౩. సుత్తాధిట్ఠానతతియభూమి
౩౨. తత్థ
లోభాధిట్ఠానం దోసాధిట్ఠానం మోహాధిట్ఠానం అలోభాధిట్ఠానం అదోసాధిట్ఠానం అమోహాధిట్ఠానం కాయకమ్మాధిట్ఠానం వాచాకమ్మాధిట్ఠానం మనోకమ్మాధిట్ఠానం సద్ధిన్ద్రియాధిట్ఠానం వీరియిన్ద్రియాధిట్ఠానం సతిన్ద్రియాధిట్ఠానం సమాధిన్ద్రియాధిట్ఠానం పఞ్ఞిన్ద్రియాధిట్ఠానం.
తత్థ కతమం లోభాధిట్ఠానం?
వితక్కమథితస్స
భియ్యో తణ్హా పవడ్ఢతి, ఏస ఖో గాళ్హం కరోతి బన్ధనం.
వితక్కమథితస్సాతి కామరాగో. సుభానుపస్సినోతి కామరాగవత్థు. భియ్యో తణ్హా పవడ్ఢతీతి కామతణ్హా. ఏస గాళ్హం కరోతి బన్ధనన్తి రాగం, ఇతి యో యో ధమ్మో మూలనిక్ఖిత్తో, సో యేవేత్థ ధమ్మో ఉగ్గావహితబ్బో
తత్థ
దదం పియో
అమఙ్కుభూతో పరిసం విగాహతి, విసారదో హోతి నరో అమచ్ఛరీ.
దదన్తి
౩౩. తత్థ కతమం దోసాధిట్ఠానం?
యో పాణమతిపాతేతి, ముసావాదఞ్చ భాసతి;
లోకే అదిన్నం ఆదియతి, పరదారఞ్చ గచ్ఛతి;
సురామేరయపానఞ్చ, యో నరో అనుయుఞ్జతి
అప్పహాయ పఞ్చ వేరాని, దుస్సీలో ఇతి వుచ్చతి;
కాయస్స భేదా దుప్పఞ్ఞో, నిరయం సోపపజ్జతి.
యో పాణమతిపాతేతీతి దుట్ఠో పాణమతిపాతేతి. ముసావాదఞ్చ భాసతీతి దోసోపఘాతాయ ముసావాదఞ్చ భాసతి. సురామేరయపానఞ్చ, యో నరో అనుయుఞ్జతీతి దోసో నిదానం. యో
పఞ్చ వేరాని అప్పహాయాతి పఞ్చన్నం భిక్ఖాపదానం సమతిక్కమనం సబ్బేసం దోసజానం సా పణ్ణత్తి, తేనేవ దోసజనితేన కమ్మేన దుస్సీలో ఇతి వుచ్చతి సోపి ధమ్మో హేతునా నిద్దిసితబ్బో, నిస్సన్దేన ఫలేన చ.
తీణి బాలస్స బాలలక్ఖణాని – దుబ్భాసితభాసీ
౩౪. తత్థ కతమం మోహాధిట్ఠానం?
సతఞ్చేవ సహస్సానం, కప్పానం సంసరిస్సతి;
అథవా పి తతో భియ్యో, గబ్భా గబ్భం గమిస్సథ.
అనుపాదాయ బుద్ధవచనం, సఙ్ఖారే అత్తతో ఉపాదాయ;
దుక్ఖస్సన్తం కరిస్సన్తి, ఠానమేతం న విజ్జతి.
యో యం అనమతగ్గసంసారం సమాపన్నో జాయతే చ మీయతే చ, అయం అవిజ్జాహేతుకా. యానిపి చ సఙ్ఖారానం పయోజనాని, తానిపి అవిజ్జాపచ్చయాని, యం అదస్సనం బుద్ధవచనస్స, అయం అవిజ్జాసుత్తేయేవ నిద్దిట్ఠం. యో చ సఙ్ఖారే అత్తతో హరతి పఞ్చక్ఖన్ధే పఞ్చ దిట్ఠియో ఉపగచ్ఛతి. ‘‘ఏతం మమ, ఏసోహమస్మి, ఏసో మే అత్తా’’తి ఇదం సుత్తం అవిజ్జాయ నిక్ఖిత్తం, అవిజ్జాయ నిక్ఖిపితం. ఏవం సత్థా సుత్తే నయేన
యే హి కేచి, భిక్ఖవే, సమణా వా బ్రాహ్మణా వా ‘‘ఇదం దుక్ఖ’’న్తి నప్పజానన్తి చత్తారి సచ్చాని విత్థారేన, యం తత్థ అప్పజాననా, ఇదం దుక్ఖం, అయం హేతు. అప్పజానన్తో వివిధే సఙ్ఖారే అభిసఙ్ఖరోతి, అయం నిస్సన్దో. యఞ్చ దిట్ఠిగతాని పరామసతి ‘‘ఇదమేవ సచ్చం మోఘమఞ్ఞ’’న్తి అయం నిస్సన్దో. యం
ఏత్థ పన కేచి ధమ్మా సాధారణా భవన్తి. హేతు ఖలు ఆదితోయేవ సుత్తే నిక్ఖిపిస్సన్తి. యథా కిం భవే చత్తారిమాని, భిక్ఖవే, అగతిగమనాని. తత్థ యఞ్చ ఛన్దాగతిం గచ్ఛతి యఞ్చ భయాగతిం గచ్ఛతి, అయం లోభో అకుసలమూలం. యం దోసా, అయం దోసోయేవ
అయఞ్చేత్థ గాథా –
ఛన్దా దోసా భయా మోహా, యో ధమ్మం అతివత్తతి;
నిహీయతి
కత్థ ఛన్దా చ అయం లోభో యథా నిద్దిట్ఠం పుబ్బే. ఇదం మోహాధిట్ఠానం.
౩౫. తత్థ కతమం అలోభాధిట్ఠానం?
‘‘అసుభానుపస్సిం
భోజనమ్హి చ మత్తఞ్ఞుం, సద్ధం ఆరద్ధవీరియం;
తం వే నప్పసహతి మారో, వాతో సేలంవ పబ్బత’’న్తి.
తత్థ యా అసుభాయ ఉపపరిక్ఖా, అయం కామేసు ఆదీనవదస్సనేన పరిచ్చాగో. ఇన్ద్రియేసు సుసంవుతో తస్సేవ అలోభస్స పారిపూరియం మమ ఆయతనసోచితం అనుపాదాయ. భోజనమ్హి చ మత్తఞ్ఞున్తి రసతణ్హాపహానం. ఇతి అయం అలోభో అసుభానుపస్సితాయ వత్థుతో ధారయతి, సో అలోభో
నాహం, భిక్ఖవే, అఞ్ఞం ఏకధమ్మమ్పి సమనుపస్సామి అసముప్పన్నస్స కామచ్ఛన్దస్స అనుప్పాదాయ ఉప్పన్నస్స వా పహానాయ, యథయిదం
తత్థ
ఏకమ్పి చే పాణమదుట్ఠచిత్తో, మేత్తాయతి కుసలో
సబ్బే చ పాణే మనసానుకమ్పం
ఏకమ్పి చే పాణమదుట్ఠచిత్తో మేత్తాయతీతి అయం అదోసో. నిగ్ఘాతేన అస్సాదో, కుసలో తేన హోతీతి తేన కుసలేన ధమ్మేన సంయుత్తో ధమ్మపఞ్ఞత్తిం గచ్ఛతి. కుసలోతి యథా పఞ్ఞాయ పఞ్ఞో పణ్డిచ్చేన పణ్డితో. పహూతమరియో పకరోతి పుఞ్ఞన్తి తస్సాయేవ విపాకో అయం లోకియస్స, న హి లోకుత్తరస్స. తత్థ
ఏకాదసానిసంసా మేత్తాయ చేతోవిముత్తియా. తత్థ యా మేత్తాచేతోవిముత్తి, అయం అరియధమ్మేసు రాగవిరాగా చేతోవిముత్తి, లోకికాయ భూమికా హేతు, యం సుఖం ఆయతిం మనాపో హోతి మనుస్సానం, ఇమే ఏకాదస ధమ్మా నిస్సన్దో. యఞ్చ అకతావీ బ్రహ్మకాయే ఉపపజ్జతి. ఇదం ఫలం. ఇదం అదోసాధిట్ఠానం.
౩౬. తత్థ కతమం అమోహాధిట్ఠానం?
పఞ్ఞా హి సేట్ఠా లోకస్మిం, యాయం నిబ్బేధగామినీ
యాయ సమ్మా పజానాతి, జాతిమరణసఙ్ఖయం.
పఞ్ఞా
తీణిమాని, భిక్ఖవే
తత్థ కతమాని కుసలమూలాని సాధారణాని? కుసలఞ్చ వో, భిక్ఖవే, దేసేస్సామి కుసలమూలఞ్చేవ. తత్థ కతమం కుసలమూలం? అలోభో అదోసో అమోహో. తత్థ కతమం కుసలం? అట్ఠ సమ్మత్తాని సమ్మాదిట్ఠి యావ సమ్మాసమాధి. తత్థ యాని కుసలమూలాని, అయం హేతు. యఞ్చ అలోభో తీణి కమ్మాని సముట్ఠాపేతి సఙ్కప్పం వాయామం సమాధిఞ్చ, అయం అలోభస్స నిస్సన్దో. తత్థ యో అదోసో, అయం హేతు. యం తయో ధమ్మే పట్ఠపేతి సమ్మావాచం సమ్మాకమ్మన్తం సమ్మాఆజీవఞ్చ, అయం నిస్సన్దో. తత్థ
యత్థ దువే యత్థ తీణి. అయఞ్చేత్థ గాథా.
‘‘తులమతులఞ్చ సమ్భవం, భవసఙ్ఖారమవస్సజి ముని;
అజ్ఝత్తరతో సమాహితో, అభిన్ది కవచమివత్తసమ్భవ’’న్తి.
తులమతులఞ్చ సమ్భవన్తి తులసఙ్ఖతం అతులసఙ్ఖతం. తత్థ యే సఙ్ఖతా తులం, తే ద్వే ధమ్మా అస్సాదో చ ఆదీనవో చ తులితా భవన్తి. ఏత్తకో కామేసు అస్సాదో. ఏత్తకో ఆదీనవో ఇమస్స, ఇదం నిస్సరణన్తి ఇతి నిబ్బానం పజానాతి. ద్వీహి కారణేహి అతులం న చ సక్కా తులయితుం. ఏత్తకం ఏతం నేతం పరమత్థీతి తేన అతులం. అథ పాపుణా రతనం కరిత్వా అచ్ఛరియభావేన
ఏత్తావతా ఏసా పవత్తి చ నివత్తి చ అకుసలమూలేహి పవత్తతి, కుసలమూలేహి నివత్తతీతి ఇమేహి చ తీహి సబ్బం అకుసలమూలం సమోసరణం గచ్ఛతి. సో ధమ్మే వా వచనతో నిద్దిట్ఠో తణ్హాతి వా కోధోతి వా అసమ్పజఞ్ఞన్తి వా అనుసయోతి వా మక్ఖోతి వా పళాసోతి వా అస్సతీతి వా ఇస్సాతి వా మచ్ఛరియన్తి వా అఞ్ఞాణన్తి వా, తేహి యే చ వత్థూహి నిద్దిసితబ్బం. యస్సిమాని ద్వే వచనాని ధమ్మపదాని నిద్దిట్ఠాని న సో అత్థి కిలేసా, యో ఇమేసు నవసు పదేసు సమోధానం సమోసరణం గచ్ఛతి. అయం కిలేసో, న చ లోభో, న చ దోసో, న చ మోహో.
యథా అకుసలమూలాని, ఏవం కుసలాని పటిక్ఖేపేన నిద్దిసితబ్బాని.
ఇదం అమోహాధిట్ఠానం.
౩౭. తత్థ
కాయేన కుసలం కరే, అస్స కాయేన సంవుతో;
కాయదుచ్చరితం హిత్వా, కాయేన సుచరితం చరే.
తీణిమాని, భిక్ఖవే, సుచరితాని
తత్థ కతమం వాచాకమ్మాధిట్ఠానం?
సుభాసితం
పియం భణే నాప్పియం తం తతియం, సచ్చం భణే నాలికం తం చతుత్థం.
చత్తారిమాని
తత్థ కతమం మనోకమ్మాధిట్ఠానం?
మనేన కుసలం కమ్మం, మనసా సంవుతో భవే;
మనోదుచ్చరితం హిత్వా, మనసా సుచరితం చరే.
తీణిమాని మనోసుచరితాని, అనభిజ్ఝా, అబ్యాపాదో, సమ్మాదిట్ఠి, ఇదం మనోకమ్మాధిట్ఠానం. ఇమాని అసాధారణాని సుత్తాని.
తత్థ కతమాని సాధారణాని సుత్తాని?
వాచానురక్ఖీ మనసా సుసంవుతో, కాయేన చ నాకుసలం కయిరా
ఏతే తయో కమ్మపథే విసోధయే, ఆరాధయే మగ్గమిసిప్పవేదితం.
తిస్సో ఇమా, భిక్ఖవే, పారిసుద్ధియో – కాయకమ్మపారిసుద్ధి, వాచాకమ్మపారిసుద్ధి, మనోకమ్మపారిసుద్ధి.
తత్థ కతమా కాయకమ్మపారిసుద్ధి? పాణాతిపాతా వేరమణీ, అదిన్నాదానా వేరమణీ, కామేసుమిచ్ఛాచారా వేరమణీ. తత్థ కతమా వచీకమ్మపారిసుద్ధి? ముసావాదా వేరమణీ…పే॰… సమ్ఫప్పలాపా వేరమణీ. తత్థ కతమా మనోకమ్మపారిసుద్ధి? అనభిజ్ఝా అబ్యాపాదో సమ్మాదిట్ఠి. ఇదం సాధారణసుత్తం.
ఇతి
౩౮. తత్థ కతమం సద్ధిన్ద్రియాధిట్ఠానం?
యస్స
సీలఞ్చ యస్స కల్యాణం, అరియకన్తం పసంసితం.
సఙ్ఘే పసాదో యస్సత్థి, ఉజుభూతఞ్చ దస్సనం;
అదలిద్దోతి తం ఆహు, అమోఘం తస్స జీవితం.
సద్ధా వే నన్దికా ఆరాధికో, నో తస్స సద్ధోతి;
సబ్బం సియాతి భగవన్తం, తథారూపో ధమ్మసమ్పసాదో.
ఇదం సద్ధిన్ద్రియాధిట్ఠానం.
తత్థ కతమం వీరియాధిట్ఠానం?
ఆరమ్భథ
ధునాథ మచ్చునో సేనం, నళాగారంవ కుఞ్జరో.
చత్తారోమే, భిక్ఖవే, సమ్మప్పధానా, ఇదం వీరియాధిట్ఠానం.
తత్థ కతమం సతిన్ద్రియాధిట్ఠానం?
సతీమతో సదా భద్దం, భద్దమత్థు సతీమతో;
సతీమతో సదా
చత్తారో సతిపట్ఠానా విత్థారేన కాతబ్బా, ఇదం సతిన్ద్రియాధిట్ఠానం.
తత్థ కతమం సమాధిన్ద్రియాధిట్ఠానం?
ఆకఙ్ఖతో తే నరదమ్మసారథి, దేవా మనుస్సా మనసా విచిన్తితం;
సబ్బేన జఞ్ఞా కసిణాపి పాణినో, సన్తం సమాధిం అరణం నిసేవతో.
తయోమే
తత్థ
పఞ్ఞా హి సేట్ఠా లోకస్మిన్తి విత్థారేన.
తిస్సో ఇమా, భిక్ఖవే, పఞ్ఞా – సుతమయీ, చిన్తామయీ, భావనామయీ, ఇదం పఞ్ఞిన్ద్రియాధిట్ఠానం సుత్తం, ఇమాని ఇన్ద్రియాధిట్ఠానాని అసాధారణాని సుత్తాని.
౩౯. తత్థ కతమాని సాధారణాని ఇన్ద్రియాధిట్ఠానాని సుత్తాని?
అవీతరాగో
సద్ధా సతి చ వీరియం, సమథో చ విపస్సనా;
తాదిసం భిక్ఖుమాసజ్జ, పుబ్బేవ ఉపహఞ్ఞతి.
పఞ్చిమాని ఇన్ద్రియాని. సద్ధిన్ద్రియాదిఇన్ద్రియం దట్ఠబ్బం. తీసు అవేచ్చప్పసాదే విత్థారేన సుత్తం కాతబ్బం. ఇమాని సాధారణాని ఇన్ద్రియాధిట్ఠానాని సుత్తాని. యం యస్స సమ్బన్ధం కుసలస్స వా అకుసలస్స వా తేన తేన అధిట్ఠానేన తం సుత్తం నిద్దిసితబ్బం, నత్థఞ్ఞో ధమ్మో నిద్దిసితబ్బో. తత్థ సాధారణం కుసలం నాపి కుసలం అకుసలం యథా సాధారణాని చ కుసలమూలాని సాధారణాని చ అకుసలమూలాని ఉప్పన్నం కామవితక్కం పజహతి…పే॰… చత్తారో సమ్మప్పధానా కుసలం అకుసలఞ్చ.
తత్థిమా ఉద్దానగాథా
వితక్కో హి మమత్థికో
యో
సతఞ్చేవ సహస్సానం, యే చ సమణబ్రాహ్మణా;
ఛన్దా దోసా భయా మోహా, చతూహి అగతీహి చ.
అసుభానుపస్సిం విహరన్తం, నిమిత్తేసు అసుభా చ;
ఏకమ్పి చే పియం పాణం, మిత్తా సచే సుభాసితా.
పఞ్ఞా హి సేట్ఠా లోకస్మిం, అనుఞ్ఞా తీణి ఇన్ద్రియాని;
కుసలాకుసలమూలాని చ, తులమతులఞ్చ సమ్భవం.
కాయేన కుసలం కరే, తీణి సుచరితాని చ;
సుభాసితం ఉత్తమమాహు, సన్తో వచీసుచరితాని చ.
కాయేన
కాయానురక్ఖీ చ సదా, తిస్సో చ పారిసుద్ధియో.
యస్స సద్ధా తథాగతే, సముప్పాదే చ దేసితో;
ఆరమ్భథ నిక్కమథ, యా చ సమ్మప్పధానతా.
సతీమతో సదా భద్దం, సతిపట్ఠానభావనా;
ఆకఙ్ఖతో చ అనఞ్ఞాణం, యే చ తీణి సమాధయో.
పఞ్ఞా
అవీతరాగో కామేసు, తథేవ పఞ్చిన్ద్రియా.
ఇతి థేరస్స మహాకచ్చాయనస్స
జమ్బువనవాసినో పేటకోపదేసే
తతియభూమి సుత్తాధిట్ఠానం నామ.