กามาวจรกุสลํ
นิทฺเทสวารกถาวณฺณนา
๒. ผุสนกวเสนาติ ผุสนากาโรฯ สมฺผุสนาติ อารมฺมณสมาคมผุสนา, น ปฏิลาภสมฺผุสนาฯ สมฺผุสิตสฺส อารมฺมเณน สมาคตสฺส จิตฺตสฺส ภาโว สมฺผุสิตตฺตํฯ ยสฺมิํ สติ จิตฺตํ สมฺผุสิตนฺติ วุจฺจติ, โส ตสฺส ภาโวฯ เอวํ อญฺเญสุปิ ภาวนิทฺเทเสสุ ทฏฺฐพฺพํฯ
อปรสฺส เววจนสฺส, อปเรน วา ปุริมตฺถสฺส ทีปนา อปรทีปนาฯ ‘‘ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺล’’นฺติ เอวมาทโย ปญฺญาวิเสสา นานากาเล ลพฺภมานาปิ เอกสฺมิํ จิตฺเต ลพฺภนฺติฯ เอกสฺมิญฺจ วิเสเส อิตเรปิ อนุคตา โหนฺตีติ ทสฺเสตุํ ตถา วิภตฺติ อตฺถโต วิภตฺติ โหติ อตฺถนานตฺเตน กตตฺตาฯ อถ วา ยถา ‘‘โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺต’’นฺติ (ธ. ส. ๑๐๖๖) สภาวาการภาวนิทฺเทเสหิ โกโธติ เอวมากาโรว อตฺโถ วุตฺโต, น เอวมิธ, อิธ ปน ปณฺฑิตาทิภาวาการภินฺโน อตฺโถ วุตฺโตติ อิทํ วิภตฺติคมนํ อตฺถวเสน โหติฯ สมฺผุสิตตฺตนฺติ เอตฺถาปิ น ‘‘ผสฺโส’’ติ เอวมากาโรว อตฺโถ วุตฺโตฯ สมฺผสฺโสติ เอวมากาโร ปน วุตฺโตติ อตฺถโต วิภตฺติคมนนฺติ วุตฺตํฯ
โทโส พฺยาปาโทติ อุทฺเทเสปิ นามนานตฺเตน นานาภูโต อุทฺทิฏฺโฐฯ นิทฺเทเสปิ เตเนว นานตฺเตน นิทฺทิฏฺโฐฯ เอโกว ขนฺโธ โหตีติ เอเกน ขนฺธสทฺเทน วตฺตพฺพตํ สนฺธายาหฯ เจตนาติ สงฺขารกฺขนฺธํ ทสฺเสติ ตปฺปมุขตฺตาฯ อสทฺธมฺมาติ อสตํ, อสนฺโต วา ธมฺมา, น วา สทฺธมฺมาติ อสทฺธมฺมาติ อสทฺธมฺมวจนียภาเวน เอกีภูโตปิ อสทฺธมฺโม โกธครุตาทิวิสิฏฺเฐน สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ คโตติ ‘‘จตฺตาโร’’ติ น สทฺธมฺมครุตาติ วุจฺจมานา วา อสทฺธมฺมครุตา อสทฺธมฺมครุตาภาเวน เอกีภูตาปิ โกธาทิวิสิฏฺฐปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ คตาฯ ปฏิปกฺโข วา ปฏิกฺขิปียติ เตน, สยํ วา ปฏิกฺขิปตีติ ปฏิกฺเขโปติ วุจฺจตีติ สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขปนานตฺเตน อสทฺธมฺมครุตา อสทฺธมฺมา วา นานตฺตํ คตาฯ อโลโภติอาทีนํ ผสฺสาทีหิ นานตฺตํ โลภาทิวิสิฏฺเฐน ปฏิกฺเขเปน โลภาทิปฏิปกฺเขน วา เวทิตพฺพํฯ อโลภาโทสาโมหานํ อญฺญมญฺญนานตฺตํ ยถาวุตฺเตน ปฏิกฺเขปนานตฺเตน โยเชตพฺพํฯ ปทตฺถสฺส ปทนฺตเรน วิภาวนํ ปทตฺถุติฯ เตน หิ ตํ ปทํ มหตฺถนฺติ ทีปิตํ โหติ อลงฺกตญฺจาติฯ อตฺถวิเสสาภาเวปิ อาภรณวเสน จ อาทรวเสน จ ปุน วจนํ ทฬฺหีกมฺมํฯ
๓. ตชฺชนฺติ ตสฺส ผลสฺส อนุจฺฉวิกํฯ น เกวลํ นิทฺทิสิยมานํ สาตเมว อธิกตํ ‘‘เตหิ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺส วา ชาตา การณภาเวน ผสฺสตฺถํ ปวตฺตาติ ตชฺชาฯ ตํสมงฺคีปุคฺคลํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม วา อตฺตนิ สาทยตีติ สาตํ ท-การสฺส ต-การํ กตฺวาฯ สุฏฺฐุ ขาทติ, ขณติ วา ทุกฺขนฺติ สุขํฯ
๕. ปาโสติ ราคปาโสฯ โส หิ นิราวรณตฺตา อนฺตลิกฺขจโรฯ อกุสลมฺปิ ปณฺฑรนฺติ วุตฺตํ, โก ปน วาโท กุสลนฺติ อธิปฺปาโยฯ ตญฺหิ ปณฺฑรโต นิกฺขนฺตํ สยญฺจ ปณฺฑรนฺติฯ อถ วา สพฺพมฺปิ จิตฺตํ สภาวโต ปณฺฑรเมว, อาคนฺตุโกปกฺกิเลสโวทาเนหิ ปน สาวชฺชานวชฺชานํ อุปกฺกิลิฏฺฐวิสุทฺธตรตา โหนฺตีติฯ ทารุปฺปมาเณสุ สิลาทีสุ ขนฺธปญฺญตฺติยา อภาวา กิญฺจิ นิมิตฺตํ อนเปกฺขิตฺวา ทารุมฺหิ ปวตฺตา ขนฺธปญฺญตฺตีติ ‘‘ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ-สทฺเทน มโนวิญฺญาณธาตุเยว วุจฺเจยฺย นิทฺทิสิตพฺพตฺตาติ น ตสฺสา ตชฺชตาฯ เตหิ อารมฺมเณหิ ชาตา ตชฺชาติ จ วุจฺจมาเน สมฺผสฺสชตา น วตฺตพฺพาฯ น หิ โส อารมฺมณํ, นาปิ วิเสสปจฺจโยฯ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ วิญฺญาณเมว ผสฺสสฺส วิเสสปจฺจโยติ วุตฺโตติ ตสฺมา น วิญฺญาณํ วิเสสปจฺจยภูตํ สมฺผสฺสชตาย ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชาปญฺญตฺติํ ลภติ, น จ ตเทว ตสฺส การณภาเวน ผลภาเวน จ วุจฺจมานํ สุวิญฺเญยฺยํ โหตีติฯ กิํ วา เอเตน, ยถา ภควตา วุตฺตา ตํสภาวาเยว เต ธมฺมาติ น เอวํวิเธสุ การณํ มคฺคิตพฺพํฯ
๗. เอวํ ตกฺกนวเสน โลกสิทฺเธนาติ อธิปฺปาโยฯ เอวญฺเจวญฺจ ภวิตพฺพนฺติ วิวิธํ ตกฺกนํ กูเป วิย อุทกสฺส อารมฺมณสฺส อากฑฺฒนํ วิตกฺกนํฯ
๘. สมนฺตโต จรณํ วิจรณํฯ
๙. อตฺตมนตาติ เอตฺถ อตฺต-สทฺเทน น จิตฺตํ วุตฺตํฯ น หิ จิตฺตสฺส มโน อตฺถีติฯ อตฺตมนสฺส ปน ปุคฺคลสฺส ภาโว อตฺตมนตาติ วตฺวา ปุน ปุคฺคลทิฏฺฐินิเสธนตฺถํ ‘‘จิตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ
๑๑. น พลวตี, กสฺมา อวฏฺฐิติ วุตฺตาติ? เอกคฺคจิตฺเตน ปาณวธาทิกรเณ ตถา อวฏฺฐานมตฺตภาวโต วิสาหาโร, สํหรณํ วา สมฺปิณฺฑนํ, ตทภาโว วิสาหาโรฯ
๑๒. อญฺญสฺมิํ ปริยาเยติ อญฺญสฺมิํ การเณฯ สมานาธิกรณภาโว ทฺวินฺนํ พหูนํ วา ปทานํ เอกสฺมิํ อตฺเถ ปวตฺติฯ
๑๓. อารมฺภติ จาติ อาปชฺชติ จฯ อุทฺธํ ยมนํ อุยฺยาโมฯ ธุรนฺติ นิปฺผาเทตุํ อารทฺธํ กุสลํ, ปฏิญฺญํ วาฯ
๑๔. ติณฺณนฺติ พุทฺธาทีนํฯ จิตฺเต อารมฺมณสฺส อุปฏฺฐานํ โชตนญฺจ สติเยวาติ ตสฺสา เอตํ ลกฺขณํฯ
๑๖. ปาสาณสกฺขรวาลิกาทิรหิตา ภูมิ สณฺหาติ ‘‘สณฺหฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ
๑๙. อยนฺตีติ เอกกมฺมนิพฺพตฺตมนุสฺสาทิสนฺตติอวิจฺเฉทวเสน ปวตฺตนฺติฯ กุสลากุสเลสุปิ หิ ชีวิตํ อินฺทฺริยปจฺจยภาเวน สมฺปยุตฺเต ปวตฺตยมานเมว ตทวิจฺเฉทสฺส ปจฺจโย โหติฯ
๓๐. ยํ หิรียตีติ หิรียติ-สทฺเทน วุตฺโต ภาโว ยํ-สทฺเทน วุจฺจตีติ ยนฺติ ภาวนปุํสกํ วา เอตํ ทฏฺฐพฺพํฯ หิริยิตพฺเพนาติ จ เหตุอตฺเถ กรณวจนํ ยุชฺชติฯ
๓๒. อลุพฺภนกวเสนาติ
๓๓. อพฺยาปชฺโชติ พฺยาปาเทน ทุกฺเขน โทมนสฺสสงฺขาเตน โทเสน วิย น พฺยาปาเทตพฺโพติปิ อตฺโถ ยุชฺชติฯ
๔๒-๔๓. ถินมิทฺธาทิปฏิปกฺขภาเวน กุสลธมฺเม อนิจฺจาทิมนสิกาเร จ สีฆํ สีฆํ ปริวตฺตนสมตฺถตา ลหุปริณามตา, อวิชฺชานีวรณานญฺหิ ตณฺหาสํโยชนานํ สตฺตานํ อกุสลปฺปวตฺติ ลหุตา ทฏฺฐพฺพาฯ สา หิ ปวตฺตมานา สีฆํ ภวงฺควุฏฺฐานสฺส ปจฺจโย โหติฯ
๔๔-๔๕. เย จ ธมฺมา โมหสมฺปยุตฺตา วิย อวิปนฺนลหุตา, เตสญฺจ กุสลกรเณ อปฺปฏิฆาโต มุทุตาฯ อปฺปฏิฆาเตน มุทุตาทิรูปสทิสตาย อรูปธมฺมานมฺปิ มุทุตา มทฺทวตาติอาทิ วุตฺตํฯ
๔๖-๔๗. สิเนหวเสน กิลินฺนํ อติมุทุกํ จิตฺตํ อกมฺมญฺญํ โหติ วิลีนํ วิย สุวณฺณํ, มานาทิวเสน อติถทฺธญฺจ อตาปิตํ วิย สุวณฺณํ, ยํ ปนานุรูปมุทุตายุตฺตํ, ตํ กมฺมญฺญํ โหติ ยุตฺตมทฺทวํ วิย สุวณฺณํฯ ตสฺเสว มุทุกสฺส โย กมฺมญฺญากาโร, สา กมฺมญฺญตาติ มุทุตาวิสิฏฺฐา กมฺมญฺญตา เวทิตพฺพาฯ
๕๐-๕๑. ปจฺโจสกฺกนภาเวน ปวตฺตํ อกุสลเมว ปจฺโจสกฺกนํฯ เอกวีสติ อเนสนา นาม เวชฺชกมฺมํ กโรติ, ทูตกมฺมํ กโรติ, ปหิณกมฺมํ กโรติ, คณฺฑํ ผาเลติ, อรุมกฺขนํ เทติ, อุทฺธํวิเรจนํ เทติ, อโธวิเรจนํ เทติ, นตฺถุเตลํ ปจติ, จกฺขุเตลํ ปจติ, เวฬุทานํ เทติ, ปณฺณทานํ เทติ, ปุปฺผทานํ เทติ, ผลทานํ เทติ, สินานทานํ เทติ, ทนฺตกฏฺฐทานํ เทติ, มุโขทกทานํ เทติ, จุณฺณทานํ เทติ, มตฺติกาทานํ เทติ, จาฏุกกมฺมํ กโรติ, มุคฺคสูปิยํ, ปาริภฏฺยํ, ชงฺฆเปสนิยํ ทฺวาวีสติมํ ทูตกมฺเมน สทิสํ, ตสฺมา เอกวีสติฯ ฉ อโคจรา เวสิยาโคจโร, วิธวา, ถุลฺลกุมารี, ปณฺฑก, ปานาคาร, ภิกฺขุนีอโคจโรติฯ สงฺเขปโตติ สรูเปน อนุทฺทิฏฺฐตฺตา ‘‘ตตฺถ กตโม ฉนฺโท’’ติอาทิ น ‘‘เย วา ปนา’’ติ นิทฺเทโส กโตติ อตฺโถฯ
นิทฺเทสวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โกฏฺฐาสวารวณฺณนา
๕๘-๑๒๐. นิทฺเทสวาเร สงฺคโหฯ ฐเปตฺวา เยวาปนเกติ สงฺคเหตพฺเพ สนฺธาย วุตฺตํฯ เต หิ วิสุํ วิสุํ อุทฺทิฏฺฐตฺตา นิทฺทิฏฺฐตฺตา จ วิปฺปกิณฺณาติ สงฺคเหตพฺพา โหนฺติ, น เยวาปนกา สงฺคหคมเนเนว ตถา อวิปฺปกิณฺณตฺตาฯ ยสฺมา ปน สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา โหนฺติ, ตสฺมา ตํนิทฺเทเส อขนฺธภาวนิวารณตฺถํ เยวาปนาตฺเวว วุตฺตาติ น เยวาปนกา ฐเปตพฺพาติฯ ปจฺจยสงฺขาเตนาติ อาหารปจฺจยสงฺขาเตนาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา ‘‘เหตุ ปจฺจโย’’ติ เอเตสุ ทฺวีสุ ชนโก เหตุ อุปตฺถมฺภโก ปจฺจโยติ เอวํ วิเสสวนฺเตสุ ปจฺจยสงฺขาเตนฯ ยถา หิ กพฬีการาหาโร โอชฏฺฐมกรูปาหรเณน รูปกายํ อุปตฺถมฺเภติ, เอวมิเมปิ เวทนาทิอาหรเณน นามกายนฺติฯ ตถา จ โหนฺตีติ สาธารเณ สหชาตาทิปจฺจเย สนฺธายาหฯ อญฺญถา จาติ อญฺเญน จ เอเกนากาเรน ปจฺจยา โหนฺติเยวาติ อาหาราติ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถฯ ตสฺมา อาหรณกิจฺจรหิตานํ เหตุอธิปติอาทีนํ นตฺถิ อาหารภาวปฺปสงฺโคฯ ติสฺโส จ เวทนา อาหรตีติอาทิ ยถาสมฺภววเสน วุตฺตํ, น อิมสฺมิํเยว จิตฺเต ผสฺสาทิวเสนฯ ตโย จ ภเวติ กามาทิภวภูตํ วิญฺญาณํ วิเสเสน, อวิเสเสน จ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธฯ
อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌายนํ จินฺตนํ อุปนิชฺฌายนํฯ เหตฺวฏฺเฐนาติ อุปายตฺเถน, น มูลตฺเถนฯ ปุพฺพภาเค คโต ปฏิปนฺโน นานากฺขณิโก อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โลกุตฺตรกฺขเณว สห ปวตฺโต ยถาคตมคฺโคติ วุตฺโตฯ วิปสฺสนากฺขณโต ปุพฺเพว กายกมฺมาทีนํ สุปริสุทฺธตาย อฏฺฐงฺคิกมคฺคุปนิสฺสยสฺส ‘‘อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉตี’’ติ ‘‘จิตฺตวิจิตฺตฏฺเฐน เอโกว ธมฺโม วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ อาหฯ จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺตีติอาทีสุ เวทนากฺขนฺธาทีนํ สงฺคเห กเตปิ ปุน ‘‘เอโก เวทนากฺขนฺโธ โหตี’’ติอาทิวจนํ น อเนเก เวทนากฺขนฺธาทโย ชาตินิทฺเทเสน อิธ วุตฺตาติ ทสฺสนตฺถํฯ อินฺทฺริเยสุ จ เอกสฺส ชาตินิทฺเทสภาเว ปฏิกฺขิตฺเต อญฺเญสํ อินฺทฺริยานํ อาหาราทีนญฺจ ตปฺปฏิกฺเขโป กโต โหตีติ ปุพฺพงฺคมสฺส มนินฺทฺริยสฺเสว กโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ
โกฏฺฐาสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สุญฺญตวารวณฺณนา
๑๒๑-๑๔๕. เอตฺถาติ ภาโวติ สตฺโต, โย โกจิ วา อตฺโถฯ
ทุติยจิตฺตาทิวณฺณนา
๑๔๖. สปฺปโยเคนาติ ลีนสฺส จิตฺตสฺส อุสฺสาหนปโยคสหิเตนฯ สอุปาเยนาติ กุสลสฺส กรณากรเณสุ อาทีนวานิสํสปจฺจเวกฺขณํ ปเรหิ อุสฺสาหนนฺติ เอวมาทิอุปายสหิเตนฯ
๑๕๖-๑๕๙. มหาอฏฺฐกถายํ อนุญฺญาตา นาติสมาหิตาย ภาวนายาติ เยวาปนเกหิปิ นิพฺพิเสสตํ ทสฺเสติฯ
ปุญฺญกิริยวตฺถาทิกถาวณฺณนา
อปจิติ เอว อปจิติสหคตํ ปุญฺญกิริยาวตฺถุ ยถา ‘‘นนฺทิราคสหคตา’’ติฯ อปจิติ วา เจตนาสมฺปยุตฺตกธมฺมา กายวจีกิริยา วา, ตํสหิตา เจตนา อปจิติสหคตํฯ หิตผรเณนาติ เทสเก เมตฺตาผรเณน, ‘‘เอวํ เม หิตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปวตฺเตน หิตจิตฺเตน วาฯ กมฺมสฺสกตาญาณํ ทิฏฺฐิชุกมฺมํฯ นิยมลกฺขณนฺติ มหปฺผลตานิยมสฺส ลกฺขณํฯ สีลมเย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ จาริตฺตวเสนฯ อนวชฺชวตฺถุํ ปริจฺจชนฺโต วิย อพฺภนุโมทมาโนปิ ปรสฺส สมฺปตฺติยา โมทตีติ อพฺภนุโมทนา ทานมเย สงฺคหิตาฯ ภาเวนฺโตปีติ อสมตฺตภาวนํ สนฺธายาหฯ สมตฺตา หิ อปฺปนา โหตีติฯ อฏฺเฐว โกฏฺฐาเส กตฺวาติ เอกสฺส สตฺตสฺส เอกสฺมิํ ขเณ อุปฺปนฺนเมกํ ปฐมจิตฺตํ ทสฺเสตฺวา อญฺญานิ ตาทิสานิ อทสฺเสนฺเตน สพฺพานิ ตานิ สริกฺขฏฺเฐน เอกีกตานิ โหนฺติ, ตถา เสสานิปีติ เอวํ อฏฺฐ กตฺวาฯ
กามาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
รูปาวจรกุสลํ
จตุกฺกนโย
ปฐมชฺฌานกถาวณฺณนา
๑๖๐. อุตฺตรปทโลปํ รูปภโว รูปนฺติ วุตฺโตฯ ฌานสฺส อมคฺคภาเวปิ สติ มคฺควจนํ อญฺญมคฺคภาวนิวารณตฺถนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ มคฺคคฺคหณสฺส ปโยชนํ วุตฺตํ, น สพฺพสฺส กุสลชฺฌานสฺส มคฺคภาโวติฯ ตตฺถ มคฺคสฺส ภาวนาย สมยววตฺถานสฺส กตตฺตา อมคฺคภาวนาสมเย ปวตฺตานํ ผสฺสาทีนํ กุสลภาโว น ทสฺสิโต สิยา, ตสฺมา สพฺพสฺส มคฺคภาโว ทสฺเสตพฺโพติฯ อิโต อญฺโญ มคฺโค นตฺถีติ เอวํ อญฺญภูมิกวิธุโร สติ ปจฺจยนฺตเร รูปูปปตฺติชนกสภาโว วิปากธมฺมสภาโว วิย วิปากธมฺมวเสน สพฺพสมาโน มคฺคสทฺเทน วุตฺโตติ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ กุสลํ ทานนฺติ อโลโภ ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา เจตนา ทานํ, ตํ วชฺเชตฺวา อิตเร ทฺเว เจตนาสมฺปยุตฺตกาติ วุตฺตาฯ วฏฺฏนฺตีติ มคฺคภาวโต ฌานวจเนน สงฺคเหตฺวา มคฺโคติ วตฺตุํ วฏฺฏนฺตีติ อตฺโถฯ โอกปฺปนาติ สทฺทหนาฯ อญฺญตฺถ ทิฏฺฐํ อตฺถํ ปริจฺจชิตฺวา ‘‘ชเนติ วฑฺเฒตี’’ติ อยมตฺโถ กสฺมา วุตฺโตติ นิรุปสคฺคสฺส อญฺญตฺถ เอวมตฺถสฺเสว ทิฏฺฐตฺตาติ อิมมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ปุน จปรํ อุทายี’’ติ (ม. นิ. ๒.๒๔๖ อาทโย) สุตฺตมาหฏํฯ เกสญฺจิ อริยานํ อริยมคฺเคน สิทฺธานิ อญฺญานิ จ ฌานานิ ภาวนาสภาวาเนวาติ เตสุปิ ภาเวนฺเตน สมยววตฺถานํ อิชฺฌตีติฯ
นิสฺสรนฺติ นิสฺสรณํฯ เก นิคฺคจฺฉนฺติ? กามาฯ เตสํ กามานํ นิสฺสรณํ ปหานนฺติ อตฺโถฯ เอวญฺหิ ‘‘กามาน’’นฺติ กตฺตริ สามิวจนํ ยุชฺชติฯ วตฺถุกาเมหิปีติ วตฺถุกาเมหิ วิวิจฺเจวาติปิ อตฺโถ ยุชฺชตีติ เอวํ ยุชฺชมานตฺถนฺตรสมุจฺจยตฺโถ ปิ-สทฺโท, น กิเลสกามสมุจฺจยตฺโถฯ กสฺมา? อิมสฺมิํ อตฺเถ กิเลสกามานํ ทุติยปเทน วิเวกสฺส วุตฺตตฺตาฯ อกุสลสทฺเทน ยทิปิ กิเลสกามา, อถาปิ สพฺพากุสลา คหิตา, สพฺพถา ปน กิเลสกาเมหิ วิเวโก วุตฺโตติ อาห ‘‘ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต’’ติฯ กามคุณาธิคมเหตุปิ ปาณาติปาตาทิอสุทฺธปฺปโยโค โหตีติ ตพฺพิเวเกน ปโยคสุทฺธิ วิภาวิตาฯ ตณฺหาสํกิเลสโสธเนน อาสยโปสนํฯ
อญฺเญสมฺปิ จาติ ทิฏฺฐิมานาทีนํ ผสฺสาทีนญฺจฯ อุปริ วุจฺจมานานิ ฌานงฺคานิ อุปริชฺฌานงฺคานิ, เตสํ อตฺตโน วิปจฺจนีกานํ ปฏิปกฺขภาวทสฺสนตฺถํ ตปฺปจฺจนีกนีวรณวจนํฯ พฺยาปาทวิเวกวจเนน ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทิอาฆาตวตฺถุเภทวิสยสฺส โทสสฺส โมหาธิกานํ ถินมิทฺธาทีนํ วิเวกวจเนน ปฏิจฺฉาทนวเสน ทุกฺขาทิปุพฺพนฺตาทิเภทวิสยสฺส โมหสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโตฯ กามราคพฺยาปาทตเทกฏฺฐถินมิทฺธาทิวิกฺขมฺภนกญฺเจทํ สพฺพากุสลปฏิปกฺขสภาวตฺตา สพฺพกุสลานํ เตน สภาเวน สพฺพากุสลานํ ปหานํ โหนฺตมฺปิ กามราคาทิวิกฺขมฺภนสภาวเมวาติ ตํสภาวตฺตา อวิเสเสตฺวา นีวรณากุสลมูลาทีนํ วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ อาหฯ
วิตกฺกสฺส กิจฺจวิเสเสน ถิรภาวปฺปตฺเต ปฐมชฺฌานสมาธิมฺหิ ปจฺจนีกทูรีภาวกเตน ถิรภาเวน ตํสทิเสสุ วิตกฺกรหิเตสุ ทุติยชฺฌานาทิสมาธีสุ จ อปฺปนาติ อฏฺฐกถาโวหาโรติ วิตกฺกสฺส อปฺปนาโยโค วุตฺโต, อญฺญถา วิตกฺโกว อปฺปนาติ ตสฺส ตํสมฺปโยโค น สิยาติฯ อตฺโถ…เป.… ทฏฺฐพฺโพ ฌานสมงฺคิโน วิตกฺกวิจารสมงฺคิตาทสฺสเนน ฌานสฺเสว สวิตกฺกสวิจารภาวสฺส วุตฺตตฺตาฯ
วิเวกชํ ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปุริมสฺมิํ อตฺเถ วิเวกชนฺติ ฌานํฯ ปีติสุขสทฺทโต จ อตฺถิอตฺถวิเสสวโต อสฺส, อสฺมิํ วาติ เอตฺถ อ-กาโร วุตฺโตฯ ทุติเย ปีติสุขเมว วิเวกชํฯ วิเวกชํปีติสุขนฺติ จ อญฺญปทตฺเถ สมาโส ปจฺจตฺตนิทฺเทสสฺส จ อโลโป กโต, โลเป วา คณนานุปุพฺพตาติ คณนานุปุพฺพตาย, คณนานุปุพฺพตามตฺตํ วา ปฐมนฺติ วจนนฺติ อตฺโถฯ นิจฺจาทิวิปลฺลาสปฺปหาเนน มคฺโค อสมฺโมหโต อนิจฺจาทิลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ อสมฺโมสธมฺมํ นิพฺพานํ อวิปรีตลกฺขณตฺตา อนญฺญถาภาวโต ตถลกฺขณํฯ
ทุติยชฺฌานกถาวณฺณนา
๑๖๑-๒. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ เอเตน เยหิ วิตกฺกวิจาเรหิ ปฐมชฺฌานสฺส โอฬาริกตา, เตสํ สมติกฺกมา ทุติยชฺฌานสฺส สมธิคโม, น สภาวโต อโนฬาริกานํ ผสฺสาทีนํ สมติกฺกมาติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหติฯ เอวํ ‘‘ปีติยา จ วิราคา’’ติอาทีสุ นโย
นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิยาติ นีลโยคโต วตฺถํ นีลํ วิยาติ อธิปฺปาโยฯ เยน สมฺปสาทเนน โยคา ฌานํ สมฺปสาทนํ, ตสฺมิํ ทสฺสิเต ‘‘สมฺปสาทนํ ฌาน’’นฺติ สมานาธิกรณนิทฺเทเสเนว ตํโยคา ฌาเน ตํสทฺทปฺปวตฺติ ทสฺสิตาติ อวิโรโธ ยุตฺโตฯ เอโกทิภาเว กถนฺติ เอโกทิมฺหิ ทสฺสิเต ‘‘เอโกทิภาวํ ฌาน’’นฺติ สมานาธิกรณนิทฺเทเสเนว ฌานสฺส เอโกทิวฑฺฒนตา วุตฺตา โหตีติฯ เอโกทิภาวนฺติ ปนิทํ อุทฺธริตฺวา เอโกทิสฺส นิทฺเทโส น กตฺตพฺโพ สิยาติ เอโกทิภาวสทฺโท เอว สมาธิมฺหิ ปวตฺโต สมฺปสาทนสทฺโท วิย ฌานมฺหิ ปวตฺตตีติ ยุตฺตํฯ
อปฺปิตาติ คมิตา วินาสํฯ ทุติยชฺฌานาทิอธิคมุปายทีปเกน อชฺฌตฺตสมฺปสาทนตาย เจตโส เอโกทิภาวตาย จ เหตุทีปเกน อวิตกฺกาวิจารภาวเหตุทีปเกน จ วิตกฺกวิจารวูปสมวจเนเนว วิตกฺกวิจาราภาโว ทีปิโตติ กิํ ปุน อวิตกฺกอวิจารวจเนน กเตนาติ? น, อทีปิตตฺตาฯ น หิ วิตกฺกวิจารวูปสมวจเนน วิตกฺกวิจารานํ อปฺปวตฺติ วุตฺตา โหติฯ วิตกฺกวิจาเรสุ หิ ตณฺหาปหานญฺจ เอเตสํ ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ วุตฺตํฯ
ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา
๑๖๓. ปริสุทฺธปกติ ขีณาสวปกติ นิกฺกิเลสตาฯ อุเปกฺขานิมิตฺตนฺติ เอตฺถ ลีนุทฺธจฺจปกฺขปาตรหิตํ มชฺฌตฺตํ วีริยํ ‘‘อุเปกฺขา’’ติ วุตฺตํ, ตเทว ตํ อาการํ คเหตฺวา ปวตฺเตตพฺพสฺส
ยทตฺถิ ยํ ภูตนฺติ ขนฺธปญฺจกํ, ตํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาเณน ปชหติฯ ทิฏฺฐโสวตฺถิกตฺตยสฺส สปฺปลกฺขณวิจินเน วิย ทิฏฺฐลกฺขณตฺตยสฺส ภูตสฺส สงฺขารลกฺขณวิจินเน อุเปกฺขํ ปฏิลภติฯ อนาโภครสาติ ปณีตสุเขปิ ตสฺมิํ อวนติ ปฏิปกฺขกิจฺจาติ อตฺโถฯ นามกาเยน เจตสิกสุขํ กายิกสุขเหตุ รูปสมุฏฺฐาปเนน กายิกสุขญฺจ ฌานสมงฺคี ปฏิสํเวเทตีติ วุจฺจติฯ ผุฏตฺตา พฺยาปิตตฺตาฯ ยถา หิ อุทเกน ผุฏสรีรสฺส ตาทิเส นาติปจฺจนีเก วาตาทิเก โผฏฺฐพฺเพ ผุฏฺเฐ สุขํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ เอเตหิ ผุฏสรีรสฺสปิฯ
จตุตฺถชฺฌานกถาวณฺณนา
๑๖๕. อวิภูตปจฺจุปฏฺฐานาติ
จตุกฺกนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปญฺจกนยวณฺณนา
๑๖๗. ยสฺสา ปน ธมฺมธาตุยาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺสฯ เตน หิ ธมฺมานํ อาการเภทํ ญตฺวา ตทนุรูปํ เทสนํ นิยาเมตีติฯ เอตฺถ จ ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานํ จตุกฺกนเย ทุติยชฺฌานปกฺขิกํ
ปฏิปทาจตุกฺกวณฺณนา
๑๗๖-๑๘๐. ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารนฺติ นีวรณวิตกฺกวิจารนิกนฺติยาทีนํ วูปสมา ถิรภูโต กามาวจรสมาธิฯ ตทนุธมฺมตาติ ตทนุรูปตาภูตา, สา ปน ตทสฺสาทสงฺขาตา ตทสฺสาทสมฺปยุตฺตกฺขนฺธสงฺขาตา วา มิจฺฉาสตีติ วทนฺติฯ อวิคตนิกนฺติกา ตํตํปริหรณสตีติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สติยา วา นิกนฺติยา วา’’ติ วิกปฺโป กโตฯ อาคมนวเสนาปิ จ ปฏิปทา โหนฺติเยวาติ อิทํ กทาจิ ทุติยาทีนํ ปฐมาทิอาคมนกตปฏิปทตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อปิ-สทฺโท หิ อเนกนฺติกตํ ทีเปติ, เอตสฺส อเนกนฺติกตฺตา เอว จ ปาฬิยํ เอเกกสฺมิํ ฌาเน จตสฺโส ปฏิปทา จตฺตาริ อารมฺมณานิ โสฬสกฺขตฺตุกญฺจ วิสุํ วิสุํ โยชิตํฯ อญฺญถา เอเกกสฺมิํ ปฏิปทาทิมฺหิ นว นว ฌานานิ โยเชตพฺพานิ สิยุนฺติฯ
อารมฺมณจตุกฺกวณฺณนา
๑๘๑. อปฺปคุณนฺติ
อารมฺมณปฏิปทามิสฺสกวณฺณนา
๑๘๖. เหฏฺฐาติ โสฬสกฺขตฺตุกโต ปุพฺเพฯ เย เกจิ ฌานํ อุปฺปาเทนฺติ นามาติ วจเนน เย กตาธิการา เสกฺขา มคฺเคเนว อุปฺปาทิตชฺฌานา, เตสํ ฌานานิ มคฺคปฏิพทฺธตาย สุทฺธิกนวกสงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ น หิ เต อุปฺปาเทนฺติ นามาติฯ
กสิณกถาวณฺณนา
๒๐๓. นิโรธปาทกตาวจเนน ขิปฺปนิสนฺติภาโวฯ
อภิภายตนกถาวณฺณนา
๒๐๔. อญฺญมฺปีติ เกวลํ กสิณายตนสงฺขาตเมว อหุตฺวา อภิภายตนสงฺขาตมฺปิ ปวตฺตตีติ สติปิ อภิภายตนานํ กสิณายตนตฺเต กสิณายตนภาวโต อญฺโญ อภิภายตนภาโว กสิณนิมิตฺตาภิภวนกภาวนานิมิตฺตนานตฺตโตติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อภิภวตีติ อภิภุ, ปริกมฺมํ, ญาณํ วาฯ อภิภุ อายตนํ เอตสฺสาติ อภิภายตนํ, ฌานํฯ อภิภวิตพฺพํ วา อารมฺมณสงฺขาตํ อายตนํ เอตสฺสาติ อภิภายตนํ, ฌานํฯ อารมฺมณาภิภวนโต อภิภุ จ ตํ อายตนญฺจ โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานภาวโต มนายตนธมฺมายตนภาวโต จาติปิ สสมฺปยุตฺตํ ฌานํ อภิภายตนํฯ มคฺคปฺปฏิพทฺธตาย ตทา สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสฺส อาโภโค ปุพฺพภาคภาวนาวเสน ฌานกฺขเณ ปวตฺตํ อภิภวนาการํ คเหตฺวา ปวตฺโต วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อาคเมสุ ปน ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี เอโก พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิฯ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิฯ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี เอโก…เป.… ปริตฺตานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิฯ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๗๓; ม. นิ. ๒.๒๔๙; อ. นิ. ๘.๖๕) อิเมสํ จตุนฺนํ อภิภายตนานํ อาคตตฺตา อาคมฏฺฐกถาสุ
ตตฺถ จ ปริยายเทสนตฺตา วิโมกฺขานมฺปิ อภิภวนปริยาโย อตฺถีติ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี’’ติ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี’’ติ อาคตสฺส อภิภายตนทฺวยสฺส อภิภายตเนสุ อวจนโต ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนญฺจ สพฺพวิโมกฺขกิจฺจสาธารณวจนภาวโต ววตฺถานํ กตนฺติ วิญฺญายติฯ
อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียโตติ อิทํ กตฺถจิปิ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปานิ ปสฺสตี’’ติ อวตฺวา สพฺพตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ, ตสฺส การณวจนํฯ เตน ยํ อญฺญเหตุกํ, ตํ เตน เหตุนา วุตฺตํฯ ยํ ปน เทสนาวิลาสเหตุกํ อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญิตาย เอว อิธ วจนํ, น ตสฺส อญฺญํ การณํ มคฺคิตพฺพนฺติ ทสฺเสติฯ อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียตา จ พหิทฺธารูปานํ วิย อวิภูตตฺตา, เทสนาวิลาโส จ ยถาวุตฺตววตฺถานวเสน เวทิตพฺโพฯ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ เอเตเนว สิทฺธตฺตา นีลาทิอภิภายตนานิ น วตฺตพฺพานีติ เจ? น, นีลาทีสุ กตาธิการานํ นีลาทิภาวสฺเสว อภิภวนการณตฺตาฯ น หิ เตสํ ปริสุทฺธาปริสุทฺธวณฺณปริตฺตตา ตทปฺปมาณตา วา อภิภวนการณํ, อถ โข นีลาทิภาโว เอวาติฯ
อภิภายตนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วิโมกฺขกถาวณฺณนา
๒๔๘. รูปีติ ‘‘อภิธมฺมวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ
วิโมกฺขกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
พฺรหฺมวิหารกถาวณฺณนา
๒๕๑. โสมนสฺสโทมนสฺสรหิตํ อญฺญาณุเปกฺขาฯ กิเลโสธีนํ มคฺโคธีหิ อชิตตฺตา อโนธิชินสฺสฯ สตฺตมภวาทิโต อุทฺธํ ปวตฺตวิปากสฺส อชิตตฺตา อวิปากชินสฺสฯ นิทฺโทสภาเวนาติ นิปฺปฏิฆภาเวนฯ เอกสฺสปิ สตฺตสฺส อปฺปฏิภาคนิมิตฺตตฺตา ปริจฺเฉทคฺคหณํ นตฺถิ, น จ สมฺมุติสจฺจวเสน ปวตฺตํ สตฺตคฺคหณํ ปริจฺฉินฺนรูปาทิคฺคหณํ โหตีติ อปฺปนาปฺปตฺติยาปิ อปรามาสสตฺตคฺคหณมุทฺธภูตานํ เมตฺตาทีนํ เอกสตฺตารมฺมณานมฺปิ อปฺปมาณโคจรตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ
พฺรหฺมวิหารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อสุภกถาวณฺณนา
๒๖๓. อุทฺธํ ธุมาตตฺตา อุทฺธุมาตํฯ เสตรตฺเตหิ ปริภินฺนํ วิมิสฺสิตํ นีลํ วินีลํ, ปุริมวณฺณวิปริณามภูตํ วา นีลํ วินีลํฯ สงฺฆาโฏ องฺคานํ สุสมฺพทฺธตาฯ อารมฺมณสฺส ทุพฺพลตา ปฏิปกฺขภาเวน จิตฺตํ ฐเปตุํ อสมตฺถตาฯ อตฺตนิ อานิสํสทสฺสนนีวรณโรควูปสมานํ ยถากฺกมํ ปุปฺผฉฑฺฑกวมนวิเรจนอุปมา โยเชตพฺพาฯ ปฏิกูลมนสิการสามญฺเญน อสุเภหิ เกสาทีหิ ปฏิกูลชฺฌานสฺส คหณํ สิวถิกาวณฺณชฺฌานสฺส จฯ ตมฺปิ หิ ปฏิกูลมนสิการวเสเนว อุปฺปชฺชตีติ, สิวถิกปฺปการานิ วา สิวถิกาวณฺณานิฯ
อสุภกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
รูปาวจรกุสลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อรูปาวจรกุสลกถาวณฺณนา
๒๖๕. สพฺพากาเรนาติ วิราคาติ ชิคุจฺฉนาฯ อาเนญฺชาภิสงฺขารวจนาทีหิ อาเนญฺชตา ‘‘สนฺตา อิเม จุนฺท อริยสฺส วินเย วิโมกฺขา’’ติอาทินา สนฺตวิโมกฺขตา จ วุตฺตาฯ โทสทสฺสนปฏิปกฺขภาวนาวเสน ปฏิฆสญฺญานํ สุปฺปหีนตฺตา มหตาปิ สทฺเทน อรูปสมาปตฺติโต น วุฏฺฐาติฯ ตถา ปน น สุปฺปหีนตฺตา สพฺพรูปสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ สิยา, ปฐมชฺฌานํ ปน อปฺปกมฺปิ สทฺทํ น สหตีติ ตํ สมาปนฺนสฺส สทฺโท กณฺฏโกติ วุตฺตํฯ
อารุปฺปภาวนาย อภาเว จุติโต อุทฺธํ อุปฺปตฺติรหานํ รูปสญฺญาปฏิฆสญฺญานํ ยาว อตฺตโน วิปากปฺปวตฺติ, ตาว อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน สมติกฺกโม อตฺถงฺคโม จ วุตฺโตฯ นานตฺตสญฺญาสุ ปน ยา ตสฺมิํ ภเว น อุปฺปชฺชนฺติ, ตา อโนกาสตาย น อุปฺปชฺชนฺติ, น อารุปฺปภาวนาย นิวาริตตฺตาฯ อนิวาริตตฺตา จ กาจิ อุปฺปชฺชนฺติฯ ตสฺมา ตาสํ อมนสิกาโร อนาวชฺชนํ อปจฺจเวกฺขณํ, ชวนปฏิปาทเกน วา ภวงฺคมนสฺส อนฺตเร อกรณํ อปฺปเวสนํ วุตฺตํ, เตน จ นานตฺตสญฺญามนสิการเหตูนํ รูปานํ สมติกฺกมา สมาธิสฺส ถิรภาวํ ทสฺเสติฯ รูปสมติกฺกมาภาเวเนว หิ รูปสมาปตฺตีสุ ‘‘นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา’’ติ เอกสฺส อวจนนฺติฯ โก อานิสํโส, น หิ สพฺพสฺสาทวตฺถุรหิเต อากาเส ปวตฺติตสญฺญาย อานิสํโส ทิสฺสตีติ วุตฺตํ โหติฯ รูปสญฺญาสมติกฺกมนาทิกํ วจนํ อานิสํสสฺส ปกาสนํ, น อตฺโถฯ
อญฺญตฺถาติ สุตฺเตสุฯ ตตฺถ หิ ปริตฺตกสิณุคฺฆาฏเนปิ รูปวิเวกมตฺตคฺคหเณน ปริจฺเฉทสฺส อคฺคหณโต อนนฺตผรณตา จ วุตฺตา, อิธ ปน อนนฺตผรณตาสพฺภาเวปิ อุคฺฆาฏิตกสิณวเสน ปริตฺตานนฺตตา โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ น วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ สมยววตฺถาปนฌานวิเสสเนเนเวตฺถ อตฺโถ, น ปฏิปตฺติยาติ ตทวจนํฯ
๒๖๖. ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํ ‘‘อนนฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อุคฺฆาฏภาโว อุคฺฆาฏิมํฯ
๒๖๗. อกิญฺจนนฺติ
๒๖๘. ยายาติ สงฺขาราวเสสสญฺญายฯ ตํ ตาว ปฏิปตฺติํฯ อาวชฺชิสฺสามีติอาทินา ตนฺนินฺนาวชฺชนาทิปวตฺติยา อภาวํ ทสฺเสติ, น ตทติกฺกมนตฺถาย อาวชฺชนภาวนาปวตฺติยาฯ นาสญฺญาติ สญฺญาภาโว จ เอติสฺสา อตฺถีติ อตฺโถฯ สมูหคหณวเสน ปวตฺตํ กลาปสมฺมสนํฯ ผสฺสาทิเอเกกธมฺมคหณวเสน ปวตฺตา อนุปทธมฺมวิปสฺสนาฯ
อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณาติกฺกมโต ตติยาฯ ตทติกฺกมโต หิ ตสฺเสว วิภาวนํ โหติฯ ทุติยารุปฺปวิญฺญาณวิภาวเน หิ ตเทว อติกฺกนฺตํ สิยา, น ตสฺส อารมฺมณํ, น จารมฺมเณ โทสํ ทิสฺวา อนารมฺมณสฺส วิภาวนาติกฺกโม ยุชฺชติฯ ปาฬิยญฺจ ‘‘วิญฺญาณญฺจายตนสมาปตฺติํ สโต สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐหิตฺวา ตญฺเญว วิญฺญาณํ อภาเวตี’’ติ (จูฬนิ. อุปสีวมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๓๙) ตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘ตญฺเญว วิญฺญาณญฺจายตนํ อภาเวตี’’ติ, ‘‘ตญฺเญว อภาเวตี’’ติ วาฯ ‘‘อนนฺตํ วิญฺญาณนฺติ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺชา’’ติ (วิภ. ๕๐๘) เอตฺถ ปน ทฺวยํ วุตฺตํ อารมฺมณญฺจ วิญฺญาณํ วิญฺญาณญฺจายตนญฺจฯ ตสฺมิํ ทฺวเย เยน เกนจิ ยโต วา วุฏฺฐิโต, เตเนว ปฏฺฐานนิทฺทิฏฺเฐน ตํสทฺทสฺส สมฺพนฺเธ อาปนฺเน วิญฺญาณญฺจายตนสฺส นิวตฺตนตฺถํ วิญฺญาณวจนํ, ตสฺมา ปฐมารุปฺปวิญฺญาณสฺเสว อภาวนาติกฺกโม วุตฺโตฯ ตนฺนิสฺสิตนฺติ เตน นิสฺสิตํฯ ตํ มณฺฑปลคฺคํ อนิสฺสาย เตน วินาภูเต วิวิตฺเต พหิ โอกาเส ฐานํ วิย อากาสลคฺควิญฺญาณสฺส วิเวเก ตทปคเม ตติยารุปฺปสฺส ฐานํฯ
อรูปาวจรกุสลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เตภูมกกุสลวณฺณนา
๒๖๙. อิเม ตาว ฉนฺทาธิปเตยฺเย ปญฺจ นยาติ ฉนฺทาธิปเตยฺยนเย อนฺเต ปุริมนยานํ ตํนยาภิมุขปฺปวตฺติํ
เอวเมเตสํ วิภตฺตฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอตสฺมิํ เตภูมกกุสลกถาวสานฏฺฐาเน อฏฺฐารสกมฺมทฺวารทสฺสนตฺถํ ‘‘อิมสฺมิํ ปน ฐาเน’’ติอาทิมาหฯ อถ วา หีนปณีเตหิ วินิวตฺเตตฺวา มชฺฌิมราสิอนฺโตคธภาวํ ทสฺเสนฺเตน เอเตสํ เตภูมกกุสลนยานํ หีนตฺติเก วิภาโค กโตฯ ‘‘อิมสฺมิํ ปน ฐาเน’’ติอาทิกสฺส ยถาวุตฺโตว สมฺพนฺโธฯ หีนตฺติเก มชฺฌิมราสิมฺหิ เย สวิปากา วฏฺฏนิสฺสิเตเนว ทานาทิวเสน ปวตฺติตา, เต หีนาติ กาตพฺพาฯ เย วิวฏฺฏนิสฺสิเตน ทานาทิวเสน ปวตฺติตา, เต ปณีตาติ กาตพฺพาฯ อวิปากา มชฺฌิมาติ กาตพฺพาฯ อวิปากตฺตา จ เตสุ มชฺฌิมราสิํ ฐเปตฺวา อิตเร ทฺเว เอกนฺตวฏฺฏนิสฺสิตา นว, วิวฏฺฏุปนิสฺสยภูตา จ นวาติ อฏฺฐารส กมฺมทฺวารานิ, กมฺมานิ จ ตานิ ตสฺส ตสฺส ผลสฺส การณภาเวน ทฺวารานิ จาติ กมฺมทฺวารานิฯ ตตฺถ ตตฺถ วา จิตฺตานิ กมฺมทฺวารานีติ อาหฯ ตํตํทฺวารานิ วา กายาทีนิฯ อฏฺฐารส ขตฺติยา จ อภพฺพา หีนหีนตฺตยาทโย นว, ภพฺพา จ ปณีตปณีตตฺตยาทโย นวาติ กมฺมานุรูเปเนว เวทิตพฺพาฯ เอวํ พฺราหฺมณาทโย เทวา จ โยเชตพฺพาฯ อฏฺฐจตฺตาลีส โคตฺตจรณานิ เตสญฺเญว ขตฺติยาทีนํ เภทาฯ ‘‘กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ…เป.… จิตฺตาธิปเตยฺย’’นฺติ (ธ. ส. ๒๖๙-๒๗๐) เอวํ วุตฺโต จิตฺตสฺส จิตฺตาธิปเตยฺยภาโว, จิตฺตเจตสิกสมุทาเย สมยววตฺถาปโก จิตฺตสทฺโท ปวตฺโตติ ‘‘สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วเสน วุตฺโต’’ติ อาหฯ
เตภูมกกุสลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา
๒๗๗. โลกํ ตรตีติ เอเตน โลกสมติกฺกมปฏิปตฺติมาหฯ อุตฺตรตีติ เอเตน โลกสฺสนฺตคมนํ ผเล ปติฏฺฐานํ ผลํฯ สมติกฺกมฺมาติอาทินา นิพฺพานํฯ สมติกฺกมฺมาติ หิ นิสฺสริตฺวาฯ อภิภุยฺยาติ วิสํยุตฺตํ หุตฺวาติ อตฺโถฯ ติวิโธปิ จตฺโถ มคฺคาทีสุ เอเกกสฺมิํ โยเชตพฺโพ, มคฺเคเยว วา อิธ ตสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เอกจิตฺตกฺขณิกนฺติ เอกมคฺคสฺส ทฺเว วาเร อนุปฺปตฺติํ สนฺธายาหฯ อญฺญมญฺญํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิสาธิกาย ปญฺญาย วฑฺเฒติฯ ‘‘นิยฺยาตีติ นิยฺยานีย’’นฺติ วตฺตพฺเพ อี-การสฺส รสฺสตฺตํ ย-การสฺส จ ก-การํ กตฺวา ‘‘นิยฺยานิก’’นฺติ วุตฺตํฯ นิยฺยาติ เอเตนาติ นิยฺยานํ, นิยฺยานเมว นิยฺยานิกํ เวนยิโก วิยฯ เอตฺถ ‘‘เนยฺยานิก’’นฺติ วตฺตพฺเพ อิ-การสฺส เอ-การตฺตํ อกตฺวา วุตฺตํฯ
ผลนฺติ จิตฺตเจตสิกราสิ วุจฺจติ, ตํ อญฺญมญฺญํ สมฺปยุตฺตานํ ธมฺมานํ อตฺตโน อวยวภูตานํ นิสฺสโย โหติฯ ผลญาณํ วา ผลํ, สมฺมาทิฏฺฐิอาทโย องฺคานิ วาฯ โลกุตฺตรภาเวติ โลกํ อุตฺติณฺณภาเวฯ เตน ผลนิพฺพานานิ สงฺคณฺหาติฯ เตสุ ยํ ภวติ ผลํ, ตํ ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติฯ ยถา วา กมฺมนิพฺพตฺตา กามภวาทโย ตํสมงฺคิโน นิสฺสยภาเวน ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ มคฺเคน นิพฺพตฺตํ ผลํ อริยสาวกสฺส กาเลน กาลํ สมาปชฺชิตพฺพตาย นิสฺสยภาวโต ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติ, ตโตเยว อริยา จิรตรํ ติฏฺฐนฺติฯ สมุจฺเฉทวิเวกวเสนาติ เอตฺถ อปายคมนียานํ อจฺจนฺตสมุจฺเฉโท อิตเรสญฺจ วิชฺชุโตภาเสน วิย ตมสฺส สมุจฺเฉโท ทฏฺฐพฺโพฯ โลกิยชฺฌานมฺปิ ปุถุชฺชนสฺส อริยสฺส จ อกตาธิการสฺส น วินา ปฏิปทาย อิชฺฌติ, กตาธิการสฺส ปน อริยสฺส มคฺเคเนว สมิชฺฌนโต วิปากานํ วิย กุสเลน ตถา สมิทฺธสฺส อริยมคฺเคน สทิสตาย อภาวโต อตพฺพิปากตฺตา จ น มคฺคปฏิปทา ตสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาติ สกฺกา วตฺตุนฺติ ตตฺถ ตถา ครุํ กตฺวา ปฏิปทาหิ เอว เทสนา น กตา, ยถาวุตฺตชฺฌานสงฺคหตฺถํ สุทฺธิกเทสนาปิ กตาฯ
อิธ ปน กสฺสจิ วินา ปฏิปทาย อสิทฺธิโต ครุํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขปฏิปท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ โย โกจิ วาโรติ สกิํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุํ จตุกฺขตฺตุํ อเนกกฺขตฺตุนฺติ เอวมาทีสุ วิกฺขมฺภนวาเรสุ โย โกจิฯ สกิํ ทฺวิกฺขตฺตุญฺจ วิกฺขมฺภนวารา สุขา ปฏิปทา เอว, น จ ตโต อุทฺธํ สุขา ปฏิปทา
รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวาติ อกิจฺเฉนปิ ปริคฺคเหตฺวาฯ กิจฺเฉน ปริคฺคหิเต วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เอวํ เสเสสุปิฯ อิมํ วารํ โรเจสุนฺติ กลาปสมฺมสนาวสาเน อุทยพฺพยานุปสฺสนาย วตฺตมานาย อุปฺปนฺนสฺส วิปสฺสนุปกฺกิเลสสฺส ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภเนน กิจฺฉตาวารํ ทุกฺขา ปฏิปทาติ โรเจสุํ เอตทนฺตตฺตา ปฏิปทายฯ เอตสฺส อกิจฺฉตฺเตปิ ปุริมานํ กิจฺฉตฺเต ทุกฺขปฏิปทตา วุตฺตนยาวาติ น ปฏิสิทฺธาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาวุตฺตํ วา สพฺพํ รูปารูปปริคฺคหาทิกิจฺฉตํ ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภนวารตาวเสน ‘‘อิมํ วาร’’นฺติ อาหฯ ยสฺส ปน สพฺพตฺถ อกิจฺฉตา, ตสฺส สุขา ปฏิปทา เวทิตพฺพาฯ
มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ปฏิปกฺขภาวโต ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจาฯ สา สินิทฺธภาวโต สมฺปยุตฺตธมฺเม ปริคฺคณฺหาติ สมฺมาวาจาปจฺจยสุภาสิตโสตารญฺจ ชนํฯ กายิกกิริยากิจฺจํ กตฺตพฺพํ สมุฏฺฐาเปติ, สยญฺจ สมุฏฺฐหนํ ฆฏนํ โหตีติ สมฺมากมฺมนฺตสงฺขาตา วิรติปิ สมุฏฺฐานสภาวาติ วุตฺตาฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺฐหนํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิย, ชีวมานสฺส สตฺตสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา สุทฺธิ โวทานํ อาชีวสฺเสว วา ชีวิตินฺทฺริยวุตฺติยาฯ
๒๘๓. มคฺคสนฺนิสฺสิตนฺติ ปรมตฺถมคฺคสภาวตฺตา มคฺคาวยวภาเวน สมุทายสนฺนิสฺสิตนฺติ อตฺโถฯ
๒๘๕. ปติฏฺฐานํ กิเลสวเสน, อายูหนํ อภิสงฺขารวเสนฯ ตณฺหาวเสน วา ปติฏฺฐานํ, ทิฏฺฐิวเสน อายูหนํฯ โพธีติ ยา อยํ ธมฺมสามคฺคี วุจฺจตีติ โยเชตพฺพาฯ เสนงฺครถงฺคาทโย วิยาติ โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคาฯ พุชฺฌนฺตีติ โพธิโย, โพธิโย เอว องฺคาติ ‘‘อนุพุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติ วุตฺตํฯ วิปสฺสนาทีนํ การณานํ พุชฺฌิตพฺพานญฺจ สจฺจานํ อนุรูปํ ปจฺจกฺขภาเวน ปฏิมุขํ อวิปรีตตาย สมฺมา จ พุชฺฌนฺตีติ เอวมตฺถวิเสสทีปเกหิ อุปสคฺเคหิ ‘‘อนุพุชฺฌนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โพธิ-สทฺโท หิ สพฺพวิเสสยุตฺตํ พุชฺฌนํ สามญฺเญน สงฺคณฺหาตีติฯ
๒๙๙. ติณฺณนฺติ ราคาทีนํฯ กโรติ นาม กิํ ทุจฺจริตานิ อนุวตฺตมานานิฯ
๓๐๑. ปาณาติปาตาทินิปฺผาทิตปจฺจยานํ นิจฺจเสวนํ ธุวปฏิเสวนํฯ สกิจฺจโกติ วิสุํ อตฺตโน กิจฺจวาฯ น โหตีติ อตฺถนฺตรภาวํ ปฏิกฺขิปติฯ ปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนอิริยาปถปฺปวตฺตนานิ ปาปิจฺฉตานิพฺพตฺตานิ ตีณิ กุหนวตฺถูนีติฯ
๓๔๓. วุฏฺฐานคามินีวิปสฺสนา สงฺขารุเปกฺขา สานุโลมา, สา สุญฺญโต ปสฺสนฺตี ‘‘สุญฺญตา’’ติ วุจฺจติ, ทุกฺขโต ปสฺสนฺตี ตณฺหาปณิธิโสสนโต ‘‘อปฺปณิหิต’’นฺติฯ สา อาคมนียฏฺฐาเน มคฺคาธิคมตฺถํ อาคมนปฏิปทาฐาเน ฐตฺวา สุญฺญตาปฺปณิหิตนฺติ นามํ เทติฯ อาคมนโต นาเม ลทฺเธ สคุณโต อารมฺมณโต จ นามํ สิทฺธเมว โหติ, น ปน สคุณารมฺมเณหิ นามลาเภ สพฺพตฺถ อาคมนโต นามํ สิทฺธํ โหตีติ ปริปุณฺณนามสิทฺธิเหตุตฺตา สคุณารมฺมเณหิ สพฺเพสมฺปิ นามตฺตยโยโค, น อาคมนโตติ ววตฺถานกรตฺตา จ นิปฺปริยายเทสนาย อาคมนโตว อิธ นามํ ลภติ, น อิตเรหีติ วุตฺตํฯ
๓๕๐. อนิมิตฺตวิปสฺสนนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนํฯ นิมิตฺตธมฺเมสูติ สมูหาทิฆนวเสน จ สกิจฺจปริจฺเฉทตาย จ สปริคฺคเหสุ ขนฺเธสุฯ อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ อนิจฺจานุปสฺสนมาหฯ เอวํสมฺปทมิทนฺติ กถมิธ อุปมาสํสนฺทนํ โหติฯ น หิ ฉนฺทจิตฺตานํ มคฺคสงฺขาตอธิปติภาวาภาโว วิย สทฺธินฺทฺริยาธิกสฺส อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส อนิมิตฺตภาวาภาโว อตฺถิ, น จ อมคฺคาธิปตีนํ มคฺคาธิปตินามทานาภาโว วิย อนิมิตฺตสฺส อนิมิตฺตนามทานาภาโวติ สกฺกา วตฺตุํ อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส อนนิมิตฺตตาย อภาวโต
นนุ จ อิธ ฌานํ สุญฺญตาทินาเมน วุตฺตํ, น มคฺโคติ เจ? น, มคฺคสมฺปโยคโต ฌานสฺส สุญฺญตาทินามกตฺตาฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน สคุณารมฺมเณหิ อิธ อภิธมฺเมปิ นามํ ลภตีติ อาหํสุฯ ตสฺมา ปฏิกฺขิตฺตา ‘‘น ปน ลภนฺตี’’ติฯ กิํ การณา? อภิธมฺเม สรสํ อนามสิตฺวา ปจฺจนีกโตว นามลาภาติ อธิปฺปาโยฯ โย หิ สคุณารมฺมเณหิ นามลาโภ, โส สรสปฺปธาโน โหติฯ สรเสเนว จ นามลาเภ สพฺพมคฺคานํ สุญฺญตาทิภาโวติ ววตฺถานํ น สิยาฯ ตสฺมา อภิธมฺเม สติปิ ทฺวีหิ นามลาเภ ปจฺจนีกโต นามววตฺถานกรํ คหิตนฺติ สคุณารมฺมเณหิ สุญฺญตาปฺปณิหิตมคฺคา นามํ น ลภนฺตีติ อาหฯ อถ วา น ปน ลภนฺตีติ อญฺญนิรเปกฺเขหิ สคุณารมฺมเณหิ น ลภนฺติฯ กิํ การณา? อภิธมฺเม สรสปจฺจนีเกหิ สหิเตหิ นามลาภาติ อตฺโถฯ ปจฺจนีกญฺหิ ววตฺถานกรํ อนเปกฺขิตฺวา เกวลสฺส สรสสฺส นามเหตุภาโว อภิธมฺเม นตฺถิ อววตฺถานาปตฺติโตฯ ตสฺมา อตฺตาภินิเวสปณิธิปฏิปกฺขวิปสฺสนานุโลมา มคฺคา สติปิ สรสนฺตเร ปจฺจนีกสหิเตน สรเสน นามํ ลภนฺติฯ อนิมิตฺตมคฺคสฺส ปน วิปสฺสนา นิมิตฺตปฏิปกฺขา น โหติ สยํ นิมิตฺตคฺคหณโต นิมิตฺตคฺคหณานิวารณาติ ตทนุโลมมคฺโคปิ น นิมิตฺตสฺส ปฏิปกฺโขฯ ยทิ สิยา, นิมิตฺตคตวิปสฺสนายปิ ปฏิปกฺโข สิยาติฯ ตสฺมา วิชฺชมาโนปิ สรโส ววตฺถานกรปจฺจนีกาภาวา อภิธมฺเม อนิมิตฺตนฺติ นามทายโก น คหิโตฯ อนิจฺจานุปสฺสนานุโลโม ปน มคฺโค สุทฺธิกปฏิปทานเยเยว สงฺคหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา เอว จ โส นโย วุตฺโตติฯ เอวนฺติ ยํ
วุฏฺฐาน…เป.… กิมารมฺมณาติ อนิจฺจาทิโต วุฏฺฐหนฺตสฺส วุฏฺฐานคามินิยา ลกฺขณารมฺมณตฺเต สติ สงฺขาเรหิ วุฏฺฐานํ น สิยา, สงฺขารารมฺมณตฺเต จ ลกฺขณปฏิเวโธติ มญฺญมาโน ‘‘ลกฺขณารมฺมณา’’ติฯ สงฺขารารมฺมณา เอว ยถาวุตฺตาธิปฺปาเยน ‘‘ลกฺขณารมฺมณา’’ติ วุตฺตาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลกฺขณํ นามา’’ติอาทิมาหฯ อนิจฺจตา ทุกฺขตา อนตฺตตาติ หิ วิสุํ คยฺหมานํ ลกฺขณํ ปญฺญตฺติคติกํ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานํ, อวิชฺชมานตฺตา เอว ปริตฺตาทิวเสน นวตฺตพฺพธมฺมภูตํฯ ตสฺมา วิสุํ คเหตพฺพสฺส ลกฺขณสฺส ปรมตฺถโต อภาวา ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ติ สงฺขาเร สภาวโต สลฺลกฺเขนฺโตว ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขติ นามาติ อาห ‘‘โย ปน อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ ตีณิ ลกฺขณานิ สลฺลกฺเขตี’’ติฯ ยสฺมา จ อนิจฺจนฺติอาทินา สงฺขาราว ทิสฺสมานา, ตสฺมา เต กณฺเฐ พทฺธกุณปํ วิย ปฏินิสฺสชฺชนียา โหนฺติฯ
โลกุตฺตรกุสลํ
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
ตตฺราติ โลกุตฺตรชฺฌาเนฯ อชฺฌตฺตญฺจาติ อุปฑฺฒคาถาย อภินิวิสิตพฺพํ วุฏฺฐาตพฺพํ วิปสฺสนาภูมิํ ปญฺจธา อุทฺทิสติฯ สตฺตอฏฺฐาทีนิ องฺคานิ สตฺตฏฺฐงฺคานีติ อาทิสทฺทสฺส โลโป ทฏฺฐพฺโพฯ นิมิตฺตนฺติ ยโต วุฏฺฐานํ, ตานิ นิมิตฺตปวตฺตานิ นิมิตฺตวจเนเนว อุทฺทิสติฯ สงฺขารุเปกฺขาญาณเมว อริยมคฺคสฺส โพชฺฌงฺคาทิวิเสสํ นิยเมติฯ กสฺมา? ตโต ตโต ทุติยาทิปาทกชฺฌานโต อุปฺปนฺนสฺส สสงฺขารุเปกฺขาญาณสฺส ปาทกชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวนาภาวโต อิตรสฺส จ อตพฺภาวโตฯ เตสมฺปิ วาเทสุ…เป.… วิปสฺสนาว นิยเมตีติ เวทิตพฺพาฯ กสฺมา? วิปสฺสนานิยเมเนว หิ ปฐมตฺเถรวาเทปิ อปาทกปฐมชฺฌานปาทกมคฺคา ปฐมชฺฌานิกาว โหนฺติ, อิตเร จ ปาทกชฺฌานวิปสฺสนานิยเมหิ ตํตํฌานิกาฯ เอวํ เสสวาเทสุปิ วิปสฺสนานิยโม ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพฯ
ปกิณฺณกสงฺขาเรติ ตตฺราปีติ ทุติยตฺเถรวาเทปิฯ ตํตํฌานิกตา ตํตํสมฺมสิตสงฺขารวิปสฺสนานิยเมหิ โหติฯ ตตฺราปิ หิ วิปสฺสนา ตํตํวิราคาวิราคภาวนาภาเวน โสมนสฺสสหคตา วิปสฺสนานิยโม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ
ตนฺติ ตํตํฌานสทิสภวนํฯ สฺวายมตฺโถ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสเยหิ วินา อชฺฌาสยมตฺเตน อสิชฺฌนา อุปนิสฺสเยน วินา สงฺกปฺปมตฺเตน สกทาคามิผลาทีนํ อสิชฺฌนทีปเกน นนฺทโกวาเทน (ม. นิ. ๓.๓๙๘ อาทโย) ทีเปตพฺโพฯ ตตฺถ หิ โสตาปนฺนายปิ ปริปุณฺณสงฺกปฺปภาวํ วทนฺเตน ภควตา ยสฺส ยสฺส อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺส ตสฺเสว อชฺฌาสโย นิยามโก, นาญฺญสฺสาติ เตน เตน ปริปุณฺณสงฺกปฺปตา โหติ, น ตโต ปรํ สงฺกปฺปสพฺภาเวปิ อสิชฺฌนโตติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหติฯ เอวมิธาปิ ยสฺส ยสฺส ทุติยาทิฌานิกสฺส มคฺคสฺส ยถาวุตฺโต อุปนิสฺสโย อตฺถิ, ตสฺส ตสฺเสว อชฺฌาสโย นิยามโก, นาญฺญสฺส สติปิ ตสฺมิํ อสิชฺฌนโตฯ อิมสฺมิํ ปน วาเท ปาทกสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสยสพฺภาเว อชฺฌาสโย เอกนฺเตน โหติ, ตํตํผลูปนิสฺสยสพฺภาเว ตํตํสงฺกปฺโป วิยาติ ตทภาวาภาวโต อชฺฌาสโย นิยเมตีติ วุตฺตํฯ
ยสฺมิํ ปน ปาทกชฺฌานํ นตฺถีติ จตุตฺถชฺฌานิกวชฺชานํ ปาทกานิ โลกิยชฺฌานานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ อปฺปนาปฺปตฺติ จ โอฬาริกงฺคาติกฺกมนุปนิสฺสยาภาเว ปญฺจหิ องฺเคหิ วินา น โหตีติ ‘‘โสมนสฺสสหคตมคฺโค โหตี’’ติ อาหฯ อุเปกฺขาสหคตมคฺโคติ เอเตน จตุตฺถชฺฌานิกตาปิ สมานา อนุสยสมุคฺฆาฏนสมตฺถสฺส น สงฺขาราวเสสตาติ ทสฺเสติฯ เต จ วาทา น วิรุชฺฌนฺติ อชฺฌาสยวเสน ปญฺจมชฺฌานิกตาย ปฐมาทิชฺฌานิกตาย จ สมฺภวโตติ อธิปฺปาโยฯ อชฺฌาสโย จ สาตฺถโก โหติ, อญฺญถา ปาทกสมฺมสิตชฺฌาเนเหว นิยมสฺส สิทฺธตฺตา อชฺฌาสโย นิยามโก วุจฺจมาโน นิรตฺถโก สิยาติฯ อิธ ปน อฏฺฐสาลินิยา นิยามเน เอกนฺติกํ วิปสฺสนาสงฺขาตํ อตฺถเมว อุทฺธริตฺวา ‘‘เตสมฺปิ วาเทสุ อยํ…เป.… วิปสฺสนาว นิยเมตี’’ติ วทนฺเตน
ปเวธตีติ โคตฺรภุสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถฯ ยทิ ปญฺจมจิตฺตกฺขเณ ชวนํ ปติตํ นาม โหติ, กถํ ตทา โคตฺรภุ ตทนนฺตรญฺจ มคฺโค ชวนสฺส ปติตกฺขเณ อุปฺปชฺชตีติ? อปุพฺพสฺส ชวนนฺตรสฺส ปติตตาภาวโตฯ ตเทว หิ ชวนํ อเนกกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานํ
ปุน อนุโลมํ ตํ อนุพนฺเธยฺยาติ โคตฺรภุสฺส หิ สงฺขารารมฺมณตฺเต สติ ตทปิ อนุโลมเมวาติ ปุริมอนุโลมํ วิย ตํ ตทปิ อญฺญํ อนุโลมํ อนุพนฺเธยฺย, น มคฺโคติ มคฺควุฏฺฐานเมว จ น ภเวยฺย อตฺตโน สทิสาลมฺพนสฺส อาวชฺชนฏฺฐานิยสฺส ปจฺจยสฺส อลาภาฯ อปฺปหีนภาเวน ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อนุสยิตา กิเลสา สา ภูมิ เอเตหิ ลทฺธาติ กตฺวา ภูมิลทฺธาฯ วฏฺฏํ สิโนนฺติ พนฺธนฺตีติ กตฺวา วฏฺฏเสตู จ, เตสํ สมุคฺฆาตกรณนฺติปิ เอตเทวสฺส โลภกฺขนฺธาทิปทาลนํ วุจฺจติฯ ตนฺติ ปวตฺตํฯ เอกํ ภวนฺติ อนาคามิโน อเนกกฺขตฺตุญฺจ ตตฺเถว อุปปชฺชนฺตสฺส เหฏฺฐา อนาคมนวเสน เอโก ภโวติ คเหตฺวา วุตฺตํฯ
อิมสฺส ปนตฺถสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส อุปาทินฺนกปวตฺตโต วุฏฺฐานสฺสฯ อปาเยสุ สตฺตมภวโต อุทฺธํ สุคติยญฺจ วิปากทายกสฺส อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส ปจฺจยฆาโต โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรโธ ทฏฺฐพฺโพฯ ทฺวีสุ ภเวสูติ อนาคามิมคฺเค อภาวิเต สกทาคามิสฺส กามธาตุยํ เย ทฺเว ภวา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสูติ อตฺโถฯ จลตีติ เอเตน จลนสภาวเมว ทสฺเสติ, น อจลนาภาวํ, ตสฺมา อจลนํ ทสฺเสตฺวา ปุน จลนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถาคตสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ เยปิ วา กตฺถจิ จตฺตาโรปิ มคฺเค สมานปฏิปเท ทิสฺวา สภาวโต อจลนเมว
โลกุตฺตรกุสลปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐมมคฺควีสติมหานยวณฺณนา
๓๕๗. ยสฺส
๓๕๘. ฉนฺทาธิปเตยฺยนฺติอาทีสุ เอกจิตฺตกฺขเณ วตฺตมาเนสุ ธมฺเมสุ กถํ ฉนฺทสฺส ตํสหชาตสฺส อธิปติภาโว วีริยาทีนญฺจาติ? อุปนิสฺสยวเสนฯ ยสฺส หิ สเจ ฉนฺทวโต กุสลํ นิปฺผชฺชติ, ‘‘อหํ นิปฺผาเทสฺสามี’’ติ ปวตฺตมานสฺส กุสลํ นิปฺผนฺนํ, ตสฺส ตํสหชาโต ฉนฺโท เตน ปุริมุปนิสฺสเยน วิสิฏฺโฐ สหชาตธมฺเม อตฺตโน วเส วตฺเตติฯ ตสฺมิญฺจ ปวตฺตมาเน เต ปวตฺตนฺติ, นิวตฺตมาเน นิวตฺตนฺติ, ตทนุรูปพลา จ โหนฺติ ราชปุริสา วิยาติฯ เอวํ วีริยาทีสุฯ เสสธมฺมานํ ปน กตฺถจิ วุตฺตปฺปการปฺปวตฺติสพฺภาเวปิ อตํสภาวตฺตา อธิปติภาโว นตฺถีติ ทฏฺฐพฺโพฯ
ทุติยมคฺควณฺณนา
๓๖๑. อา-การสฺส รสฺสตฺตํ กตฺวา อญฺญินฺทฺริยํ วุตฺตํ, อา-กาโร จ ธมฺมมริยาทตฺโถฯ
ตติยจตุตฺถมคฺควณฺณนา
๓๖๒. มคฺคงฺคานิ น ปูเรนฺติ อกิจฺจกตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิยาติ อธิปฺปาโยฯ มาเรนฺโต คจฺฉตีติ หิ มคฺโค, น เจตาย มาเรตพฺพํ อตฺถีติฯ มานสฺส ทิฏฺฐิสทิสา อาโลกสฺเสว ปวตฺติกาโล วิยาติ จิรปฺปวตฺติํ สนฺธายาหฯ เอกเทสสามญฺเญน หิ ยถาธิปฺเปเตน อุปมา โหตีติฯ ขาเร วาติ กฏฺฐาทีนํ ขารจฺฉาริกายํฯ สมฺมทฺทิตฺวาติ กิเลเทตฺวาฯ ฉนฺโทติ ตณฺหาฯ อนุสโยติ ตณฺหา มานานุสโย จฯ เอตสฺมิญฺจ สุตฺเต อสมูหตสฺส คนฺธสฺส สมุคฺฆาฏนํ วิย อสมูหตมานาทิสมุคฺฆาตํ ทสฺเสนฺเตน อญฺญมญฺเญ กิเลเส ปชหตีติ ทสฺสิตนฺติ อานีตํ, น ยถาวุตฺตนเยน อุปมาย วุตฺตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิรนฺตรํ ปวตฺตมาเน จิตฺเต ตสฺส สํกิเลสโวทานกรา สาวชฺชานวชฺชา เจตสิกา อุปฺปชฺชมานา ตสฺสงฺคภูตา อวยวา วิย โหนฺตีติ ‘‘จิตฺตงฺควเสนา’’ติ วุตฺตํฯ
โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กุสลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อกุสลปทํ
ธมฺมุทฺเทสวาโร
ปฐมจิตฺตกถาวณฺณนา
๓๖๕. กุสเล ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ อาหฯ คนฺตพฺพาภาวโตติ พุชฺฌิตพฺพาภาวโตฯ ทิฏฺฐิยา คตมตฺตนฺติ ทิฏฺฐิยา คติมตฺตํ คหณมตฺตํฯ อาสนฺนการณตฺตา อโยนิโสมนสิการสฺส วิสุํ คหณํ เอกนฺตการณตฺตา จฯ สติสํวโรติ อิธ สีตาทีหิ ผุฏฺฐสฺส อปฺปมชฺชนํ ขมนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปหานสํวโรติ วีริยสํวโรฯ
อสฺสาททสฺสนนฺติ อสฺสาททิฏฺฐิฯ ผลฏฺเฐน ปจฺจุปฏฺฐาเนน อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺฐาโนโมโห, สมฺมาปฏิปตฺติปฏิปกฺขภาวคฺคหณากาโร วาฯ สพฺพสฺส โลภสฺส อภิชฺฌาภาเว สติปิ วิเสสยุตฺตาย อภิชฺฌาย กมฺมปถปฺปตฺตาย อิธุปฺปชฺชมานาย ลกฺขณาทิํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา ปรสมฺปตฺตีน’’นฺติอาทิมาหฯ อตฺตโน ปริณามนสฺส ปุเรจาริกา ตณฺหาภิรติ อภิรติฯ
อนุปปริกฺขา อสติยจิตฺเตติ อหิริกาทีหิ อารกฺขรหิตจิตฺเตฯ สติรหิตตฺตา สติปฏิปกฺขตฺตา จาติ เอเตน สติรหิตา สติปฏิปกฺขา จ อกุสลา ขนฺธา เอว มิจฺฉาสตีติ ทสฺเสติฯ เต ปน อุปนาหาทิปฺปวตฺติยํ จิรกตาทิสลฺลกฺขเณ ปฏุสญฺญาสมฺปยุตฺตา ทฏฺฐพฺพาฯ สทรถาทิภาโว อวิเสเสน กิเลสสมฺปโยคโต วุตฺโต ลหุตาทิเอกนฺตปฏิปกฺขานํ ถินมิทฺธาทีนํ เกสญฺจิ อิธ อภาวาฯ อวูปสโมติ อสนฺนิสินฺนสพฺภาวมาหฯ อนวฏฺฐานรสนฺติ จลนกิจฺจํฯ เจตโส อวูปสเมติ นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน ภุมฺมํ, อวูปสมปจฺจยภูตํ อารมฺมณํ วา ‘‘อวูปสโม’’ติ วุตฺตํฯ
ธมฺมุทฺเทสวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิทฺเทสวารกถาวณฺณนา
๓๗๗. สหชาตธมฺเมสุ อกมฺปนํ น โกสชฺเชสุ อกมฺปนํ วิย ตปฺปฏิปกฺขภาวโต ทฏฺฐพฺพํ, ตํตํปาปกิริยาย อุสฺสหนวเสน ปน ถิรตา ตตฺถ อกมฺปนํฯ
๓๘๑. ทิฏฺฐิยา วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ตถา ตถา สสฺสตาทิวเสน ปวตฺตา ทิฏฺฐิ เอว วุจฺจติฯ ตรนฺตีติ ติตฺเถ วิย ปิลวนฺติฯ วิปริเยสโตติ วตฺถุสฺส วิปรีตโตฯ
๓๙๐. สภาวปฏิจฺฉาทนวเสน ปกติอตฺตาทิอสนฺตคหณสฺส อนิจฺจาทีนํ นิจฺจาทิวิสมคหณสฺส จ สญฺญาทิวิปริเยสสฺส นิสฺสยตฺตา ‘‘อสนฺตํ อสมญฺจ พุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ
ทุติยจิตฺตวณฺณนา
๓๙๙. กิญฺจาปิ…เป.… ปรามสนฺตสฺส อุปฺปชฺชตีติ ปุริมจิตฺเตน อวิเสสํ ทสฺเสติฯ อนุสฺสาหนาวสีทนภาเวน สํหตภาโว ถินํฯ
ตติยจิตฺตวณฺณนา
๔๐๐. อิธ มาเนน สทฺธิํ ปญฺจ อปณฺณกงฺคานีติ อวิรชฺฌนกงฺคานิ อุปฺปตฺติอรหงฺคานิ โหนฺตีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ มานสฺส อนิยตตฺตา น นิยตเยวาปนกาติ สมฺปคฺคหรโส
จตุตฺถจิตฺตวณฺณนา
๔๐๒. ปริหรณตฺถํ วิกฺขิตฺตา หุตฺวา อุสฺสาหํ ชเนนฺตา ‘‘ปริหรณตฺถํ สอุสฺสาหา’’ติ วุตฺตา, เตสํฯ
นวมจิตฺตวณฺณนา
๔๑๓. วิสปฺปนอนิฏฺฐรูปสมุฏฺฐานวเสน อตฺตโน ปวตฺติอาการวเสน จ วิสปฺปนรโสฯ โทโส อุปโยคผเลสุ อนิฏฺฐตฺตา วิสสํสฏฺฐปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺฐพฺโพฯ อนภิรติรสาติ เอวํปกาเรสุ ปฏิกฺเขเปน รสวจเนสุ ตํตํปฏิปกฺขกิจฺจคหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ กฏุกาการคติ กฏุกญฺจุกตา, อตฺตสมฺปตฺติ อาวาสาทิ, ปรายตฺตตาย ทาสพฺยํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา หิ ทาสพฺเย สติ ทาโส ปรายตฺโต โหติ, เอวํ กุกฺกุจฺเจ สติ ตํสมงฺคีฯ น หิ โส อตฺตโน ธมฺมตาย ปวตฺติตุํ สกฺโกติ กุสเลติฯ อถ วา กตากตากุสลกุสลานุโสจเน อายตฺตตาย ตทุภยวเสน กุกฺกุจฺเจน ตํสมงฺคี โหตีติ ทาสพฺยํ วิย ตํ โหติฯ
๔๑๘. วิรุทฺธากาโรติ วจนนฺติ เอตํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพเมว หิ กิจฺจํ เอเตน กริยมานํ สุโรปิตํ สุชนิตํ น โหตีติฯ โรปสทฺทวจนตฺถเมว เกจิ วณฺเณนฺติฯ ตํ อปฺปมาณนฺติ โกธสฺส ตถาปวตฺตนสภาวาภาวา อญฺเญน เกนจิ การเณน ปริปุณฺณตา สิยาติ สนฺธาย วุตฺตํฯ
เอกาทสมจิตฺตวณฺณนา
๔๒๒. วิคตา จิกิจฺฉาติ จิกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วุตฺตํ, น สพฺพถา จิกิจฺฉาภาวา วิจิกิจฺฉายาติ ตทตฺถํ ทสฺเสติฯ
๔๒๔. นิจฺฉยาภาวา ‘‘ปวตฺติฏฺฐิติมตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ
๔๒๕. เอกํ อาการํ คนฺตุํ อสมตฺถตาย อตฺตโน อามุขํ สปฺปนโต โอสกฺกติฯ
ทฺวาทสมจิตฺตวณฺณนา
๔๒๙. อุทฺธจฺจํ อตฺตโน คหิตากาเร เอว ฐตฺวา ภมตีติ เอการมฺมณสฺมิํเยว วิปฺผนฺทนํ โหติฯ วิจิกิจฺฉา ปน ยทิปิ รูปาทีสุ เอกสฺมิญฺเญวารมฺมเณ อุปฺปชฺชติ, ตถาปิ ‘‘เอวํ นุ โข, อิทํ นุ โข’’ติ อุปฺปชฺชมานา ‘‘นนุ โข, อญฺญํ นุ โข’’ติ อญฺญํ คเหตพฺพาการํ อเปกฺขตีติ นานารมฺมเณ จลนํ โหติฯ
‘‘เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพ’’นฺติ เอตฺตาวตา อิมสฺมิํ จิตฺตทฺวเย วุตฺตปกิณฺณกํ ทสฺเสตฺวา ทฺวาทสสุ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺเพสุปี’’ติอาทิมาหฯ กุสเลสุปิ อารมฺมณาธิปติํ อนุทฺธริตฺวา สหชาตาธิปติโน เอว อุทฺธฏตฺตา อิธาปิ โส เอว อุทฺธริตพฺโพ สิยาติ ‘‘สหชาตาธิปติ ลพฺภมาโนปิ น อุทฺธโฏ’’ติ วุตฺตํ นารมฺมณาธิปติโน อลพฺภมานตฺตาฯ โสปิ หิ อฏฺฐสุ โลภสหคเตสุ ลพฺภตีติฯ เสโสปีติ วีมํสโต อญฺโญปิ สหชาตาธิปติ นตฺถิ, โย อุทฺธริตพฺโพ สิยาฯ อารมฺมณาธิปติมฺหิ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ กญฺจิ ธมฺมนฺติ ฉนฺทาทีสุ เอกมฺปิ สหชาตํฯ กุสลตฺติเก ตาว ปฏิจฺจวาราทีสุ ‘‘น เหตุปจฺจยา อธิปติปจฺจยา’’ติ เอกสฺสปิ ปญฺหสฺส
ทสฺสเนน ปหาตพฺพาภาวโตติ ทสฺสเนน ปหาตพฺพสฺส อภาวโต, ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ วา อภาวโตฯ เอเตน ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนโต ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ อนาคมนนฺติ ตตฺถ อนาคมเนน ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนํ สาเธติฯ อนากฑฺฒนโต อนาคมนํ ปน สาเธตุํ ‘‘เตสุ หี’’ติอาทิมาหฯ เอตฺเถว ปฏิสนฺธิทานํ ภเวยฺยฯ ตถา จ สติ ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ สิยา อปายคมนียสฺส ทสฺสเนน
กถํ ปเนตํ ญายติ ‘‘ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนโต ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ อนาคมน’’นฺติ? ทสฺสเนน ปหาตพฺพานญฺเญว นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตาฯ ทุวิธา หิ อกุสลา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา ภาวนาย ปหาตพฺพาติฯ ตตฺถ ภาวนาย ปหาตพฺพเจตนานํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว น วุตฺโต, อิตราสญฺเญว วุตฺโตฯ ‘‘ภาวนาย ปหาตพฺโพ ธมฺโม เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺถ หิ สหชาตเมว วิภตฺตํ, น นานากฺขณิกนฺติฯ ตถา ปจฺจนีเยปิ ‘‘ภาวนาย ปหาตพฺโพ ธมฺโม เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย…เป.… สหชาตปจฺจเยน…เป.… อุปนิสฺสยปจฺจเยน…เป.…ฯ ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ อิตรตฺถ จ วุตฺตํฯ อุทฺธจฺจสหคตา จ เจตนา ภาวนาย ปหาตพฺเพสุ เอว อาคตาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย น สิยาติฯ ยทิ สิยา, ภาวนาย ปหาตพฺพเจตนาย จ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว วุจฺเจยฺย, น ตุ วุตฺโตฯ ตสฺมา อุทฺธจฺจสหคตา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาเว สติ ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ วตฺตพฺพา สิยา, ตทภาวา น วุตฺตาติฯ ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนโต ตตฺถ อนาคตาติ อยเมตฺถาธิปฺปาโยฯ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยาวจเนน ปน ภาวนาย ปหาตพฺพานํ ปวตฺติวิปากตา ปฏิกฺขิตฺตาฯ ปวตฺติวิปากสฺสปิ หิ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยตา น สกฺกา นิวาเรตุํฯ วุตฺตญฺจ
อกุสลปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อพฺยากตปทํ
อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา
๔๓๑. เตสุ วิปากาพฺยากตนฺติอาทีนํ ‘‘ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา อพฺยากตาติอาทิ อารทฺธ’’นฺติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ ตสฺสาปีติ เอตสฺส ‘‘อุปฺปตฺติํ ทีเปตุํ กามา…เป.… อาทิ วุตฺต’’นฺติ เอเตน สมฺพนฺโธฯ อุปจิตตฺตาติ ยถา อญฺญสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา อตฺตโน วิปากาภิมุขํ โหติ ตถา วฑฺฒิตตฺตาฯ รูปาทีนํ ปจฺจยานํ อญฺญวิญฺญาณสาธารณตฺตา อสาธารเณน วตฺถุนา จกฺขุวิญฺญาณํ โสตวิญฺญาณนฺติ นามํ อุทฺธฏํฯ จกฺขาทีนํ ติกฺขมนฺทภาเว วิญฺญาณานํ ติกฺขมนฺทภาวา วิเสสปจฺจยตฺตา จฯ
จกฺขุสนฺนิสฺสิตญฺจ ตํ รูปวิชานนญฺจาติ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนํฯ เอวํลกฺขณํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตวจเนน รูปารมฺมณํ อญฺญวิญฺญาณํ ปฏิกฺขิปติฯ รูปวิชานนวจเนน จกฺขุนิสฺสเย ผสฺสาทโย นิวตฺเตติฯ จกฺขุรูปวจเนหิ จ นิสฺสยโต อารมฺมณโต จ วิชานนํ วิภาเวติฯ รูปมตฺตสฺส อารมฺมณสฺส คหณํ กิจฺจเมตสฺสาติ รูปมตฺตารมฺมณรสํฯ ฌานงฺควเสนาติ อิทํ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺเชสุ วิชฺชมานานํ อุเปกฺขาสุขทุกฺเขกคฺคตานํ ฌานงฺคิกตฺตา อิธาปิ ตํสทิสานํ ตทุปจารํ
๔๓๖. วตฺถุปณฺฑรตฺตาติ สยํ กณฺหธมฺมานํ อปฺปฏิปกฺขตฺตา สภาวปริสุทฺธานํ ปสาทหทยวตฺถุนิสฺสยานํ วเสน ปณฺฑรสภาวํ ชาตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อยํ ปน นโย จตุโวกาเร น ลพฺภตีติ ตตฺถ ภวงฺคสฺส ตโต นิกฺขนฺตากุสลสฺส จ ปณฺฑรตา น สิยา, ตสฺมา ตตฺถ ปณฺฑรตาย การณํ วตฺตพฺพํฯ สภาโว วายํ จิตฺตสฺส ปณฺฑรตาติฯ
๔๓๙. อิทมฺปีติ ปิ-สทฺโท ฐิติมตฺตสหิตํ ปุพฺเพ วุตฺตํ วิจิกิจฺฉาสหคตํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺโตฯ ปกติยาติ อนติกฺกมเนนฯ โสปิ วิเสโสฯ กายปฺปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา ปสาทปจฺจเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญตีติ อาปาถํ คนฺตฺวา ปฏิหญฺญตีติ อตฺโถฯ ยถา จ ‘‘รูปํ อารพฺภ อุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺเต น อารมฺมณุปฺปาทานํ ปุพฺพาปรกาลตา โหติ, เอวมิธาปิ ฆฏฺฏนปฏิหนเนสุ ทฏฺฐพฺพํฯ อุปมาปิ อุภยฆฏฺฏนทสฺสนตฺถํ วุตฺตา, น นิสฺสิตนิสฺสยฆฏฺฏนานํ ปุพฺพาปรตาทสฺสนตฺถํฯ เอตฺถ จ พหิทฺธาติ เอตํ นิทสฺสนมตฺตํฯ อชฺฌตฺตมฺปิ หิ อารมฺมณํ โหตีติฯ วิญฺญาณธาตุนิสฺสยภูเตหิ วา อญฺญํ ‘‘พหิทฺธา’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํโส พลวา โหติ, ตโต เอว อิฏฺฐานิฏฺฐโผฏฺฐพฺพสมาโยเค สุขทุกฺขปจฺจยา ธาตุอนุคฺคหธาตุกฺโขภา จิรํ อนุวตฺตนฺติฯ
๔๕๕. อญฺเญสํ จิตฺตานํ สภาวสุญฺญตสพฺภาวา มโนธาตุภาโว อาปชฺชตีติ เจ? น, วิเสสสพฺภาวาฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนญฺหิ จกฺขาทินิสฺสิตตา จกฺขาทีนํ สวิสเยสุ ทสฺสนาทิปฺปวตฺติภาวตา จ วิเสโสฯ มโนวิญฺญาณสฺส ปน อนญฺญนิสฺสยมโนปุพฺพงฺคมตาย อญฺญนิสฺสยวิญฺญาณสฺส อนนฺตรปจฺจยตฺตาภาเวน มโนทฺวารนิคฺคมนมุขภาวาภาวโต จ สาติสยวิชานนกิจฺจตา วิเสโสฯ ตพฺพิเสสวิรหา มโนมตฺตา ธาตุ มโน เอว ธาตุ มโนธาตูติ เอว-สทฺโท มตฺตสทฺทตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ วิเสสนิวตฺตนตฺโถ หิ โส วิญฺญาณสฺสาติฯ มโนทฺวารนิคฺคมนปเวสมุขภาวโต ปน มโนธาตุยา วิชานนวิเสสวิรโห ทฏฺฐพฺโพ, ตโต เอว มโนวิญฺญาณนฺติปิ น วุจฺจติฯ น หิ ตํ วิญฺญาณํ มนโต ปวตฺตํ มนโส ปจฺจโย, นาปิ มนโส ปจฺจยภูตํ มนโต ปวตฺตํ, ทสฺสนาทีนํ ปน ปจฺจโย, เตหิ จ ปวตฺตํ เตสํ ปุเรจรํ อนุจรญฺจาติฯ สมฺมาสงฺกปฺโปติ อวจนํ มหาวิปากานํ วิย ชนกสทิสตฺตาภาวโตฯ ตตฺถ หิ ติเหตุกโต ทุเหตุกมฺปิ อุปฺปชฺชมานํ สมฺมาสงฺกปฺปตาทีหิ สทิสํ สเหตุกตายาติฯ ปญฺจวิญฺญาณโสเตติ เอตฺถ ยถา ปคุณํ คนฺถํ สชฺฌายนฺโต สชฺฌายโสเต ปติตํ กญฺจิ กญฺจิ วาจนามคฺคํ น สลฺลกฺเขติ, เอวํ ตถาคตสฺส อสลฺลกฺขณา นาม นตฺถิ, น จ ปญฺจวิญฺญาณโสเต ฌานงฺคาภาโว อิธ อวจนสฺส การณํฯ ยทิ ตทนนฺตรํ นิทฺเทโส ตํโสตปติตตา, อิโต ปเรสํ ทฺวินฺนํ มโนวิญฺญาณธาตูนํ ตํโสตปติตตา น สิยาฯ ตสฺมา ปญฺจวิญฺญาณานํ วิย อเหตุกตาย มคฺคปจฺจยวิรหา จ วิชฺชมาเนสุปิ วิตกฺกวิจาเรสุ ฌานงฺคธมฺมานํ ทุพฺพลตฺตา ปญฺจวิญฺญาเณสุ วิย อคณนุปคภาวา จ ปญฺจวิญฺญาณโสตปติตตาฯ ตโต เอว หิ อเหตุกกิริยตฺตเยปิ ฌานงฺคานิ พลานิ จ สงฺคหวาเร
๔๖๙. สมานวตฺถุกํ อนนฺตรปจฺจยํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชมานํ สนฺตีรณํ มโนธาตุโต พลวตรํ โหตีติ ตํ ยถารมฺมณํ อารมฺมณรสํ อนุภวนฺตํ อิฏฺเฐ โสมนสฺสสหคตํ โหติ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต อุเปกฺขาสหคตํ สาติสยานุภวตฺตา, ตสฺมา ‘‘อยญฺหิ อิฏฺฐารมฺมณสฺมิํ เยวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โวฏฺฐพฺพนํ ปน สติปิ พลวภาเว วิปากปฺปวตฺติํ นิวตฺเตตฺวา วิสทิสํ มนํ กโรนฺตํ มนสิการกิจฺจนฺตรโยคโต วิปาโก วิย อนุภวนเมว น โหตีติ สพฺพตฺถ อุเปกฺขาสหคตเมว โหติ, ตถา ปญฺจทฺวาราวชฺชนํ มโนทฺวาราวชฺชนญฺจ กิจฺจวเสน อปุพฺพตฺตาฯ
อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา
๔๙๘. อโลโภ อพฺยากตมูลนฺติอาทีสุ กุสลปกฺเข ตาว อโลภาโทสานํ นิทฺเทเสสุ ‘‘โย ตสฺมิํ สมเย อโลโภ อลุพฺภนา…เป.… อโลโภ กุสลมูล’’นฺติ (ธ. ส. ๓๒), ‘‘โย ตสฺมิํ สมเย อโทโส อทุสฺสนา…เป.… อโทโส กุสลมูล’’นฺติ (ธ. ส. ๓๓) จ วุตฺตตฺตา อิธาปิ ตํนิทฺเทเสสุ ‘‘อโลโภ อพฺยากตมูล’’นฺติ ‘‘อโทโส อพฺยากตมูล’’นฺติ วจนํ ยุชฺเชยฺยฯ ปญฺญินฺทฺริยาทินิทฺเทเสสุ ปน ‘‘ปญฺญารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐี’’ติ (ธ. ส. ๓๔, ๓๗) เอวํ ตตฺถปิ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘อโมโห กุสลมูล’’นฺติฯ ตสฺมา อิธาปิ ‘‘อโมโห อพฺยากตมูล’’นฺติ ปาเฐน น ภวิตพฺพํ สิยาฯ อโลภาโทสานํ วิย อโมหสฺสปิ อพฺยากตมูลทสฺสนตฺถํ ปเนตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อวิญฺญตฺติชนกโตติ กายวจีกมฺมทฺวารนิวารณํ กโรติฯ อวิปากธมฺมโตติ มโนกมฺมทฺวารนิวารณญฺจฯ วิปากธมฺมานญฺหิ กมฺมทฺวารํ วุตฺตนฺติฯ ตถา อปฺปวตฺติโตติ ทานาทิปุญฺญกิริยภาเวน อปฺปวตฺติโตฯ เอเตน ปุญฺญกิริยวตฺถุเภทเมว นิวาเรติฯ
พลวปจฺจเยหีติ ‘‘ตตฺถ สพฺเพปิ สพฺพญฺญุโพธิสตฺตา’’ติอาทิมาหฯ กาลวเสน ปน ปริณมตีติ อปฺปายุกสํวตฺตนิกกมฺมพหุเล กาเล ตํกมฺมสหิตสนฺตานชนิตสุกฺกโสณิตปจฺจยานํ ตํมูลกานํ จนฺทสูริยวิสมปริวตฺตาทิชนิตอุตาหาราทิวิสมปจฺจยานญฺจ วเสน ปริณมติฯ
วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา
ยโต ยตฺตโก จ วิปาโก โหติ, ยสฺมิญฺจ ฐาเน วิปจฺจติ, ตํ ทสฺเสตุํ วิปากุทฺธารกถา อารทฺธาฯ เอตฺเถวาติ เอกาย เจตนาย กมฺเม อายูหิเตเยวฯ ทุเหตุกปฏิสนฺธิวเสน ทฺวาทสกมคฺโคปิ โหติ ‘‘ทฺวาทสา’’ติอาทิมาหฯ ปุริมสฺส หิ ปจฺจยโตสสงฺขาริกอสงฺขาริกภาโว, อิตเรสํ กมฺมโตฯ ตติโย ติเหตุกโต ทุเหตุกมฺปิ อนิจฺฉนฺโต ‘‘ทสา’’ติอาทิมาหฯ
อิมสฺมิํ วิปากุทฺธารฏฺฐาเน กมฺมปฏิสนฺธิววตฺถานตฺถํ สาเกตปญฺหํ คณฺหิํสุฯ กมฺมวเสน วิปากสฺส ตํตํคุณโทสุสฺสทนิมิตฺตตํ ทสฺเสตุํ อุสฺสทกิตฺตนํ คณฺหิํสุฯ เหตุกิตฺตนํ อิธ ปฐมตฺเถรสฺส อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ ทุติยตฺเถรวาทาทีสุ วิเสสํ ตตฺถ ตตฺเถว วกฺขามิฯ ญาณสฺส ชจฺจนฺธาทิวิปตฺตินิมิตฺตปฏิปกฺขภาวโต ติเหตุกํ อติทุพฺพลมฺปิ สมานํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒนฺตํ ทุเหตุกํ อากฑฺเฒยฺยาติ ‘‘อเหตุกา น โหตี’’ติ อาหฯ ยํ ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค สุคติยํ ชจฺจนฺธพธิราทิวิปตฺติยา อเหตุกอุปปตฺติํ วชฺเชตฺวา คติสมฺปตฺติยา สเหตุโกปปตฺติํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ’’จฺเจว (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๒) วุตฺตํฯ เตน ญาณวิปฺปยุตฺเตน กมฺมุนา ญาณสมฺปยุตฺตปฏิสนฺธิ น โหตีติ ทีปิตํ โหติฯ อญฺญถา ‘‘สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตี’’ติ อิทมฺปิ วุจฺเจยฺยฯ ตถา หิ ‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลสฺส
เอวํ ญาณวิปฺปยุตฺตโต ญาณสมฺปยุตฺตุปปตฺติยา จ วิชฺชมานาย ‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ สตฺตนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลสฺส กมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา’’ติ วตฺวา อญฺญตฺถ จ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สกฺกา วิสฺสชฺชนํ กาตุนฺติฯ ยถา อารมฺมเณน เวทนา ปริวตฺเตตพฺพาติ สนฺตีรณตทารมฺมเณ สนฺธาย วุตฺตํฯ วิภาคคฺคหณสมตฺถตาภาวโต หิ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ อุเปกฺขาสหคตาเนว โหนฺติ, กายวิญฺญาณญฺจ สุขสหคตเมว ปฏิฆฏฺฏนาวิเสเสนาติฯ
วิเสสวตา กาเลน ตทารมฺมณปจฺจยสพฺพชวนวตา วิปากปฺปวตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘สํวราสํวเร…เป.… อุปคตสฺสา’’ติ วุตฺตํ อญฺญกาเล ปญฺจวิญฺญาณาทิปริปุณฺณวิปากปฺปวตฺติอภาวาฯ กกฺกฏก…เป.… ภวงฺโคตรณนฺติ เอเตน อิทํ ทสฺเสติ – เกทาเร ปูเรตฺวา นทีปเวสนมคฺคภูตํ มาติกํ อปฺปวิสิตฺวา กกฺกฏกมคฺคาทินา อมคฺเคน นทีโอตรณํ วิย จิตฺตสฺส ชวิตฺวา ภวงฺคปฺปเวสนมคฺคภูเต ตทารมฺมเณ อนุปฺปนฺเน มคฺเคน วินา ภวงฺโคตรณนฺติฯ
เอเตสุ
โวฏฺฐพฺพนํ ปน วีถิวิปากสนฺตติยา อาวฏฺฏนโต อาวชฺชนา, ตโต วิสทิสสฺส ชวนสฺส กรณโต มนสิกาโร จฯ เอวญฺจ กตฺวา ปฏฺฐาเน ‘‘โวฏฺฐพฺพนํ กุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทิ น วุตฺตํ, ‘‘อาวชฺชนา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ ตสฺมา โวฏฺฐพฺพนโต จตุนฺนํ วา ปญฺจนฺนํ วา ชวนานํ อารมฺมณปุเรชาตํ ภวิตุํ อสกฺโกนฺตํ รูปาทิอาวชฺชนาทีนํ ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, อยเมตสฺส สภาโวติ ชวนาปาริปูริยา ทุติโย โมฆวาโร ทสฺเสตุํ ยุตฺโต สิยา, อยมฺปิ อฏฺฐกถายํ อนาคตตฺตา สุฏฺฐุ วิจาเรตพฺโพฯ ภวงฺคสฺส ชวนานุพนฺธนภูตตฺตา ‘‘ตทารมฺมณํ ภวงฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. ๓.๑.๑๐๒) จ วุตฺตํ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ, ‘‘อเหตุกํ ภวงฺคํ สเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ จฯ กุสลากุสลานํ สุขทุกฺขวิปากมตฺโต วิปาโก น อิฏฺฐานิฏฺฐานํ วิภาคํ กโรติ, ชวนํ ปน รชฺชนวิรชฺชนาทิวเสน อิฏฺฐานิฏฺฐวิภาคํ กโรตีติ ‘‘อารมฺมณรสํ ชวนเมว อนุภวตี’’ติ วุตฺตํฯ
อวิชฺชมาเน ปญฺจวิธํ นิยามํ นาม คณฺหิํสุฯ นิยาโม จ ธมฺมานํ สภาวกิจฺจปจฺจยภาววิเสโสวฯ ตํตํสทิสผลทานนฺติ ตสฺส ตสฺส อตฺตโน อนุรูปผลสฺส สทิสวิปากทานนฺติ จ อนุรูปวิปากทานนฺติ อตฺโถฯ อิทํ วตฺถุนฺติ เอกวจนนิทฺเทโส เอกคาถาวตฺถุภาเวน กโตฯ ชคติปฺปเทโสติ ยถาวุตฺตโต อญฺโญปิ โลกปฺปเทโสฯ กาลคติอุปธิปโยคปฏิพาฬฺหญฺหิ ปาปํ น วิปจฺเจยฺย, น ปเทสปฏิพาฬฺหนฺติฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานปฏิสนฺธิยาทิธมฺมานํ นิยาโม ทสสหสฺสิกมฺปนปจฺจยภาโว ธมฺมนิยาโมฯ อยํ อิธ อธิปฺเปโตติ เอเตน นิยามวเสน อาวชฺชนาทิภาโว, น การกวเสนาติ เอตมตฺถํ ทสฺเสติฯ
อิมสฺมิํ ฐาเนติ โสฬสวิปากกถาฐาเนฯ ทฺวาทสหิ วาเหตพฺพา นาฬิยนฺโตปมา น ทฺวาทสนฺนํ จิตฺตานํ เอกสฺมิํ ทฺวาเร เอการมฺมเณ สห กิจฺจกรณวเสน วุตฺตา, อถ โข ทฺวาทสนฺนํ เอกสฺมิํ ทฺวาเร สกิจฺจกรณมตฺตวเสนฯ อเหตุกปฏิสนฺธิชนกสทิสชวนานนฺตรํ อเหตุกตทารมฺมณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุนฺนํ ปน ทุเหตุกกุสลจิตฺตานํ อญฺญตรชวนสฺส…เป.… ปติฏฺฐาตี’’ติ อาหฯ อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส ปน ติเหตุกชวเน ชวิเต ปฏิสนฺธิทายเกน กมฺเมน อเหตุกสฺส ตทารมฺมณสฺส นิพฺพตฺติ น ปฏิเสธิตาฯ เอวํ ทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺสปิ ติเหตุกานนฺตรํ ทุเหตุกตทารมฺมณํ อปฺปฏิสิทฺธํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปริปุณฺณวิปากสฺส จ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมสฺส วเสนายํ วิปากวิภาวนา ตสฺสา มุขนิทสฺสนมตฺตเมวาติ ปวตฺติวิปากสฺส จ เอกสฺส ติเหตุกาทิกมฺมสฺส โสฬสวิปากจิตฺตาทีนิ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพานิฯ ตสฺมา เยน เกนจิ กมฺมุนา เอเกน อเนกํ ตทารมฺมณํ ปวตฺตมานํ กมฺมวิเสสาภาวา เยสํ ตํ อนุพนฺธภูตํ, เตสํ ชวนสงฺขาตานํ ปจฺจยานํ วิเสเสน วิสิฏฺฐํ โหตีติ ชวเนนายํ ตทารมฺมณนิยาโม วุตฺโต, น นานากมฺมุนา นิพฺพตฺตมานสฺส วเสนฯ เอวญฺจ กตฺวา ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. ๓.๑.๙๘) ‘‘สเหตุเก ขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติฯ กุสลากุสเล นิรุทฺเธ อเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ ญาณานนฺตรํ อเหตุกตทารมฺมณํ, ‘‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ อกุสลานนฺตรญฺจ สเหตุกตทารมฺมณํ วุตฺตํ, น จ ‘‘ตํ เอเตน เถเรน อทสฺสิต’’นฺติ กตฺวา ตสฺส ปฏิเสโธ กโต โหตีติฯ
ยํ ปน ชวเนน…เป.… ตํ กุสลํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อิทํ กุสลสฺส วิย อกุสลสฺส สทิโส อฏฺฐานเมตนฺติ อิทํ นิยมิตาทิวเสน โยนิโส อโยนิโส วา อาวฏฺฏิเต อโยนิโส โยนิโส วา ววตฺถาปนสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
ปฏิสิทฺธนฺติ อวจนเมว ปฏิเสโธติ กตฺวา วุตฺตํฯ กามตณฺหานิพฺพตฺเตน กมฺมุนา มหคฺคตโลกุตฺตรานุภวนวิปาโก น โหตีติ ตตฺถ ตทารมฺมณาภาโว เวทิตพฺโพฯ อาปาถคเต วิสเย ตนฺนินฺนํ ภวงฺคํ อาวชฺชนํ อุปฺปาเทตีติ อาวชฺชนํ วิสเย นินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติฯ ภวงฺคํ ปน สพฺพทา สวิสเย นินฺนเมวาติ วิสยนฺตรวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย หุตฺวาปิ ตทภาวา วินา อาวชฺชเนน สวิสเย นินฺนตฺตาว อุปฺปชฺชติฯ จิณฺณตฺตาติ อาวชฺชเนน วินา พหุลํ อุปฺปนฺนปุพฺพตฺตาฯ สมุทาจารตฺตาติ อาปาถคเต วิสเย ปฏิสนฺธิวิสเย จ พหุลํ อุปฺปาทิตปุพฺพตฺตาฯ จิณฺณตฺตาติ วา ปุคฺคเลน อาเสวิตภาโว วุตฺโตฯ สมุทาจารตฺตาติ สยํ พหุลํ ปวตฺตภาโวฯ นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ อิทํ ตทนนฺตรเมว นิโรธผุสนํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อรูปกฺขนฺธานํ วิย นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยภาวํฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ปน กิญฺจิ ปริกมฺเมน วินา อุปฺปชฺชมานํ นตฺถิฯ ปริกมฺมาวชฺชนเมว ตสฺส อาวชฺชนนฺติ อญฺญสฺส วิย เอตสฺสปิ สาวชฺชนตาย ภวิตพฺพํฯ
อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย ทฏฺฐพฺโพ – เนวสญฺญานาสญฺญายตนสฺส น นิโรธสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเว นินฺนาทิตา อญฺญตฺถ ทิฏฺฐา อตทตฺถปริกมฺมภาเว จ อุปฺปตฺติยา, อถ จ ตํ ตสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหติ, ตถา จ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ ยถาวุตฺตา มโนวิญฺญาณธาตุ อสติปิ นิราวชฺชนุปฺปตฺติยํ นินฺนาทิภาเว นิราวชฺชนา อุปฺปชฺชตีติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อริยมคฺคจิตฺตํ มคฺคานนฺตรานิ ผลจิตฺตานี’’ติ อิทํ วุตฺตํฯ ยทิ หิ นิพฺพานารมฺมณาวชฺชนาภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ สิยา, โคตฺรภุโวทานานิ นิทสฺสนานิ สิยุํ เตเหว เอเตสํ นิราวชฺชนตาสิทฺธิโตฯ ผลสมาปตฺติกาเล จ ‘‘ปริตฺตารมฺมณํ มหคฺคตารมฺมณํ อนุโลมํ ผลสมาปตฺติยา อารมฺมเณน ปน วินา นุปฺปชฺชตีติ อิทํ เอตสฺส มหคฺคตารมฺมณตฺตาภาวา ปุจฺฉํ กาเรตฺวา อารมฺมณนิทฺธารณตฺถํ วุตฺตํฯ
ตตฺถาติ วิปากกถายํฯ ชจฺจนฺธปีฐสปฺปิอุปมานิทสฺสนํ วิปากสฺส นิสฺสเยน วินา อปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํฯ วิสยคฺคาโหติ อิทํ จกฺขาทีนํ สวิสยคฺคหเณน จกฺขุวิญฺญาณาทิวิปากสฺส ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ อุปนิสฺสยโต จกฺขาทีนํ ทสฺสนาทิอตฺถโต จ ตสฺเสว วิปากสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อุปนิสฺสยมตฺถโส’’ติ วุตฺตํฯ หทยวตฺถุเมวาติ ยถา ปุริมจิตฺตานิ หทยวตฺถุนิสฺสิตานิ จ ปสาทวตฺถุอนุคตานิ จ อญฺญารมฺมณานิ โหนฺติ, น เอวํ ภวงฺคํ, ตํ ปเนตํ วตฺถารมฺมณนฺตรรหิตํ เกวลํ หทยวตฺถุเมว นิสฺสาย ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ หทยรูปวตฺถุกนฺติ อิธาปิ อญฺญวตฺถานุคตนฺติ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพฯ มกฺกฏกสฺส หิ สุตฺตาโรหณํ วิย ปสาทวตฺถุกํ จิตฺตํ, สุตฺเตน คมนาทีนิ วิย ตทนุคตานิ เสสจิตฺตานีติฯ สุตฺตฆฏฺฏนมกฺกฏกจลนานิ วิย ปสาทฆฏฺฏนภวงฺคจลนานิ สห โหนฺตีติ ทีปนโต ‘‘เอเกกํ…เป.… อาคจฺฉตี’’ติปิ ทีเปติฯ
ภวงฺคสฺส อาวฏฺฏิตกาโลติ อิทํ โทวาริกสทิสานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปาทปริมชฺชกสทิสสฺส อาวชฺชนสฺส สญฺญาทานสทิโส อนนฺตรปจฺจยภาโว เอว ภวงฺคาวฏฺฏนนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ วิปากมโนธาตุอาทีนํ อทิสฺวาว สมฺปฏิจฺฉนาทิกรณํ คาฬฺหคฺคหณมตฺตปุถุลจตุรสฺสภาววิชานนมตฺตกหาปณภาววิชานนมตฺตกมฺโมปนยนมตฺตสามญฺญวเสน วุตฺตํ, น คาฬฺหคฺคาหกาทีนํ กหาปณทสฺสนสฺส อภาโว ตํสมานภาโว จ สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ อธิปฺเปโตติ เวทิตพฺโพฯ
ปณฺฑรํ เอตนฺติ ปณฺฑรรูปทสฺสนสามญฺญโต จกฺขุวิญฺญาณเมว ทสฺสนกิจฺจํ สาเธตีติ ทีปนํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ โสตทฺวาราทีสุปิ โยเชตพฺพํ สวนาทิวเสนฯ สนฺตาปนวเสน คุฬสีโล คุฬปฺปโยชโน วา โคฬิยโกฯ อุปนิสฺสยโตติ น อุปนิสฺสยปจฺจยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยสฺมิํ ปน อสติ โย น โหติ, โส อิธ ‘‘อุปนิสฺสโย’’ติ อธิปฺเปโตฯ อาโลกสนฺนิสฺสิตนฺติ อิทมฺปิ อาโลเก สติ สพฺภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อุปนิสฺสยปจฺจยตํฯ มนฺทถามคตํ นาม กิริยจิตฺตสฺส ปจฺจยภาวํ อนุปคนฺตฺวา สยเมว ปวตฺตมานํฯ
อสงฺขาริกสสงฺขาริเกสุ โทสํ ทิสฺวาติ น กมฺมสฺส วิรุทฺธสภาเวน วิปาเกน ภวิตพฺพนฺติ อสงฺขาริกกมฺมสฺส สสงฺขาริกวิปาเกสุ, สสงฺขาริกกมฺมสฺส จ อสงฺขาริกวิปาเกสุ โทสํ ทิสฺวาฯ อเหตุกานํ ปน รูปาทีสุ อภินิปาตมตฺตาทิกิจฺจานํ น สสงฺขาริกวิรุทฺโธ สภาโวติ อสงฺขาริกตา นตฺถิ, อสงฺขาริกวิรุทฺธสภาวาภาวา นาปิ สสงฺขาริกตาติ อุภยาวิโรธา อุภเยนปิ เตสํ นิพฺพตฺติํ อนุชานาติฯ จิตฺตนิยามนฺติ ตทารมฺมณนิยามํฯ กิริยโต ปญฺจาติ อิเมสํ…เป.… ปติฏฺฐาตีติ กิริยชวนานนฺตรญฺจ ตทารมฺมณํ วุตฺตํฯ ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐา. ๑.๓.๙๔) ปน ‘‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ วิปากธมฺมธมฺมานเมว อนนฺตรา ตทารมฺมณํ วุตฺตํฯ กุสลตฺติเก จ ‘‘เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา กุสลํ อนิจฺจโต’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. ๑.๑.๔๐๖) กุสลากุสลชวนเมว วตฺวา ตทนนฺตรํ ตทารมฺมณํ วุตฺตํ, น อพฺยากตานนฺตรํ, น จ กตฺถจิ กิริยานนฺตรํ ตทารมฺมณสฺส วุตฺตฏฺฐานํ ทิสฺสติฯ วิชฺชมาเน จ ตสฺมิํ อวจเน การณํ นตฺถิ, ตสฺมา อุปปริกฺขิตพฺโพ เอโส เถรวาโทฯ วิปฺผาริกญฺหิ ชวนํ นาวํ วิย นทีโสโต ภวงฺคํ อนุพนฺธตีติ ยุตฺตํ, น ปน ฉฬงฺคุเปกฺขวโต สนฺตวุตฺติํ กิริยชวนํ ปณฺณปุฏํ วิย นทีโสโตติฯ
ปิณฺฑชวนํ ชวตีติ กุสลากุสลกิริยชวนานิ ปิณฺเฑตฺวา กถิตานีติ ตถา กถิตานิ ชวนานิ ปิณฺฑิตานิ วิย วุตฺตานิ, เอกสฺมิํ วา ตทารมฺมเณ ปิณฺเฑตฺวา ทสฺสิตานิ หุตฺวา ชวิตาเนว วุตฺตานิฯ อิมญฺจ ปน ปิณฺฑชวนํ วทนฺเตน อกุสลโต จตฺตาริเยว อุเปกฺขาสหคตานิ คเหตฺวา ทฺวาทสุเปกฺขาสหคตชวนานิ ปิณฺฑิตานิ วิย วุตฺตานิฯ ปฏฺฐาเน ปน ‘‘กุสลํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติฯ ทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา
ติเหตุกชวนาวสาเน ปเนตฺถาติ เอตสฺมิํ ทุติยวาเท ติเหตุกชวนาวสาเน ติเหตุกตทารมฺมณํ ยุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ยุตฺตํ วทติ ชวนสมานตฺตา, นาลพฺภมานตฺตา อญฺญสฺสฯ ปฐมตฺเถเรน อกุสลานนฺตรํ วุตฺตสฺส อเหตุกตทารมฺมณสฺส, กุสลานนฺตรํ วุตฺตสฺส จ สเหตุกตทารมฺมณสฺส เหตุสทิสเมวาติ ชนกกมฺมเหตุสทิสเมวฯ มหาปกรเณ อาวิ ภวิสฺสตีติ มหาปกรเณ อาคตปาฬิยา ปากฏํ อุปฺปตฺติวิธานํ อาวิ ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาเยน วทติฯ
กามาวจรกุสลวิปากกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถาวณฺณนา
๔๙๙. อนนฺตราเยนาติ ปริหานิปจฺจยวิรเหนฯ ปฏิปทาทิเภโทติ ปฏิปทารมฺมณเภโทฯ ตถา หิ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ ฌานํ อุปฺปาเทตฺวา ปุนปฺปุนํ สมาปชฺชนฺตสฺส ตํ ฌานํ ตํปฏิปทเมว โหติฯ เอตสฺมิํ อปริหีเน ตสฺส วิปาโก นิพฺพตฺตมาโน ตปฺปฏิปโทว ภวิตุํ อรหตีติฯ ฉนฺทาธิปเตยฺยาทิภาโว ปน ตสฺมิํ ขเณ วิชฺชมานานํ ฉนฺทาทีนํ อธิปติปจฺจยภาเวน โหติ, น อาคมนวเสนฯ ตถา หิ เอกเมว
รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โลกุตฺตรวิปากกถาวณฺณนา
๕๐๕. ยถา วฏฺฏํ อาจินติ, ตถา ตณฺหาทีหิ อภิสงฺขตํ โลกิยกมฺมํ อุปจิตนฺติ วุจฺจติ สุทฺธาคมนวเสนาติ อนิมิตฺตาปฺปณิหิตนามทายเกหิ สคุณารมฺมเณหิ วิชฺชมาเนหิปิ ผลสฺส สุญฺญตนามทานทีปเน อคฺคหิตภาเวเนว อโวมิสฺเสนาติ อตฺโถฯ อาคมนโต สุญฺญตาปฺปณิหิตนามวโต มคฺคสฺส อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส นามตฺตยทานํ โยชิตํ, อิตรสฺสปิ ปน ตเถว โยเชตพฺพํฯ นยมตฺตทสฺสนญฺเหตํฯ สคุณารมฺมเณหิ ปน นามตฺตยวโต อนิจฺจานุปสฺสนานนฺตรสฺสปิ มคฺคสฺส อาคมนียฏฺฐาเน ฐตฺวา อตฺตโน ผลสฺส นามตฺตยทานํ น นิวาริตนฺติฯ วฬญฺชนกผลสมาปตฺติยา จ วิปสฺสนาคมนวเสน นามลาเภ มคฺคสฺส วิย อนิมิตฺตนามลาโภ น สิยาฯ ยถา ปน มคฺคานนฺตรสฺส วิย วฬญฺชนกผลสมาปตฺติยาปิ ฌานปฏิปทาเภโท โหติ, เอวํ สุญฺญตาทินามลาเภ สติ อนิมิตฺตนามญฺจ ลภตีติฯ อวูปสนฺตายาติ อิทํ เกนจิ อญฺเญน อนนฺตริตตฺตา ตาทิสาย เอว สทฺธาย…เป.… ปญฺญาย จ อนนฺตรปจฺจยภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตน ฉนฺทาทโยปิ อตฺตโน อนนฺตรสทิสานํ ฉนฺทาทีนํ อุปฺปาทกา อธิปติภูตา อธิปติภูเต เอว อุปฺปาเทนฺตีติ อิมมตฺถํ ทีเปติฯ
๕๕๕. กิเลสสมุจฺเฉทกสฺส มคฺคสฺส สมฺมาทิฏฺฐิอาทิกสฺส นิยฺยานิกสภาวสฺส ผเลนปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลเสน นิยฺยานสภาเวเนว ภวิตพฺพํ, ตสฺมา ผเลปิ ‘‘มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา มคฺควิภงฺเค ผเลสุ จ อฏฺฐงฺคิโก ปญฺจงฺคิโก จ มคฺโค อุทฺธโฏ, เอวํ โพชฺฌงฺคาปีติฯ มคฺคํ อุปาทายาติ มคฺคสทิสตาย มคฺโคติ อิมมตฺถํ สนฺธายาหฯ
โลกุตฺตรวิปากกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อกุสลวิปากกถาวณฺณนา
๕๕๖. อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺเตสุ
อกุสลวิปากกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กิริยาพฺยากตํ
มโนธาตุจิตฺตวณฺณนา
๕๖๖. วาตปุปฺผนฺติ
กิริยมโนวิญฺญาณธาตุจิตฺตวณฺณนา
๕๖๘. โลลุปฺปตณฺหา ปหีนาติ อิมสฺส จิตฺตสฺส ปจฺจยภูตา ปุริมา ปวตฺติ ทสฺสิตาฯ อิทํ ปน จิตฺตํ วิจารณปญฺญารหิตนฺติ เกวลํ โสมนสฺสมตฺตํ อุปฺปาเทนฺตสฺส โหตีติฯ เอวํ เจติยปูชาทีสุปิ ทฏฺฐพฺพํฯ วตฺตํ กโรนฺโตติ อิทํ วตฺตํ กโรนฺตสฺส โผฏฺฐพฺพารมฺมเณ กายทฺวารจิตฺตปฺปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปญฺจทฺวารานุคตํ หุตฺวา ลพฺภมานํ สนฺธาย ปญฺจทฺวาเร เอว วา โลลุปฺปตณฺหาปหานาทิปจฺจเวกฺขณเหตุภูตํ อิทเมว ปวตฺติํ สนฺธาย ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต โหตี’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘เอวํ ตาว ปญฺจทฺวาเร ลพฺภตี’’ติ อาหฯ อตีตํสาทีสุ อปฺปฏิหตํ ญาณํ วตฺวา ‘‘อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณานุปริวตฺตี’’ติอาทิวจนโต (มหานิ. ๑๕๖ อตฺถโต สมานํ) ‘‘ภควโต อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตวจนํ วิจาเรตพฺพํฯ อเหตุกสฺส มูลาภาเวน สุปฺปติฏฺฐิตตา นตฺถีติ พลภาโว อปริปุณฺโณ, ตสฺมา อุทฺเทสวาเร ‘‘สมาธิพลํ โหติ, วีริยพลํ โหตี’’ติ น วุตฺตํฯ ตโต เอว หิ อเหตุกานํ สงฺคหวาเร ฌานงฺคานิ จ น อุทฺธฏานิฯ เตเนว อิมสฺมิมฺปิ อเหตุกทฺวเย พลานิ อนุทฺเทสาสงฺคหิตานิฯ ยสฺมา ปน วีริยสฺส วิชฺชมานตฺตา เสสาเหตุเกหิ
๕๗๔. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตอาสยานุสยสพฺพญฺญุตานาวรณญาณานิ ‘‘ฉ…เป.… คณฺหนฺตี’’ติฯ มหาวิสยตฺตา มหาคโช วิย มหนฺตนฺติ มหาคชํฯ
รูปาวจรารูปาวจรกิริยจิตฺตวณฺณนา
๕๗๗. อิทานิ ยานิ กิริยานิ ชาตานิ, ตานิ เวทิตพฺพานีติ เอวํ โยชนา กาตพฺพาฯ อตฺตภาโวติ ปญฺจกฺขนฺธา วุจฺจนฺติฯ
จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ