పఠమగాథాసఙ్గణికం
సత్తనగరేసు పఞ్ఞత్తసిక్ఖాపదవణ్ణనా
౩౩౫. ఏకంసం చీవరం కత్వాతి ఏకస్మిం అంసకూటే చీవరం కత్వా; సాధుకం ఉత్తరాసఙ్గం కత్వాతి అత్థో. పగ్గణ్హిత్వాన అఞ్జలిన్తి దసనఖసమోధానసముజ్జలం అఞ్జలిం ఉక్ఖిపిత్వా. ఆసీసమానరూపో వాతి పచ్చాసీసమానరూపో వియ. కిస్స త్వం ఇధ మాగతోతి కేన కారణేన కిమత్థం పత్థయమానో త్వం ఇధ ఆగతో. కో ఏవమాహ? సమ్మాసమ్బుద్ధో. కం ఏవమాహ? ఆయస్మన్తం ఉపాలిం. ఇతి ఆయస్మా ఉపాలి భగవన్తం
తత్థ భద్దకో తే ఉమ్మఙ్గోతి భద్దకా తే పఞ్హా; పఞ్హా హి అవిజ్జన్ధకారతో ఉమ్ముజ్జిత్వా ఠితత్తా ‘‘ఉమ్మఙ్గో’’తి వుచ్చతి. తగ్ఘాతి కారణత్థే నిపాతో. యస్మా మం పుచ్ఛసి, తస్మా తే అహమక్ఖిస్సన్తి అత్థో. సమ్పటిచ్ఛనత్థే వా, ‘‘తగ్ఘా’’తి హి ఇమినా వచనం సమ్పటిచ్ఛిత్వా అక్ఖిస్సన్తి ఆహ. ‘‘సమాదహిత్వా విసిబ్బేన్తి, సామిసేన, ససిత్థక’’న్తి ఇమాని తీణియేవ సిక్ఖాపదాని భగ్గేసు పఞ్ఞత్తాని.
చతువిపత్తివణ్ణనా
౩౩౬. యం తం పుచ్ఛిమ్హాతి యం త్వం అపుచ్ఛిమ్హా. అకిత్తయీతి అభాసి. నోతి అమ్హాకం తం తం బ్యాకతన్తి యం యం పుట్ఠం, తం తదేవ బ్యాకతం. అనఞ్ఞథాతి అఞ్ఞథా అకత్వా బ్యాకతం.
యే దుట్ఠుల్లా సా సీలవిపత్తీతి ఏత్థ కిఞ్చాపి సీలవిపత్తి నామ పఞ్హే నత్థి, అథ ఖో దుట్ఠుల్లం విస్సజ్జేతుకామతాయేతం వుత్తం. చతూసు హి విపత్తీసు దుట్ఠుల్లం ఏకాయ విపత్తియా సఙ్గహితం, అదుట్ఠుల్లం తీహి విపత్తీహి సఙ్గహితం. తస్మా ‘‘యే దుట్ఠుల్లా సా సీలవిపత్తీ’’తి వత్వా తమేవ విత్థారతో దస్సేతుం ‘‘పారాజికం సఙ్ఘాదిసేసో సీలవిపత్తీతి వుచ్చతీ’’తి ఆహ.
ఇదాని యో చాయం, అక్కోసతి హసాధిప్పాయోతి ఇదం దుబ్భాసితస్స వత్థుదస్సనత్థం వుత్తం.
అబ్భాచిక్ఖన్తీతి ‘‘తథాహం భగవతా ధమ్మం దేసితం ఆజానామీ’’తి వదన్తా అబ్భాచిక్ఖన్తి.
అయం సా ఆజీవవిపత్తిసమ్మతాతి అయం ఛహి సిక్ఖాపదేహి సఙ్గహితా ఆజీవవిపత్తి నామ చతుత్థా విపత్తి సమ్మతాతి ఏత్తావతా ‘‘అదుట్ఠుల్ల’’న్తి ఇదం విస్సజ్జితం హోతి.
ఇదాని ‘‘యే చ యావతతియకా’’తి పఞ్హం విస్సజ్జేతుం ‘‘ఏకాదసా’’తిఆదిమాహ.
ఛేదనకాదివణ్ణనా
౩౩౭. యస్మా పన ‘‘యే చ యావతతియకా’’తి అయం పఞ్హో ‘‘ఏకాదస యావతతియకా’’తి ఏవం సఙ్ఖావసేన విస్సజ్జితో, తస్మా సఙ్ఖానుసన్ధివసేనేవ ‘‘కతి ఛేదనకానీ’’తిఆదికే అఞ్ఞే అన్తరాపఞ్హే పుచ్ఛి. తేసం విస్సజ్జనత్థం ‘‘ఛ ఛేదనకానీ’’తిఆది వుత్తం. తత్థ ‘‘ఏకం ఏకం భేదనకన్తి సూచిఘరం. ఏకం ఉద్దాలనకన్తి తూలోనద్ధమఞ్చపీఠం. సోదసాతి సోళస. జానన్తి పఞ్ఞత్తాతి ‘‘జాన’’న్తి ఏవం వత్వా పఞ్ఞత్తా, తే ఏవం వేదితబ్బా – ‘‘జానం సఙ్ఘికం లాభం పరిణతం
అసాధారణాదివణ్ణనా
౩౩౮. ఇదాని ‘‘వీసం ద్వే సతానీ’’తిఆదిమాహ. తత్థ భిక్ఖునీహి అసాధారణేసు ఛ సఙ్ఘాదిసేసాతి విస్సట్ఠి, కాయసంసగ్గో, దుట్ఠుల్లం, అత్తకామ, కుటి, విహారోతి. ద్వే అనియతేహి అట్ఠాతి ద్వీహి అనియతేహి సద్ధిం అట్ఠ ఇమే.
నిస్సగ్గియాని ద్వాదసాతి –
ధోవనఞ్చ పటిగ్గహో, కోసేయ్యసుద్ధద్వేభాగా;
ఛబ్బస్సాని నిసీదనం, ద్వే లోమా పఠమో పత్తో;
వస్సికా ఆరఞ్ఞకేన చాతి – ఇమే ద్వాదస.
ద్వేవీసతి ఖుద్దకాతి –
సకలో భిక్ఖునీవగ్గో, పరమ్పరఞ్చ భోజనం;
అనతిరిత్తం అభిహటం, పణీతఞ్చ అచేలకం;
ఊనం దుట్ఠుల్లఛాదనం.
మాతుగామేన
సన్తం
నిసీదనే చ యా సిక్ఖా, వస్సికా యా చ సాటికా;
ద్వావీసతి ఇమా సిక్ఖా, ఖుద్దకేసు పకాసితాతి.
భిక్ఖూహి అసాధారణేసుపి సఙ్ఘమ్హా దస నిస్సరేతి ‘‘సఙ్ఘమ్హా నిస్సారీయతీ’’తి ఏవం విభఙ్గే వుత్తా, మాతికాయం పన ‘‘నిస్సారణీయం సఙ్ఘాదిసేస’’న్తి ఏవం ఆగతా దస. నిస్సగ్గియాని ద్వాదసాతి భిక్ఖునివిభఙ్గే విభత్తాని నిస్సగ్గియానేవ. ఖుద్దకాపి తత్థ విభత్తఖుద్దకా ఏవ. తథా చత్తారో పాటిదేసనీయా, ఇతి సతఞ్చేవ తింసఞ్చ సిక్ఖా విభఙ్గే భిక్ఖునీనం భిక్ఖూహి అసాధారణా. సేసం ఇమస్మిం సాధారణాసాధారణవిస్సజ్జనే ఉత్తానమేవ.
ఇదాని విపత్తియో చ ‘‘యేహి సమథేహి సమ్మన్తీ’’తి ఇదం పఞ్హం విస్సజ్జేన్తో అట్ఠేవ పారాజికాతిఆదిమాహ. తత్థ దురాసదాతి ఇమినా తేసం సప్పటిభయతం తాలవత్థుసమూపమాతి సబ్బం తాలం ఉద్ధరిత్వా తాలస్స వత్థుమత్తకరణేన సమూపమా. యథా వత్థుమత్తకతో తాలో న పున పాకతికో హోతి, ఏవం న పున పాకతికా హోన్తి.
ఏవం సాధారణం ఉపమం దస్సేత్వా పున ఏకేకస్స వుత్తం ఉపమం దస్సేన్తో పణ్డుపలాసోతిఆదిమాహ. అవిరుళ్హీ భవన్తి తేతి యథా ఏతే పణ్డుపలాసాదయో పునహరితాదిభావేన అవిరుళ్హిధమ్మా హోన్తి; ఏవం పారాజికాపి పున పకతిసీలాభావేన అవిరుళ్హిధమ్మా హోన్తీతి అత్థో. ఏత్తావతా ‘‘విపత్తియో చ యేహి సమథేహి సమ్మన్తీ’’తి ఏత్థ ఇమా తావ అట్ఠ పారాజికవిపత్తియో కేహిచి సమథేహి న సమ్మన్తీతి ఏవం దస్సితం హోతి. యా పన విపత్తియో సమ్మన్తి, తా దస్సేతుం తేవీసతి సఙ్ఘాదిసేసాతిఆది వుత్తం. తత్థ తీహి సమథేహీతి సబ్బసఙ్గాహికవచనమేతం. సఙ్ఘాదిసేసా హి ద్వీహి సమథేహి సమ్మన్తి, న తిణవత్థారకేన. సేసా తీహిపి సమ్మన్తి.
ద్వే ఉపోసథా ద్వే పవారణాతి ఇదం భిక్ఖూనఞ్చ భిక్ఖునీనఞ్చ వసేన వుత్తం. విభత్తిమత్తదస్సనేనేవ చత్తారి కమ్మానీతి అధమ్మేనవగ్గాదీని ఉపోసథకమ్మాని. పఞ్చేవ ఉద్దేసా చతురో భవన్తి అనఞ్ఞథాతి భిక్ఖూనం పఞ్చ ఉద్దేసా భిక్ఖునీనం చతురో భవన్తి, అఞ్ఞథా న భవన్తి; ఇమా అపరాపి విభత్తియో. ఆపత్తిక్ఖన్ధా చ భవన్తి సత్త, అధికరణాని చత్తారీతి ఇమా పన విభత్తియో సమథేహి సమ్మన్తి, తస్మా సత్తహి సమథేహీతిఆదిమాహ. అథ వా ‘‘ద్వే ఉపోసథా ద్వే పవారణా చత్తారి కమ్మాని పఞ్చేవ ఉద్దేసా చతురో భవన్తి, అనఞ్ఞథా’’తి ఇమాపి చతస్సో విభత్తియో నిస్సాయ ‘‘నస్సన్తేతే వినస్సన్తేతే’’తిఆదినా నయేన యా ఆపత్తియో ఆపజ్జన్తి, తా యస్మా వుత్తప్పకారేహేవ సమథేహి సమ్మన్తి, తస్మా తంమూలకానం ఆపత్తీనం సమథదస్సనత్థమ్పి తా విభత్తియో వుత్తాతి వేదితబ్బా. కిచ్చం ఏకేనాతి కిచ్చాధికరణం ఏకేన సమథేన సమ్మతి.
పారాజికాదిఆపత్తివణ్ణనా
౩౩౯. ఏవం పారాజికన్తిఆదిమాహ. తత్థ పారాజికన్తి గాథాయ అయమత్థో – యదిదం పుగ్గలాపత్తిసిక్ఖాపదపారాజికేసు ఆపత్తిపారాజికం నామ వుత్తం, తం ఆపజ్జన్తో పుగ్గలో యస్మా పరాజితో పరాజయమాపన్నో సద్ధమ్మా చుతో పరద్ధో భట్ఠో నిరఙ్కతో చ హోతి, అనిహతే తస్మిం పుగ్గలే పున ఉపోసథప్పవారణాదిభేదో సంవాసో నత్థి. తేనేతం ఇతి వుచ్చతీతి తేన కారణేన ఏతం ఆపత్తిపారాజికన్తి వుచ్చతి. అయఞ్హేత్థ సఙ్ఖేపత్థో – యస్మా పరాజితో హోతి తేన, తస్మా ఏతం పారాజికన్తి వుచ్చతి.
దుతియగాథాయపి బ్యఞ్జనం అనాదియిత్వా అత్థమత్తమేవ దస్సేతుం సఙ్ఘోవ దేతి పరివాసన్తిఆది వుత్తం. అయం పనేత్థ అత్థో – ఇమం ఆపత్తిం ఆపజ్జిత్వా వుట్ఠాతుకామస్స యం తం ఆపత్తివుట్ఠానం తస్స ఆదిమ్హి చేవ పరివాసదానత్థాయ ఆదితో సేసే మజ్ఝే మానత్తదానత్థాయ మూలాయపటికస్సనేన వా సహ మానత్తదానత్థాయ, అవసానే అబ్భానత్థాయ చ సఙ్ఘో ఇచ్ఛితబ్బో, న సఙ్ఘాదిసేసో.
తతియగాథాయ అనియతో న నియతోతి యస్మా న నియతో, తస్మా అనియతో అయమాపత్తిక్ఖన్ధోతి అత్థో. కిం కారణా న నియతోతి? అనేకంసికతం పదం, యస్మా ఇదం సిక్ఖాపదం అనేకంసేన కతన్తి అత్థో. కథం అనేకంసేన? తిణ్ణమఞ్ఞతరం ఠానం, తిణ్ణం ధమ్మానం అఞ్ఞతరేన కారేతబ్బోతి హి తత్థ వుత్తం, తస్మా ‘‘అనియతో’’తి పవుచ్చతి, సో ఆపత్తిక్ఖన్ధో అనియతోతి వుచ్చతి. యథా చ తిణ్ణం అఞ్ఞతరం ఠానం, ఏవం ద్విన్నం ధమ్మానం అఞ్ఞతరం ఠానం యత్థ వుత్తం, సోపి అనియతో ఏవ.
చతుత్థగాథాయ అచ్చయో తేన సమో నత్థీతి దేసనాగామినీసు అచ్చయేసు తేన సమో థూలో అచ్చయో నత్థి, తేనేతం ఇతి వుచ్చతి; థూలత్తా అచ్చయస్స ఏతం థుల్లచ్చయన్తి వుచ్చతీతి అత్థో.
పఞ్చమగాథాయ నిస్సజ్జిత్వాన దేసేతి తేనేతన్తి నిస్సజ్జిత్వా దేసేతబ్బతో నిస్సగ్గియన్తి వుచ్చతీతి అత్థో.
ఛట్ఠగాథాయ పాతేతి కుసలం ధమ్మన్తి సఞ్చిచ్చ ఆపజ్జన్తస్స కుసలధమ్మసఙ్ఖాతం కుసలచిత్తం పాతేతి, తస్మా పాతేతి చిత్తన్తి పాచిత్తియం. యం పన చిత్తం పాతేతి, తం యస్మా అరియమగ్గం అపరజ్ఝతి, చిత్తసమ్మోహకారణఞ్చ హోతి, తస్మా ‘‘అరియమగ్గం అపరజ్ఝతి, చిత్తసమ్మోహనట్ఠాన’’న్తి చ వుత్తం.
పాటిదేసనీయగాథాసు ‘‘గారయ్హం ఆవుసో ధమ్మం ఆపజ్జి’’న్తి వుత్తగారయ్హభావకారణదస్సనత్థమేవ భిక్ఖు అఞ్ఞాతకో సన్తోతిఆది వుత్తం. పటిదేసేతబ్బతో పన సా ఆపత్తి పాటిదేసనీయాతి వుచ్చతి.
దుక్కటగాథాయ అపరద్ధం విరద్ధఞ్చ ఖలితన్తి సబ్బమేతం ‘‘యఞ్చ దుక్కట’’న్తి ఏత్థ వుత్తస్స దుక్కటస్స పరియాయవచనం. యఞ్హి దుట్ఠు కతం విరూపం వా కతం, తం దుక్కటం. తం పనేతం యథా సత్థారా వుత్తం; ఏవం అకతత్తా అపరద్ధం, కుసలం విరజ్ఝిత్వా పవత్తత్తా విరద్ధం, అరియవత్తపటిపదం అనారుళ్హత్తా ఖలితం. యం మనుస్సో కరేతి ఇదం పనస్స ఓపమ్మనిదస్సనం. తస్సత్థో – యథా హి యం లోకే మనుస్సో ఆవి వా యది వా రహో పాపం కరోతి, తం దుక్కటన్తి పవేదేన్తి; ఏవమిదమ్పి బుద్ధప్పటికుట్ఠేన లామకభావేన పాపం, తస్మా దుక్కటన్తి వేదితబ్బం.
దుబ్భాసితగాథాయ దుబ్భాసితం దురాభట్ఠన్తి దుట్ఠు ఆభట్ఠం భాసితం లపితన్తి దురాభట్ఠం. యం దురాభట్ఠం, తం దుబ్భాసితన్తి అత్థో. కిఞ్చ భియ్యో? సంకిలిట్ఠఞ్చ యం పదం, సంకిలిట్ఠం యస్మా తం పదం హోతీతి అత్థో. తథా యఞ్చ విఞ్ఞూ గరహన్తి, యస్మా చ నం తేనేతం ఇతి వుచ్చతీతి తేన సంకిలిట్ఠభావేన చ విఞ్ఞుగరహనేనాపి చ ఏతం ఇతి వుచ్చతి; ‘‘దుబ్భాసిత’’న్తి ఏవం వుచ్చతీతి అత్థో.
సేఖియగాథాయ ‘‘ఆది చేతం చరణఞ్చా’’తిఆదినా నయేన సేఖస్స సన్తకభావం దీపేతి. తస్మా సేఖస్స ఇదం సేఖియన్తి అయమేత్థ సఙ్ఖేపత్థో. ఇదం ‘‘గరుకలహుకఞ్చాపీ’’తిఆదిపఞ్హేహి అసఙ్గహితస్స ‘‘హన్ద వాక్యం సుణోమ తే’’తి ఇమినా పన ఆయాచనవచనేన సఙ్గహితస్స అత్థస్స దీపనత్థం వుత్తన్తి వేదితబ్బం.
ఛన్నమతివస్సతీతిఆదిమ్హిపి ఛన్నమతివస్సతీతి గేహం తావ తిణాదీహి అచ్ఛన్నం అతివస్సతి. ఇదం పన ఆపత్తిసఙ్ఖాతం గేహం ఛన్నం అతివస్సతి; మూలాపత్తిఞ్హి ఛాదేన్తో అఞ్ఞం నవం ఆపత్తిం ఆపజ్జతి. వివటం నాతివస్సతీతి గేహం తావ అవివటం సుచ్ఛన్నం నాతివస్సతి. ఇదం పన ఆపత్తిసఙ్ఖాతం గేహం వివటం నాతివస్సతి; మూలాపత్తిఞ్హి వివరన్తో దేసనాగామినిం దేసేత్వా వుట్ఠానగామినితో వుట్ఠహిత్వా సుద్ధన్తే పతిట్ఠాతి. ఆయతిం సంవరన్తో అఞ్ఞం ఆపత్తిం నాపజ్జతి. తస్మా ఛన్నం వివరేథాతి తేన కారణేన దేసనాగామినిం దేసేన్తో వుట్ఠానగామినితో చ వుట్ఠహన్తో ఛన్నం వివరేథ. ఏవం తం నాతివస్సతీతి ఏవఞ్చేతం వివటం నాతివస్సతీతి అత్థో.
గతి మిగానం పవనన్తి అజ్ఝోకాసే బ్యగ్ఘాదీహి పరిపాతియమానానం మిగానం పవనం రుక్ఖాదిగహనం అరఞ్ఞం గతి పటిసరణం హోతి, తం పత్వా తే అస్సాసన్తి. ఏతేనేవ నయేన ఆకాసో పక్ఖీనం గతి. అవస్సం ఉపగమనట్ఠేన పన విభవో గతి ధమ్మానం, సబ్బేసమ్పి సఙ్ఖతధమ్మానం వినాసోవ తేసం గతి. న హి తే వినాసం అగచ్ఛన్తా ఠాతుం సక్కోన్తి. సుచిరమ్పి నిబ్బానం అరహతో గతి, ఖీణాసవస్స అరహతో అనుపాదిసేసనిబ్బానధాతు ఏకంసేన గతీతి అత్థో.
పఠమగాథాసఙ్గణికవణ్ణనా నిట్ఠితా.