๑๒. ฌานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
มาติกาวณฺณนา
๕๐๘. อิทานิ อิธาติ วจนํ ปุพฺพภาคกรณียสมฺปทาย สมฺปนฺนสฺส สพฺพปฺปการชฺฌานนิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปนํ, อญฺญสาสนสฺส จ ตถาภาวปฏิเสธนํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณหิ อญฺเญหี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๔๑)ฯ ภิกฺขูติ เตสํ ฌานานํ นิพฺพตฺตกปุคฺคลปริทีปนํฯ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขสํวเร ปติฏฺฐิตภาวปริทีปนํฯ วิหรตีติ อิทมสฺส ตทนุรูปวิหารสมงฺคีภาวปริทีปนํฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อิทมสฺส เหฏฺฐา ปาติโมกฺขสํวรสฺส อุปริ ฌานานุโยคสฺส จ อุปการธมฺมปริทีปนํฯ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขโต อจวนธมฺมตาปริทีปนํฯ สมาทายาติ อิทมสฺส สิกฺขาปทานํ อนวเสสโต อาทานปริทีปนํฯ สิกฺขตีติ อิทมสฺส สิกฺขาย สมงฺคีภาวปริทีปนํฯ สิกฺขาปเทสูติ อิทมสฺส สิกฺขิตพฺพธมฺมปริทีปนํฯ
อินฺทฺริเยสูติ อิทมสฺส คุตฺตทฺวารตาย ภูมิปริทีปนํ; รกฺขิตพฺโพกาสปริทีปนนฺติปิ วทนฺติ เอวฯ คุตฺตทฺวาโรติ อิทมสฺส ฉสุ ทฺวาเรสุ สํวิหิตารกฺขภาวปริทีปนํฯ โภชเน มตฺตญฺญูติ อิทมสฺส สนฺโตสาทิคุณปริทีปนํฯ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโตติ อิทมสฺส การณภาวปริทีปนํฯ สาตจฺจํ เนปกฺกนฺติ อิทมสฺส ปญฺญาปริคฺคหิเตน วีริเยน สาตจฺจการิตาปริทีปนํ โพธิปกฺขิกานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโตติ อิทมสฺส ปฏิปตฺติยา นิพฺเพธภาคิยตฺตปริทีปนํฯ
โส อภิกฺกนฺเต…เป.… ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี โหตีติ อิทมสฺส สพฺพตฺถ สติสมฺปชญฺญสมนฺนาคตตฺตปริทีปนํฯ โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตีติ อิทมสฺส อนุรูปเสนาสนปริคฺคหปริทีปนํฯ อรญฺญํ…เป.… ปฏิสลฺลานสารุปฺปนฺติ อิทมสฺส เสนาสนปฺปเภทนิราทีนวตานิสํสปริทีปนํฯ โส อรญฺญคโต วาติ อิทมสฺส วุตฺตปฺปกาเรน เสนาสเนน ยุตฺตภาวปริทีปนํฯ นิสีทตีติ อิทมสฺส โยคานุรูปอิริยาปถปริทีปนํฯ ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อิทมสฺส โยคารมฺภปริทีปนํฯ โส อภิชฺฌํ โลเก ปหายาติอาทิ ปนสฺส กมฺมฏฺฐานานุโยเคน นีวรณปฺปหานปริทีปนํฯ ตสฺเสว ปหีนนีวรณสฺส วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทิ ปฏิปาฏิยา ฌานุปฺปตฺติปริทีปนํฯ
อปิ จ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ฌานุปฺปาทโก ภิกฺขุฯ อิทานิ ยสฺมา ฌานุปฺปาทเกน ภิกฺขุนา จตฺตาริ สีลานิ โสเธตพฺพานิ, ตสฺมาสฺส ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ อิมินา ปาติโมกฺขสํวรสีลวิสุทฺธิํ อุปทิสติฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติอาทินา อาชีวปาริสุทฺธิสีลํฯ สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ อิมินา เตสํ ทฺวินฺนํ สีลานํ อนวเสสโต อาทานํฯ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโรติ อิมินา อินฺทฺริยสํวรสีลํฯ โภชเน มตฺตญฺญูติ อิมินา ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํฯ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตนฺติอาทินา สีเล ปติฏฺฐิตสฺส ฌานภาวนาย อุปการเก ธมฺเมฯ โส อภิกฺกนฺเตติอาทินา เตสํ ธมฺมานํ อปริหานาย กมฺมฏฺฐานสฺส จ อสมฺโมสาย สติสมฺปชญฺญสมาโยคํฯ โส วิวิตฺตนฺติอาทินา ภาวนานุรูปเสนาสนปริคฺคหํฯ โส อรญฺญคโต วาติอาทินา ตํ เสนาสนํ อุปคตสฺส ฌานานุรูปอิริยาปถญฺเจว ฌานภาวนารมฺภญฺจฯ โส อภิชฺฌนฺติอาทินา ฌานภาวนารมฺเภน ฌานปจฺจนีกธมฺมปฺปหานํฯ โส อิเม ปญฺจ นีวรเณ ปหายาติอาทินา เอวํ ปหีนชฺฌานปจฺจนีกธมฺมสฺส สพฺพชฺฌานานํ อุปฺปตฺติกฺกมํ อุปทิสตีติฯ
มาติกาวณฺณนาฯ
นิทฺเทสวณฺณนา
๕๐๙. อิทานิ อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยาติอาทีหิ ทสหิ ปเทหิ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สพฺพญฺญุพุทฺธสาสนเมว กถิตํฯ ตญฺหิ พุทฺเธน ภควตา ทิฏฺฐตฺตา ทิฏฺฐีติ วุจฺจติฯ ตสฺเสว ขมนวเสน ขนฺติ, รุจฺจนวเสน รุจิ, คหณวเสน อาทาโย, สภาวฏฺเฐน ธมฺโม, สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน วินโย, ตทุภเยนาปิ ธมฺมวินโย, ปวุตฺตวเสน ปาวจนํ, เสฏฺฐจริยฏฺเฐน พฺรหฺมจริยํ, อนุสิฏฺฐิทานวเสน สตฺถุสาสนนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยาติอาทีสุ อิมิสฺสา พุทฺธทิฏฺฐิยา, อิมิสฺสา พุทฺธขนฺติยา, อิมิสฺสา พุทฺธรุจิยา, อิมสฺมิํ พุทฺธอาทาเย, อิมสฺมิํ พุทฺธธมฺเม, อิมสฺมิํ พุทฺธวินเยฯ
‘‘เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ – ‘อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ โน วิราคาย, สํโยคาย สํวตฺตนฺติ โน วิสํโยคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ โน อปจยาย, อุปาทาย สํวตฺตนฺติ โน ปฏินิสฺสคฺคิยา, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ โน สนฺตุฏฺฐิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ โน วีริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ โน สุภรตายา’ติ เอกํเสน หิ, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ – ‘เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสน’นฺติฯ เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ – ‘อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ โน สราคาย…เป.… สุภรตาย สํวตฺตนฺติ โน ทุพฺภรตายา’ติฯ เอกํเสน หิ, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ – ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’’นฺติ (อ. นิ. ๘.๕๓; จูฬว. ๔๐๖)ฯ
เอวํ วุตฺเต อิมสฺมิํ พุทฺธธมฺมวินเย
อปิเจตํ สิกฺขาตฺตยสงฺขาตํ สกลํ สาสนํ ภควตา ทิฏฺฐตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิปุพฺพงฺคมตฺตา จ ทิฏฺฐิ, ภควโต ขมนวเสน ขนฺติ, รุจฺจนวเสน รุจิ, คหณวเสน อาทาโยฯ อตฺตโน การกํ อปาเยสุ อปตมานํ ธาเรตีติ ธมฺโมฯ โสว สํกิเลสปกฺขํ วินตีติ
ธมฺเมน
‘‘ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ, องฺกุเสหิ กสาหิ จ;
อทณฺเฑน อสตฺเถน, นาโค ทนฺโต มเหสินา’’ติฯ (จูฬว. ๓๔๒; ม. นิ. ๒.๓๕๒);
ตถา –
‘‘ธมฺเมน นียมานานํ, กา อุสูยา วิชานต’’นฺติ; (มหาว. ๖๓);
ธมฺมาย วา วินโย ธมฺมวินโยฯ อนวชฺชธมฺมตฺถญฺเหส วินโย, น ภวโภคามิสตฺถํฯ เตนาห ภควา – ‘‘นยิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ชนกุหนตฺถ’’นฺติ (อ. นิ. ๔.๒๕) วิตฺถาโรฯ ปุณฺณตฺเถโรปิ อาห – ‘‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๕๙)ฯ วิสิฏฺฐํ วา นยตีติ วินโยฯ ธมฺมโต วินโย ธมฺมวินโยฯ สํสารธมฺมโต หิ โสกาทิธมฺมโต วา เอส วิสิฏฺฐํ นิพฺพานํ นยติฯ ธมฺมสฺส วา วินโย, น ติตฺถกรานนฺติ ธมฺมวินโย; ธมฺมภูโต หิ ภควา, ตสฺเสว วินโยฯ ยสฺมา วา ธมฺมาเยว อภิญฺเญยฺยา ปริญฺเญยฺยา ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา จ, ตสฺมา เอส ธมฺเมสุ วินโย, น สตฺเตสุ, น ชีเวสุ จาติ ธมฺมวินโยฯ สาตฺถสพฺยญฺชนตาทีหิ อญฺเญสํ วจนโต ปธานํ วจนนฺติ ปวจนํ; ปวจนเมว ปาวจนํฯ สพฺพจริยาหิ วิสิฏฺฐจริยาภาเวน พฺรหฺมจริยํฯ เทวมนุสฺสานํ
ยสฺมา
๕๑๐. ภิกฺขุนิทฺเทเส สมญฺญายาติ ปญฺญตฺติยา, โวหาเรนาติ อตฺโถฯ สมญฺญาย เอว หิ เอกจฺโจ ภิกฺขูติ ปญฺญายติฯ ตถา หิ นิมนฺตนาทิมฺหิ ภิกฺขูสุ คณียมาเนสุ สามเณเรปิ คเหตฺวา ‘สตํ ภิกฺขู, สหสฺสํ ภิกฺขู’ติ วทนฺติฯ ปฏิญฺญายาติ อตฺตโน ปฏิชานเนนฯ ปฏิญฺญายปิ
ภิกฺขตีติ ยาจติฯ โย หิ โกจิ ภิกฺขติ, ภิกฺขํ เอสติ คเวสติ, โส ตํ ลภตุ วา มา วา, อถ โข ภิกฺขตีติ ภิกฺขุฯ ภิกฺขโกติ พฺยญฺชเนน ปทํ วฑฺฒิตํ; ภิกฺขนธมฺมตาย ภิกฺขูติ อตฺโถฯ ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ พุทฺธาทีหิ อชฺฌุปคตํ ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคตตฺตา ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโต นามฯ โย หิ โกจิ อปฺปํ วา มหนฺตํ วา โภคกฺขนฺธํ ปหาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต, กสิโครกฺขาทีหิ ชีวิตกปฺปนํ หิตฺวา ลิงฺคสมฺปฏิจฺฉเนเนว ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุฯ ปรปฺปฏิพทฺธชีวิกตฺตา วา วิหารมชฺเฌ กาชภตฺตํ ภุญฺชมาโนปิ ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุฯ ปิณฺฑิยาโลปโภชนํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชาย อุสฺสาหชาตตฺตา วา ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุฯ
อคฺฆผสฺสวณฺณเภเทน ภินฺนํ ปฏํ ธาเรตีติ ภินฺนปฏธโรฯ ตตฺถ สตฺถกจฺเฉทเนน อคฺฆเภโท เวทิตพฺโพฯ สหสฺสคฺฆนโกปิ หิ ปโฏ สตฺถเกน ขณฺฑาขณฺฑิกํ
ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขุฯ โสตาปตฺติมคฺเคน ปญฺจ กิเลเส ภินฺทตีติ ภิกฺขุฯ สกทาคามิมคฺเคน จตฺตาโร, อนาคามิมคฺเคน จตฺตาโร, อรหตฺตมคฺเคน อฏฺฐ กิเลเส ภินฺทตีติ ภิกฺขุฯ เอตฺตาวตา ภินฺนตฺตาติ อิมินา ปน จตฺตาโร ผลฏฺฐาฯ โสตาปนฺโน หิ โสตาปตฺติมคฺเคน ปญฺจ กิเลเส ภินฺทิตฺวา ฐิโตฯ สกทาคามี สกทาคามิมคฺเคน จตฺตาโร, อนาคามี อนาคามิมคฺเคน จตฺตาโร, อรหา อรหตฺตมคฺเคน อฏฺฐ กิเลเส ภินฺทิตฺวา ฐิโตฯ เอวมยํ จตุพฺพิโธ ผลฏฺโฐ ภินฺนตฺตา ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ภิกฺขุ นามฯ
โอธิโส กิเลสานํ ปหานาติ เอตฺถ ทฺเว โอธี – มคฺโคธิ จ กิเลโสธิ จฯ โอธิ นาม สีมา, มริยาทาฯ ตตฺถ โสตาปนฺโน มคฺโคธินา โอธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุฯ ตสฺส หิ จตูสุ มคฺเคสุ เอเกเนว โอธินา กิเลสา ปหีนา, น สกเลน มคฺคจตุกฺเกนฯ สกทาคามีอนาคามีสุปิ เอเสว นโยฯ โสตาปนฺโน จ กิเลโสธินาปิ โอธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุฯ ตสฺส หิ ปหาตพฺพกิเลเสสุ โอธินาว กิเลสา ปหีนา, น สพฺเพน สพฺพํฯ อรหา ปน อโนธิโสว กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุฯ ตสฺส หิ มคฺคจตุกฺเกน อโนธินาว กิเลสา ปหีนา, น เอกาย มคฺคสีมายฯ ปหาตพฺพกิเลเสสุ จ อโนธิโสว กิเลสา ปหีนาฯ เอกาปิ หิ กิเลสสีมา ฐิตา นาม นตฺถิฯ เอวํ โส อุภยถาปิ อโนธิโส กิเลสานํ ปหานา ภิกฺขุฯ
เสกฺโขติ ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน สทฺธิํ สตฺต อริยาฯ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขนฺตีติ เสกฺขาฯ เตสุ โย โกจิ เสกฺโข ภิกฺขุติ เวทิตพฺโพฯ น อเสกฺโขฯ เสกฺขธมฺเม อติกฺกมฺม อคฺคผเล ฐิโต ตโต อุตฺตริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต ขีณาสโว อเสกฺโขติ วุจฺจติฯ อวเสโส ปุถุชฺชนภิกฺขุ ติสฺโส สิกฺขา เนว สิกฺขติ, น สิกฺขิตฺวา ฐิโตติ เนวเสกฺขนาเสกฺโขติ เวทิตพฺโพฯ
สีลคฺคํ อคฺโค ภิกฺขุ นามฯ ภทฺโรติ อปาปโกฯ กลฺยาณปุถุชฺชนาทโย หิ ยาว อรหา ตาว ภทฺเรน สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน จ สมนฺนาคตตฺตา ภทฺโร ภิกฺขูติ สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติฯ มณฺโฑ ภิกฺขูติ ปสนฺโน ภิกฺขุ; สปฺปิมณฺโฑ วิย อนาวิโล วิปฺปสนฺโนติ อตฺโถฯ สาโรติ เตหิเยว สีลสาราทีหิ สมนฺนาคตตฺตา, นีลสมนฺนาคเมน นีโล ปโฏ วิย, สาโร ภิกฺขูติ เวทิตพฺโพฯ วิคตกิเลสเผคฺคุภาวโต วา ขีณาสโวว สาโรติ เวทิตพฺโพฯ
ตตฺถ
เอวํ สมญฺญาทีหิ ภิกฺขุํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุปสมฺปทาวเสน ทสฺเสตุํ สมคฺเคน สงฺเฆนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ สมคฺเคน สงฺเฆนาติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ปญฺจวคฺคกรณีเย กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เตสํ อาคตตฺตา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อาหฏตฺตา สมฺมุขีภูตานญฺจ อปฺปฏิกฺโกสนโต เอกสฺมิํ กมฺเม สมคฺคภาวํ อุปคเตนฯ ญตฺติจตุตฺเถนาติ ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ เอกาย จ ญตฺติยา กาตพฺเพนฯ กมฺเมนาติ ธมฺมิเกน วินยกมฺเมนฯ อกุปฺเปนาติ ฐานารเหนาติ การณารเหน สตฺถุสาสนารเหนฯ
อุปสมฺปนฺโน นาม อุปริภาวํ สมาปนฺโน, ปตฺโตติ อตฺโถฯ ภิกฺขุภาโว หิ อุปริภาโวฯ ตญฺเจส ยถาวุตฺเตน กมฺเมน สมาปนฺนตฺตา อุปสมฺปนฺโนติ วุจฺจติฯ เอเตน ยา อิมา เอหิภิกฺขูปสมฺปทา, สรณาคมนูปสมฺปทา, โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ปญฺหพฺยากรณูปสมฺปทา, ครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ทูเตนูปสมฺปทา, อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทา, ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทาติ อฏฺฐ อุปสมฺปทา วุตฺตา, ตาสํ ญตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทา, ทูเตนูปสมฺปทา, อฏฺฐวาจิกูปสมฺปทาติ อิมา
๕๑๑. ปาติโมกฺขสํวรนิทฺเทเส ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํฯ ตญฺหิ, โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมจยติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา ปาติโมกฺขนฺติ วุตฺตํฯ สีลํ ปติฏฺฐาติอาทีนิ ตสฺเสว เววจนานิฯ ตตฺถ สีลนฺติ กามญฺเจตํ สห กมฺมวาจาปริโยสาเนน อิชฺฌนกสฺส
ตตฺถ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺติํ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาฯ เจตสิกํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วิรติฯ อปิจ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีนิ ปชหนฺตสฺส สตฺต กมฺมปถเจตนาฯ เจตสิกํ สีลํ นาม ‘‘อภิชฺฌํ ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรตี’’ติอาทินา นเยน สํยุตฺตมหาวคฺเค วุตฺตา อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิธมฺมาฯ สํวโร สีลนฺติ เอตฺถ ปญฺจวิเธน สํวโร เวทิตพฺโพ – ปาติโมกฺขสํวโร, สติสํวโร, ญาณสํวโร อวีติกฺกโม สีลนฺติ สมาทิณฺณสีลสฺส กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโมฯ เอตฺถ จ สํวรสีลํ อวีติกฺกมสีลนฺติ อิทเมว นิปฺปริยายโต สีลํ; เจตนา สีลํ เจตสิกํ สีลนฺติ ปริยายโต สีลนฺติ เวทิตพฺพํฯ
ยสฺมา ปน ปาติโมกฺขสํวรสีเลน ภิกฺขุ สาสเน ปติฏฺฐาติ นาม, ตสฺมา ตํ ‘ปติฏฺฐา’ติ วุตฺตํ; ปติฏฺฐหติ วา เอตฺถ ภิกฺขุ, กุสลธมฺมา เอว วา เอตฺถ ปติฏฺฐหนฺตีติ ปติฏฺฐาฯ อยมตฺโถ –
‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ, จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ;
อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ, โส อิมํ วิชฏเย ชฏ’’นฺติ จฯ (สํ. นิ. ๑.๒๓);
‘‘ปติฏฺฐา
ตเทตํ ปุพฺพุปฺปตฺติอตฺเถน อาทิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, อุตฺติย, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺฐิ จ อุชุกา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๘๒)ฯ
ยถา
ตเทตํ จรณสริกฺขตาย จรณํฯ จรณาติ หิ ปาทา วุจฺจนฺติฯ ยถา หิ ฉินฺนจรณสฺส ปุริสสฺส ทิสํคมนาภิสงฺขาโร น ชายติ, ปริปุณฺณปาทสฺเสว ชายติ; เอวเมว ยสฺส สีลํ ภินฺนํ โหติ ขณฺฑํ อปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย
ตเทตํ สํยมนวเสน สํยโม, สํวรณวเสน สํวโรฯ อุภเยนาปิ สีลสํยโม เจว สีลสํวโร จ กถิโตฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ สํยเมติ วีติกฺกมวิปฺผนฺทนํ, ปุคฺคลํ วา สํยเมติ, วีติกฺกมวเสน ตสฺส วิปฺผนฺทิตุํ น เทตีติ สํยโมฯ วีติกฺกมสฺส ปเวสนทฺวารํ สํวรติ ปิทหตีติปิ สํวโรฯ โมกฺขนฺติ อุตฺตมํ มุขภูตํ วาฯ ยถา หิ สตฺตานํ จตุพฺพิโธ อาหาโร มุเขน ปาโมกฺขํ; ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺฐํ ปธานนฺติ อตฺโถฯ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาติ จตุภูมกกุสลานํ ปฏิลาภตฺถาย ปาโมกฺขํ ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺฐํ ปธานนฺติ เวทิตพฺพํฯ
กายิโก อวีติกฺกโมติ ติวิธํ กายสุจริตํฯ วาจสิโกติ จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํฯ กายิกวาจสิโกติ ตทุภยํฯ อิมินา อาชีวฏฺฐมกสีลํ ปริยาทาย ทสฺเสติฯ สํวุโตติ ปิหิโต; สํวุตินฺทฺริโย ปิหิตินฺทฺริโยติ ปาติโมกฺขสํวเรนาติ ปาติโมกฺเขน จ สํวเรน จ, ปาติโมกฺขสงฺขาเตน วา สํวเรนฯ อุเปโตติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ
๕๑๒. อิริยตีติอาทีหิ สตฺตหิปิ ปเทหิ ปาติโมกฺขสํวรสีเล ฐิตสฺส ภิกฺขุโน อิริยาปถวิหาโร กถิโตฯ
๕๑๓. อาจารโคจรนิทฺเทเส กิญฺจาปิ ภควา สมณาจรํ สมณโคจรํ กเถตุกาโม ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อตฺถิ อาจาโร, อตฺถิ อนาจาโร’’ติ ปทํ อุทฺธริฯ ยถา ปน มคฺคกุสโล ปุริโส มคฺคํ อจิกฺขนฺโต ‘วามํ มุญฺจ ทกฺขิณํ คณฺหา’ติ ปฐมํ มุญฺจิตพฺพํ สภยมคฺคํ อุปฺปถมคฺคํ อาจิกฺขติ
ยสฺมา วา สสีสํ นหาเนน ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส ปุริสสฺส มาลาคนฺธวิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ วิย ปหีนปาปธมฺมสฺส กลฺยาณธมฺมสมาโยโค สมฺปนฺนรูโป โหติ, ตสฺมา เสทมลชลฺลิกฺกํ วิย ปหาตพฺพํ ปฐมํ อนาจารํ อาจิกฺขิตฺวา, ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส มาลาคนฺธวิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ ตตฺถ กตโม อนาจาโรติอาทิมาหฯ ตตฺถ กายิโก วีติกฺกโมติ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ; วาจสิโก วีติกฺกโมติ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ; กายิกวาจสิโก วีติกฺกโมติ ตทุภยํฯ เอวํ อาชีวฏฺฐมกสีลสฺเสว วีติกฺกมํ ทสฺเสสิฯ
ยสฺมา ปน น เกวลํ กายวาจาหิ เอว อนาจารํ อาจรติ, มนสาปิ อาจรติ เอว, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อนาจาโร’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิเธกจฺโจ เวฬุทาเนนาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวฬุทาเนนาติ ปจฺจยเหตุเกน เวฬุทาเนนฯ วิหาเร อุฏฺฐิตญฺหิ อรญฺญโต วา อาหริตฺวา รกฺขิตโคปิตํ เวฬุํ ‘เอวํ เม ปจฺจยํ ทสฺสนฺตี’ติ อุปฏฺฐากานํ ทาตุํ น วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ ชีวิตํ กปฺเปนฺโต อเนสนาย มิจฺฉาชีเวน ชีวติฯ โส ทิฏฺเฐว ธมฺเม ครหํ ปาปุณาติ, สมฺปราเย จ อปายปริปูรโก โหติฯ อตฺตโน ปุคฺคลิกเวฬุํ กุลสงฺคหตฺถาย ททนฺโต กุลทูสกทุกฺกฏมาปชฺชติ; ปรปุคฺคลิกํ เถยฺยจิตฺเตน ททมาโน ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ สงฺฆิเกปิ เอเสว นโยฯ สเจ ปน ตํ อิสฺสรวตาย เทติ ครุภณฺฑวิสฺสชฺชนมาปชฺชติ
กตโร ปน เวฬุ ครุภณฺฑํ โหติ, กตโร น โหตีติ? โย ตาว อโรปิโม สยํชาตโก, โส สงฺเฆน ปริจฺฉินฺนฏฺฐาเนเยว ครุภณฺฑํ, ตโต ปรํ น ครุภณฺฑํ; โรปิตฏฺฐาเน สพฺเพน สพฺพํ ครุภณฺฑํฯ โส ปน ปมาเณน ปริจฺฉินฺโน เตลนาฬิปฺปมาโณปิ ครุภณฺฑํ, น ตโต เหฏฺฐาฯ ยสฺส ปน ภิกฺขุโน เตลนาฬิยา วา กตฺตรทณฺเฑน วา อตฺโถ, เตน ผาติกมฺมํ กตฺวา คเหตพฺโพฯ ผาติกมฺมํ ตทคฺฆนกํ วา อติเรกํ วา วฏฺฏติ, อูนกํ น วฏฺฏติฯ หตฺถกมฺมมฺปิ อุทกาหรณมตฺตํ วา อปฺปหริตกรณมตฺตํ วา น วฏฺฏติ, ตํ ถาวรํ กาตุํ วฏฺฏติฯ ตสฺมา โปกฺขรณิโต วา ปํสุํ อุทฺธริตฺวา โสปานํ วา อตฺถราเปตฺวา วิสมฏฺฐานํ วา สมํ กตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติฯ ผาติกมฺมํ อกตฺวา คหิโต ตตฺถ วสนฺเตเนว ปริภุญฺชิตพฺโพ; ปกฺกมนฺเตน สงฺฆิกํ กตฺวา ฐเปตฺวา คนฺตพฺพํฯ อสติยา คเหตฺวา คเตน ยตฺถ คโต สรติ, ตโต ปจฺจาหริตพฺโพฯ สเจ อนฺตรา ภยํ โหติ, สมฺปตฺตวิหเร ฐเปตฺวา คนฺตพฺพํฯ
มนุสฺสา วิหารํ คนฺตฺวา เวฬุํ ยาจนฺติฯ ภิกฺขู ‘สงฺฆิโก’ติ ทาตุํ น วิสหนฺติฯ มนุสฺสา ปุนปฺปุนํ ยาจนฺติ วา ตชฺเชนฺติ วาฯ ตทา ภิกฺขูหิ ‘ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา คณฺหถา’ติ วตฺตุํ
สเจ
ปุคฺคลิกํ กาตุํ ลพฺภติ, น ลพฺภตีติ? น ลพฺภติฯ หตฺถกมฺมสีเสน ปน เอกสฺมิํ เคเห มญฺจฏฺฐานมตฺตํ ลพฺภติ, ตีสุ เคเหสุ เอกํ เคหํ ลภติฯ สเจ ทพฺภสมฺภารา ปุคฺคลิกา โหนฺติ, ภูมิ สงฺฆิกา, เอกํ เคหํ กตฺวา สมภาคํ ลภติ, ทฺวีสุ เคเหสุ เอกํ เคหํ ลภติฯ สงฺฆิกรุกฺเข สงฺฆิกํ อาวาสํ พาเธนฺเต สงฺฆํ อนาปุจฺฉา หาเรตุํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติ? วฏฺฏติฯ วจนปถจฺเฉทนตฺถํ ปน อาปุจฺฉิตฺวาว หาเรตพฺโพฯ สเจ รุกฺขํ นิสฺสาย สงฺฆสฺส มหนฺโต ลาโภ โหติ, น หาเรตพฺโพฯ ปุคฺคลิกรุกฺเข สงฺฆิกํ อาวาสํ พาเธนฺเต รุกฺขสามิกสฺส อาจิกฺขิตพฺพํฯ สเจ หริตุํ น อิจฺฉติ, เฉทาเปตฺวา หาเรตพฺโพฯ ‘รุกฺขํ เม เทถา’ติ โจเทนฺตสฺส รุกฺขํ อคฺฆาเปตฺวา มูลํ ทาตพฺพํฯ สงฺฆิเก รุกฺเข ปุคฺคลิกาวาสํ, ปุคฺคลิเก จ ปุคฺคลิกาวาสํ พาเธนฺเตปิ เอเสว นโยฯ วลฺลิยมฺปิ อยเมว กถามคฺโคฯ วลฺลิ ปน ยตฺถ วิกฺกายติ, ทุลฺลภา โหติ, ตตฺถ ครุภณฺฑํฯ สา จ โข อุปฑฺฒพาหุปฺปมาณโต ปฏฺฐาย; ตโต เหฏฺฐา วลฺลิขณฺฑํ ครุภณฺฑํ น โหติฯ
ปตฺตทานาทีสุปิ ปตฺตทาเนนาติ ปจฺจยเหตุเกน ปตฺตทาเนนาติอาทิ สพฺพํ เวฬุทาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ครุภณฺฑตาย ปเนตฺถ อยํ วินิจฺฉโยฯ ปตฺตมฺปิ หิ ยตฺถ วิกฺกายติ, คนฺธิกาทโย
ตาลปณฺณมฺปิ
ปุปฺผทาเน ‘‘เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ปุปฺผานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ยาคุภตฺตวตฺเถ อุปเนนฺตุ, เอตฺตเกสุ เสนาสนปฏิสงฺขรเณ อุปเนนฺตู’’ติ เอวํ นิยมิตฏฺฐาเน เอว ปุปฺผานิ ครุภณฺฑานิ โหนฺติฯ ปรตีเร สามเณรา ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ราสิํ กโรนฺติ, ปญฺจงฺคสมนฺนาคโต ปุปฺผภาชโก ภิกฺขุสงฺฆํ คเณตฺวา โกฏฺฐาเส กโรติ, โส สมฺปตฺตปริสาย สงฺฆํ อนาปุจฺฉิตฺวาว ทาตุํ ลภติ; อสมฺมเตน ปน อาปุจฺฉิตฺวาว ทาตพฺพํฯ ภิกฺขุ ปน กสฺส ปุปฺผานิ ทาตุํ ลภติ, กสฺส น ลภตีติ? มาตาปิตูนํ เคหํ หริตฺวาปิ เคหโต ปกฺโกสาเปตฺวาปิ ‘วตฺถุปูชํ กโรถา’ติ ทาตุํ ลภติ, ปิฬนฺธนตฺถาย ทาตุํ น ลภติ; เสสญาตีนํ ปน หริตฺวา น ทาตพฺพํ, ปกฺโกสาเปตฺวา ‘ปูชํ กโรถา’ติ ทาตพฺพํ; เสสชนสฺส ปูชนฏฺฐานํ สมฺปตฺตสฺส อปจฺจาสีสนฺเตน ทาตพฺพํ; ปุปฺผทานํ นาม น โหติฯ วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ ปุปฺผนฺติฯ ภิกฺขุนา ปิณฺฑาย จรนฺเตน มนุสฺเส ทิสฺวา ‘วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ, ปูเชถา’ติ วตฺตพฺพํฯ วจนมตฺเต โทโส นตฺถิฯ ‘มนุสฺสา ขาทนียโภชนียํ อาทาย อาคมิสฺสนฺตี’ติ จิตฺเตน ปน น วตฺตพฺพํฯ สเจ วทติ, ขาทนียโภชนียํ น ปริภุญฺชิตพฺพํฯ มนุสฺสา อตฺตโน ธมฺมตาย ‘วิหาเร ปุปฺผานิ อตฺถี’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘อสุกทิวเส วิหารํ อาคมิสฺสาม, สามเณรานํ ปุปฺผานิ โอจินิตุํ มา เทถา’ติ วทนฺติฯ ภิกฺขู สามเณรานํ กเถตุํ ปมุฏฺฐาฯ สามเณเรหิ ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ฐปิตานิฯ มนุสฺสา ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยํ ตุมฺหากํ อสุกทิวเสเยว อาโรจยิมฺห
อปโร ภิกฺขุ สามเณรานํ อาจิกฺขติ ‘‘อสุกคามวาสิโน ปุปฺผานิ มา โอจินิตฺถา’’ติ อาหํสูติฯ มนุสฺสาปิ
ผลทาเน ผลมฺปิ ปุปฺผํ วิย นิยมิตเมว ครุภณฺฑํ โหติฯ วิหาเร พหุกมฺหิ ผลาผเล สติ อผาสุกมนุสฺสา อาคนฺตฺวา ยาจนฺติฯ ภิกฺขู ‘สงฺฆิก’นฺติ ทาตุํ น อุสฺสหนฺติฯ มนุสฺสา วิปฺปฏิสาริโน อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติฯ ตตฺถ กิํ กาตพฺพนฺติ? ผเลหิ วา รุกฺเขหิ วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา กติกา กาตพฺพา – ‘อสุเกสุ จ รุกฺเขสุ เอตฺตกานิ ผลานิ คณฺหนฺตา, เอตฺตเกสุ วา รุกฺเขสุ ผลานิ คณฺหนฺตา น วาเรตพฺพา’ติฯ โจรา ปน อิสฺสรา วา พลกฺกาเรน คณฺหนฺตา น วาเรตพฺพา; กุทฺธา เต สกลวิหารมฺปิ นาเสยฺยุํฯ อาทีนโว ปน กเถตพฺโพติฯ
สินานทาเน สินานจุณฺณานิ โกฏฺฏิตานิ น ครุภณฺฑานิฯ อโกฏฺฏิโต รุกฺขตฺตโจว ครุภณฺฑํฯ จุณฺณํ ปน อคิลานสฺส รชนนิปกฺกํ วฏฺฏติฯ คิลานสฺส ยํกิญฺจิ จุณฺณํ วฏฺฏติเยวฯ มตฺติกาปิ เอตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา กเถตพฺพาฯ มตฺติกาปิ ยตฺถ ทุลฺลภา โหติ, ตตฺเถว ครุภณฺฑํฯ สาปิ เหฏฺฐิมโกฏิยา ติํสปลคุฬปิณฺฑปฺปมาณาว ตโต เหฏฺฐา น ครุภณฺฑนฺติฯ
ทนฺตกฏฺฐทาเน ทนฺตกฏฺฐํ อจฺฉินฺนกเมว ครุภณฺฑํฯ เยสํ สามเณรานํ สงฺฆโต ทนฺตกฏฺฐวาโร ปาปุณาติ, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ ปาฏิเยกฺกํ ทาตุํ น ลภนฺติฯ เยหิ ปน ‘เอตฺตกานิ ทนฺตกฏฺฐานิ อาหริตพฺพานี’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วารํ คหิตานิ, เต อติเรกานิ อาจริยุปชฺฌายานํ ทาตุํ ลภนฺติฯ เอเกน ภิกฺขุนา ทนฺตกฏฺฐมาฬกโต พหูนิ ทนฺตกฏฺฐานิ
จาฏุกมฺยตายาติอาทีสุ จาฏุกมฺยตา วุจฺจติ อตฺตานํ ทาสํ วิย นีจฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปรสฺส ขลิตวจนมฺปิ สณฺฐเปตฺวา ปิยกามตาย ปคฺคยฺหวจนํฯ มุคฺคสูปฺยตายาติ มุคฺคสูปสมานาย สจฺจาลิเกน ชีวิตกปฺปนตาเยตํ อธิวจนํฯ ยถา หิ มุคฺคสูเป ปจฺจนฺเต พหู มุคฺคา ปากํ คจฺฉนฺติ, โถกา น คจฺฉนฺติ; เอวเมว สจฺจาลิเกน ชีวิตกปฺปเก ปุคฺคเล พหุ อลิกํ โหติ, อปฺปกํ สจฺจํฯ ยถา วา มุคฺคสูปสฺส อปฺปวิสนฏฺฐานํ นาม นตฺถิ, เอวเมว สจฺจาลิกวุตฺติโน ปุคฺคลสฺส อปฺปวิฏฺฐวาจา นาม นตฺถิ; สิงฺฆาฏกํ วิย อิจฺฉิติจฺฉิตธาราย ปติฏฺฐาติฯ เตนสฺส สา มุสาวาทิตา มุคฺคสูปฺยตาติ วุตฺตาฯ ปาริภฏยตาติ ปริภฏกมฺมภาโวฯ ปริภฏสฺส หิ กมฺมํ ปาริภฏยํ, ตสฺส ภาโว ปาริภฏยตา; อลงฺการกรณาทีหิ ทารกกีฬาปนสฺเสตํ อธิวจนํฯ
ชงฺฆเปสนิกนฺติ คามนฺตรเทสนฺตราทีสุ เตสํ เตสํ คิหีนํ สาสนปฏิสาสนหรณํฯ อิทญฺหิ ชงฺฆเปสนิกํ นาม อตฺตโน มาตาปิตูนํ, เย จสฺส มาตาปิตโร อุปฏฺฐหนฺติ, เตสํ สาสนํ คเหตฺวา กตฺถจิ คมนวเสน วฏฺฏติฯ เจติยสฺส วา สงฺฆสฺส วา อตฺตโน วา กมฺมํ กโรนฺตานํ วฑฺฒกีนมฺปิ สาสนํ หริตุํ วฏฺฏติฯ มนุสฺสา ‘‘ทานํ ทสฺสาม, ปูชํ กริสฺสาม, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาจิกฺขถา’’ติ วทนฺติ; ‘‘อสุกตฺเถรสฺส นาม เทถา’’ติ ปิณฺฑปาตํ วา เภสชฺชํ วา จีวรํ วา เทนฺติ; ‘‘วิหาเร ปูชํ กโรถา’’ติ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ วา ธชปตากาทีนิ วา นียฺยาเทนฺติ, สพฺพํ หริตุํ วฏฺฏติ; ชงฺฆเปสนิกํ นาม น โหติฯ เสสานํ สาสนํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ปทวาเร ปทวาเร โทโสฯ
อญฺญตรญฺญตเรนาติ เอเตสํ วา เวฬุทานาทีนํ อญฺญตรญฺญตเรน เวชฺชกมฺมภณฺฑาคาริกกมฺมํ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑกมฺมํ พุทฺธปฏิกุฏฺเฐนาติ พุทฺเธหิ ครหิเตน ปฏิสิทฺเธนฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ สพฺโพปิ อนาจาโร นาม กถียติฯ อาจารนิทฺเทโส วุตฺตปฏิปกฺขนเยเนว เวทิตพฺโพฯ
๕๑๔. โคจรนิทฺเทเสปิ โคจโรติ ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺฐานํ โคจโร, อยุตฺตฏฺฐานํ อโคจโรฯ เวสิยา โคจโร อสฺสาติ เวสิยโคจโร; มิตฺตสนฺถววเสน อุปสงฺกมิตฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ เวสิยา นาม รูปูปชีวินิโย เยน เกนจิเทว สุลภชฺฌาจารตามิตฺตสตฺถวสิเนหวเสน อุปสงฺกมนฺโต เวสิยาโคจโร นาม โหติฯ ตสฺมา เอวํ อุปสงฺกมิตุํ น วฏฺฏติฯ กิํ การณา? อารกฺขวิปตฺติโตฯ เอวํ อุปสงฺกมนฺตสฺส หิ จิรํ รกฺขิตโคปิโตปิ สมณธมฺโม กติปาเหเนว นสฺสติ; สเจปิ น นสฺสติ ครหํ ลภติฯ ทกฺขิณาวเสน ปน อุปสงฺกมนฺเตน สติํ อุปฏฺฐาเปตฺวา อุปสงฺกมิตพฺพํฯ วิธวา วุจฺจนฺติ มตปติกา วา ปวุตฺถปติกา วาฯ ถุลฺลกุมาริโยติ มหลฺลิกา อนิวิฏฺฐกุมาริโยฯ ปณฺฑกาติ โลกามิสนิสฺสิตกถาพหุลา อุสฺสนฺนกิเลสา อวูปสนฺตปริฬาหา นปุํสกาฯ เตสํ สพฺเพสมฺปิ อุปสงฺกมเน อาทีนโว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ภิกฺขุนีสุปิ เอเสว นโยฯ อปิจ ภิกฺขู นาม อุสฺสนฺนพฺรหฺมจริยา โหนฺติ, ตถา ภิกฺขุนิโยฯ เต อญฺญมญฺญํ สนฺถววเสน กติปาเหเนว รกฺขิตโคปิตสมณธมฺมํ นาเสนฺติฯ คิลานปุจฺฉเกน ปน คนฺตุํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขุนา ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูชนตฺถายปิ โอวาททานตฺถายปิ คนฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ
ปานาคารนฺติ สุราปานฆรํฯ ตํ พฺรหฺมจริยนฺตรายกเรหิ สุราโสณฺเฑหิ อวิวิตฺตํ โหติฯ ตตฺถ เตหิ สทฺธิํ สห โสณฺฑวเสน สํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหีติอาทีสุ ราชาโนติ อภิสิตฺตา วา โหนฺตุ อนภิสิตฺตา วา เย รชฺชํ อนุสาสนฺติฯ ราชมหามตฺตาติ ราชูนํ อิสฺสริยสทิสาย มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคตาฯ ติตฺถิยาติ วิปรีตทสฺสนา พาหิรปริพฺพาชกาฯ ติตฺถิยสาวกาติ ภตฺติวเสน เตสํ ปจฺจยทายกาฯ เอเตหิ สทฺธิํ สํสคฺคชาโต โหตีติ อตฺโถฯ
อนนุโลมิเกน สํสคฺเคนาติ อนนุโลมิกสํสคฺโค นาม ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ อนนุโลโม ปจฺจนีกสํสคฺโค, เยน พฺรหฺมจริยนฺตรายํ ปญฺญตฺติวีติกฺกมํ สลฺเลขปริหานิญฺจ ปาปุณาติ, เสยฺยถิทํ – ราชราชมหามตฺเตหิ สทฺธิํ สหโสกิตา, สหนนฺทิตา, สมสุขทุกฺขตา, อุปฺปนฺเนสุ
อิทานิ อปเรนปิ ปริยาเยน อโคจรํ ทสฺเสตุํ ยานิ วา ปน ตานิ กุลานีติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อสฺสทฺธานีติ พุทฺธาทีสุ สทฺธาวิรหิตานิ; พุทฺโธ สพฺพญฺญู, ธมฺโม นิยฺยานิโก, สงฺโฆ สุปฺปฏิปนฺโนติ น สทฺทหนฺติฯ อปฺปสนฺนานีติ จิตฺตํ ปสนฺนํ อนาวิลํ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ อกฺโกสกปริภาสกานีติ อกฺโกสกานิ เจว ปริภาสกานิ จ; ‘โจโรสิ, พาโลสิ, มูฬฺโหสิ, โอฏฺโฐสิ, โคโณสิ, คทฺรโภสิ, อาปายิโกสิ, เนรยิโกสิ, ติรจฺฉานคโตสิ, นตฺถิ ตุยฺหํ สุคติ, ทุคฺคติเยว ปาฏิกงฺขา’ติ เอวํ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ; ‘โหตุ, อิทานิ ตํ ปหริสฺสาม, พนฺธิสฺสาม อนตฺถกามานีติ อตฺถํ น อิจฺฉนฺติ, อนตฺถเมว อิจฺฉนฺติฯ อหิตกามานีติ อหิตเมว อิจฺฉนฺติ, หิตํ น อิจฺฉนฺติฯ อผาสุกกามานีติ ผาสุกํ น อิจฺฉนฺติ, อผาสุกเมว อิจฺฉนฺติฯ อโยคกฺเขมกามานีติ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ น อิจฺฉนฺติ, สภยเมว อิจฺฉนฺติฯ ภิกฺขูนนฺติ เอตฺถ สามเณราปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ภิกฺขุนีนนฺติ เอตฺถ สิกฺขมานสามเณริโยปิฯ สพฺเพสมฺปิ หิ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตานญฺเจว สรณคตานญฺจ จตุนฺนมฺปิ ปริสานํ ตานิ อนตฺถกามานิเยวฯ ตถารูปานิ กุลานีติ เอวรูปานิ ขตฺติยกุลาทีนิ กุลานิฯ เสวตีติ นิสฺสาย ชีวติฯ ภชตีติ อุปสงฺกมติฯ ปยิรุปาสตีติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เวสิยาทิโคจรสฺส เวสิยาทิโก, ราชาทิสํสฏฺฐสฺส ราชาทิโก, อสฺสทฺธกุลาทิเสวกสฺส อสฺสทฺธกุลาทิโก จาติ ติปฺปกาโรปิ อยุตฺตโคจโร อโคจโรติ เวทิตพฺโพฯ
ตสฺส อิมินา ปริยาเยน อโคจรตา เวทิตพฺพาฯ เวสิยาทิโก ตาว ปญฺจกามคุณนิสฺสยโต อโคจโรติ เวทิตพฺโพ, ยถาห – ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย? ยทิทํ ปญฺจ กามคุณา’’ติ
โคจรนิทฺเทเส น เวสิยโคจโรติอาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิฯ โอปานภูตานีติอาทีสุ โอปานภูตานีติ อุทปานภูตานิ; ภิกฺขุสงฺฆสฺส, จาตุมหาปเถ ขตโปกฺขรณี วิย, ยถาสุขํ โอคาหนกฺขมานิ จิตฺตมหามตฺตสฺส เคหสทิสานิฯ ตสฺส กิร เคเห กาลตฺถมฺโภ ยุตฺโตเยว กาสาวปชฺโชตานีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีหิ นิวตฺถปารุตานํ กาสาวานํเยว ปภาย เอโกภาสานิ ภูตปาลเสฏฺฐิกุลสทิสานิฯ อิสิวาตปฏิวาตานีติ เคหํ ปวิสนฺตานํ นิกฺขมนฺตานญฺจ ภิกฺขุภิกฺขุนีสงฺขาตานํ อิสีนํ จีวรวาเตน เจว สมิญฺชนปสารณาทิชนิตสรีรวาเตน จ ปฏิวาตานิ ปวายิตานิ วินิทฺธุตกิพฺพิสานิ วาฯ
๕๑๕. อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวิตานิทฺเทเส อณุมตฺตานีติ อณุปฺปมาณาฯ วชฺชาติ โทสาฯ ยานิ ตานิ วชฺชานีติ ยานิ ตานิ ครหิตพฺพฏฺเฐน วชฺชานิฯ อปฺปมตฺตกานีติ ปริตฺตมตฺตกานิ ขุทฺทกปฺปมาณานิฯ โอรมตฺตกานีติ ปริตฺตโตปิ โอริมปฺปมาณตฺตา โอรมตฺตกานิฯ ลหุสานีติ ลหุกานิฯ ลหุสมฺมตานีติ ลหูติ สมฺมตานิฯ สํยมกรณียานีติ สํยเมน กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิฯ สํวรกรณียานีติ สํวเรน กาตพฺพานิ สํวเรน กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิฯ จิตฺตุปฺปาทกรณียานีติ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิฯ มนสิการปฏิพทฺธานีติ มนสา อาวชฺชิตมตฺเตเนว กตฺตพฺพปฏิกมฺมานิฯ กานิ ปน ตานีติ? ทิวาวิหารวาสี สุมตฺเถโร ตาว อาห – ‘‘อนาปตฺติคมนียานิ จิตฺตุปฺปาทมตฺตกานิ ยานิ ‘น ปุน เอวรูปํ กริสฺสามี’ติ มนสา อาวชฺชิตมตฺเตเนว สุชฺฌนฺติฯ อธิฏฺฐานาวิกมฺมํ นาเมตํ กถิต’’นฺติฯ อนฺเตวาสิโก ปนสฺส ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ปนาห – ‘‘อิทํ ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺเสว ภาชนียํฯ ตสฺมา สพฺพลหุกํ ทุกฺกฏทุพฺภาสิตํ อิธ วชฺชนฺติ เวทิตพฺพํฯ วุฏฺฐานาวิกมฺมํ นาเมตํ กถิต’’นฺติฯ อิติอิเมสูติ วชฺชทสฺสาวีติ วชฺชโต โทสโต ทสฺสนสีโลฯ ภยทสฺสาวีติ อาทีนวทสฺสาวีติ อิธ นินฺทาวหนโต, อายติํ ทุกฺขวิปากโต, อุปริคุณานํ อนฺตรายกรณโต, วิปฺปฏิสารชนนโต จ เอเตน นานปฺปกาเรน อาทีนวโต ทสฺสนสีโลฯ
นิสฺสรณทสฺสาวีติ ยํ ตตฺถ นิสฺสรณํ ตสฺส ทสฺสนสีโลฯ กิํ ปเนตฺถ นิสฺสรณนฺติ? อาจริยตฺเถรวาเท
ตตฺถ ตถารูโป ภิกฺขุ อณุมตฺตานิ วชฺชานิ วชฺชโต ภยโต ปสฺสติ นามฯ ตํ ทสฺเสตุํ อยํ นโย กถิโต – ปรมาณุ นาม, อณุ นาม, ตชฺชารี นาม, รถเรณุ นาม, ลิกฺขา นาม, อูกา นาม, ธญฺญมาโส นาม, องฺคุลํ นาม, วิทตฺถิ นาม, รตนํ นาม, ยฏฺฐิ นาม, อุสภํ นาม, คาวุตํ นาม, โยชนํ นามฯ ตตฺถ ‘ปรมาณุ’ นาม อากาสโกฏฺฐาสิโก มํสจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉติ, ทิพฺพจกฺขุสฺเสว อาคจฺฉติฯ ‘อณุ’ นาม ภิตฺติจฺฉิทฺทตาลจฺฉิทฺเทหิ ปวิฏฺฐสูริยรสฺมีสุ วฏฺฏิ วฏฺฏิ หุตฺวา ปริพฺภมนฺโต ปญฺญายติฯ ‘ตชฺชารี’ นาม โคปถมนุสฺสปถจกฺกปเถสุ ฉิชฺชิตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ อุคฺคนฺตฺวา ติฏฺฐติฯ ‘รถเรณุ’ นาม ตตฺถ ตตฺเถว อลฺลียติฯ ลิกฺขาทโย ปากฏา เอวฯ เอเตสุ ปน ฉตฺติํส ปรมาณโว เอกสฺส อณุโน ปมาณํฯ ฉตฺติํส อณู เอกาย ตชฺชาริยา ปมาณํฯ ฉตฺติํส ตชฺชาริโย เอโก รถเรณุฯ ฉตฺติํส รถเรณู เอกา ลิกฺขาฯ สตฺต ลิกฺขา เอกา อูกาฯ สตฺต อูกา เอโก ธญฺญมาโสฯ สตฺตธญฺญมาสปฺปมาณํ เอกํ องฺคุลํฯ เตนงฺคุเลน ทฺวาทสงฺคุลานิ วิทตฺถิฯ ทฺเว วิทตฺถิโย รตนํฯ สตฺต รตนานิ ยฏฺฐิฯ ตาย ยฏฺฐิยา วีสติ ยฏฺฐิโย อุสภํฯ อสีติ อุสภานิ คาวุตํฯ จตฺตาริ คาวุตานิ โยชนํฯ เตน โยชเนน อฏฺฐสฏฺฐิโยชนสตสหสฺสุพฺเพโธ สิเนรุปพฺพตราชาฯ โย ภิกฺขุ อณุมตฺตํ วชฺชํ อฏฺฐสฏฺฐิโยชนสตสหสฺสุพฺเพธสิเนรุปพฺพตสทิสํ กตฺวา ทฏฺฐุํ สกฺโกติ – อยํ ภิกฺขุ อณุมตฺตานิ
๕๑๖. สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติปทนิทฺเทเส ภิกฺขุสิกฺขาติ ภิกฺขูหิ สิกฺขิตพฺพสิกฺขาฯ สา ภิกฺขุนีหิ สาธารณาปิ อสาธารณาปิ ภิกฺขุสิกฺขา เอว นามฯ ภิกฺขุนีสิกฺขาติ ภิกฺขุนีหิ สิกฺขิตพฺพสิกฺขาฯ สาปิ ภิกฺขูหิ สาธารณาปิ อสาธารณาปิ ภิกฺขุนีสิกฺขา เอว นามฯ สามเณรสิกฺขมานสามเณรีนํ สิกฺขาปิ เอตฺเถว ปวิฏฺฐาฯ อุปาสกสิกฺขาติ อุปาสเกหิ สิกฺขิตพฺพสิกฺขาฯ สา ปญฺจสีลทสสีลวเสน วฏฺฏติฯ อุปาสิกาสิกฺขาติ อุปาสิกาหิ สิกฺขิตพฺพสิกฺขาฯ สาปิ ปญฺจสีลทสสีลวเสน วฏฺฏติฯ ตตฺถ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ สิกฺขา ยาว อรหตฺตมคฺคา วฏฺฏติฯ อุปาสกอุปาสิกานํ สิกฺขา อิติ อิมาสุ สิกฺขาสูติ เอวํปการาสุ เอตาสุ สิกฺขาสุฯ สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพน สิกฺขาสมาทาเนน สพฺพํ สิกฺขํฯ สพฺพถา สพฺพนฺติ สพฺเพน สิกฺขิตพฺพากาเรน สพฺพํ สิกฺขํฯ อเสสํ นิสฺเสสนฺติ เสสาภาวโต อเสสํ; สติสมฺโมเสน ภินฺนสฺสาปิ สิกฺขาปทสฺส ปุน ปากติกกรณโต นิสฺเสสํฯ สมาทาย วตฺตตีติ สมาทิยิตฺวา คเหตฺวา วตฺตติฯ เตน วุจฺจตีติ เยน การเณน เอตํ สพฺพํ สิกฺขาปทํ สพฺเพน สิกฺขิตพฺพากาเรน สมาทิยิตฺวา สิกฺขติ ปูเรติ, เตน วุจฺจติ ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติฯ
๕๑๗-๘. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญูติปททฺวยสฺส นิทฺเทเส กณฺหปกฺขสฺส ปฐมวจเน ปโยชนํ อาจารนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตาติอาทีสุ ปน ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ นิกฺเขปกณฺฑวณฺณนายํ วุตฺตเมวฯ
๕๑๙. ชาคริยานุโยคนิทฺเทเส ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตนฺติ เอตฺถ อฑฺฒรตฺตสงฺขาตาย รตฺติยา ปุพฺเพ ปุพฺพรตฺตํ; อิมินา ปฐมยามญฺเจว ปจฺฉาภตฺตญฺจ คณฺหาติ ชาคริยานุโยคนฺติ ชาคริยสฺส อสุปนภาวสฺส อนุโยคํฯ อนุยุตฺโต โหตีติ ตํ อนุโยคสงฺขาตํ อาเสวนํ ภาวนํ อนุยุตฺโต โหติ สมฺปยุตฺโตฯ นิทฺเทเส ปนสฺส อิธ ภิกฺขุ ทิวสนฺติ ปุพฺพณฺโห, มชฺฌนฺโห, สายนฺโหติ ตโยปิ ทิวสโกฏฺฐาสา คหิตาฯ จงฺกเมน นิสชฺชายาติ สกลมฺปิ ทิวสํ อิมินา อิริยาปถทฺวเยเนว วิหรนฺโตฯ จิตฺตสฺส อาวรณโต อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ ปญฺจหิปิ นีวรเณหิ สพฺพากุสลธมฺเมหิ วา จิตฺตํ ปริโสเธติฯ เตหิ ธมฺเมหิ วิโสเธติ ปริโมเจติฯ ฐานํ ปเนตฺถ กิญฺจาปิ น คหิตํ, จงฺกมนิสชฺชาสนฺนิสฺสิตํ ปน กตฺวา คเหตพฺพเมวฯ ปฐมยามนฺติ สกลสฺมิมฺปิ ปฐมยาเมฯ มชฺฌิมยามนฺติ รตฺตินฺทิวสฺส ฉฏฺฐโกฏฺฐาสสงฺขาเต มชฺฌิมยาเมฯ
สีหเสยฺยนฺติ เอตฺถ กามโภคีเสยฺยา, เปตเสยฺยา, สีหเสยฺยา, ตถาคตเสยฺยาติ จตสฺโส เสยฺยาฯ ตตฺถ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, กามโภคี วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี’’ติ อยํ กามโภคีเสยฺยาฯ เตสุ หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิฯ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว เปตเสยฺยา; อปฺปมํสโลหิตตฺตา หิ อฏฺฐิสงฺฆาฏชฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติฯ สีโห, ภิกฺขเว, มิคราชา ทกฺขิเณน ปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปติ…เป.… อตฺตมโน โหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๔๖) อยํ สีหเสยฺยา; เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ทฺเว ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ตถาคตเสยฺยาติ วุจฺจติฯ ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา อาคตาฯ อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นามฯ
ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํฯ อจฺจาธายาติ อติอาธาย อีสกํ อติกฺกมฺม ฐเปตฺวา โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก ชาณุนา วา ชาณุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุกา โหติ; ยถา ปน น สงฺฆฏฺเฏติ, เอวํ อติกฺกมฺม ฐปิเต เวทนา นุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, เสยฺยา ผาสุกา โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปาเท ปาทํ อจฺจาธายา’’ติฯ สโต สมฺปชาโนติ สติยา เจว สมฺปชานปญฺญาย จ สมนฺนาคโต หุตฺวาฯ อิมินา สุปริคฺคาหกํ สติสมฺปชญฺญํ กถิตํฯ อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวาติ อสุกเวลาย นาม อุฏฺฐหิสฺสามี’ติ เอวํ อุฏฺฐานเวลาปริจฺเฉทกํ อุฏฺฐานสญฺญํ จิตฺเต อุเปตฺวาฯ เอวํ กตฺวา นิปนฺโน หิ ยถาปริจฺฉินฺนกาเลเยว อุฏฺฐาตุํ ยุตฺโตฯ
๕๒๐-๕๒๑. สาตจฺจํ เนปกฺกนฺติ สตตํ ปวตฺตยิตพฺพโต สาตจฺจสงฺขาตํ วีริยญฺเจว ปริปากคตตฺตา เนปกฺกสงฺขาตํ ปญฺญญฺจ ยุตฺโต อนุยุตฺโต ปวตฺตยมาโนเยว ชาคริยานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ วีริยํ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ กถิตํ, ปญฺญาปิ วีริยคติกา เอว; วีริเย โลกิยมฺหิ โลกิยา, โลกุตฺตเร โลกุตฺตราติ อตฺโถฯ
๕๒๒. โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานนฺติ จตุสจฺจโพธิสงฺขาตสฺส สตฺต โพชฺฌงฺคาติอาทิมาหฯ เต โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาว กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ
๕๒๓. อภิกฺกนฺเตติอาทินิทฺเทเส อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ตาว อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ ปุรโต คมนํฯ ปฏิกฺกนฺตนฺติ นิวตฺตนํฯ ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ
สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺญสฺเสว วา การีฯ โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺญํ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชญฺญวิรหิโต โหติฯ ตํ ปน สมฺปชญฺญํ ยสฺมา สติสมฺปยุตฺตเมว โหติ, เตนสฺส นิทฺเทเส ‘‘สโต สมฺปชาโน อภิกฺกมติ, สโต สมฺปชาโน ปฏิกฺกมตี’’ติ วุตฺตํฯ
อยญฺหิ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา น มุฏฺฐสฺสตี อสมฺปชาโน โหติ; สติยา ปน สมนฺนาคโต ปญฺญาย จ สมฺปชาโนเยว อภิกฺกมติ เจว ปฏิกฺกมติ จ; สพฺเพสุ อภิกฺกมาทีสุ จตุพฺพิธํ สมฺปชญฺญํ โอตาเรติฯ จตุพฺพิธญฺหิ สมฺปชญฺญํ – สาตฺถกสมฺปชญฺญํ, สปฺปายสมฺปชญฺญํ, โคจรสมฺปชญฺญํ, อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติฯ ตตฺถ อภิกฺกมนจิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อคนฺตฺวา ‘กินฺนุ เม เอตฺถ คเตน อตฺโถ อตฺถิ, นตฺถี’ติ อตฺถานตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหนํ ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ฯ ตตฺถ จ ‘อตฺโถ’ติ เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนสงฺฆทสฺสนเถรทสฺสนอสุภทสฺสนาทิวเสน ธมฺมโต วฑฺฒิฯ เจติยํ วา โพธิํ วา ทิสฺวาปิ หิ พุทฺธารมฺมณํ
ตสฺมิํ ปน คมเน สปฺปายาสปฺปายํ ปริคฺคเหตฺวา สปฺปายปริคฺคณฺหนํ ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’, เสยฺยถิทํ – เจติยทสฺสนํ ตาว สาตฺถํฯ สเจ ปน เจติยสฺส มหติยา ปูชาย ทสทฺวาทสโยชนนฺตเร ปริสา สนฺนิปตนฺติ
อสุภทสฺสนมฺปิ สาตฺถํฯ ตทตฺถทีปนตฺถญฺจ อิทํ วตฺถุ – เอโก กิร ทหรภิกฺขุ สามเณรํ คเหตฺวา ทนฺตกฏฺฐตฺถาย คโตฯ สามเณโร มคฺคา โอกฺกมิตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺโต อสุภํ ทิสฺวา ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตีณิ ผลานิ สจฺฉิกตฺวา อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺฐานํ ปริคฺคเหตฺวา อฏฺฐาสิฯ ทหโร ตํ อปสฺสนฺโต ‘‘สามเณรา’’ติ ปกฺโกสิฯ โส ‘มยา ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุนา สทฺธิํ ทฺเว กถา นาม น กถิตปุพฺพา, อญฺญสฺมิํ ทิวเส อุปริวิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘กิํ, ภนฺเต’’ติ ปฏิวจนํ อทาสิฯ ‘‘เอหี’’ติ จ วุตฺโต เอกวจเนเนว อาคนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมินา ตาว มคฺเคน คนฺตฺวา มยา ฐิโตกาเส มุหุตฺตํ ปุรตฺถาภิมุโข
เอวํ ปริคฺคหิตสาตฺถสปฺปายสฺส ปน อฏฺฐติํสาย กมฺมฏฺฐาเนสุ อตฺตโน จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานสงฺขาตํ ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ นามฯ ตสฺสาวิภาวนตฺถํ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ –
อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ น หรติ ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ ปน เนว หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ
โส เอวํ เจติยญฺจ โพธิญฺจ วนฺทิตฺวา ปฏิสามิตฏฺฐานํ คนฺตฺวา, ปฏิสามิตํ ภณฺฑกํ หตฺเถน คณฺหนฺโต
อถ ‘หรติ น ปจฺจาหรตี’ติฯ
ยสฺส ปน ปเคว วุตฺตปฺปการํ วตฺตปฏิปตฺติํ กโรนฺตสฺส กมฺมชเตโช ปชฺชลติ, อนุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อุปาทินฺนกํ คณฺหาติ, สรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, กมฺมฏฺฐานํ วีถิํ นาโรหติ, โส ปเคว ปตฺตจีวรมาทาย เวคสาว เจติยํ วนฺทิตฺวา โครูปานํ นิกฺขมนเวลายเมว คามํ ยาคุภิกฺขาย ปวิสิตฺวา ยาคุํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปิวติฯ อถสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อชฺโฌหรณมตฺเตเนว กมฺมชเตโชธาตุ อุปาทินฺนกํ มุญฺจิตฺวา อนุปาทินฺนกํ ‘น หรติ ปจฺจาหรตี’ติฯ เอทิสา จ ภิกฺขู ยาคุํ ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา นาม คณนปถํ วีติวตฺตาฯ สีหฬทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลาย น ตํ อาสนํ อตฺถิ, ยตฺถ ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตา ภิกฺขู นตฺถีติฯ
โย ปมาทวิหารี โหติ นิกฺขิตฺตธุโร สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา ปญฺจวิธเจโตขีลวินิพนฺธพทฺธจิตฺโต วิหรนฺโต ‘กมฺมฏฺฐานํ นาม อตฺถี’ติปิ สญฺญํ อกตฺวา คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา อนนุโลมิเกน คิหีสํสคฺเคน สํสฏฺโฐ จริตฺวา จ ภุญฺชิตฺวา จ ตุจฺโฉ นิกฺขมติ – อยํ วุจฺจติ ‘เนว หรติ น ปจฺจาหรตี’ติฯ
โย
เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา, อฑฺฒอุสภอุสภอฑฺฒคาวุตคาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ, ตาย สญฺญาย กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาว คจฺฉนฺติฯ สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหาติฯ ตถา อสกฺโกนฺโต ติฏฺฐติฯ อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺฐติฯ โส ‘อยํ ภิกฺขุ ตุยฺหํ อุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต เอต’นฺติ อตฺตานํ ปฏิโจเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยภูมิํ โอกฺกมติฯ ตถา อสกฺโกนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ นิสีทตีติ โส เอว นโยฯ อริยภูมิํ
กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี
กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา ปญฺญาส ภิกฺขู วิย จฯ เต กิร อาสาฬฺหิปุณฺณิมายํ กติกวตฺตํ อกํสุ – ‘‘อรหตฺตํ อปฺปตฺวา อญฺญมญฺญํ นาลปิสฺสามา’’ติฯ คามญฺจ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา ปวิสิํสุ, ทิวสาทีสุ ปุจฺฉิเตสุ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิํสุฯ ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺฐุภนฏฺฐานํ ทิสฺวา ชานิํสุ – ‘อชฺช เอโก อาคโต, อชฺช ทฺเว’ติ; เอวญฺจ จินฺเตสุํ – ‘กินฺนุ โข เอเต อมฺเหเหว สทฺธิํ น สลฺลปนฺติ อุทาหุ อญฺญมญฺญมฺปิ? ยทิ อญฺญมญฺญมฺปิ น สลฺลปนฺติ, อทฺธา วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ; เอถ เน อญฺญมญฺญํ ขมาเปสฺสามา’ติ สพฺเพ วิหารํ คนฺตฺวา ปญฺญาสาย ภิกฺขูสุ ทฺเวปิ ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสํสุฯ ตโต โย เตสุ จกฺขุมา ปุริโส โส อาห – ‘‘น, โภ, กลหการกานํ วสโนกาโส อีทิโส โหติฯ สุสมฺมฏฺฐํ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณํ, สุนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนิโย, สูปฏฺฐิตํ ปานียปริโภชนีย’’นฺติฯ เต ตโตว นิวตฺตาฯ เตปิ ภิกฺขู อนฺโตเตมาเสเยว อรหตฺตํ ปตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสุํฯ
เอวํ กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย, กลมฺพุติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ ‘หรติ จ ปจฺจาหรติ จา’ติฯ
อิมํ ปน หรณปจฺจาหรณสงฺขาตํ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต, ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ปฐมวเย เอว อรหตฺตํ ปาปุณาติ, โน เจ ปฐมวเย ปาปุณาติ อถ มชฺฌิมวเย, โน เจ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ อถ ปจฺฉิมวเย, โน เจ ปจฺฉิมวเย ปาปุณาติ อถ มรณสมเย, โน เจ มรณสมเย ปาปุณาติ อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา, โน เจ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ นิพฺพตฺโต ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกโรติ, โน เจ ปจฺเจกโพธิํ สจฺฉิกโรติ อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโญ วา โหติ – เสยฺยถาปิ เถโร พาหิโย ทารุจีริโย, มหาปญฺโญ วา – เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโต, มหิทฺธิโก วา – เสยฺยถาปิ เถโร มหาโมคฺคลฺลาโน, ธุตงฺคธโร วา – เสยฺยถาปิ เถโร มหากสฺสโป, ทิพฺพจกฺขุโก วา – เสยฺยถาปิ เถโร อนุรุทฺโธ, วินยธโร วา – เสยฺยถาปิ เถโร อุปาลิ, ธมฺมกถิโก วา – เสยฺยถาปิ เถโร ปุณฺโณ มนฺตาณิปุตฺโต, อารญฺญิโก วา – เสยฺยถาปิ เถโร เรวโต, พหุสฺสุโต วา – เสยฺยถาปิ เถโร อานนฺโท, สิกฺขากาโม วา – เสยฺยถาปิ เถโร ราหุโล พุทฺธปุตฺโตติฯ อิติ อิมสฺมิํ จตุกฺเก ยฺวายํ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ, ตสฺส โคจรสมฺปชญฺญํ สิขาปฺปตฺตํ โหติฯ
อภิกฺกมาทีสุ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํฯ ตํ เอวํ เวทิตพฺพํ – อิธ ภิกฺขุ อภิกฺกมนฺโต วา ปฏิกฺกมนฺโต วา ยถา อนฺธพาลปุถุชฺชนา อภิกฺกมาทีสุ ‘อตฺตา อภิกฺกมติ, อตฺตนา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’ติ วา ‘อหํ อภิกฺกมามิ, มยา อภิกฺกโม นิพฺพตฺติโต’ติ วา สมฺมุยฺหนฺติ, ตถา อสมฺมุยฺหนฺโต ‘อภิกฺกมามี’ติ จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธิํ จิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุ วิญฺญตฺติํ ชนยมานา อุปฺปชฺชติฯ อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน อยํ กายสมฺมโต อฏฺฐิสงฺฆาโต อภิกฺกมติฯ ตสฺเสวํ อภิกฺกมโต เอเกกปาทุทฺธรเณ ปถวีธาตุ อาโปธาตูติ ทฺเว ธาตุโย โอมตฺตา โหนฺติ มนฺทา, อิตรา ทฺเว อธิมตฺตา
อญฺญํ อุปฺปชฺชเต จิตฺตํ, อญฺญํ จิตฺตํ นิรุชฺฌติ;
อวีจิมนุสมฺพนฺโธ, นทีโสโตว วตฺตตีติฯ
เอวํ อภิกฺกมาทีสุ อสมฺมุยฺหนํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ นามาติฯ
นิฏฺฐิโต อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเต สมฺปชานการี โหตีติปทสฺส อตฺโถฯ
อาโลกิเต วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ, วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขนํฯ อญฺญานิปิ เหฏฺฐา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานิ นาม
ตตฺถ ‘อาโลเกสฺสามี’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน จิตฺตวเสเนว อโนโลเกตฺวา อตฺถปริคฺคณฺหนํ ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ฯ ตํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ กายสกฺขิํ กตฺวา เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –
‘‘สเจ, ภิกฺขเว, นนฺทสฺส ปุรตฺถิมา ทิสา อาโลเกตพฺพา โหติ, สพฺพํ เจตสา สมนฺนาหริตฺวา นนฺโท ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลเกติ – ‘เอวํ เม ปุรตฺถิมํ ทิสํ อาโลกยโต น อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสวิสฺสนฺตี’ติฯ อิติห สาตฺถกสมฺปชาโน
อปิจ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยทสฺสนาทิวเสเนว สาตฺถกตา จ สปฺปายตา จ เวทิตพฺพาฯ
กมฺมฏฺฐานสฺส ปน อวิชหนเมว ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ฯ ตสฺมา ขนฺธธาตุอายตนกมฺมฏฺฐานิเกหิ อตฺตโน กมฺมฏฺฐานวเสเนว, กสิณาทิกมฺมฏฺฐานิเกหิ วา ปน กมฺมฏฺฐานสีเสเนว อาโลกนวิโลกนํ กาตพฺพํฯ
อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม อาโลเกตา วา วิโลเกตา วา นตฺถิฯ ‘อาโลเกสฺสามี’ติ ปน จิตฺเต อุปฺปชฺชมาเน เตเนว จิตฺเตน สทฺธิํ จิตฺตสมุฏฺฐานา วาโยธาตุ วิญฺญตฺติํ ชนยมานา อุปฺปชฺชติฯ อิติ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผารวเสน เหฏฺฐิมํ อกฺขิทลํ อโธ สีทติ, อุปริมํ อุทฺธํ ลงฺเฆติฯ โกจิ ยนฺตเกน วิวรนฺโต นาม นตฺถิฯ ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาเธนฺตํ อุปฺปชฺชตี’ติ เอวํ ปชานนํ ปเนตฺถ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ นามฯ
อปิจ
ภวงฺคาวชฺชนญฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณํ โวฏฺฐพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํฯ
ตตฺถ ภวงฺคํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคกิจฺจํ สาธยมานํ ปวตฺตติ; ตํ อาวตฺเตตฺวา กิริยมโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา; ตนฺนิโรธา จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ สาธยมานํ; ตนฺนิโรธา วิปากมโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ สาธยมานา; ตนฺนิโรธา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ สาธยมานา; ตนฺนิโรธา กิริยมโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา; ตนฺนิโรธา สตฺตกฺขตฺตุํ ชวนํ ชวติฯ ตตฺถ ปฐมชวเนปิ ‘อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส’ติ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนวเสน อาโลกิตวิโลกิตํ น โหติ; ทุติยชวเนปิ…เป.… สตฺตมชวเนปิฯ เอเตสุ ปน, ยุทฺธมณฺฑเล ‘มูลปริญฺญาวเสน’ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํฯ
จกฺขุทฺวาเร ปน รูเป อาปาถคเต ภวงฺคจลนโต อุทฺธํ สกสกกิจฺจนิปฺผาทนวเสน อาวชฺชนาทีสุ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธสุ อวสาเน ชวนํ อุปฺปชฺชติฯ ตํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนานํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาคนฺตุกปุริโส วิย โหติฯ ตสฺส ยถา ปรเคเห กิญฺจิ ยาจิตุํ ปวิฏฺฐสฺส อาคนฺตุกปุริสสฺส เคหสามิเกสุปิ ตุณฺหีมาสิเนสุ อาณากรณํ น ยุตฺตํ, เอวํ อาวชฺชนาทีนํ เคหภูเต จกฺขุทฺวาเร อาวชฺชนาทีสุปิ อรชฺชนฺเตสุ อทุสฺสนฺเตสุ อมุยฺหนฺเตสุ จ รชฺชนทุสฺสนมุยฺหนํ อยุตฺตนฺติฯ เอวํ ‘อาคนฺตุกภาววเสน’ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํฯ
ยานิ ปเนตานิ จกฺขุทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนปริโยสานานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ, ตานิ สทฺธิํ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ, อญฺญมญฺญํ น ปสฺสนฺตีติ อิตฺตรานิ ตาวกาลิกานิ โหนฺติฯ ตตฺถ ยถา เอกสฺมิํ ฆเร สพฺเพสุ มานุสเกสุ มเตสุ อวเสสสฺส เอกกสฺส ตงฺขณํเยว มรณธมฺมสฺส น ยุตฺตา นจฺจคีตาทีสุ อภิรติ นาม, เอวเมว เอกทฺวาเร สสมฺปยุตฺเตสุ อาวชฺชนาทีสุ ‘ตาวกาลิกภาววเสน’ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํฯ
อปิจ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนเปตํ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ หิ จกฺขุ เจว รูปานิ จ รูปกฺขนฺโธ, ทสฺสนํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, ผสฺสาทิกา สงฺขารกฺขนฺโธฯ เอวเมเตสํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติฯ ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ? โก วิโลเกติ?
ตถา จกฺขุ จกฺขายตนํ, รูปํ รูปายตนํ, ทสฺสนํ มนายตนํ, เวทนาทโย ตํสมฺปยุตฺตา ธมฺมา ธมฺมายตนํฯ เอวเมเตสํ จตุนฺนํ อายตนานํ สมวาเย
ตถา จกฺขุ จกฺขุธาตุ, รูปํ รูปธาตุ, ทสฺสนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย
ตถา จกฺขุ นิสฺสยปจฺจโย, รูปํ อารมฺมณปจฺจโย, อาวชฺชนํ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตปจฺจโย, อาโลโก อุปนิสฺสยปจฺจโย, เวทนาทโย สหชาตาทิปจฺจยาฯ เอวเมเตสํ ปจฺจยานํ สมวาเย อาโลกนวิโลกนํ ปญฺญายติฯ ตตฺถ โก เอโก อาโลเกติ? โก วิโลเกตีติ? เอวเมตฺถ ขนฺธายตนธาตุปจฺจยปจฺจเวกฺขณวเสนาปิ อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ เวทิตพฺพํฯ
สมิญฺชิเต ปสาริเตติ ปพฺพานํ สมิญฺชนปสารเณฯ ตตฺถ จิตฺตวเสเนว สมิญฺชนปสารณํ อกตฺวา หตฺถปาทานํ สมิญฺชนปสารณปจฺจยา อตฺถานตฺถํ ปริคฺคเหตฺวา ตตฺถ อตฺถปริคฺคณฺหนํ ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ฯ ตตฺถ หตฺถปาเท อติจิรํ สมิญฺชิตฺวา วา ปสาเรตฺวา เอว วา ฐิตสฺส ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลภติ, กมฺมฏฺฐานํ ปริปตติ, วิเสสํ นาธิคจฺฉติ; กาเล สมิญฺชนฺตสฺส กาเล ปสาเรนฺตสฺส ปน ตา เวทนา นุปฺปชฺชนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คจฺฉติ, วิเสสมธิคจฺฉตีติฯ เอวํ ‘อตฺถานตฺถปริคฺคณฺหนํ’ เวทิตพฺพํฯ
อตฺเถ ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’ฯ
ตตฺรายํ นโย – มหาเจติยงฺคเณ กิร ทหรภิกฺขู สชฺฌายํ คณฺหนฺติฯ เตสํ ปิฏฺฐิปสฺเส ทหรภิกฺขุนิโย ธมฺมํ สุณนฺติฯ ตตฺเรโก ทหโร หตฺถํ ปสาเรนฺโต กายสํสคฺคํ ปตฺวา เตเนว การเณน คิหี ชาโตฯ อปโร ภิกฺขุ ปาทํ ปสาเรนฺโต อคฺคิมฺหิ ปสาเรสิฯ อฏฺฐิํ อาหจฺจ ปาโท ฌายิฯ อปโร ภิกฺขุ วมฺมิเก ปสาเรสิฯ โส อาสีวิเสน ทฏฺโฐฯ อปโร ภิกฺขุ จีวรกุฏิทณฺฑเก ปสาเรสิฯ ตํ มณิสปฺโป ฑํสิฯ ตสฺมา เอวรูเป
‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ ปน มหาเถรวตฺถุนา ทีเปตพฺพํ – มหาเถโร กิร ทิวาฏฺฐาเน นิสินฺโน อนฺเตวาสิเกหิ สทฺธิํ กถยมาโน สหสา หตฺถํ สมิญฺชิตฺวา ปุน ยถาฐาเน
‘อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ สมิญฺเชนฺโต วา ปสาเรนฺโต วา นตฺถิฯ วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรน ปน, สุตฺตากฑฺฒนวเสน ทารุยนฺตสฺส หตฺถปาทจลนํ วิย, สมิญฺชนปสารณํ โหตี’ติ ปริชานนํ ปเนตฺถ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญ’นฺติ เวทิตพฺพํฯ
สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ปริโภโค ‘ธารณํ’ นามฯ ตตฺถ สงฺฆาฏิจีวรธารเณ ตาว นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ ปิณฺฑาย จรโต ‘‘อามิสลาโภ สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติอาทินา นเยน ภควตา วุตฺตปฺปกาโรเยว จ อตฺโถ ‘อตฺโถ’ นามฯ ตสฺส วเสน ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ
อุณฺหปกติกสฺส ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ
อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ จีวรํ ปารุปนฺโต นตฺถิฯ วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน จีวรปารุปนํ โหติฯ ตตฺถ จีวรมฺปิ อเจตนํ, กาโยปิ อเจตโนฯ จีวรํ น ชานาติ – ‘มยา กาโย ปารุปิโต’ติ, กาโยปิ น ชานาติ – ‘อหํ จีวเรน ปารุปิโต’ติฯ ธาตุโยว ธาตุสมูหํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ, ปฏปิโลติกาย โปตฺถกรูปปฏิจฺฉาทเน วิยฯ ตสฺมา เนว สุนฺทรํ จีวรํ ลภิตฺวา โสมนสฺสํ กาตพฺพํ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ
ปตฺตธารเณปิ ปตฺตํ สหสาว อคฺคเหตฺวา ‘อิมํ คเหตฺวา ปิณฺฑาย จรมาโน ภิกฺขํ ลภิสฺสามี’ติ เอวํ ปตฺตคฺคหณปจฺจยา ปฏิลภิตพฺพอตฺถวเสน ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ กิสทุพฺพลสรีรสฺส ปน ครุปตฺโต อสปฺปาโย; ยสฺส กสฺสจิ จตุปญฺจคณฺฐิกาหโต ทุพฺพิโสธนีโย อสปฺปาโยวฯ ทุทฺโธตปตฺโต หิ น วฏฺฏติ; ตํ โธวนฺตสฺเสว จสฺส ปลิโพโธ โหติฯ มณิวณฺณปตฺโต ปน โลภนีโยว จีวเร วุตฺตนเยเนว อสปฺปาโยฯ นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปน ลทฺโธ, ยญฺจสฺส เสวมานสฺส อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, อยํ เอกนฺตาสปฺปาโยว วิปรีโต สปฺปาโยฯ ตสฺส วเสเนตฺถ ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ
อพฺภนฺตเร ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ
อปิจ ยถา ฉินฺนหตฺถปาเท วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพโลหิตกิมิกุเล นีลมกฺขิกสมฺปริกิณฺเณ อนาถสาลายํ อนาถมนุสฺเส ทิสฺวา ทยาลุกา ปุริสา เตสํ วณพนฺธปฏฺฏโจฬกานิ เจว กปาลาทีหิ จ เภสชฺชานิ อุปนาเมนฺติฯ ตตฺถ โจฬกานิปิ เกสญฺจิ สณฺหานิ เกสญฺจิ ถูลานิ ปาปุณนฺติฯ เภสชฺชกปาลกานิปิ เกสญฺจิ สุสณฺฐานานิ เกสญฺจิ ทุสฺสณฺฐานานิ ปาปุณนฺติฯ น เต ตตฺถ สุมนา วา โหนฺติ ทุมฺมนา วาฯ วณปฏิจฺฉาทนมตฺเตเนว หิ โจฬเกน, เภสชฺชปริคฺคหณมตฺเตเนว จ กปาลเกน เตสํ อตฺโถฯ เอวเมว โย ภิกฺขุ วณโจฬกํ วิย จีวรํ, เภสชฺชกปาลกํ วิย จ ปตฺตํ, กปาเล เภสชฺชมิว
อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตาทิโภชเนฯ ปีเตติ ยาคุอาทิปาเนฯ ขายิเตติ ปิฏฺฐขชฺชกาทิขาทเนฯ สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเนฯ ตตฺถ ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต อฏฺฐวิโธปิ อตฺโถ ‘อตฺโถ’ นามฯ ตสฺส วเสน ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ
ลูขปณีตติตฺตมธุราทีสุ ปน เยน โภชเนน ยสฺส อผาสุ โหติ, ตํ ตสฺส อสปฺปายํฯ ยํ ปน นิมิตฺตกมฺมาทิวเสน ปฏิลทฺธํ, ยญฺจสฺส ภุญฺชโต อกุสลา ธมฺมา อภิวฑฺฒนฺติ, กุสลา ธมฺมา ปริหายนฺติ, ตํ เอกนฺตํ อสปฺปายเมว; วิปรีตํ สปฺปายํฯ ตสฺส วเสเนตฺถ ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว จ ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ
อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ ภุญฺชโก นตฺถิฯ วุตฺตปฺปการจิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน ปตฺตปฏิคฺคหณํ นาม โหติฯ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว หตฺถสฺส ปตฺเต โอตารณํ นาม โหติฯ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว อาโลปกรณํ, อาโลปอุทฺธรณํ, มุขวิวรณญฺจ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ
อปิจ คมนโต, ปริเยสนโต, ปริโภคโต, อาสยโต, นิธานโต, อปริปกฺกโต, ปริปกฺกโต, ผลโต, นิสฺสนฺทนโต, สมฺมกฺขนโตติ เอวํ ทสวิธปฏิกูลภาวปจฺจเวกฺขณโตเปตฺถ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ วิตฺถารกถา ปเนตฺถ วิสุทฺธิมคฺเค อาหารปฏิกูลสญฺญานิทฺเทสโต คเหตพฺพาฯ
อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณฯ ตตฺถ ปกฺกกาเล อุจฺจารปสฺสาวํ อกโรนฺตสฺส สกลสรีรโต เสทา มุจฺจนฺติ, อกฺขีนิ ภมนฺติ, จิตฺตํ น เอกคฺคํ โหติ, อญฺเญ จ โรคา อุปฺปชฺชนฺติ; กโรนฺตสฺส ปน สพฺพํ ตํ น โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ตสฺส วเสน ‘สาตฺถกสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ
อฏฺฐาเน อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺตสฺส ปน อาปตฺติ โหติ, อยโส วฑฺฒติ, ชีวิตนฺตราโย โหติ; ปติรูเป ฐาเน กโรนฺตสฺส สพฺพํ ตํ ‘สปฺปายสมฺปชญฺญํ’ กมฺมฏฺฐานาวิชหนวเสเนว ‘โคจรสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ
อพฺภนฺตเร อตฺตา นาม โกจิ อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ กโรนฺโต นตฺถิฯ จิตฺตกิริยาวาโยธาตุวิปฺผาเรเนว ปน อุจฺจารปสฺสาวกมฺมํ โหติฯ ยถา ปน ปกฺเก คณฺเฑ คณฺฑเภเทน ปุพฺพโลหิตํ อกามตาย นิกฺขมติ, ยถา จ อติภริตา อุทกภาชนา อุทกํ อกามตาย นิกฺขมติ, เอวํ ปกฺกาสยมุตฺตวตฺถีสุ สนฺนิจิตา อุจฺจารปสฺสาวา วายุเวคสมุปฺปีฬิตา อกามตายปิ นิกฺขมนฺติฯ โส ปนายํ เอวํ นิกฺขมนฺโต อุจฺจารปสฺสาโว เนว ตสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน โหติ น ปรสฺส; เกวลํ ปน สรีรนิสฺสนฺโทว โหติฯ ยถา กิํ? ยถา อุทกตุมฺภโต ปุราณอุทกํ ฉฑฺเฑนฺตสฺส เนว ตํ อตฺตโน โหติ น ปเรสํ, เกวลํ ปฏิชคฺคนมตฺตเมว โหติ, เอวนฺติฯ เอวํ ปวตฺตปฏิสงฺขานวเสเนตฺถ ‘อสมฺโมหสมฺปชญฺญํ’ เวทิตพฺพํฯ
คตาทีสุ คเตติ คมเนฯ ฐิเตติ ฐาเนฯ นิสินฺเนติ นิสชฺชายฯ สุตฺเตติ สยเนฯ ตตฺถ อภิกฺกนฺตาทีสุ วุตฺตนเยเนว สมฺปชานการิตา เวทิตพฺพาฯ
อยํ ปเนตฺถ อปโรปิ นโย – เอโก หิ ภิกฺขุ คจฺฉนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต คจฺฉติฯ เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว คจฺฉติฯ ตถา เอโก ภิกฺขุ ติฏฺฐนฺโต, นิสีทนฺโต, สยนฺโต อญฺญํ จินฺเตนฺโต อญฺญํ วิตกฺเกนฺโต สยติฯ เอโก กมฺมฏฺฐานํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว สยติฯ
เอตฺตเกน ปน น ปากฏํ โหตีติ จงฺกเมน ทีปยิํสุฯ โย หิ ภิกฺขุ จงฺกมนํ โอตริตฺวา จงฺกมนโกฏิยํ ฐิโต ปริคฺคณฺหาติ; ‘ปาจีนจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ปจฺฉิมจงฺกมนโกฏิยํ ปวตฺตาปิ ปาจีนจงฺกมนโกฏิํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมนเวมชฺเฌ ปวตฺตา อุโภ โกฏิโย อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, จงฺกมเน ปวตฺตา รูปารูปธมฺมา ฐานํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา, ฐาเน ปวตฺตา นิสชฺชํ, นิสชฺชาย ปวตฺตา สยนํ อปฺปตฺวา เอตฺเถว นิรุทฺธา’ติ เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ปริคฺคณฺหนฺโตเยว ภวงฺคํ โอตาเรติ; อุฏฺฐหนฺโต สมฺปชานการี นาม โหตีติฯ
เอวํ
ชาคริเตติ ชาครเณฯ ตตฺถ ‘กิริยามยปวตฺตสฺส อปฺปวตฺติยา สติ ชาคริตํ นาม น โหติ; กิริยามยปวตฺตวฬญฺเช ปวตฺตนฺเต ชาคริตํ นาม โหตี’ติ ปริคฺคณฺหนฺโต ภิกฺขุ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม โหติฯ อปิจ รตฺตินฺทิวํ ฉ โกฏฺฐาเส กตฺวา ปญฺจ โกฏฺฐาเส ชคฺคนฺโตปิ ชาคริเต สมฺปชานการี นาม โหติฯ
ภาสิเตติ
ตุณฺหีภาเวติ อกถเนฯ ตตฺถ ‘อุปาทารูปสฺส สทฺทายตนสฺส ปวตฺติยํ สติ ตุณฺหีภาโว นาม นตฺถิ; อปฺปวตฺติยํ โหตี’ติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นาม โหติฯ อฏฺฐติํสาย อารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสินฺโนปิ ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการีเยว นาม โหติฯ
เอตฺถ จ เอโก อิริยาปโถ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อาคโตฯ โส เหฏฺฐา อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ภิกฺขาจารคามํ คจฺฉโต จ อาคจฺฉโต จ อทฺธานคมนวเสน กถิโตฯ คเต ฐิเต นิสินฺเนติ เอตฺถ วิหาเร จุณฺณิกปาทุทฺธารอิริยาปถวเสน กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ
๕๒๔. ตตฺถ กตมา สตีติอาทิ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวฯ
๕๒๖. โส วิวิตฺตนฺติ อิมินา กิํ ทสฺเสติ? เอตสฺส ภิกฺขุโน อุปาสนฏฺฐานํ โยคปถํ สปฺปายเสนาสนํ ทสฺเสติฯ ยสฺส หิ อพฺภนฺตเร เอตฺตกา คุณา อตฺถิ, ตสฺส อนุจฺฉวิโก อรญฺญวาโสฯ ยสฺส ปเนเต นตฺถิ, ตสฺส อนนุจฺฉวิโกฯ เอวรูปสฺส หิ อรญฺญวาโส กาฬมกฺกฏอจฺฉตรจฺฉทีปิมิคาทีนํ อฏวีวาสสทิโส โหติฯ กสฺมา? อิจฺฉาย ฐตฺวา ปวิฏฺฐตฺตาฯ ตสฺส หิ อรญฺญวาสมูลโก โกจิ อตฺโถ นตฺถิ; อรญฺญวาสญฺเจว อารญฺญเก จ ทูเสติ; สาสเน อปฺปสาทํ อุปฺปาเทติฯ ยสฺส ปน อพฺภนฺตเร เอตฺตกา คุณา อตฺถิ, ตสฺเสว โส อนุจฺฉวิโกฯ โส หิ อรญฺญวาสํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตฺวา ปรินิพฺพาติ, สกลอรญฺญวาสํ อุปโสเภติ, อารญฺญิกานํ สีสํ โธวติ, สกลสาสนํ ปสาเรติฯ ตสฺมา สตฺถา เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน อุปาสนฏฺฐานํ โยคปถํ สปฺปายเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต โส วิวิตฺตํ เสนาสนํ ภชตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิวิตฺตนฺติ สุญฺญํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํฯ เอตเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ตญฺจ อนากิณฺณนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนากิณฺณนฺติ อสงฺกิณฺณํ อสมฺพาธํฯ ตตฺถ ยสฺส เสนาสนสฺส สามนฺตา คาวุตมฺปิ อฑฺฒโยชนมฺปิ
๕๒๗. เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํฯ ตสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุํ มญฺโจ ปีฐนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ มญฺโจติ จตฺตาโร มญฺจา – มสารโก, พุนฺทิกาพทฺโธ, กุฬีรปาทโก, อาหจฺจปาทโกติฯ ตถา ปีฐํฯ ภิสีติ ปญฺจ ภิสิโย – อุณฺณาภิสิ, โจฬภิสิ, วากภิสิ, ติณภิสิ, ปณฺณภิสีติฯ พิมฺโพหนนฺติ สีสุปธานํ วุตฺตํฯ ตํ วิตฺถารโต วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ วฏฺฏติ, ทีฆโต มญฺจวิตฺถารปฺปมาณํฯ วิหาโรติ สมนฺตา ปริหารปถํ อนฺโตเยว รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ ทสฺเสตฺวา กตเสนาสนํฯ อฑฺฒโยโคติ ปาสาโทติ ทฺเว กณฺณิกานิ คเหตฺวา กโต ทีฆปาสาโทฯ อฏฺโฏติ ปฏิราชาทิปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺฐกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปญฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโสฯ มาโฬติ โภชนสาลสทิโส มณฺฑลมาโฬ; วินยฏฺฐกถายํ ปน เอกกูฏสงฺคหิโต เลณนฺติ ปพฺพตํ ขณิตฺวา วา ปพฺภารสฺส อปฺปโหนกฏฺฐาเน กุฏฺฏํ อุฏฺฐาเปตฺวา วา กตเสนาสนํฯ คุหาติ ภูมิทริ วา ยตฺถ รตฺตินฺทิวํ ทีปํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ปพฺพตคุหา วา ภูมิคุหา วาฯ รุกฺขมูลนฺติ รุกฺขสฺส เหฏฺฐา ปริกฺขิตฺตํ วา อปริกฺขิตฺตํ วาฯ เวฬุคุมฺโพติ เวฬุคจฺโฉฯ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺตีติ ฐเปตฺวา วา เอตานิ มญฺจาทีนิ ยตฺถ ภิกฺขู สนฺนิปตนฺติ, ยํ เตสํ สนฺนิปาตารหฏฺฐานํ, สพฺพเมตํ เสนาสนํฯ
๕๒๘. ภชตีติ อุเปติฯ สมฺภชตีติ ตตฺถ อภิรติวเสน อนุกฺกณฺฐิโต สุฏฺฐุ อุเปติฯ เสวตีติ นิวาสนวเสน เสวติ นิเสวตีติ อนุกฺกณฺฐมาโน สนฺนิสิโต หุตฺวา เสวติฯ สํเสวตีติ เสนาสนวตฺตํ สมฺปาเทนฺโต สมฺมา เสวติฯ
๕๒๙. อิทานิ ยํ ตํ วิวิตฺตนฺติ วุตฺตํ, ตสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุํ อรญฺญํ รุกฺขมูลนฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อรญฺญนฺติ วินยปริยาเยน ตาว ‘‘ฐเปตฺวา คามญฺจ คามูปจารญฺจ อวเสสํ อรญฺญ’’นฺติ (ปารา. ๑๒) อาคตํฯ สุตฺตนฺตปริยาเยน อารญฺญิกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย ‘‘อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกปจฺฉิม’’นฺติ (ปาจิ. ๕๗๓) อาคตํฯ วินยสุตฺตนฺตา ปน อุโภปิ ปริยายเทสนา นามฯ อภิธมฺโม นิปฺปริยายเทสนาติ อภิธมฺมปริยาเยน นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ วุตฺตํ; อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถฯ
๕๓๐. รุกฺขมูลาทีนํ ปกติยา จ สุวิญฺเญยฺยภาวโต รุกฺขมูลํเยว รุกฺขมูลนฺติอาทิ วุตฺตํฯ อปิเจตฺถ รุกฺขมูลนฺติ ยํกิญฺจิ สีตจฺฉายํ วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํฯ ปพฺพตนฺติ เสลํฯ ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทริตํ อุทเกน ภินฺนํ ปพฺพตปฺปเทสํ; ยํ นิตุมฺพนฺติปิ นทีกุญฺชนฺติปิ วทนฺติฯ ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา วาลิกา โหนฺติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิกฺขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติฯ เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตํ กตฺวา วาลิกํ อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญเปตฺวา คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรํ, เอกสฺมิํเยว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํฯ สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๔) วุตฺตํฯ
๕๓๑. วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานํ, ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติฯ เตเนวสฺส นิทฺเทเส ‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา วา รุกฺขมูลาทีสุ อิทเมเวกํ ภาเชตฺวา ทสฺสิตํ, ตสฺมาสฺส นิกฺเขปปฏิปาฏิยา นิทฺเทสํ อกตฺวา สพฺพปริยนฺเต นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพฯ อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํฯ อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏิํ กตฺวา วสติฯ ปลาลปุญฺชนฺติ ปลาลราสิฯ มหาปลาลปุญฺชโต หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติ; ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ วนปตฺถนิทฺเทเส สโลมหํสานนฺติ ยตฺถ ปวิฏฺฐสฺส โลมหํโส อุปฺปชฺชติ; เอวรูปานํ ภีสนกเสนาสนานํฯ ปริยนฺตานนฺติ ทูรภาเวน ปริยนฺเต ฐิตานํฯ น มนุสฺสูปจารานนฺติ กสนวปนวเสน มนุสฺเสหิ อุปจริตพฺพํ วนนฺตํ อติกฺกมิตฺวา ฐิตานํฯ ทุรภิสมฺภวานนฺติ อลทฺธวิเวกสฺสาเทหิ อภิภุยฺย วสิตุํ นสกฺกุเณยฺยานํฯ
๕๓๒. อปฺปสทฺทาทินิทฺเทเส อปฺปสทฺทนฺติ วจนสทฺเทน อปฺปสทฺทํฯ
๕๓๓. อปฺปนิคฺโฆสนฺติ วิชนวาตนฺติ อนุสญฺจรณชนสฺส สรีรวาเตน วิรหิตํฯ วิชนวาทนฺติปิ ปาโฐ; อนฺโตชนวาเทน วิรหิตนฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปน ยํ อปฺปนิคฺโฆสํ, ตเทว ชนสญฺจรเณน จ ชนวาเทน จ วิรหิตํ โหติ, ตสฺมาสฺส นิทฺเทเส ‘‘ยเทว ตํ อปฺปนิคฺโฆสํ ตเทว ตํ วิชนวาต’’นฺติ วุตฺตํฯ มนุสฺสราหเสยฺยกนฺติ มนุสฺสานํ รหสฺสกิริยฏฺฐานิยํฯ ยสฺมา ปน ตํ ชนสญฺจรณรหิตํ โหติ, เตนสฺส นิทฺเทเส ‘‘ยเทว ตํ วิชนวาตํ ตเทว ตํ มนุสฺสราหเสยฺยก’’นฺติ วุตฺตํฯ ปฏิสลฺลานสารุปฺปนฺติ วิเวกานุรูปํฯ ยสฺมา ปน ตํ นิยเมเนว
๕๓๔. อรญฺญคตาทินิทฺเทเส อรญฺญํ วุตฺตเมวฯ ตถา รุกฺขมูลํฯ อวเสสํ ปน สพฺพมฺปิ เสนาสนํ สุญฺญาคาเรน สงฺคหิตํฯ
๕๓๕. ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ สมนฺตโต อูรุพทฺธาสนํ พนฺธิตฺวาฯ อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุปริมํ สรีรํ อุชุํ ฐเปตฺวา อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏิํ ปฏิปาเทตฺวาฯ เอวญฺหิ นิสินฺนสฺส จมฺมมํสนฺหารูนิ น ปณมนฺติฯ อถสฺส ยา เตสํ ปณมนปจฺจยา ขเณ ขเณ เวทนา อุปฺปชฺเชยฺยุํ, ตา นุปฺปชฺชนฺติฯ ตาสุ น อุปฺปชฺชมานาสุ จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, กมฺมฏฺฐานํ น ปริปตติ, วุฑฺฒิํ ผาติํ อุปคจฺฉติฯ
๕๓๖. อุชุโก โหติ กาโย ฐิโต ปณิหิโตติ อิทมฺปิ หิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
๕๓๗. ปริมุขํ สติํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ กมฺมฏฺฐานาภิมุขํ สติํ ฐปยิตฺวา, มุขสมีเป วา กตฺวาติ อตฺโถฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘อยํ สติ อุปฏฺฐิตา โหติ สูปฏฺฐิตา นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา’’ติฯ มุขนิมิตฺตนฺติ เจตฺถ อุตฺตโรฏฺฐสฺส เวมชฺฌปฺปเทโส ทฏฺฐพฺโพ, ยตฺถ นาสิกวาโต ปฏิหญฺญติ; อถ วา ปรีติ ปริคฺคหฏฺโฐ, มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ, สตีติ อุปฏฺฐานฏฺโฐ; เตน วุจฺจติ ‘‘ปริมุขํ สติ’’นฺติ เอวํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๑.๑๖๔) วุตฺตนเยนเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺรายํ สงฺเขโป ‘‘ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สติํ กตฺวา’’ติฯ
๕๓๘. อภิชฺฌานิทฺเทโส อภิชฺฌํ โลเก ปหายาติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา โลโกฯ ตสฺมา ปญฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ราคํ ปหาย กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ
๕๓๙. วิคตาภิชฺเฌนาติ วิกฺขมฺภนวเสน ปหีนตฺตา วิคตาภิชฺเฌน, น จกฺขุวิญฺญาณสทิเสนาติ อตฺโถฯ
๕๔๑. อภิชฺฌาย จิตฺตํ ปริโสเธตีติ อภิชฺฌาโต จิตฺตํ ปริโสเธติ; ยถา นํ สา มุญฺจติ เจว, มุญฺจิตฺวา จ น ปุน คณฺหาติ, เอวํ กโรตีติ อตฺโถฯ นิทฺเทสปเทสุ ปนสฺส อาเสวนฺโต โสเธติ, ภาเวนฺโต วิโสเธติ, พหุลีกโรนฺโต ปริโสเธตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ โมเจตีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
๕๔๒-๕๔๓. พฺยาปาทโทสํ ปหายาติอาทีนมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พฺยาปชฺชติ อิมินา จิตฺตํ ปูติกุมฺมาสาทโย วิย ปกติํ ชหตีติ พฺยาปาโทฯ วิการปฺปตฺติยา ปทุสฺสติ, ปรํ วา ปทูเสติ วินาเสตีติ ปโทโสฯ อุภยเมตํ โกธสฺเสวาธิวจนํฯ เตเนว วุตฺตํ ‘‘โย พฺยาปาโท โส ปโทโส; โย ปโทโส โส พฺยาปาโท’’ติฯ ยสฺมา เจส สพฺพสงฺคาหิกวเสน นิทฺทิฏฺโฐ, ตสฺมา ‘‘สพฺพปาณภูตหิตานุกมฺปี’’ติ อวตฺวา ‘‘อพฺยาปนฺนจิตฺโต’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ
๕๔๖. ถินํ จิตฺตเคลญฺญํ, มิทฺธํ เจตสิกเคลญฺญํ; ถินญฺจ มิทฺธญฺจ ถินมิทฺธํฯ สนฺตา โหนฺตีติ อิเม ทฺเวปิ ธมฺมา นิโรธสนฺตตาย สนฺตา โหนฺตีติฯ อิทํ สนฺธาเยตฺถ วจนเภโท กโตฯ
๕๔๙. อาโลกสญฺญีติ รตฺติมฺปิ ทิวาปิ ทิฏฺฐาโลกสญฺชานนสมตฺถาย วิคตนีวรณาย ปริสุทฺธาย สญฺญาย สมนฺนาคโตฯ
๕๕๐. สโต สมฺปชาโนติ สติยา จ ญาเณน จ สมนฺนาคโตฯ อิทํ อุภยํ อาโลกสญฺญาย อุปการกตฺตา วุตฺตํฯ
๕๕๓. วิคตถินมิทฺธตาย จตฺตตฺตาติ จตฺตการณาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ จตฺตตฺตาติ อิทํ ปเนตฺถ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํฯ วนฺตตฺตาติ อิทํ ปุน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสนฯ มุตฺตตฺตาติ อิทํ สนฺตติโต วินิโมจนวเสนฯ ปหีนตฺตาติ อิทํ มุตฺตสฺสาปิ กตฺถจิ ฐานาภาววเสนฯ ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตาติ อิทํ ปุพฺเพ อาทินฺนปุพฺพสฺส นิสฺสคฺคทสฺสนวเสนฯ ปฏิมุญฺจโต วา นิสฺสฏฺฐตฺตา ภาวนาพเลน อภิภุยฺย ปหีนปฏินิสฺสฏฺฐตฺตาติ ยถาวิกฺขมฺภนวเสเนว ปหานํ โหติ, ปุนปฺปุนํ สนฺตติํ น อชฺฌารุหติ, ตถา ปฏินิสฺสฏฺฐตฺตาติฯ อาโลกา โหตีติ สปฺปภา โหติฯ นิราวรณฏฺเฐน วิวฏาฯ นิรุปกฺกิเลสฏฺเฐน ปริสุทฺธาฯ ปภสฺสรฏฺเฐน ปริโยทาตาฯ
๕๕๖. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนฺติ เอตฺถ อุทฺธตากาโร อุทฺธจฺจํ, อารมฺมเณ อนิจฺฉยตาย วตฺถุชฺฌาจาโร กุกฺกุจฺจํฯ อิธาปิ ‘‘สนฺตา โหนฺตี’’ติ ปุริมนเยเนว วจนเภโท เวทิตพฺโพฯ
๕๕๘. ติณฺณวิจิกิจฺโฉติ วิจิกิจฺฉํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ฐิโตฯ นิทฺเทเสปิสฺส ติณฺโณติ อิทํ วิจิกิจฺฉาย อนิมุคฺคภาวทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ อุตฺติณฺโณติ อิทํ ตสฺสา อติกฺกมทสฺสนวเสนฯ นิตฺติณฺโณติ อิทํ ภาวนาพเลน อภิภุยฺย อุปทฺทเว ติณฺณภาวทสฺสนวเสนฯ ปารงฺคโตติ นิพฺพิจิกิจฺฉาภาวสงฺขาตํ วิจิกิจฺฉาปารํ คโตฯ ปารมนุปฺปตฺโตติ ตเทว ปารํ ภาวนานุโยเคน ปตฺโตติฯ เอวมสฺส ปฏิปตฺติยา สผลตํ ทสฺเสติฯ
๕๕๙. อกถํกถีติ ‘กถมิทํ กถมิท’นฺติ เอวํ ปวตฺตาย กถํกถาย วิรหิโตฯ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อนวชฺชธมฺเมสุฯ น กงฺขตีติ ‘อิเม นุ โข กุสลา’ติ กงฺขํ น อุปฺปาเทติฯ น วิจิกิจฺฉตีติ เต ธมฺเม สภาวโต วินิจฺเฉตุํ น กิจฺฉติ, น กิลมติฯ อกถํกถี โหตีติ ‘กถํ นุ โข อิเม กุสลา’ติ นิกฺกถํกถี วิคตกถํกโถติ ตสฺเสว เววจนํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ กถํกถาโต นิกฺขนฺโตติ นิกฺกถํกโถฯ วิคตา กถํกถา อสฺสาติ วิคตกถํกโถฯ
๕๖๒. อุปกฺกิเลเสติ อุปกฺกิเลสภูเตฯ เต หิ จิตฺตํ อุปคนฺตฺวา กิลิสฺสนฺติฯ ตสฺมา อุปกฺกิเลสาติ วุจฺจนฺติฯ
๕๖๓. ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณติ ยสฺมา อิเม นีวรณา อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย โลกิยโลกุตฺตราย ปญฺญาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ, อุปฺปนฺนา อปิ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ วา อภิญฺญาโย อุปจฺฉินฺทิตฺวา ปาเตนฺติ, ตสฺมา ‘ปญฺญาย ทุพฺพลีกรณา’ติ วุจฺจนฺติฯ ‘อนุปฺปนฺนา เจว ปญฺญา น อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนา
๕๖๔. วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทีสุปิ นิทฺเทเสสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๑๖๐) รูปาวจรนิทฺเทเส อิเธว จ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมวฯ เกวลญฺหิ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานนิทฺเทเสสุปิ ยถา ตานิ ฌานานิ เหฏฺฐา ‘ติวงฺคิกํ ฌานํ โหติ, ทุวงฺคิกํ ฌานํ โหตี’ติ วุตฺตานิ, เอวํ อวตฺวา ‘‘อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทน’’นฺติอาทิวจนโต ปริยาเยน สมฺปสาทาทีหิ สทฺธิํ ตานิ องฺคานิ คเหตฺวา ‘‘ฌานนฺติ สมฺปสาโท ปีติสุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติอาทินา นเยน ตํ ตํ ฌานํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ
๕๘๘. ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺตีติปทนิทฺเทเส ปน กิญฺจาปิ ‘อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺตี’ติอาทีนิ สพฺพาเนว อญฺญมญฺญเววจนานิ, เอวํ สนฺเตปิ ‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’ติอาทิอุทฺเทสวเสน อาจิกฺขนฺติ, นิทฺเทสวเสน เทเสนฺติ, ปฏินิทฺเทสวเสน ปญฺญาเปนฺติ, เตน เตน ปกาเรน อตฺถํ ฐเปตฺวา ปฏฺฐเปนฺติ, ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส การณํ ทสฺเสนฺตา วิวรนฺติ, พฺยญฺชนวิภาคํ ทสฺเสนฺตา วิภชนฺติ, นิกฺกุชฺชิตภาวํ คมฺภีรภาวญฺจ นีหริตฺวา วา โสตูนํ ญาณสฺส ปติฏฺฐํ ชนยนฺตา อุตฺตานิํ กโรนฺติ, สพฺเพหิปิ อิเมหิ อากาเรหิ โสตูนํ อญฺญาณนฺธการํ วิธเมนฺตา ปกาเสนฺตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
สมติกฺกมนิทฺเทเสปิ ตตฺถ ตตฺถ เตหิ เตหิ ธมฺเมหิ วุฏฺฐิตตฺตา อติกฺกมนฺโต, อุปริภูมิปฺปตฺติยา วีติกฺกนฺโต, ตโต อปริหานิภาเวน สมติกฺกนฺโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๖๒๓. อภิธมฺมภาชนีเย
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนาฯ
๓. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา
๖๓๘. ปญฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว ฌานานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณตฺติเกสุ ปน ติณฺณํ ฌานานํ นิมิตฺตารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณาทิภาเวน นวตฺตพฺพตา เวทิตพฺพาฯ โลกุตฺตรา ปเนตฺถ มคฺคกาเล ผลกาเล วา สิยา อปฺปมาณารมฺมณาฯ จตุตฺถํ ฌานํ สิยา ปริตฺตารมฺมณนฺติ เอตฺถ กุสลโต เตรส จตุตฺถชฺฌานานิ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ, อิทฺธิวิธจตุตฺถํ, ทิพฺพโสตญาณจตุตฺถํ, เจโตปริยญาณจตุตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ, ทิพฺพจกฺขุญาณจตุตฺถํ, ยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถํ, อนาคตํสญาณจตุตฺถํ, อากาสานญฺจายตนาทิจตุตฺถํ, โลกุตฺตรจตุตฺถนฺติฯ
ตตฺถ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณเมว โหติฯ
อิทฺธิวิธจตุตฺถํ จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมนฺตสฺส อทิสฺสมาเนน กาเยน ปาฏิหาริยกรเณ กายารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณํ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมนฺตสฺส ทิสฺสมาเนน กาเยน ปาฏิหาริยํ กตฺวา พฺรหฺมโลกํ คจฺฉนฺตสฺส สมาปตฺติจิตฺตารมฺมณตฺตา มหคฺคตารมฺมณํฯ
ทิพฺพโสตญาณจตุตฺถํ สทฺทารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณํฯ
เจโตปริยญาณจตุตฺถํ
ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ
ทิพฺพจกฺขุญาณจตุตฺถํ วณฺณารมฺมณตฺตา ปริตฺตารมฺมณํฯ
ยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถํ กามาวจรกมฺมานุสฺสรณกาเล ปริตฺตารมฺมณํ, รูปาวจรารูปาวจรกมฺมานุสฺสรณกาเล มหคฺคตารมฺมณํฯ
อนาคตํสญาณจตุตฺถํ อนาคเต กามธาตุยา นิพฺพตฺติชานนกาเล ปริตฺตารมฺมณํ, รูปารูปภเวสุ นิพฺพตฺติชานนกาเล มหคฺคตารมฺมณํ, ‘‘อนาคเต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา มคฺคํ ภาเวสฺสนฺติ, ผลํ สจฺฉิกริสฺสนฺตี’’ติ ชานนกาเล อปฺปมาณารมฺมณํ, ‘‘อนาคเต สงฺโข นาม ราชา ภวิสฺสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๑๐๘) นเยน นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ
อากาสานญฺจายตนอากิญฺจญฺญายตนจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนจตุตฺถํ มหคฺคตารมฺมณํฯ
โลกุตฺตรจตุตฺถํ อปฺปมาณารมฺมณํฯ
กิริยโตปิ เตสํ ทฺวาทสนฺนํ ฌานานํ อิทเมว อารมฺมณวิธานํฯ ตีณิ ฌานานิ นมคฺคารมฺมณาติ
จตุตฺถํ ฌานนฺติ อิธาปิ กุสลโต เตรสสุ จตุตฺถชฺฌาเนสุ สพฺพตฺถปาทกอิทฺธิวิธทิพฺพโสตทิพฺพจกฺขุยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถญฺเจว จตุพฺพิธญฺจ อารุปฺปจตุตฺถํ มคฺคารมฺมณาทิภาเวน น วตฺตพฺพํฯ เจโตปริยปุพฺเพนิวาสอนาคตํสญาณจตุตฺถํ ปน มคฺคารมฺมณํ
ตีณิ ฌานานิ น วตฺตพฺพาติ อตีตาทีสุ เอกธมฺมมฺปิ อารพฺภ อปฺปวตฺติโต นวตฺตพฺพาติ เวทิตพฺพาฯ
จตุตฺถํ ฌานนฺติ กุสลโต เตรสสุ จตุตฺถชฺฌาเนสุ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณเมวฯ อิทฺธิวิธจตุตฺถํ กายวเสน จิตฺตปริณามเน สมาปตฺติจิตฺตารมฺมณตฺตา อตีตารมฺมณํ; ‘‘อนาคเต อิมานิ ปุปฺผานิ มา มิลายิํสุ, ทีปา มา นิพฺพายิํสุ, เอโก อคฺคิกฺขนฺโธ สมุฏฺฐาตุ, ปพฺพโต สมุฏฺฐาตู’’ติ อธิฏฺฐานกาเล อนาคตารมฺมณํ; จิตฺตวเสน กายปริณามนกาเล กายารมฺมณตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํฯ ทิพฺพโสตญาณจตุตฺถํ สทฺทารมฺมณตฺตา ปจฺจุปฺปนารมฺมณํฯ เจโตปริยญาณจตุตฺถํ อตีเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธจิตฺตชานนกาเล อตีตารมฺมณํ; อนาคเต สตฺตทิวสพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชนกจิตฺตชานนกาเล อนาคตารมฺมณํฯ ‘‘ยถา อิมสฺส โภโต มโนสงฺขารา ปณิหิตา อิมสฺส จิตฺตสฺส อนนฺตรา อมุํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺเกสฺสตีติฯ โส พหุญฺเจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ โน อญฺญถา’’ติ อิมินา หิ สุตฺเตน (อ. นิ. ๓.๖๑) เจโตปริยญาณสฺเสว ปวตฺติ ปกาสิตาฯ อทฺธานปจฺจุปฺปนฺนสนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสเนว ปจฺจุปฺปนฺนํ อารพฺภ ปวตฺติกาเล ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณํฯ วิตฺถารกถา ปเนตฺถ เหฏฺฐาอฏฺฐกถากณฺฑวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ
ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ
ตีณิ ฌานานิ พหิทฺธารมฺมณาติ อชฺฌตฺตโต พหิทฺธาภูตํ นิมิตฺตํ อารพฺภ ปวตฺติโต พหิทฺธารมฺมณาฯ
จตุตฺถํ ฌานนฺติ อิธาปิ กุสลโต เตรสสุ จตุตฺถชฺฌาเนสุ สพฺพตฺถปาทกจตุตฺถํ พหิทฺธารมฺมณเมวฯ
อิทฺธิวิธจตุตฺถํ กายวเสน จิตฺตปริณามเนปิ จิตฺตวเสน กายปริณามเนปิ อตฺตโนว กายจิตฺตารมฺมณตฺตา อชฺฌตฺตารมฺมณํ; ‘‘พหิทฺธา หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตกาเล พหิทฺธารมฺมณํฯ
ทิพฺพโสตญาณจตุตฺถํ อตฺตโน กุจฺฉิคตสทฺทารมฺมณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส สทฺทารมฺมณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสนาปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ
เจโตปริยญาณจตุตฺถํ พหิทฺธารมฺมณเมวฯ
ปุพฺเพนิวาสญาณจตุตฺถํ อตฺตโน ขนฺธานุสฺสรณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส ขนฺธานญฺเจว นามโคตฺตสฺส จ อนุสฺสรณกาเล พหิทฺธารมฺมณํฯ
ทิพฺพจกฺขุญาณจตุตฺถํ อตฺตโน รูปารมฺมณกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส รูปารมฺมณกาเล พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสนาปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ
ยถากมฺมูปคญาณจตุตฺถํ
อนาคตํสญาณจตุตฺถํ อตฺตโน อนาคเต นิพฺพตฺติชานนกาเล อชฺฌตฺตารมฺมณํ, ปรสฺส ขนฺธานุสฺสรณกาเล เจว นามโคตฺตานุสฺสรณกาเล จ พหิทฺธารมฺมณํ, อุภยวเสนาปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ
อากาสานญฺจายตนจตุตฺถํ พหิทฺธารมฺมณํฯ อากิญฺจญฺญายตนจตุตฺถํ นวตฺตพฺพารมฺมณํฯ วิญฺญาณญฺจายตนเนวสญฺญานาสญฺญายตนจตุตฺถํ อชฺฌตฺตารมฺมณํฯ
โลกุตฺตรจตุตฺถํ พหิทฺธารมฺมณเมวฯ กิริยโตปิ ทฺวาทสสุ ฌาเนสุ อยเมว นโยติฯ
อิมสฺมิํ
สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย
ฌานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ