతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ చూళబ్యూహసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౩. మహాబ్యూహసుత్తవణ్ణనా
౯౦౨. యే కేచిమేతి మహాబ్యూహసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఇదమ్పి తస్మింయేవ మహాసమయే ‘‘కిం ను ఖో ఇమే దిట్ఠిపరిబ్బసానా విఞ్ఞూనం సన్తికా నిన్దమేవ లభన్తి, ఉదాహు పసంసమ్పీ’’తి ఉప్పన్నచిత్తానం ఏకచ్చానం దేవతానం తమత్థం ఆవికాతుం పురిమనయేన నిమ్మితబుద్ధేన అత్తానం పుచ్ఛాపేత్వా వుత్తం. తత్థ అన్వానయన్తీతి అను ఆనయన్తి, పునప్పునం ఆహరన్తి.
౯౦౩. ఇదాని యస్మా తే ‘‘ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి వదన్తా దిట్ఠిగతికా వాదినో కదాచి కత్థచి పసంసమ్పి లభన్తి, యం ఏతం పసంసాసఙ్ఖాతం వాదఫలం, తం అప్పం రాగాదీనం సమాయ సమత్థం న హోతి, కో పన వాదో దుతియే నిన్దాఫలే, తస్మా ఏతమత్థం దస్సేన్తో ఇమం తావ విస్సజ్జనగాథమాహ. ‘‘అప్పఞ్హి ఏతం న అలం సమాయ, దువే వివాదస్స ఫలాని బ్రూమీ’’తిఆది. తత్థ దువే వివాదస్స ఫలానీతి నిన్దా పసంసా చ, జయపరాజయాదీని వా తంసభాగాని. ఏతమ్పి దిస్వాతి ‘‘నిన్దా అనిట్ఠా ఏవ, పసంసా నాలం సమాయా’’తి ఏతమ్పి వివాదఫలే ఆదీనవం దిస్వా. ఖేమాభిపస్సం అవివాదభూమిన్తి అవివాదభూమిం
౯౦౪. ఏవఞ్హి అవివదమానో – యా కాచిమాతి గాథా. తత్థ సమ్ముతియోతి దిట్ఠియో. పుథుజ్జాతి పుథుజ్జనసమ్భవా. సో ఉపయం కిమేయ్యాతి సో ఉపగన్తబ్బట్ఠేన ఉపయం రూపాదీసు ఏకమ్పి ధమ్మం కిం ఉపేయ్య, కేన వా కారణేన ఉపేయ్య. దిట్ఠే సుతే ఖన్తిమకుబ్బమానోతి దిట్ఠసుతసుద్ధీసు పేమం అకరోన్తో.
౯౦౫. ఇతో బాహిరా పన – సీలుత్తమాతి గాథా. తస్సత్థో – సీలంయేవ ‘‘ఉత్తమ’’న్తి మఞ్ఞమానా సీలుత్తమా ఏకే భోన్తో సంయమమత్తేన సుద్ధిం వదన్తి, హత్థివతాదిఞ్చ వతం సమాదాయ ఉపట్ఠితా, ఇధేవ దిట్ఠియం అస్స సత్థునో సుద్ధిన్తి భవూపనీతా భవజ్ఝోసితా సమానా వదన్తి, అపిచ తే కుసలా వదానా ‘‘కుసలా మయ’’న్తి ఏవం వాదా.
౯౦౬. ఏవం సచే చుతోతి గాథా. తస్సత్థో – సచే తతో సీలవతతో పరవిచ్ఛన్దనేన వా అనభిసమ్భుణన్తో వా చుతో హోతి, సో తం విరాధయిత్వా పవేధతీ. న కేవలఞ్చ వేధతి, అపిచ ఖో తం సీలబ్బతసుద్ధిం పజప్పతీ చ విప్పలపతి పత్థయతీ చ. కిమివ? సత్థావ హీనో పవసం ఘరమ్హా. ఘరమ్హా పవసన్తో సత్థతో హీనో యథా తం ఘరం వా సత్థం వా పత్థేయ్యాతి.
౯౦౭. ఏవం పన సీలుత్తమానం వేధకారణం అరియసావకో – సీలబ్బతం వాపి పహాయ సబ్బన్తి గాథా. తత్థ సావజ్జనవజ్జన్తి సబ్బాకుసలం లోకియకుసలఞ్చ. ఏతం సుద్ధిం అసుద్ధిన్తి అపత్థయానోతి పఞ్చకామగుణాదిభేదం ఏతం సుద్ధిం, అకుసలాదిభేదం అసుద్ధిఞ్చ అపత్థయమానో. విరతో చరేతి సుద్ధియా అసుద్ధియా చ విరతో చరేయ్య. సన్తిమనుగ్గహాయాతి దిట్ఠిం అగహేత్వా.
౯౦౮. ఏవం ఇతో బాహిరకే సీలుత్తమే సంయమేన విసుద్ధివాదే తేసం విఘాతం సీలబ్బతప్పహాయినో అరహతో చ పటిపత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని అఞ్ఞథాపి సుద్ధివాదే బాహిరకే దస్సేన్తో ‘‘తమూపనిస్సాయా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – సన్తఞ్ఞేపి సమణబ్రాహ్మణా, తే జిగుచ్ఛితం అమరన్తపం వా దిట్ఠసుద్ధిఆదీసు వా అఞ్ఞతరఞ్ఞతరం ఉపనిస్సాయ అకిరియదిట్ఠియా వా ఉద్ధంసరా హుత్వా భవాభవేసు అవీతతణ్హాసే సుద్ధిమనుత్థునన్తి వదన్తి కథేన్తీతి.
౯౦౯. ఏవం తేసం అవీతతణ్హానం సుద్ధిం అనుత్థునన్తానం యోపి సుద్ధిప్పత్తమేవ అత్తానం మఞ్ఞేయ్య, తస్సపి అవీతతణ్హత్తా భవాభవేసు తం తం వత్థుం పత్థయమానస్స హి జప్పితాని పునప్పునం హోన్తియేవాతి అధిప్పాయో. తణ్హా హి ఆసేవితా తణ్హం వడ్ఢయతేవ. న కేవలఞ్చ జప్పితాని, పవేధితం వాపి పకప్పితేసు, తణ్హాదిట్ఠీహి చస్స పకప్పితేసు వత్థూసు పవేధితమ్పి హోతీతి వుత్తం హోతి. భవాభవేసు పన వీతతణ్హత్తా ఆయతిం చుతూపపాతో ఇధ యస్స నత్థి, సకేన వేధేయ్య కుహింవ జప్పేతి అయమేతిస్సా గాథాయ సమ్బన్ధో. సేసం నిద్దేసే వుత్తనయమేవ.
౯౧౦-౧౧. యమాహూతి ‘‘సకఞ్హీ’’తి ఇమం తావ విస్సజ్జనగాథమాహ. తత్థ సమ్ముతిన్తి దిట్ఠిం.
౯౧౨. ఏవమేతేసు సకం ధమ్మం పరిపుణ్ణం బ్రువన్తేసు అఞ్ఞస్స పన ధమ్మం ‘‘హీన’’న్తి వదన్తేసు యస్స కస్సచి – పరస్స చే వమ్భయితేన హీనోతి గాథా. తస్సత్థో – యది పరస్స నిన్దితకారణా హీనో భవేయ్య, న కోచి ధమ్మేసు విసేసి అగ్గో భవేయ్య. కిం కారణం? పుథూ హి అఞ్ఞస్స వదన్తి ధమ్మం, నిహీనతో సబ్బేవ తే సమ్హి దళ్హం వదానా సకధమ్మే దళ్హవాదా ఏవ.
౯౧౩. కిఞ్చ భియ్యో – సద్ధమ్మపూజాతి గాథా. తస్సత్థో – తే చ తిత్థియా యథా పసంసన్తి సకాయనాని, సద్ధమ్మపూజాపి నేసం తథేవ వత్తతి. తే హి అతివియ సత్థారాదీని సక్కరోన్తి. తత్థ యది తే పమాణా సియుం, ఏవం సన్తే సబ్బేవ వాదా తథియా భవేయ్యుం. కిం కారణం? సుద్ధీ హి నేసం పచ్చత్తమేవ, న సా అఞ్ఞత్ర సిజ్ఝతి, నాపి పరమత్థతో. అత్తని దిట్ఠిగాహమత్తమేవ హి తం తేసం పరపచ్చయనేయ్యబుద్ధీనం.
౯౧౪. యో వా పన విపరీతో బాహితపాపత్తా బ్రాహ్మణో, తస్స – న బ్రాహ్మణస్స పరనేయ్యమత్థీతి గాథా. తస్సత్థో – బ్రాహ్మణస్స ధమ్మేసు ‘‘ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి నిచ్ఛినిత్వా సముగ్గహీతమ్పి నత్థి. తంకారణా సో దిట్ఠికలహాని అతీతో, న చ సో సేట్ఠతో పస్సతి ధమ్మమఞ్ఞం అఞ్ఞత్ర సతిపట్ఠానాదీహి.
౯౧౫. జానామీతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ – ఏవం తావ పరమత్థబ్రాహ్మణో న హి సేట్ఠతో పస్సతి ధమ్మమఞ్ఞం, అఞ్ఞే పన తిత్థియా పరచిత్తఞాణాదీహి జానన్తా పస్సన్తాపి ‘‘జానామి పస్సామి తథేవ ఏత’’న్తి ఏవం వదన్తాపి చ దిట్ఠియా సుద్ధిం పచ్చేన్తి. కస్మా? యస్మా తేసు ఏకోపి అద్దక్ఖి చే అద్దస చేపి తేన పరచిత్తఞాణాదినా యథాభూతం అత్థం, కిఞ్హి తుమస్స తేన తస్స తేన దస్సనేన కిం కతం, కిం దుక్ఖపరిఞ్ఞా సాధితా, ఉదాహు సముదయపహానాదీనం వదన్తి సుద్ధిం, అతిక్కమిత్వా వా తే తిత్థియే బుద్ధాదయో అఞ్ఞేనేవ వదన్తి సుద్ధిన్తి.
౯౧౬. పస్సం నరోతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ. కిఞ్చ భియ్యో? య్వాయం పరచిత్తఞాణాదీహి అద్దక్ఖి, సో పస్సం నరో దక్ఖతి నామరూపం, న తతో పరం దిస్వాన వా ఞస్సతి తానిమేవ నామరూపాని నిచ్చతో సుఖతో వా న అఞ్ఞథా. సో ఏవం పస్సన్తో కామం బహుం పస్సతు అప్పకం వా నామరూపం నిచ్చతో సుఖతో చ, అథస్స ఏవరూపేన దస్సనేన న హి తేన సుద్ధిం కుసలా వదన్తీతి.
౯౧౭. నివిస్సవాదీతి గాథాయ సమ్బన్ధో అత్థో చ – తేన చ దస్సనేన సుద్ధియా అసతియాపి సుబ్బినయో న హోతి తం తథా పకప్పితం అభిసఙ్ఖతం దిట్ఠిం పురేక్ఖరానో. సో హి యం సత్థారాదిం నిస్సితో, తత్థేవ సుభం వదానో సుద్ధిం వదో, ‘‘పరిసుద్ధవాదో
౯౧౮. ఏవం పకప్పితం దిట్ఠిం పురేక్ఖరానేసు తిత్థియేసు – న బ్రాహ్మణో కప్పముపేతి సఙ్ఖాతి గాథా. తత్థ సఙ్ఖాతి సఙ్ఖాయ, జానిత్వాతి అత్థో. నపి ఞాణబన్ధూతి సమాపత్తిఞాణాదినా అకతతణ్హాదిట్ఠిబన్ధు. తత్థ విగ్గహో – నాపి అస్స ఞాణేన కతో బన్ధు అత్థీతి నపి ఞాణబన్ధు. సమ్ముతియోతి దిట్ఠిసమ్ముతియో. పుథుజ్జాతి పుథుజ్జనసమ్భవా. ఉగ్గహణన్తి మఞ్ఞేతి ఉగ్గహణన్తి అఞ్ఞే, అఞ్ఞే తా సమ్ముతియో ఉగ్గణ్హన్తీతి వుత్తం హోతి.
౯౧౯. కిఞ్చ భియ్యో – విస్సజ్జ గన్థానీతి గాథా. తత్థ అనుగ్గహోతి ఉగ్గహణవిరహితో, సోపి నాస్స ఉగ్గహోతి అనుగ్గహో, న వా ఉగ్గణ్హాతీతి అనుగ్గహో.
౯౨౦. కిఞ్చ పుబ్బాసవేతి గాథా. తత్థ పుబ్బాసవేతి అతీతరూపాదీని ఆరబ్భ ఉప్పజ్జమానధమ్మే కిలేసే. నవేతి పచ్చుప్పన్నరూపాదీని ఆరబ్భ ఉప్పజ్జమానధమ్మే. న ఛన్దగూతి ఛన్దాదివసేన న గచ్ఛతి. అనత్తగరహీతి కతాకతవసేన అత్తానం అగరహన్తో.
౯౨౧. ఏవం అనత్తగరహీ చ – స సబ్బధమ్మేసూతి గాథా. తత్థ సబ్బధమ్మేసూతి ద్వాసట్ఠిదిట్ఠిధమ్మేసు ‘‘యం కిఞ్చి దిట్ఠం వా’’తి ఏవంపభేదేసు. పన్నభారోతి పతితభారో. న కప్పేతీతి న కప్పియో, దువిధమ్పి కప్పం న కరోతీతి అత్థో. నూపరతోతి పుథుజ్జనకల్యాణకసేక్ఖా వియ ఉపరతిసమఙ్గీపి న హోతి. న పత్థియోతి నిత్తణ్హో. తణ్హా హి పత్థియతీతి పత్థియా, నాస్స పత్థియాతి న పత్థియోతి. సేసం తత్థ తత్థ పాకటమేవాతి న వుత్తం. ఏవం అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి, దేసనాపరియోసానే పురాభేదసుత్తే వుత్తసదిసో ఏవాభిసమయో అహోసీతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ మహాబ్యూహసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౪. తువటకసుత్తవణ్ణనా
౯౨౨. పుచ్ఛామి తన్తి తువటకసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? ఇదమ్పి తస్మింయేవ మహాసమయే ‘‘కా ను ఖో అరహత్తప్పత్తియా పటిపత్తీ’’తి ఉప్పన్నచిత్తానం ఏకచ్చానం దేవతానం తమత్థం పకాసేతుం పురిమనయేనేవ నిమ్మితబుద్ధేన అత్తానం పుచ్ఛాపేత్వా వుత్తం.
తత్థ ఆదిగాథాయ తావ పుచ్ఛామీతి ఏత్థ అదిట్ఠజోతనాదివసేన పుచ్ఛా విభజితా. ఆదిచ్చబన్ధున్తి ఆదిచ్చస్స గోత్తబన్ధుం. వివేకం సన్తిపదఞ్చాతి వివేకఞ్చ సన్తిపదఞ్చ. కథం దిస్వాతి కేన కారణేన దిస్వా, కథం పవత్తదస్సనో హుత్వాతి వుత్తం హోతి.
౯౨౩. అథ భగవా యస్మా యథా పస్సన్తో కిలేసే ఉపరున్ధతి, తథా పవత్తదస్సనో హుత్వా పరినిబ్బాతి, తస్మా తమత్థం ఆవికరోన్తో నానప్పకారేన ‘‘మూలం పపఞ్చసఙ్ఖాయా’’తి ఆరభిత్వా పఞ్చ గాథా అభాసి.
తత్థ ఆదిగాథాయ తావ సఙ్ఖేపత్థో – పపఞ్చాతి సఙ్ఖాతత్తా పపఞ్చా ఏవ పపఞ్చసఙ్ఖా. తస్సా అవిజ్జాదయో కిలేసా మూలం, తం పపఞ్చసఙ్ఖాయ మూలం అస్మీతి పవత్తమానఞ్చ సబ్బం మన్తాయ ఉపరున్ధే. యా కాచి అజ్ఝత్తం తణ్హా ఉపజ్జేయ్యుం, తాసం వినయా సదా సతో సిక్ఖే ఉపట్ఠితస్సతి హుత్వా సిక్ఖేయ్యాతి.
౯౨౪. ఏవం తావ పఠమగాథాయ ఏవ తిసిక్ఖాయుత్తం దేసనం అరహత్తనికూటేన దేసేత్వా పున మానప్పహానవసేన దేసేతుం ‘‘యం కిఞ్చీ’’తి గాథమాహ. తత్థ యం కిఞ్చి ధమ్మమభిజఞ్ఞా అజ్ఝత్తన్తి యం కిఞ్చి ఉచ్చాకులీనతాదికం అత్తనో గుణం జానేయ్య అథ వాపి బహిద్ధాతి అథ వా బహిద్ధాపి ఆచరియుపజ్ఝాయానం వా గుణం జానేయ్య. న తేన థామం కుబ్బేథాతి తేన గుణేన థామం న కరేయ్య.
౯౨౫. ఇదానిస్స అకరణవిధిం దస్సేన్తో ‘‘సేయ్యో న తేనా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – తేన చ మానేన ‘‘సేయ్యోహ’’న్తి న మఞ్ఞేయ్య, తేహి ఫుట్ఠో అనేకరూపేహి ‘‘అహం ఉచ్చాకులా పబ్బజితో’’తిఆదినా నయేన అత్తానం వికప్పేన్తో న తిట్ఠేయ్య.
౯౨౬. ఏవం మానప్పహానవసేనపి దేసేత్వా ఇదాని సబ్బకిలేసూపసమవసేనపి దేసేతుం ‘‘అజ్ఝత్తమేవా’’తి గాథమాహ. తత్థ అజ్ఝత్తమేవుపసమేతి అత్తని ఏవ రాగాదిసబ్బకిలేసే ఉపసమేయ్య. న అఞ్ఞతో భిక్ఖు సన్తిమేసేయ్యాతి ఠపేత్వా చ సతిపట్ఠానాదీని అఞ్ఞేన ఉపాయేన సన్తిం న పరియేసేయ్య. కుతో నిరత్తా వాతి నిరత్తా కుతో ఏవ.
౯౨౭. ఇదాని అజ్ఝత్తం ఉపసన్తస్స ఖీణాసవస్స తాదిభావం దస్సేన్తో ‘‘మజ్ఝే యథా’’తి గాథమాహ. తస్సత్థో – యథా మహాసముద్దస్స ఉపరిమహేట్ఠిమభాగానం వేమజ్ఝసఙ్ఖాతే చతుయోజనసహస్సప్పమాణే మజ్ఝే పబ్బతన్తరే ఠితస్స వా మజ్ఝే సముద్దస్స ఊమి న జాయతి, ఠితోవ సో హోతి ఏవం అనేజో ఖీణాసవో లాభాదీసు ఠితో అస్స అవికమ్పమానో, సో తాదిసో రాగాదిఉస్సదం భిక్ఖు న కరేయ్య కుహిఞ్చీతి.
౯౨౮. ఇదాని ఏతం అరహత్తనికూటేన దేసితం ధమ్మదేసనం అబ్భనుమోదన్తో తస్స చ అరహత్తస్స ఆదిపటిపదం పుచ్ఛన్తో నిమ్మితబుద్ధో ‘‘అకిత్తయీ’’తి గాథమాహ. తత్థ అకిత్తయీతి ఆచిక్ఖి. వివటచక్ఖూతి వివటేహి అనావరణేహి పఞ్చహి చక్ఖూహి సమన్నాగతో. సక్ఖిధమ్మన్తి సయం అభిఞ్ఞాతం అత్తపచ్చక్ఖం ధమ్మం. పరిస్సయవినయన్తి పరిస్సయవినయనం. పటిపదం వదేహీతి ఇదాని పటిపత్తిం వదేహి. భద్దన్తేతి ‘‘భద్దం తవ అత్థూ’’తి భగవన్తం ఆలపన్తో ఆహ. అథ వా భద్దం సున్దరం తవ పటిపదం వదేహీతి వుత్తం హోతి. పాతిమోక్ఖం అథ వాపి సమాధిన్తి తమేవ పటిపదం భిన్దిత్వా పుచ్ఛతి. పటిపదన్తి ఏతేన వా మగ్గం పుచ్ఛతి. ఇతరేహి సీలం సమాధిఞ్చ పుచ్ఛతి.
౯౨౯-౩౦. అథస్స భగవా యస్మా ఇన్ద్రియసంవరో సీలస్స రక్ఖా ‘‘చక్ఖూహీ’’తిఆదిమారద్ధో. తత్థ చక్ఖూహి నేవ లోలస్సాతి అదిట్ఠదక్ఖితబ్బాదివసేన చక్ఖూహి లోలో నేవస్స. గామకథాయ ఆవరయే సోతన్తి తిరచ్ఛానకథాతో సోతం ఆవరేయ్య. ఫస్సేనాతి రోగఫస్సేన. భవఞ్చ నాభిజప్పేయ్యాతి తస్స ఫస్సస్స వినోదనత్థాయ కామభవాదిభవఞ్చ న పత్థేయ్య. భేరవేసు చ న సమ్పవేధేయ్యాతి తస్స ఫస్సస్స పచ్చయభూతేసు సీహబ్యగ్ఘాదీసు భేరవేసు చ న సమ్పవేధేయ్య, అవసేసేసు వా ఘానిన్ద్రియమనిన్ద్రియవిసయేసు
౯౩౧. లద్ధా న సన్నిధిం కయిరాతి ఏతేసం అన్నాదీనం యంకిఞ్చి ధమ్మేన లభిత్వా ‘‘అరఞ్ఞే చ సేనాసనే వసతా సదా దుల్లభ’’న్తి చిన్తేత్వా సన్నిధిం న కరేయ్య.
౯౩౨. ఝాయీ న పాదలోలస్సాతి ఝానాభిరతో చ న పాదలోలో అస్స. విరమే కుక్కుచ్చా నప్పమజ్జేయ్యాతి హత్థకుక్కుచ్చాదికుక్కుచ్చం వినోదేయ్య. సక్కచ్చకారితాయ చేత్థ నప్పమజ్జేయ్య.
౯౩౩. తన్దిం మాయం హస్సం ఖిడ్డన్తి ఆలసియఞ్చ మాయఞ్చ హస్సఞ్చ కాయికచేతసికఖిడ్డఞ్చ. సవిభూసన్తి సద్ధిం విభూసాయ.
౯౩౪-౭. ఆథబ్బణన్తి ఆథబ్బణికమన్తప్పయోగం. సుపినన్తి సుపినసత్థం. లక్ఖణన్తి మణిలక్ఖణాదిం. నో విదహేతి నప్పయోజేయ్య. విరుతన్తి మిగాదీనం వస్సితం. పేసుణియన్తి పేసుఞ్ఞం. కయవిక్కయేతి పఞ్చహి సహధమ్మికేహి సద్ధిం వఞ్చనావసేన వా ఉదయపత్థనావసేన వా న తిట్ఠేయ్య. ఉపవాదం భిక్ఖు న కరేయ్యాతి ఉపవాదకరే కిలేసే అనిబ్బత్తేన్తో అత్తని పరేహి సమణబ్రాహ్మణేహి ఉపవాదం న జనేయ్య. గామే చ నాభిసజ్జేయ్యాతి గామే చ గిహిసంసగ్గాదీహి నాభిసజ్జేయ్య. లాభకమ్యా జనం న లపయేయ్యాతి లాభకామతాయ జనం నాలపయేయ్య. పయుత్తన్తి చీవరాదీహి సమ్పయుత్తం
౯౩౮-౯. మోసవజ్జే న నీయేథాతి ముసావాదే న నీయేథ. జీవితేనాతి జీవికాయ. సుత్వా రుసితో బహుం వాచం, సమణానం వా పుథుజనానన్తి రుసితో ఘట్టితో పరేహి తేస సమణానం వా ఖత్తియాదిభేదానం వా అఞ్ఞేసం పుథుజనానం బహుమ్పి అనిట్ఠవాచం సుత్వా. న పటివజ్జాతి న పటివదేయ్య. కిం కారణం? న హి సన్తో పటిసేనికరోన్తి.
౯౪౦. ఏతఞ్చ ధమ్మమఞ్ఞాయాతి సబ్బమేతం యథావుత్తం ధమ్మం ఞత్వా. విచినన్తి విచినన్తో. సన్తీతి నిబ్బుతిం ఞత్వాతి నిబ్బుతిం రాగాదీనం సన్తీతి ఞత్వా.
౯౪౧. కింకారణా అభిభూ హి సోతి గాథా. తత్థ అభిభూతి రూపాదీనం అభిభవితా. అనభిభూతోతి తేహి అనభిభూతో. సక్ఖిధమ్మమనీతిహమదస్సీతి పచ్చక్ఖమేవ అనీతిహం ధమ్మమద్దక్ఖి. సదా నమస్సమనుసిక్ఖేతి సదా నమస్సన్తో తిస్సో సిక్ఖాయో సిక్ఖేయ్య. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.
కేవలం
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ తువటకసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౫. అత్తదణ్డసుత్తవణ్ణనా
౯౪౨. అత్తదణ్డా భయం జాతన్తి అత్తదణ్డసుత్తం. కా ఉప్పత్తి? యో సో సమ్మాపరిబ్బాజనీయసుత్తస్స ఉప్పత్తియం వుచ్చమానాయ సాకియకోలియానం ఉదకం పటిచ్చ కలహో వణ్ణితో, తం ఞత్వా భగవా ‘‘ఞాతకా కలహం కరోన్తి, హన్ద నే వారేస్సామీ’’తి ద్విన్నం సేనానం మజ్ఝే ఠత్వా ఇమం సుత్తమభాసి.
తత్థ పఠమగాథాయత్థో – యం లోకస్స దిట్ఠధమ్మికం వా సమ్పరాయికం వా భయం జాతం, తం సబ్బం అత్తదణ్డా భయం జాతం అత్తనో దుచ్చరితకారణా జాతం, ఏవం సన్తేపి జనం పస్సథ మేధగం, ఇమం సాకియాదిజనం పస్సథ అఞ్ఞమఞ్ఞం మేధగం హింసకం బాధకన్తి. ఏవం తం పటివిరుద్ధం విప్పటిపన్నం జనం పరిభాసిత్వా అత్తనో సమ్మాపటిపత్తిదస్సనేన తస్స సంవేగం జనేతుం ఆహ ‘‘సంవేగం కిత్తయిస్సామి, యథా సంవిజితం మయా’’తి, పుబ్బే బోధిసత్తేనేవ సతాతి అధిప్పాయో.
౯౪౩. ఇదాని యథానేన సంవిజితం, తం పకారం దస్సేన్తో ‘‘ఫన్దమాన’’న్తిఆదిమాహ. తత్థ ఫన్దమానన్తి తణ్హాదీహి కమ్పమానం. అప్పోదకేతి అప్పఉదకే. అఞ్ఞమఞ్ఞేహి బ్యారుద్ధే దిస్వాతి నానాసత్తే చ అఞ్ఞమఞ్ఞేహి సద్ధిం విరుద్ధే దిస్వా. మం భయమావిసీతి మం భయం పవిట్ఠం.
౯౪౪. సమన్తమసారో లోకోతి నిరయం ఆదిం కత్వా సమన్తతో లోకో అసారో నిచ్చసారాదిరహితో. దిసా సబ్బా సమేరితాతి సబ్బా దిసా అనిచ్చతాయ కమ్పితా. ఇచ్ఛం భవనమత్తనోతి అత్తనో తాణం ఇచ్ఛన్తో. నాద్దసాసిం అనోసితన్తి కిఞ్చి ఠానం జరాదీహి అనజ్ఝావుత్థం నాద్దక్ఖిం.
౯౪౫. ఓసానేత్వేవ బ్యారుద్ధే, దిస్వా మే అరతీ అహూతి యోబ్బఞ్ఞాదీనం ఓసానే ఏవ అన్తగమకే ఏవ వినాసకే ఏవ జరాదీహి బ్యారుద్ధే ఆహతచిత్తే సత్తే దిస్వా అరతి మే అహోసి. అథేత్థ సల్లన్తి అథ హదయనిస్సితన్తి చిత్తనిస్సితం.
౯౪౬. ‘‘కథంఆనుభావం యేన సల్లేన ఓతిణ్ణోతి గాథా. తత్థ దిసా సబ్బా విధావతీతి సబ్బా దుచ్చరితదిసాపి పురత్థిమాదిదిసావిదిసాపి ధావతి. తమేవ సల్లమబ్బుయ్హ, న ధావతి న సీదతీతి తమేవ సల్లం ఉద్ధరిత్వా తా చ దిసా న ధావతి, చతురోఘే చ న సీదతీతి.
౯౪౭. ఏవంమహానుభావేన సల్లేన ఓతిణ్ణేస్వపి చ సత్తేసు – తత్థ సిక్ఖానుగీయన్తి, యాని లోకే గధితానీతి గాథా. తస్సత్థో – యే లోకే పఞ్చ కామగుణా పటిలాభాయ గిజ్ఝన్తీతి కత్వా ‘‘గధితానీ’’తి వుచ్చన్తి, చిరకాలాసేవితత్తా వా ‘‘గధితానీ’’తి వుచ్చన్తి, తత్థ తం నిమిత్తం హత్థిసిక్ఖాదికా అనేకా సిక్ఖా కథీయన్తి ఉగ్గయ్హన్తి వా. పస్సథ యావ పమత్తో వాయం లోకో, యతో పణ్డితో కులపుత్తో తేసు వా గధితేసు తాసు వా సిక్ఖాసు అధిముత్తో న సియా, అఞ్ఞదత్థు అనిచ్చాదిదస్సనేన నిబ్బిజ్ఝ సబ్బసో కామే అత్తనో నిబ్బానమేవ సిక్ఖేతి.
౯౪౮. ఇదాని ‘‘సచ్చో సియా’’తిఆదిమాహ. తత్థ సచ్చోతి వాచాసచ్చేన ఞాణసచ్చేన మగ్గసచ్చేన చ సమన్నాగతో. రిత్తపేసుణోతి పహీనపేసుణో. వేవిచ్ఛన్తి మచ్ఛరియం.
౯౪౯. నిద్దం తన్దిం సహే థీనన్తి పచలాయికఞ్చ కాయాలసియఞ్చ చిత్తాలసియఞ్చాతి ఇమే తయో ధమ్మే అభిభవేయ్య. నిబ్బానమనసోతి నిబ్బాననిన్నచిత్తో.
౯౫౦-౫౧. సాహసాతి రత్తస్స రాగచరియాదిభేదా సాహసకరణా. పురాణం నాభినన్దేయ్యాతి అతీతరూపాదిం నాభినన్దేయ్య. నవేతి పచ్చుప్పన్నే. హియ్యమానేతి వినస్సమానే. ఆకాసం న సితో సియాతి తణ్హానిస్సితో న భవేయ్య. తణ్హా హి రూపాదీనం ఆకాసనతో ‘‘ఆకాసో’’తి వుచ్చతి.
౯౫౨. ‘‘కింకారణా ఆకాసం న సితో సియా’’తి చే – ‘‘గేధం బ్రూమీ’’తి గాథా. తస్సత్థో – అహఞ్హి ఇమం ఆకాససఙ్ఖాతం తణ్హం రూపాదీసు గిజ్ఝనతో గేధం బ్రూమి ‘‘గేధో’’తి వదామి. కిఞ్చ భియ్యో – అవహననట్ఠేన ‘‘ఓఘో’’తి చ ఆజవనట్ఠేన ‘‘ఆజవ’’న్తి చ ‘‘ఇదం మయ్హం, ఇదం మయ్హ’’న్తి జప్పకారణతో ‘‘జప్పన’’న్తి చ దుమ్ముఞ్చనట్ఠేన ‘‘ఆరమ్మణ’’న్తి ‘‘పకమ్పన’’న్తి చ బ్రూమి, ఏసా చ లోకస్స పలిబోధట్ఠేన దురతిక్కమనీయట్ఠేన చ కామపఙ్కో దురచ్చయోతి. ‘‘ఆకాసం న సితో సియా’’తి ఏవం వుత్తే వా ‘‘కిమేతం ఆకాస’’న్తి చే? గేధం బ్రూమీతి. ఏవమ్పి తస్సా గాథాయ సమ్బన్ధో వేదితబ్బో. తత్థ పదయోజనా – ఆకాసన్తి గేధం బ్రూమీతి. తథా య్వాయం మహోఘోతి వుచ్చతి. తం బ్రూమి, ఆజవం బ్రూమి, జప్పనం బ్రూమి, పకమ్పనం బ్రూమి, య్వాయం సదేవకే లోకే కామపఙ్కో దురచ్చయో, తం బ్రూమీతి.
౯౫౩. ఏవమేతం గేధాదిపరియాయం ఆకాసం అనిస్సితో – సచ్చా అవోక్కమ్మాతి గాథా. తస్సత్థో – పుబ్బే వుత్తా తివిధాపి సచ్చా అవోక్కమ్మ మోనేయ్యప్పత్తియా మునీతి సఙ్ఖ్యం గతో నిబ్బానత్థలే తిట్ఠతి బ్రాహ్మణో, స వే ఏవరూపో సబ్బాని ఆయతనాని నిస్సజ్జిత్వా ‘‘సన్తో’’తి వుచ్చతీతి.
౯౫౪. కిఞ్చ స వే విద్వాతి గాథా. తత్థ ఞత్వా ధమ్మన్తి అనిచ్చాదినయేన సఙ్ఖతధమ్మం ఞత్వా. సమ్మా సో లోకే ఇరియానోతి అసమ్మాఇరియనకరానం కిలేసానం పహానా సమ్మా సో లోకే ఇరియమానో.
౯౫౫. ఏవం అపిహేన్తో చ – యోధ కామేతి గాథా. తత్థ సఙ్గన్తి సత్తవిధం సఙ్గఞ్చ యో అచ్చతరి నాజ్ఝేతీతి నాభిజ్ఝాయతి.
౯౫౬. తస్మా తుమ్హేసుపి యో ఏవరూపో హోతుమిచ్ఛతి, తం వదామి – యం పుబ్బేతి గాథా. తత్థ యం పుబ్బేతి అతీతే సఙ్ఖారే ఆరబ్భ ఉప్పజ్జనధమ్మం కిలేసజాతం అతీతకమ్మఞ్చ. పచ్ఛా తే మాహు కిఞ్చనన్తి అనాగతేపి సఙ్ఖారే ఆరబ్భ ఉప్పజ్జనధమ్మం రాగాదికిఞ్చనం మాహు. మజ్ఝే చే నో గహేస్ససీతి పచ్చుప్పన్నే రూపాదిధమ్మేపి న గహేస్ససి చే.
౯౫౭. ఏవం ‘‘ఉపసన్తో చరిస్ససీ’’తి అరహత్తప్పత్తిం దస్సేత్వా ఇదాని అరహతో థుతివసేన ఇతో పరా గాథాయో అభాసి. తత్థ సబ్బసోతి గాథాయ మమాయితన్తి మమత్తకరణం, ‘‘మమ ఇద’’న్తి గహితం వా వత్థు. అసతా చ న సోచతీతి అవిజ్జమానకారణా అసన్తకారణా న సోచతి. న జీయతీతి జానిమ్పి న గచ్ఛతి.
౯౫౮-౯. కిఞ్చ భియ్యో – యస్స నత్థీతి గాథా. తత్థ కిఞ్చనన్తి కిఞ్చి రూపాదిధమ్మజాతం. కిఞ్చ భియ్యో – అనిట్ఠురీతి గాథా. తత్థ అనిట్ఠురీతి అనిస్సుకీ. ‘‘అనిద్ధురీ’’తిపి కేచి పఠన్తి. సబ్బధీ సమోతి సబ్బత్థ సమో, ఉపేక్ఖకోతి అధిప్పాయో. కిం
౯౬౦. కిఞ్చ భియ్యో – అనేజస్సాతి గాథా. తత్థ నిసఙ్ఖతీతి పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదీసు యో కోచి సఙ్ఖారో. సో హి యస్మా నిసఙ్ఖరియతి నిసఙ్ఖరోతి వా, తస్మా ‘‘నిసఙ్ఖతీ’’తి వుచ్చతి. వియారమ్భాతి వివిధా పుఞ్ఞాభిసఙ్ఖారాదికా ఖేమం పస్సతి సబ్బధీతి సబ్బత్థ అభయమేవ పస్సతి.
౯౬౧. ఏవం పస్సన్తో న సమేసూతి గాథా. తత్థ న వదతేతి ‘‘సదిసోహమస్మీ’’తిఆదినా మానవసేన సమేసుపి అత్తానం న వదతి ఓమేసుపి ఉస్సేసుపి. నాదేతి న నిరస్సతీతి రూపాదీసు కఞ్చి ధమ్మం న గణ్హాతి; న నిస్సజ్జతి. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ. ఏవం అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి, దేసనాపరియోసానే పఞ్చసతా సాకియకుమారా చ కోలియకుమారా చ ఏహిభిక్ఖుపబ్బజ్జాయ పబ్బజితా, తే గహేత్వా భగవా మహావనం పావిసీతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ అత్తదణ్డసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
౧౬. సారిపుత్తసుత్తవణ్ణనా
౯౬౨. న మే దిట్ఠోతి సారిపుత్తసుత్తం, ‘‘థేరపఞ్హసుత్త’’న్తిపి వుచ్చతి. కా ఉప్పత్తి? ఇమస్స సుత్తస్స ఉప్పత్తి – రాజగహకస్స
‘‘యే
దేవాపి తేసం పిహయన్తి, సమ్బుద్ధానం సతీమత’’న్తి. (ధ॰ ప॰ ౧౮౧) –
ఇమిస్సా ధమ్మపదగాథాయ వుచ్చమానాయ వుత్తా. సోపానకళేవరే ఠితం పన భగవన్తం సబ్బపఠమం ఆయస్మా సారిపుత్తో వన్ది, తతో ఉప్పలవణ్ణా భిక్ఖునీ, అథాపరో జనకాయో. తత్ర భగవా చిన్తేసి – ‘‘ఇమిస్సం పరిసతి మోగ్గల్లానో ఇద్ధియా అగ్గోతి పాకటో, అనురుద్ధో దిబ్బచక్ఖునా, పుణ్ణో ధమ్మకథికత్తేన, సారిపుత్తం పనాయం పరిసా న కేనచి గుణేన ఏవం అగ్గోతి జానాతి, యంనూనాహం సారిపుత్తం పఞ్ఞాగుణేన పకాసేయ్య’’న్తి. అథ థేరం పఞ్హం పుచ్ఛి. థేరో భగవతా పుచ్ఛితం పుచ్ఛితం పుథుజ్జనపఞ్హం, సేక్ఖపఞ్హం, అసేక్ఖపఞ్హఞ్చ, సబ్బం విస్సజ్జేసి. తదా నం జనో ‘‘పఞ్ఞాయ అగ్గో’’తి అఞ్ఞాసి
అతీతే పరోసహస్సా ఇసయో వనమూలఫలాహారా పబ్బతపాదే వసన్తి. తేసం ఆచరియస్స ఆబాధో
‘‘పరోసహస్సమ్పి సమాగతానం,
కన్దేయ్యుం తే వస్ససతం అపఞ్ఞా;
ఏకోపి సేయ్యో పురిసో సపఞ్ఞో,
యో భాసితస్స విజానాతి అత్థ’’న్తి. (జా॰ ౧.౧.౯౯);
కథితే ‘‘న మే దిట్ఠో ఇతో పుబ్బే’’తి ఇమం థుతిగాథం ఆదిం కత్వా అట్ఠ గాథాయో అభాసి. తమత్థం విస్సజ్జేన్తో భగవా తతో పరా సేసగాథాతి.
తత్థ ఇతో పుబ్బేతి ఇతో సఙ్కస్సనగరే ఓతరణతో పుబ్బే. వగ్గువదోతి సున్దరవదో. తుసితా గణిమాగతోతి తుసితకాయా చవిత్వా మాతుకుచ్ఛిం ఆగతత్తా తుసితా ఆగతో, గణాచరియత్తా గణీ. సన్తుట్ఠట్ఠేన వా తుసితసఙ్ఖాతా దేవలోకా గణిం ఆగతో తుసితానం వా అరహన్తానం గణిం ఆగతోతి.
౯౬౩. దుతియగాథాయ సదేవకస్స లోకస్స యథా దిస్సతీతి సదేవకస్స లోకస్స వియ మనుస్సానమ్పి దిస్సతి. యథా వా దిస్సతీతి చక్ఖుమాతి ఉత్తమచక్ఖు. ఏకోతి పబ్బజ్జాసఙ్ఖాతాదీహి ఏకో. రతిన్తి నేక్ఖమ్మరతిఆదిం.
౯౬౪. తతియగాథాయ బహూనమిధ బద్ధానన్తి ఇధ బహూనం ఖత్తియాదీనం సిస్సానం. సిస్సా హి అత్థి పఞ్హేన ఆగమన్తి అత్థికో పఞ్హేన ఆగతోమ్హి, అత్థికానం వా పఞ్హేన ఆగమనం, పఞ్హేన అత్థి ఆగమనం వాతి.
౯౬౫. చతుత్థగాథాయ విజిగుచ్ఛతోతి జాతిఆదీహి అట్టీయతో రిత్తమాసనన్తి వివిత్తం మఞ్చపీఠం. పబ్బతానం గుహాసు వాతి పబ్బతగుహాసు వా రిత్తమాసనం భజతోతి సమ్బన్ధితబ్బం.
౯౬౬. పఞ్చమగాథాయ ఉచ్చావచేసూతి హీనపణీతేసు. సయనేసూతి విహారాదీసు సేనాసనేసు. కీవన్తో తత్థ భేరవాతి కిత్తకా తత్థ భయకారణా. ‘‘కువన్తో’’తిపి పాఠో, కూజన్తోతి చస్స అత్థో. న పన పుబ్బేనాపరం సన్ధియతి.
౯౬౭. ఛట్ఠగాథాయ కతీ పరిస్సయాతి కిత్తకా ఉపద్దవా. అగతం దిసన్తి నిబ్బానం. తఞ్హి అగతపుబ్బత్తా అగతం తథా నిద్దిసితబ్బతో దిసా చాతి అభిసమ్భవేతి అభిభవేయ్య. పన్తమ్హీతి పరియన్తే.
౯౬౮-౯. సత్తమగాథాయ క్యాస్స బ్యప్పథయో అస్సూతి కీదిసాని తస్స వచనాని అస్సు. అట్ఠమగాథాయ ఏకోది నిపకోతి ఏకగ్గచిత్తో పణ్డితో.
౯౭౦. ఏవం ఆయస్మతా సారిపుత్తేన తీహి గాథాహి భగవన్తం థోమేత్వా పఞ్చహి గాథాహి – పఞ్చసతానం సిస్సానమత్థాయ సేనాసనగోచరసీలవతాదీని పుచ్ఛితో భగవా తమత్థం పకాసేతుం ‘‘విజిగుచ్ఛమానస్సా’’తిఆదినా నయేన విస్సజ్జనమారద్ధో. తత్థ పఠమగాథాయ తావత్థో – జాతిఆదీహి విజిగుచ్ఛమానస్స రిత్తాసనం సయనం సేవతో చే సమ్బోధికామస్స సారిపుత్త, భిక్ఖునో యదిదం ఫాసు యో ఫాసువిహారో యథానుధమ్మం యో చ అనుధమ్మో, తం తే పవక్ఖామి యథా పజానం యథా పజానన్తో వదేయ్య, ఏవం వదామీతి.
౯౭౧. దుతియగాథాయ పరియన్తచారీతి సీలాదీసు చతూసు పరియన్తేసు చరమానో. డంసాధిపాతానన్తి పిఙ్గలమక్ఖికానఞ్చ సేసమక్ఖికానఞ్చ. సేసమక్ఖికా హి తతో తతో అధిపతిత్వా ఖాదన్తి, తస్మా ‘‘అధిపాతా’’తి వుచ్చన్తి. మనుస్సఫస్సానన్తి
౯౭౨. తతియగాథాయ పరధమ్మికా నామ సత్త సహధమ్మికవజ్జా సబ్బేపి బాహిరకా. కుసలానుఏసీతి కుసలధమ్మే అన్వేసమానో.
౯౭౩. చతుత్థగాథాయ ఆతఙ్కఫస్సేనాతి రోగఫస్సేన. సీతం అతుణ్హన్తి సీతఞ్చ ఉణ్హఞ్చ. సో తేహి ఫుట్ఠో బహుధాతి సో తేహి ఆతఙ్కాదీహి అనేకేహి ఆకారేహి ఫుట్ఠో సమానోపి. అనోకోతి అభిసఙ్ఖారవిఞ్ఞాణాదీనం అనోకాసభూతో.
౯౭౪. ఏవం ‘‘భిక్ఖునో విజిగుచ్ఛతో’’తిఆదీహి తీహి గాథాహి పుట్ఠమత్థం విస్సజ్జేత్వా ఇదాని ‘‘క్యాస్స బ్యప్పథయో’’తిఆదినా నయేన పుట్ఠం విస్సజ్జేన్తో ‘‘థేయ్యం న కారే’’తిఆదిమాహ. తత్థ ఫస్సేతి ఫరేయ్య యదావిలత్తం మనసో విజఞ్ఞాతి యం చిత్తస్స ఆవిలత్తం విజానేయ్య, తం సబ్బం ‘‘కణ్హస్స పక్ఖో’’తి వినోదయేయ్య.
౯౭౫. మూలమ్పి తేసం పలిఖఞ్ఞ తిట్ఠేతి తేసం కోధాతిమానానం యం అవిజ్జాదికం మూలం, తమ్పి పలిఖణిత్వా తిట్ఠేయ్య. అద్ధా భవన్తో అభిసమ్భవేయ్యాతి ఏవం పియప్పియం అభిభవన్తో ఏకంసేనేవ అభిభవేయ్య, న తత్ర సిథిలం పరక్కమేయ్యాతి అధిప్పాయో.
౯౭౬. పఞ్ఞం పురక్ఖత్వాతి పఞ్ఞం పుబ్బఙ్గమం కత్వా. కల్యాణపీతీతి కల్యాణాయ పీతియా సమన్నాగతో. చతురో సహేథ పరిదేవధమ్మేతి అనన్తరగాథాయ వుచ్చమానే పరిదేవనీయధమ్మే సహేయ్య.
౯౭౭. కింసూ అసిస్సామీతి కిం భుఞ్జిస్సామి. కువం వా అసిస్సన్తి కుహిం వా అసిస్సామి. దుక్ఖం వత సేత్థ క్వజ్జ సేస్సన్తి ఇమం రత్తిం దుక్ఖం సయిం, అజ్జ ఆగమనరత్తిం కత్థ సయిస్సం. ఏతే వితక్కేతి ఏతే పిణ్డపాతనిస్సితే ద్వే, సేనాసననిస్సితే ద్వేతి చత్తారో వితక్కే. అనికేతచారీతి అపలిబోధచారీ నిత్తణ్హచారీ.
౯౭౮. కాలేతి పిణ్డపాతకాలే పిణ్డపాతసఙ్ఖాతం అన్నం వా చీవరకాలే చీవరసఙ్ఖాతం వసనం వా లద్ధా ధమ్మేన సమేనాతి అధిప్పాయో. మత్తం సో జఞ్ఞాతి పటిగ్గహణే చ పరిభోగే చ సో పమాణం జానేయ్య. ఇధాతి సాసనే, నిపాతమత్తమేవ వా ఏతం. తోసనత్థన్తి సన్తోసత్థం, ఏతదత్థం మత్తం జానేయ్యాతి వుత్తం హోతి. సో తేసు గుత్తోతి సో భిక్ఖు తేసు పచ్చయేసు గుత్తో. యతచారీతి సంయతవిహారో రుసితోతి రోసితో, ఘట్టితోతి వుత్తం హోతి.
౯౭౯. ఝానానుయుత్తోతి అనుపన్నుప్పాదనేన ఉప్పన్నాసేవనేన చ ఝానే అనుయుత్తో. ఉపేక్ఖమారబ్భ సమాహితత్తోతి చతుత్థజ్ఝానుపేక్ఖం ఉప్పాదేత్వా సమాహితచిత్తో. తక్కాసయం కుక్కుచ్చియూపఛిన్దేతి
౯౮౦. చుదితో వచీభి సతిమాభినన్దేతి ఉపజ్ఝాయాదీహి వాచాహి చోదితో సమానో సతిమా హుత్వా తం చోదనం అభినన్దేయ్య. వాచం పముఞ్చే కుసలన్తి ఞాణసముట్ఠితం వాచం పముఞ్చేయ్య. నాతివేలన్తి అతివేలం పన వాచం కాలవేలఞ్చ సీలవేలఞ్చ అతిక్కన్తం నప్పముఞ్చేయ్య. జనవాదధమ్మాయాతి జనవాదకథాయ. న చేతయేయ్యాతి చేతనం న ఉప్పాదేయ్య.
౯౮౧. అథాపరన్తి అథ ఇదాని ఇతో పరమ్పి. పఞ్చ రజానీతి రూపరాగాదీని పఞ్చ రజాని. యేసం సతీమా వినయాయ సిక్ఖేతి యేసం ఉపట్ఠితస్సతి హుత్వా వినయనత్థం తిస్సో సిక్ఖా సిక్ఖేయ్య. ఏవం సిక్ఖన్తో హి రూపేసు…పే॰… ఫస్సేసు సహేథ రాగం, న అఞ్ఞేతి.
౯౮౨. తతో సో తేసం వినయాయ సిక్ఖన్తో అనుక్కమేన – ఏతేసు ధమ్మేసూతి గాథా. తత్థ ఏతేసూతి రూపాదీసు. కాలేన సో సమ్మా ధమ్మం పరివీమంసమానోతి సో భిక్ఖు య్వాయం ‘‘ఉద్ధతే చిత్తే సమాధిస్స కాలో’’తిఆదినా నయేన కాలో వుత్తో, తేన కాలేన సబ్బం సఙ్ఖతధమ్మం అనిచ్చాదినయేన పరివీమంసమానో. ఏకోదిభూతో విహనే తమం సోతి సో ఏకగ్గచిత్తో సబ్బం మోహాదితమం విహనేయ్య. నత్థి ఏత్థ సంసయో. సేసం సబ్బత్థ పాకటమేవ.
ఏవం భగవా అరహత్తనికూటేన దేసనం నిట్ఠాపేసి. దేసనాపరియోసానే పఞ్చసతా భిక్ఖూ అరహత్తం పత్తా, తింసకోటిసఙ్ఖ్యానఞ్చ దేవమనుస్సానం ధమ్మాభిసమయో అహోసీతి.
పరమత్థజోతికాయ ఖుద్దక-అట్ఠకథాయ
సుత్తనిపాత-అట్ఠకథాయ సారిపుత్తసుత్తవణ్ణనా నిట్ఠితా.
నిట్ఠితో చ చతుత్థో వగ్గో అత్థవణ్ణనానయతో, నామేన
అట్ఠకవగ్గోతి.