๗. สติปฏฺฐานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ อุทฺเทสวารวณฺณนา
๓๕๕. อิทานิ จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโทฯ เตน น ตโต เหฏฺฐา น อุทฺธนฺติ สติปฏฺฐานปริจฺเฉทํ ทีเปติฯ สติปฏฺฐานาติ ตโย สติปฏฺฐานา – สติโคจโรปิ, ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิธานุนยวีติวตฺตตาปิ, สติปิฯ ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เทเสสฺสามิฯ ตํ สุณาถ…เป.… โก จ, ภิกฺขเว, กายสฺส สมุทโย? อาหารสมุทยา กายสฺส สมุทโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๔๐๘) หิ สติโคจโร สติปฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ ตถา ‘‘กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติฯ สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จา’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๓.๓๕)ฯ ตสฺสตฺโถ – ปติฏฺฐาติ อสฺมินฺติ ปฏฺฐานํฯ กา ปติฏฺฐาติ? สติฯ สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ, ปธานํ ฐานนฺติ วา ปฏฺฐานํ; สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ หตฺถิฏฺฐานอสฺสฏฺฐานาทีนิ วิยฯ
‘‘ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณํ อนุสาสิตุมรหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๐๔, ๓๑๑) เอตฺถ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา สติปฏฺฐานนฺติ วุตฺตาฯ ตสฺสตฺโถ – ปฏฺฐเปตพฺพโต ปฏฺฐานํ, ปวตฺตยิตพฺพโตติ อตฺโถฯ เกน ปฏฺฐเปตพฺพโตติ? สติยา; สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๔๗) ปน สติเยว สติปฏฺฐานนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺสตฺโถ – ปติฏฺฐาตีติ ปฏฺฐานํ, อุปฏฺฐาติ โอกฺกนฺทิตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถ; สติเยว ปฏฺฐานฏฺเฐน สติปฏฺฐานํ; อถวา สรณฏฺเฐน สติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน
กสฺมา
สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วาฯ กาโย หิ อสุโภฯ ตตฺถ สุภวิปลฺลาสวิปลฺลตฺถา สตฺตาฯ เตสํ ตตฺถ อสุภภาวทสฺสเนน ตสฺส วิปลฺลาสสฺส ปหานตฺถํ ปฐมํ สติปฏฺฐานํ วุตฺตํฯ สุขํ, นิจฺจํ, อตฺตาติ คหิเตสุปิ จ เวทนาทีสุ เวทนา ทุกฺขา, จิตฺตํ อนิจฺจํ, ธมฺมา อนตฺตาฯ เอเตสุ จ สุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสวิปลฺลตฺถา สตฺตาฯ เตสํ ตตฺถ ทุกฺขาทิภาวทสฺสเนน เตสํ วิปลฺลาสานํ ปหานตฺถํ เสสานิ ตีณิ วุตฺตานีติฯ เอวํ สุภสุขนิจฺจอตฺตภาววิปลฺลาสปฺปหานตฺถํ วา จตฺตาโรว วุตฺตา อนูนา อนธิกาติ เวทิตพฺพาฯ น เกวลญฺจ วิปลฺลาสปหานตฺถเมว, อถ โข จตุโรฆโยคาสวคนฺถอุปาทานอคติปฺปหานตฺถมฺปิ จตุพฺพิธาหารปริญฺญตฺถญฺจ จตฺตาโรว วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อยํ ตาว ปกรณนโยฯ
อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สรณวเสน เจว เอกตฺตสโมสรณวเสน จ เอกเมว สติปฏฺฐานํ อารมฺมณวเสน จตฺตาโรติ เอตเทว วุตฺตํฯ ยถา
ยถา
อิธ ภิกฺขูติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ภควตา เทวโลเก นิสีทิตฺวา อยํ สติปฏฺฐานวิภงฺโค กถิโต, เอกภิกฺขุปิ ตตฺถ ภควโต สนฺติเก นิสินฺนโก นาม นตฺถิฯ เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ภิกฺขู ภาเวนฺติ, ภิกฺขุโคจรา หิ เอเต, ตสฺมา อิธ ภิกฺขูติ อาลปติฯ กิํ ปเนเต สติปฏฺฐาเน ภิกฺขูเยว ภาเวนฺติ, น ภิกฺขุนีอาทโยติ? ภิกฺขุนีอาทโยปิ
‘‘อลงฺกโต เจปิ สมญฺจเรยฺย,
สนฺโต ทนฺโต นิยโต พฺรหฺมจารี;
สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ,
โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขู’’ติฯ (ธ. ป. ๑๔๒);
กายานุปสฺสนาอุทฺเทสวณฺณนา
อชฺฌตฺตนฺติ อชฺฌตฺตํ กาเยติ อตฺตโน กาเยติ อตฺโถฯ ตตฺถ กาเยติ รูปกาเยฯ รูปกาโย หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนญฺจ ธมฺมานํ สมูหฏฺเฐน, หตฺถิกายอสฺสกายรถกายาทโย วิย, กาโยติ อธิปฺเปโตฯ ยถา จ สมูหฏฺเฐน เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเฐนฯ กุจฺฉิตานญฺหิ ปรมเชคุจฺฉานํ โส อาโยติปิ กาโยฯ อาโยติ อุปฺปตฺติเทโสฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อายนฺติ ตโตติ อาโยฯ เก อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโยฯ อิติ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโยฯ
กายานุปสฺสีติ กายํ อนุปสฺสนสีโล, กายํ วา อนุปสฺสมาโน กาเยติ จ วตฺวาปิ ปุน กายานุปสฺสีติ ทุติยํ กายคฺคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตน น กาเย เวทนานุปสฺสี จิตฺตธมฺมานุปสฺสี วา; อถ โข กาเย กายานุปสฺสี เยวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมิํ กายานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติฯ ตถา น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถิปุริสานุปสฺสีฯ โยปิ เจตฺถ เกสโลมาทิโก ภูตุปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย, ตตฺถาปิ น ภูตุปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี; อถ โข รถสมฺภารานุปสฺสโก วิย องฺคปจฺจงฺคสมูหานุปสฺสี, นคราวยวานุปสฺสโก วิย เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสี, กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิวินิภุญฺชโก วิย ริตฺตมุฏฺฐิวินิเวฐโก
‘‘ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺฐํ, ยํ ทิฏฺฐํ ตํ น ปสฺสติ;
อปสฺสํ พชฺฌเต มูฬฺโห, พชฺฌมาโน น มุจฺจตี’’ติฯ
ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถนฺติ
อถ วา กาเย อหนฺติ วา มมนฺติ วา เอวํ คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อนนุปสฺสนโต, ตสฺส ตสฺเสว ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส อนุปสฺสนโต กาเย เกสาทิธมฺมสมูหสงฺขาเต กายานุปสฺสีติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อปิจ ‘‘อิมสฺมิํ กาเย อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๓.๓๕) อนุกฺกเมน ปฏิสมฺภิทายํ อาคตนยสฺส สพฺพสฺเสว อนิจฺจลกฺขณาทิโน อาการสมูหสงฺขาตสฺส กายสฺส
ตถา หิ อยํ กาเย กายานุปสฺสนาปฏิปทํ ปฏิปนฺโน ภิกฺขุ อิมํ กายํ อนิจฺจานุปสฺสนาทีนํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ วเสน อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต, ทุกฺขโต อนุปสฺสติ โน สุขโต, อนตฺตโต อนุปสฺสติ โน อตฺตโต, นิพฺพินฺทติ โน นนฺทติ, วิรชฺชติ โน รชฺชติ, นิโรเธติ โน สมุเทติ, ปฏินิสฺสชฺชติ โน อาทิยติฯ โส ตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสญฺญํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสญฺญํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสญฺญํ ปชหติ
วิหรตีติ จตูสุ อิริยาปถวิหาเรสุ อญฺญตรวิหารสมาโยคปริทีปนเมตํ, เอกํ อิริยาปถพาธนํ อปเรน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปตมานํ อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตตีติ อตฺโถฯ
พหิทฺธา กาเยติ ปรสฺส กาเยฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธา กาเยติ กาเลน อตฺตโน กาเย, กาเลน ปรสฺส กาเยฯ ปฐมนเยน หิ อตฺตโน กาเย กายปริคฺคโห วุตฺโต, ทุติยนเยน ปรสฺส กาเย, ตติยนเยน กาเลน อตฺตโน กาเลน ปรสฺส กาเยฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธา ปน ฆฏิตารมฺมณํ นาม นตฺถิฯ ปคุณกมฺมฏฺฐานสฺส ปน อปราปรํ สญฺจรณกาโล เอตฺถ กถิโตฯ อาตาปีติ กายปริคฺคาหกวีริยสมาโยคปริทีปนเมตํฯ โส หิ ยสฺมา ตสฺมิํ สมเย ยํ ตํ วีริยํ ตีสุ ภเวสุ กิเลสานํ อาตาปนโต อาตาโปติ วุจฺจติ, เตน สมนฺนาคโต โหติ, ตสฺมา อาตาปีติ วุจฺจติฯ
สมฺปชาโนติ กายปริคฺคาหเกน สมฺปชญฺญสงฺขาเตน ญาเณน สมนฺนาคโตฯ สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโตฯ อยํ ปน ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ปญฺญาย อนุปสฺสติ, น หิ สติวิรหิตสฺส อนุปสฺสนา นาม อตฺถิ, เตเนวาห – ‘‘สติญฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔), ตสฺมา เอตฺถ ‘‘กาเย กายานุปสฺสี วิหรตี’’ติ เอตฺตาวตา กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานกมฺมฏฺฐานํ
อิติ วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ วิเนยฺยาติ ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวาฯ โลเกติ เอตฺถ ยฺวายํ อชฺฌตฺตาทิเภโท กาโย ปริคฺคหิโต สฺเวว อิธ โลโก นามฯ ตสฺมิํ โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ วินยิตฺวาติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปเนตฺถ อภิชฺฌาคหเณน กามจฺฉนฺโท, โทมนสฺสคฺคหเณน พฺยาปาโท สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา นีวรณปริยาปนฺนพลวธมฺมทฺวยทสฺสเนน นีวรณปฺปหานํ วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ
วิเสเสน เจตฺถ อภิชฺฌาวินเยน กายสมฺปตฺติมูลกสฺส อนุโรธสฺส, โทมนสฺสวินเยน กายวิปตฺติมูลกสฺส วิโรธสฺส, อภิชฺฌาวินเยน จ กาเย อภิรติยา, โทมนสฺสวินเยน กายภาวนาย อนภิรติยา, อภิชฺฌาวินเยน กาเย อภูตานํ สุภสุขภาวาทีนํ ปกฺเขปสฺส, โทมนสฺสวินเยน
อปโร นโย – ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติ เอตฺถ อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺฐานํ วุตฺตํฯ วิหรตีติ เอตฺถ วุตฺตวิหาเรน กมฺมฏฺฐานิกสฺส กายปริหรณํฯ อาตาปีติอาทีสุ อาตาเปน สมฺมปฺปธานํ, สติสมฺปชญฺเญน สพฺพตฺถิกกมฺมฏฺฐานํ, กมฺมฏฺฐานปริหรณูปาโย วา; สติยา วา กายานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺธสมโถ, สมฺปชญฺเญน วิปสฺสนา
เวทนานุปสฺสนาทิอุทฺเทสวณฺณนา
เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺฐานุทฺเทสาทีสุปิ อชฺฌตฺตาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ เอเตสุปิ หิ อตฺตโน เวทนาทีสุ, ปรสฺส เวทนาทีสุ, กาเลน อตฺตโน กาเลน ปรสฺส เวทนาทีสูติ ติวิโธ ปริคฺคโห เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติอาทีสุ จ เวทนาทีนํ ปุนวจเน ปโยชนํ กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสีติ เอตฺถ ปน เวทนาติ ติสฺโส เวทนาฯ ตา จ โลกิยา เอว; จิตฺตมฺปิ โลกิยํ, ตถา ธมฺมาฯ เตสํ วิภาโค นิทฺเทสวาเร ปากโฏ ภวิสฺสติฯ เกวลํ ปนิธ ยถา เวทนา อนุปสฺสิตพฺพา ตถา อนุปสฺสนฺโต ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี’’ติ เวทิตพฺโพฯ เอส นโย จิตฺตธมฺเมสุฯ กถญฺจ เวทนา อนุปสฺสิตพฺพาติ? สุขา ตาว เวทนา ทุกฺขโต, ทุกฺขา สลฺลโต, อทุกฺขมสุขา อนิจฺจโตฯ ยถาห –
‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;
อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต;
ส เว สมฺมทโส ภิกฺขุ, อุปสนฺโต จริสฺสตี’’ติฯ (สํ. นิ. ๔.๒๕๓);
สพฺพา
จิตฺตธมฺเมสุปิ จิตฺตํ ตาว อารมฺมณาธิปติสหชาตภูมิกมฺมวิปากกิริยาทินานตฺตเภทานํ อนิจฺจาทินุปสฺสนานํ นิทฺเทสวาเร อาคตสราคาทิเภทานญฺจ วเสน
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
๓๕๖. อิทานิ กถญฺจ ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเยติอาทินา นเยน นิทฺเทสวารํ วตฺตุมารทฺโธฯ
ตตฺถ กถญฺจาติอาทิ วิตฺถาเรตุํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เกน จ อากาเรน เกน ปกาเรน ภิกฺขุ อชฺฌตฺตํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ? เสสปุจฺฉาวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเน ภิกฺขุฯ อยญฺเหตฺถ อิธ-สทฺโท อชฺฌตฺตาทิวเสน สพฺพปฺปการกายานุปสฺสนานิพฺพตฺตกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปโน อญฺญสาสนสฺส ตถาภาวปฏิเสธโน จฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ
อชฺฌตฺตํ กายนฺติ อตฺตโน กายํฯ อุทฺธํ ปาทตลาติ ปาทตลโต อุปริฯ อโธ เกสมตฺถกาติ เกสคฺคโต เหฏฺฐาฯ ตจปริยนฺตนฺติ ติริยํ ตจปริจฺฉินฺนํฯ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขตีติ นานปฺปการเกสาทิอสุจิภริโต อยํ กาโยติ ปสฺสติฯ กถํ? อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา…เป.… มุตฺตนฺติฯ ตตฺถ อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติฯ อิมสฺมินฺติ ยฺวายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา ติริยํ ตจปริยนฺโต ปูโร นานปฺปการสฺส อสุจิโนติ วุจฺจติ ตสฺมิํฯ กาเยติ สรีเรฯ สรีรญฺหิ
เกสา โลมาติ เอเต เกสาทโย ทฺวตฺติํสาการาฯ ตตฺถ อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา, อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย โลมาติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิญฺหิ ปาทตลโต ปฏฺฐาย อุปริ, เกสมตฺถกา ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, ตจโต ปฏฺฐาย ติริยนฺตโตติ เอตฺตเก พฺยามมตฺเต กเฬวเร สพฺพากาเรนปิ วิจินนฺโต น โกจิ กิญฺจิ มุตฺตํ วา มณิํ วา เวฬุริยํ วา อครุํ วา กุงฺกุมํ วา กปฺปูรํ วา วาสจุณฺณาทิํ วา อณุมตฺตมฺปิ สุจิภาวํ ปสฺสติ, อถ โข ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ อสฺสิรีกทสฺสนํ นานปฺปการํ เกสโลมาทิเภทํ อสุจิํเยว ปสฺสติฯ เตน วุตฺตํ – อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา…เป.… มุตฺตนฺติฯ อยเมตฺถ ปทสมฺพนฺธโต วณฺณนาฯ
อิมํ ปน กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตุกาเมน กุลปุตฺเตน อาทิโตว จตุพฺพิธํ สีลํ
อาจริเยน ปน กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺเตน ติวิเธน กเถตพฺพํฯ เอโก ภิกฺขุ ปกติยา อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐาโน โหติฯ ตสฺส เอกํ ทฺเว นิสชฺชวาเร สชฺฌายํ กาเรตฺวา กเถตพฺพํฯ เอโก สนฺติเก วสิตฺวา อุคฺคณฺหิตุกาโม โหติฯ ตสฺส อาคตาคตเวลาย กเถตพฺพํฯ เอโก อุคฺคณฺหิตฺวา อญฺญตฺถ คนฺตุกาโม โหติฯ ตสฺส นาติปปญฺจํ นาติสงฺเขปํ กตฺวา
ตตฺถ วจสา มนสา วณฺณโต สณฺฐานโต ทิสโต โอกาสโต ปริจฺเฉทโตติ เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ อิมสฺมิญฺหิ ปฏิกฺกูลมนสิการกมฺมฏฺฐาเน โยปิ ติปิฏโก โหติ, เตนปิ มนสิการกาเล ปฐมํ วาจาย สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ เอกจฺจสฺส หิ สชฺฌายํ กโรนฺตสฺเสว กมฺมฏฺฐานํ ปากฏํ โหติ, มลยวาสีมหาเทวตฺเถรสฺส สนฺติเก อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐานานํ ทฺวินฺนํ เถรานํ วิยฯ เถโร กิร เตหิ กมฺมฏฺฐานํ ยาจิโต ‘จตฺตาโร มาเส อิมํ เอวํ สชฺฌายํ กโรถา’ติ ทฺวตฺติสาการปาฬิํ อทาสิฯ เต, กิญฺจาปิ เตสํ ทฺเว ตโย นิกายา ปคุณา, ปทกฺขิณคฺคาหิตาย ปน จตฺตาโร มาเส ทฺวตฺติํสาการํ สชฺฌายนฺตาว โสตาปนฺนา อเหสุํฯ
ตสฺมา กมฺมฏฺฐานํ กเถนฺเตน อาจริเยน อนฺเตวาสิโก วตฺตพฺโพ – ‘ปฐมํ ตาว วาจาย สชฺฌายํ กโรหี’ติฯ กโรนฺเตน จ ตจปญฺจกาทีนิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุโลมปฏิโลมวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ ‘‘เกสา โลมา นขา ทนฺตา ตโจ’’ติ หิ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต ‘‘ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ตทนนฺตรํ วกฺกปญฺจเก ‘‘มํสํ นฺหารุ อฏฺฐิ อฏฺฐิมิญฺชํ
ตโต อิมํ ตนฺติํ อนารุฬฺหมฺปิ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๔) อาคตํ มตฺถลุงฺคํ กรีสาวสาเน ตนฺติํ อาโรเปตฺวา อิมสฺมิํ มตฺถลุงฺคปญฺจเก ‘‘อนฺตํ อนฺตคุณํ อุทริยํ กรีสํ มตฺถลุงฺค’’นฺติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต ‘‘มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา’’ติ วตฺตพฺพํฯ
ตโต
ตโต มุตฺตฉกฺเก ‘‘อสฺสุ วสา เขโฬ สิงฺฆาณิกา ลสิกา มุตฺต’’นฺติ วตฺวา ปุน ปฏิโลมโต ‘‘มุตฺตํ ลสิกา สิงฺฆาณิกา เขโฬ วสา อสฺสุ เมโท เสโท โลหิตํ ปุพฺโพ เสมฺหํ ปิตฺตํ มตฺถลุงฺคํ กรีสํ อุทริยํ อนฺตคุณํ อนฺตํ ปปฺผาสํ ปิหกํ กิโลมกํ ยกนํ หทยํ วกฺกํ อฏฺฐิมิญฺชํ อฏฺฐิ นฺหารุ มํสํ ตโจ ทนฺตา นขา โลมา เกสา’’ติ เอวํ กาลสตมฺปิ กาลสหสฺสมฺปิ กาลสตสหสฺสมฺปิ วาจาย สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ วจสา สชฺฌาเยน หิ กมฺมฏฺฐานตนฺติ ปคุณา โหติ; น อิโต จิโต จ จิตฺตํ วิธาวติ; โกฏฺฐาสา ปากฏา โหนฺติ, หตฺถสงฺขลิกา วิย ขายนฺติ, วติปาทปนฺติ วิย จ ขายนฺติฯ ยถา จ ปน วจสา, ตเถว มนสาปิ สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ วจสา สชฺฌาโย หิ มนสา สชฺฌายสฺส ปจฺจโย โหติฯ มนสา สชฺฌาโย ลกฺขณปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหติฯ ลกฺขณปฏิเวโธ มคฺคผลปฏิเวธสฺส ปจฺจโย โหติฯ
‘วณฺณโต’ติ เกสาทีนํ วณฺโณ ววตฺถเปตพฺโพฯ ‘สณฺฐานโต’ติ เตสํเยว สณฺฐานํ ววตฺถเปตพฺพํ ‘ทิสโต’ติ ‘โอกาสโต’ติ ‘‘อยํ โกฏฺฐาโส อิมสฺมิํ นาม โอกาเส ปติฏฺฐิโต’’ติ เอวํ ตสฺส ตสฺส โอกาโส ววตฺถเปตพฺโพฯ ‘ปริจฺเฉทโต’ติ สภาคปริจฺเฉโท วิสภาคปริจฺเฉโทติ ทฺเว ปริจฺเฉทาฯ ตตฺถ ‘‘อยํ โกฏฺฐาโส เหฏฺฐา จ อุปริ จ ติริยญฺจ อิมินา นาม ปริจฺฉินฺโน’’ติ เอวํ สภาคปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ ‘‘เกสา น โลมา, โลมาปิ น เกสา’’ติ เอวํ อมิสฺสีกตวเสน วิสภาคปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ
เอวํ
เอวํ สตฺตธา อุคฺคหโกสลฺลํ อาจิกฺขิตฺวา ‘‘อนุปุพฺพโต, นาติสีฆโต, นาติสณิกโต, วิกฺเขปปฏิพาหนโต, ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต, อนุปุพฺพมุญฺจนโต, อปฺปนาโต, ตโย จ สุตฺตนฺตา’’ติ เอวํ ทสธา มนสิการโกสลฺลํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ ตตฺถ ‘อนุปุพฺพโต’ติ อิทญฺหิ สชฺฌายกรณโต ปฏฺฐาย อนุปฏิปาฏิยา มนสิกาตพฺพํ, น เอกนฺตริกายฯ เอกนฺตริกาย หิ มนสิกโรนฺโต ยถา นาม อกุสโล ปุริโส ทฺวตฺติํสปทํ นิสฺเสณิํ เอกนฺตริกาย อาโรหนฺโต กิลนฺตกาโย ปตติ, น อาโรหนํ สมฺปาเทติ; เอวเมว ภาวนาสมฺปตฺติวเสน อธิคนฺตพฺพสฺส อสฺสาทสฺส อนธิคมา กิลนฺตจิตฺโต ปตติ, น ภาวนํ สมฺปาเทติฯ
อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺเตนาปิ จ ‘นาติสีฆโต’ มนสิกาตพฺพํฯ อติสีฆโต มนสิกโรโต หิ
ยถา จ นาติสีฆโต เอวํ ‘นาติสณิกโต’ปิฯ อติสณิกโต มนสิกโรโต หิ ยถา นาม ตทเหว ติโยชนํ มคฺคํ คนฺตุกามสฺส ปุริสสฺส
‘วิกฺเขปปฏิพาหนโต’ติ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ เจตโส วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพฯ อปฺปฏิพาหโต หิ ยถา นาม เอกปทิกํ ปปาตมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส ปุริสสฺส อกฺกมนปทํ อสลฺลกฺเขตฺวา อิโต จิโต จ วิโลกยโต ปทวาโร วิรชฺฌติ, ตโต สตโปริเส ปปาเต ปติตพฺพํ โหติ; เอวเมว พหิทฺธา วิกฺเขเป สติ กมฺมฏฺฐานํ ปริหายติ, ปริธํสติฯ ตสฺมา วิกฺเขปปฏิพาหนโต มนสิกาตพฺพํฯ
‘ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต’ติ ยา อยํ ‘‘เกสา โลมา’’ติ อาทิกา ปณฺณตฺติ ตํ อติกฺกมิตฺวา ปฏิกฺกูลนฺติ จิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ ยถา หิ อุทกทุลฺลภกาเล มนุสฺสา อรญฺเญ อุทปานํ ทิสฺวา ตตฺถ ตาลปณฺณาทิกํ กิญฺจิเทว สญฺญาณํ พนฺธิตฺวา เตน สญฺญาเณน อาคนฺตฺวา นฺหายนฺติ เจว ปิวนฺติ จ, ยทา ปน เตสํ อภิณฺหสญฺจาเรน อาคตาคตปทํ ปากฏํ โหติ, ตทา สญฺญาเณน กิจฺจํ น โหติ, อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ คนฺตฺวา นฺหายนฺติ เจว ปิวนฺติ จ; เอวเมว ปุพฺพภาเค ‘เกสา โลมา’ติ ปณฺณตฺติวเสน มนสิกโรโต ปฏิกฺกูลภาโว ปากโฏ โหติฯ อถ ‘เกสา โลมา’ติ ปณฺณตฺติํ สมติกฺกมิตฺวา ปฏิกฺกูลภาเวเยว จิตฺตํ ฐเปตพฺพํฯ
‘อนุปุพฺพมุญฺจนโต’ติ โย โย โกฏฺฐาโส น อุปฏฺฐาติ, ตํ ตํ มุญฺจนฺเตน อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกาตพฺพํฯ อาทิกมฺมิกสฺส หิ ‘เกสา’ติ มนสิกโรโต มนสิกาโร คนฺตฺวา ‘มุตฺต’นฺติ
ตตฺรายํ อุปมา – ยถา หิ ทฺวตฺติํสตาลเก ตาลวเน วสนฺตํ มกฺกฏํ คเหตุกาโม ลุทฺโท อาทิมฺหิ ฐิตตาลสฺส ปณฺณํ สเรน วิชฺฌิตฺวา อุกฺกุฏฺฐิํ กเรยฺย; อถ โส มกฺกโฏ ปฏิปาฏิยา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ตาเล
ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา หิ ตาลวเน ทฺวตฺติํสตาลา, เอวํ อิมสฺมิํ กาเย ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา; มกฺกโฏ วิย จิตฺตํ; ลุทฺโท วิย โยคาวจโร; มกฺกฏสฺส ทฺวตฺติํสตาลเก ตาลวเน นิวาโส วิย โยคิโน จิตฺตสฺส ทฺวตฺติํสโกฏฺฐาสเก กาเย อารมฺมณวเสน อนุสํจรณํ; ลุทฺเทน อาทิมฺหิ ฐิตตาลสฺส ปณฺณํ สเรน วิชฺฌิตฺวา อุกฺกุฏฺฐิยา กตาย มกฺกฏสฺส ตสฺมิํ ตสฺมิํ ตาเล ปติตฺวา ปริยนฺตตาลคมนํ วิย โยคิโน ‘เกสา’ติ มนสิกาเร อารทฺเธ ปฏิปาฏิยา คนฺตฺวา ปริโยสานโกฏฺฐาเส เอว จิตฺตสฺส สณฺฐานํ; ปุน ปจฺจาคมเนปิ เอเสว นโย; ปุนปฺปุนํ ปฏิปาฏิยา คจฺฉมานสฺส มกฺกฏสฺส อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิฏฺฐาเน อุฏฺฐานํ วิย ปุนปฺปุนํ มนสิกโรโต เกสุจิ เกสุจิ อุปฏฺฐิเตสุ อนุปฏฺฐหนฺเต วิสฺสชฺเชตฺวา อุปฏฺฐิเตสุ ปริกมฺมกรณํ; อนุกฺกเมน เอกสฺมิํ ตาเล นิปติตฺวา ตสฺส เวมชฺเฌ มกุฬตาลปณฺณสูจิํ ทฬฺหํ คเหตฺวา วิชฺฌิยมานสฺสาปิ
อปราปิ อุปมา – ยถา นาม ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ ทฺวตฺติํสกุลํ คามํ อุปนิสฺสาย วสนฺโต ปฐมเคเห เอว ทฺเว ภิกฺขา ลภิตฺวา ปรโต เอกํ วิสฺสชฺเชยฺย; ปุนทิวเส ติสฺโส ลภิตฺวา ปรโต ทฺเว วิสฺสชฺเชยฺย; ตติยทิวเส อาทิมฺหิเยว ปตฺตปูรํ ลภิตฺวา อาสนสาลํ คนฺตฺวา ปริภุญฺเชยฺย, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวตฺติํสกุลคาโม วิย หิ ทฺวตฺติํสากาโร; ปิณฺฑปาติโก วิย โยคาวจโร; ตสฺส ตํ คามํ อุปนิสฺสาย วาโส วิย โยคิโน ทฺวตฺติํสากาเร ปริกมฺมกรณํ; ปฐมเคเห
‘อปฺปนาโต’ติ อปฺปนาโกฏฺฐาสโตฯ เกสาทีสุ เอเกกสฺมิํ โกฏฺฐาเส อปฺปนา โหตีติ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ
‘ตโย จ สุตฺตนฺตา’ติ อธิจิตฺตํ, สีติภาโว, โพชฺฌงฺคโกสลฺลนฺติ อิเม ตโย สุตฺตนฺตา วีริยสมาธิโยชนตฺถํ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ ตตฺถ –
‘‘อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา ตีณิ นิมิตฺตานิ กาเลน กาลํ มนสิกาตพฺพานิ…กาเลน กาลํ สมาธินิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ, กาเลน กาลํ ปคฺคหนิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํ, กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิกาตพฺพํฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ สมาธินิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจาย สํวตฺเตยฺยฯ สเจ, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺโต ภิกฺขุ เอกนฺตํ อุเปกฺขานิมิตฺตํเยว มนสิกเรยฺย, ฐานํ ตํ จิตฺตํ น สมฺมาสมาธิเยยฺย
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา อุกฺกํ พนฺธติ, อุกฺกํ พนฺธิตฺวา อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปติ, อุกฺกามุขํ อาลิมฺเปตฺวา สณฺฑาเสน ชาตรูปํ คเหตฺวา อุกฺกามุเข ปกฺขิเปยฺย, อุกฺกามุเข ปกฺขิปิตฺวา กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน กาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติ
‘‘ยโต จ โข, ภิกฺขเว, สุวณฺณกาโร วา สุวณฺณการนฺเตวาสี วา ตํ ชาตรูปํ กาเลน กาลํ อภิธมติ, กาเลน กาลํ อุทเกน ปริปฺโผเสติ, กาเลน กาลํ อชฺฌุเปกฺขติ, ตํ โหติ ชาตรูปํ มุทุ จ กมฺมนิยญฺจ ปภสฺสรญฺจ, น จ ปภงฺคุ, สมฺมา อุเปติ กมฺมาย; ยสฺสา ยสฺสา จ ปิฬนฺธนวิกติยา อากงฺขติ – ยทิ ปฏฺฏิกาย ยทิ กุณฺฑลาย ยทิ คีเวยฺยกาย ยทิ สุวณฺณมาลาย, ตญฺจสฺส อตฺถํ อนุโภติฯ
‘‘เอวเมว โข, ภิกฺขเว, อธิจิตฺตมนุยุตฺเตน…เป.… สมฺมา สมาธิยติ อาสวานํ ขยาย; ยสฺส ยสฺส จ อภิญฺญาสจฺฉิกรณียสฺส ธมฺมสฺส จิตฺตํ อภินินฺนาเมติ อภิญฺญา สจฺฉิกิริยาย, ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๐๓) อิทํ สุตฺตํ อธิจิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
‘‘ฉหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภพฺโพ อนุตฺตรํ สีติภาวํ สจฺฉิกาตุํฯ กตเมหิ ฉหิ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ, ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ ตสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ยสฺมิํ สมเย
โพชฺฌงฺคโกสลฺลํ
อิติ อิทํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ สุคฺคหิตํ กตฺวา อิมญฺจ ทสวิธํ มนสิการโกสลฺลํ สุฏฺฐุ ววตฺถเปตฺวา เตน โยคินา อุภยโกสลฺลวเสน กมฺมฏฺฐานํ สาธุกํ อุคฺคเหตพฺพํฯ สเจ ปนสฺส อาจริเยน สทฺธิํ เอกวิหาเรเยว ผาสุ โหติ, เอวํ วิตฺถาเรน อกถาเปตฺวา กมฺมฏฺฐานมนุยุญฺชนฺเตน วิเสสํ ลภิตฺวา อุปรูปริ กถาเปตพฺพํฯ อญฺญตฺถ วสิตุกาเมน ยถาวุตฺเตน วิธินา วิตฺถารโต กถาเปตฺวา ปุนปฺปุนํ ปริวตฺเตตฺวา สพฺพํ คณฺฐิฏฺฐานํ ฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานภาวนาย อนนุรูปํ เสนาสนํ ปหาย มหาวาสตาทิอฏฺฐารสโทสวชฺชิเต อนุรูเป วิหาเร วิหรนฺเตน ขุทฺทกปลิโพธุปจฺเฉทํ กตฺวา โย ตาว ราคจริโต โหติ, เตน ยสฺมา ราโค ปหาตพฺโพ, ตสฺมา ปฏิกฺกูลมนสิกาเร ปริกมฺมํ กาตพฺพํฯ
กโรนฺเตน ปน เกเสสุ ตาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ กถํ? เอกํ วา ทฺเว วา เกเส ลุญฺจิตฺวา หตฺถตเล ฐเปตฺวา วณฺโณ ตาว ววตฺถเปตพฺโพฯ ฉินฺนฏฺฐาเนปิ เกเส โอโลเกตุํ วฏฺฏติ; อุทกปตฺเต วา ยาคุปตฺเต วา โอโลเกตุมฺปิ วฏฺฏติเยวฯ กาฬกกาเล ทิสฺวา กาฬกาติ มนสิกาตพฺพา; เสตกาเล เสตาติฯ มิสฺสกกาเล ปน อุสฺสทวเสน มนสิกาตพฺพา โหนฺติฯ ยถา จ เกเสสุ, เอวํ สกเลปิ ตจปญฺจเก ทิสฺวาว นิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ เอวํ นิมิตฺตํ คเหตฺวา สพฺพโกฏฺฐาเสสุ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ววตฺถเปตฺวา วณฺณสณฺฐานคนฺธอาสโยกาสวเสน ปญฺจธา ปฏิกฺกูลโต ววตฺถเปตพฺพาฯ
ตตฺรายํ เกสา ตาว ปกติวณฺเณน กาฬกา อทฺทาริฏฺฐกวณฺณา, สณฺฐานโต ทีฆวฏฺฏลิกา ตุลาทณฺฑสณฺฐานา, ทิสโต อุปริมทิสาย ชาตา, โอกาสโต อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ, ปุรโต นลาฏนฺเตน, ปจฺฉโต คลวาฏเกน
‘เกสา น โลมา, โลมา น เกสา’ติ เอวํ อวเสเสหิ เอกติํสโกฏฺฐาเสหิ อมิสฺสีกตา
อิทํ ปน เตสํ วณฺณาทิวเสน ปญฺจธา ปฏิกฺกูลโต ววตฺถาปนํ – เกสา จ นาเมเต วณฺณโตปิ ปฏิกฺกูลา, สณฺฐานโตปิ คนฺธโตปิ อาสยโตปิ โอกาสโตปิ ปฏิกฺกูลาฯ มนุญฺเญปิ หิ ยาคุปตฺเต วา ภตฺตปตฺเต วา เกสวณฺณํ กิญฺจิ ทิสฺวา ‘เกสมิสฺสกมิทํ, หรถ น’นฺติ ชิคุจฺฉนฺติฯ เอวํ เกสา วณฺณโต ปฏิกฺกูลาฯ รตฺติํ ภุญฺชนฺตาปิ เกสสณฺฐานํ อกฺกวากํ วา มกจิวากํ วา ฉุปิตฺวาปิ ตเถว ชิคุจฺฉนฺติฯ เอวํ สณฺฐานโต ปฏิกฺกูลาฯ
เตลมกฺขนปุปฺผธูมาทิสงฺขารวิรหิตานญฺจ เกสานํ คนฺโธ ปรมเชคุจฺโฉ โหติ, ตโต เชคุจฺฉตโร อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตานํฯ เกสา หิ วณฺณสณฺฐานโต อปฺปฏิกฺกูลาปิ สิยุํ, คนฺเธน ปน ปฏิกฺกูลาเยวฯ ยถา หิ ทหรสฺส กุมารสฺส วจฺจํ วณฺณโต หฬิทฺทิวณฺณํ, สณฺฐานโตปิ หลิทฺทิปิณฺฑสณฺฐานํ; สงฺขารฏฺฐาเน ฉฑฺฑิตญฺจ อุทฺธุมาตกกาฬสุนขสรีรํ วณฺณโต ตาลปกฺกวณฺณํ, สณฺฐานโต วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมุทิงฺคสณฺฐานํ, ทาฐาปิสฺส สุมนมกุฬสทิสาติ
ยถา ปน อสุจิฏฺฐาเน คามนิสฺสนฺเทน ชาตานิ สูเปยฺยปณฺณานิ นาคริกมนุสฺสานํ เชคุจฺฉานิ โหนฺติ อปริโภคานิ, เอวํ เกสาปิ ปุพฺพโลหิตมุตฺตกรีสปิตฺตเสมฺหาทินิสฺสนฺเทน ชาตตฺตา อติเชคุจฺฉาติ อิทํ เนสํ ‘อาสยโต’ ปาฏิกุลฺยํฯ อิเม จ เกสา นาม คูถราสิมฺหิ อุฏฺฐิตกณฺณิกํ ‘โอกาสโต’ ปาฏิกฺกูลฺยํฯ
ยถา จ เกสานํ, เอวํ สพฺพโกฏฺฐาสานํ วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสน ปญฺจธา ปฏิกฺกูลตา ววตฺถเปตพฺพาฯ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ปน สพฺเพปิ วิสุํ วิสุํ ววตฺถเปตพฺพาฯ
ตตฺถ โลมา ตาว ปกติวณฺณโต น เกสา วิย อสมฺภินฺนกาฬกา, กาฬปิงฺคลา ปน โหนฺติ; สณฺฐานโต โอนตคฺคตาลมูลสณฺฐานา; ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา; โอกาสโต ฐเปตฺวา เกสานํ ปติฏฺฐิโตกาสญฺจ หตฺถปาทตลานิ จ เยภุยฺเยน อวเสสสรีรเวฐนจมฺเม ชาตา; ปริจฺเฉทโต สรีรเวฐนจมฺเม ลิกฺขามตฺตํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐิเตน เหฏฺฐา อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาฯ ทฺเว โลมา เอกโต นตฺถิฯ อยํ เตสํ สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยวฯ
นขาติ วีสติยา นขปฏฺฏานํ นามํฯ เต สพฺเพปิ วณฺณโต เสตา; สณฺฐานโต มจฺฉสกลิกสณฺฐานา; ทิสโต ปาทนขา เหฏฺฐิมทิสาย ชาตา, หตฺถนขา อุปริมทิสายาติ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา; โอกาสโต องฺคุลีนํ อคฺคปิฏฺเฐสุ ปติฏฺฐิตา; ปริจฺเฉทโต ทฺวีสุ ทิสาสุ องฺคุลิโกฏิมํเสหิ, อนฺโต องฺคุลิปิฏฺฐิมํเสน, พหิ เจว อคฺเค จ อากาเสน, ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาฯ ทฺเว นขา เอกโต นตฺถิฯ อยํ
ทนฺตาติ ปริปุณฺณทนฺตสฺส ทฺวตฺติํส ทนฺตฏฺฐิกานิฯ เตปิ วณฺณโต เสตา; สณฺฐานโต อเนกสณฺฐานาฯ เตสญฺหิ เหฏฺฐิมาย ตาว ทนฺตปาฬิยา มชฺเฌ จตฺตาโร ทนฺตา มตฺติกาปิณฺเฑ ปฏิปาฏิยา ฐปิตอลาพุพีชสณฺฐานาฯ เตสํ อุโภสุ ปสฺเสสุ เอเกโก เอกมูลโก เอกโกฏิโก มลฺลิกมกุฬสณฺฐาโนฯ ตโต เอเกโก ทฺวิมูลโก ทฺวิโกฏิโก ยานกอุปตฺถมฺภนิกสณฺฐาโนฯ ตโต ทฺเว ทฺเว ติมูลา ติโกฏิกาฯ ตโต ทฺเว ทฺเว จตุมูลา จตุโกฏิกาติฯ อุปริมปาฬิยาปิ เอเสว นโย
ตโจติ สกลสรีรํ เวเฐตฺวา ฐิตจมฺมํฯ ตสฺส อุปริ กาฬสามปีตาทิวณฺณา ฉวิ นาม, ยา สกลสรีรโตปิ สงฺกฑฺฒิยมานา พทรฏฺฐิมตฺตา โหติฯ ตโจ ปน วณฺณโต เสโตเยวฯ โส จสฺส เสตภาโว อคฺคิชาลาภิฆาตปหรณปหาราทีหิ วิทฺธํสิตาย ฉวิยา ปากโฏ โหติฯ สณฺฐานโต สรีรสณฺฐาโนว โหติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ
วิตฺถารโต
ตจปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน อุตฺตโรฏฺฐโต ปฏฺฐาย
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโตฯ โอกาสโต สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ฐิโตฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา ปติฏฺฐิตตเลน, อุปริ อากาเสน ปริจฺฉินฺโนฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสเยวฯ
มํสนฺติ นว มํสเปสิสตานิฯ ตํ สพฺพมฺปิ วณฺณโต รตฺตํ กิํสุกปุปฺผสทิสํ; สณฺฐานโต ชงฺฆปิณฺฑิกมํสํ ตาลปณฺณปุฏภตฺตสณฺฐานํ, อูรุมํสํ นิสทโปตกสณฺฐานํ, อานิสทมํสํ อุทฺธนโกฏิสณฺฐานํ, ปิฏฺฐิมํสํ ตาลคุฬปฏลสณฺฐานํ, ผาสุกทฺวยมํสํ โปตฺถลิกาย กุจฺฉิยํ ตนุมตฺติกาเลปนสณฺฐานํ, ถนมํสํ วฏฺเฏตฺวา อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺฑสณฺฐานํ, พาหุทฺวยมํสํ
‘นฺหารู’ติ นว นฺหารุสตานิฯ วณฺณโต สพฺเพปิ นฺหารู เสตา; สณฺฐานโต นานาสณฺฐานาฯ เอเตสุ หิ คีวาย อุปริภาคโต ปฏฺฐาย ปญฺจ มหานฺหารู สรีรํ วินทฺธมานา หทยสฺส ปุริมปสฺเสน โอติณฺณา, ปญฺจ ปจฺฉิมปสฺเสน, ปญฺจ ทกฺขิณปสฺเสน, ปญฺจ วามปสฺเสน, ทกฺขิณหตฺถํ วินทฺธมานาปิ หตฺถสฺส ปุริมปสฺเสน ปญฺจ, ปจฺฉิมปสฺเสน ปญฺจ, ตถา วามหตฺถํ วินทฺธมานาปิฯ ทกฺขิณปาทํ วินทฺธมานาปิ ปาทสฺส ปุริมปสฺเสน ปญฺจ, ปจฺฉิมปสฺเสน ปญฺจ, ตถา วามปาทํ วินทฺธมานาปีติฯ เอวํ สรีรธารกา นาม สฏฺฐิ มหานฺหารู กายํ วินทฺธมานา โอติณฺณา, เย กณฺฑราติปิ วุจฺจนฺติฯ เต สพฺเพปิ กนฺทลมกุฬสณฺฐานาฯ
อญฺเญ
อฏฺฐีติ ฐเปตฺวา ทฺวตฺติํส ทนฺตฏฺฐีนิ อวเสสานิ จตุสฏฺฐิ หตฺถฏฺฐีนิ, จตุสฏฺฐิ ปาทฏฺฐีนิ, จตุสฏฺฐิ มํสนิสฺสิตานิ มุทุอฏฺฐีนิ, ทฺเว ปณฺหิกฏฺฐีนิ, เอเกกสฺมิํ ปาเท ทฺเว โคปฺผกฏฺฐีนิ, ทฺเว ชงฺฆฏฺฐีนิ, ทฺเว ชณฺณุกฏฺฐีนิ, ทฺเว
ตานิ สพฺพานิปิ วณฺณโต เสตานิ, สณฺฐานโต นานาสณฺฐานานิฯ ตตฺถ หิ อคฺคปาทงฺคุลิฏฺฐีนิ กตกพีชสณฺฐานานิฯ ตทนนฺตรานิ มชฺฌปพฺพฏฺฐีนิ ปนสฏฺฐิสณฺฐานานิฯ มูลปพฺพฏฺฐีนิ ปณวสณฺฐานานิฯ ปิฏฺฐิปาทฏฺฐีนิ โกฏฺฐิตกนฺทลกนฺทราสิสณฺฐานานิฯ ปณฺหิกฏฺฐิ เอกฏฺฐิตาลผลพีชสณฺฐานํฯ โคปฺผกฏฺฐีนิ พนฺธกีฬาโคฬกสณฺฐานานิฯ ชงฺฆฏฺฐีนํ โคปฺผกฏฺฐีสุ ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อนปนีตตจสินฺทิกฬีรสณฺฐานํฯ ขุทฺทกชงฺฆฏฺฐิกํ ธนุกทณฺฑสณฺฐานํ, มหนฺตํ มิลาตสปฺปปิฏฺฐิสณฺฐานํฯ ชณฺณุกฏฺฐิ เอกโต ปริกฺขีณเผณกสณฺฐานํฯ
ตตฺถ ชงฺฆฏฺฐิกสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อติขิณคฺคโคสิงฺคสณฺฐานํฯ อูรุฏฺฐิ ทุตฺตจฺฉิตวาสิผรสุทณฺฑกสณฺฐานํฯ ตสฺส กฏิฏฺฐิมฺหิ ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ กีฬาโคฬกสณฺฐานํฯ เตน กฏิฏฺฐิโน ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อคฺคจฺฉินฺนมหาปุนฺนาคผลสณฺฐานํฯ กฏิฏฺฐีนิ ทฺเวปิ เอกาพทฺธานิ หุตฺวา กุมฺภการกอุทฺธนสณฺฐานานิ, ปาฏิเยกฺกํ กมฺมารกูฏโยตฺตกสณฺฐานานิฯ โกฏิยํ ฐิตอานิสทฏฺฐิ
จุทฺทส อุรฏฺฐีนิ ชิณฺณสนฺทมานิกปญฺชรสณฺฐานานิฯ หทยฏฺฐิ ทพฺพิผณสณฺฐานํฯ อกฺขกฏฺฐีนิ ขุทฺทกโลหวาสิทณฺฑสณฺฐานานิฯ โกฏฺฐฏฺฐีนิ เอกโต ปริกฺขีณสีหฬกุทาลสณฺฐานานิฯ พาหุฏฺฐีนิ อาทาสทณฺฑกสณฺฐานานิฯ อคฺคพาหุฏฺฐีนิ ยมกตาลกนฺทสณฺฐานานิฯ มณิพนฺธฏฺฐีนิ เอกโต อลฺลียาเปตฺวา ฐปิตสีสกปฏฺฏเวฐกสณฺฐานานิฯ ปิฏฺฐิหตฺถฏฺฐีนิ โกฏฺฏิตกนฺทลกนฺทราสิสณฺฐานานิฯ หตฺถงฺคุลีสุ มูลปพฺพฏฺฐีนิ ปณวสณฺฐานานิ; มชฺฌปพฺพฏฺฐีนิ อปริปุณฺณปนสฏฺฐิสณฺฐานานิ; อคฺคปพฺพฏฺฐีนิ กตกพีชสณฺฐานานิฯ สตฺต คีวฏฺฐีนิ
อกฺขิกูปนาสากูปฏฺฐีนิ อปนีตมิญฺชตรุณตาลฏฺฐิสณฺฐานานิฯ นลาฏฏฺฐิ อโธมุขฐปิตสงฺขถาลกกปาลสณฺฐานํฯ กณฺณจูฬิกฏฺฐีนิ นฺหาปิตขุรโกสกสณฺฐานานิฯ นลาฏกณฺณจูฬิกานํ อุปริ ปฏฺฏพนฺธโนกาเส อฏฺฐิ สงฺกุฏิตฆฏปุณฺณปฏลขณฺฑสณฺฐานํฯ มุทฺธฏฺฐิ มุขจฺฉินฺนวงฺกนาฬิเกรสณฺฐานํฯ สีสฏฺฐีนิ สิพฺเพตฺวา ฐปิตชชฺชรลาพุกฏาหสณฺฐานานิฯ
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตานิฯ โอกาสโต อวิเสเสน สกลสรีเร
อฏฺฐิมิญฺชนฺติ
วกฺกนฺติ เอกพนฺธนา ทฺเว มํสปิณฺฑาฯ ตํ วณฺณโต มนฺทรตฺตํ ปาฬิภทฺทกฏฺฐิวณฺณํฯ สณฺฐานโต ทารกานํ ยมกกีฬาโคฬกสณฺฐานํ, เอกวณฺฏปฏิพทฺธอมฺพผลทฺวยสณฺฐานํ วาฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต คลวาฏกา นิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา ภินฺเนน ถูลนฺหารุนา วินิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต วกฺกํ วกฺกภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ
หทยนฺติ หทยมํสํฯ ตํ วณฺณโต รตฺตํ ปทุมปตฺตปิฏฺฐิวณฺณํฯ สณฺฐานโต พาหิรปตฺตานิ อปเนตฺวา
ยกนนฺติ ยมกมํสปฏลํฯ ตํ วณฺณโต รตฺตปณฺฑุกธาตุกํ, นาติรตฺตกุมุทสฺส ปตฺตปิฏฺฐิวณฺณํฯ สณฺฐานโต มูเล เอกํ, อคฺเค ยมกํ โกวิฬารปตฺตสณฺฐานํ
กิโลมกนฺติ ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนเภทโต ทุวิธํ ปริโยนหนมํสํฯ ตํ ทุวิธมฺปิ วณฺณโต เสตํ, ทุกูลปิโลติกวณฺณํฯ สณฺฐานโต อตฺตโน โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ อิตรํ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยญฺจ วกฺกญฺจ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตํฯ อปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺฐโต มํสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา มํเสน, อุปริ จมฺเมน, ติริยํ กิโลมกภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ
ปิหกนฺติ อุทรชิวฺหามํสํฯ ตํ วณฺณโต นีลํ นิคฺคุณฺฑิกปุปฺผวณฺณํฯ สณฺฐานโต สตฺตงฺคุลปฺปมาณํ อพนฺธนํ กาฬวจฺฉกชิวฺหาสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต หทยสฺส วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํ, ยสฺมิํ ปหรณปฺปหาเรน พหิ นิกฺขนฺเต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโย โหติฯ ปริจฺเฉทโต
ปปฺผาสนฺติ
อนฺตนฺติ ปุริสสฺส ทฺวตฺติํส หตฺถา, อิตฺถิยา อฏฺฐวีสติหตฺถา เอกวีสติยา ฐาเนสุ โอภคฺคา อนฺตวฏฺฏิฯ ตเทตํ วณฺณโต เสตํ สกฺขรสุธาวณฺณํ
อนฺตคุณนฺติ อนฺตโภคฏฺฐาเนสุ พนฺธนํฯ ตํ วณฺณโต เสตํ ทกสีตลิกมูลวณฺณํฯ สณฺฐานโต ทกสีตลิกมูลสณฺฐานเมวฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต กุทาฬผรสุกมฺมาทีนิ กโรนฺตานํ ยนฺตากฑฺฒนกาเล ยนฺตสุตฺตมิว, ยนฺตผลกานิ อนฺตโภเค เอกโต อคฬนฺเต อาพนฺธิตฺวา ปาทปุญฺฉนรชฺชุมณฺฑลกสฺส อนฺตรา ตํ สิพฺเพตฺวา ฐิตรชฺชุกา วิย เอกวีสติยา ฐาเนสุ อนฺตโภคานํ อนฺตรา ฐิตํฯ ปริจฺเฉทโต อนฺตคุณภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ
อุทริยนฺติ อุทเร ภวํ อสิตปิตขายิตสายิตํฯ ตํ วณฺณโต อชฺโฌหฏาหารวณฺณํฯ สณฺฐานโต ปริสฺสาวเน สิถิลพนฺธตณฺฑุลสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต อุทเร ฐิตํฯ อุทรํ นาม อุภโต นิปฺปีฬิยมานสฺส
ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จณฺฑาลคามทฺวาเร จนฺทนิกาย นิทาฆสมเย ถูลผุสิตเก เทเว วสฺสนฺเต อุทเกน วุยฺหมานํ มุตฺตกรีสจมฺมอฏฺฐินฺหารุขณฺฑเขฬสิงฺฆาณิกโลหิตปฺปภุติ นานากุณปชาตํ นิปติตฺวา กทฺทโมทกาลุฬิตํ
กรีสนฺติ วจฺจํฯ ตํ วณฺณโต เยภุยฺเยน อชฺโฌหฏาหารวณฺณเมว โหติฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต เหฏฺฐิมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต ปกฺกาสเย ฐิตํฯ ปกฺกาสโย นาม เหฏฺฐา นาภิปิฏฺฐิกณฺฏกมูลานมนฺตเร อนฺตาวสาเน อุพฺเพเธน อฏฺฐงฺคุลมตฺโต เวฬุนาฬิกสทิโส, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม อุปรูปริ ภูมิภาเค ปติตํ วสฺโสทกํ โอคฬิตฺวา เหฏฺฐา ภูมิภาคํ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ; เอวเมว ยํ กิญฺจิ อามาสเย ปติตํ ปานโภชนาทิกํ อุทรคฺคินา เผณุทฺเทหกํ ปกฺกํ ปกฺกํ นิสทาย ปิสิตมิว สณฺหภาวํ อาปชฺชิตฺวา อนฺตพิเลน โอคฬิตฺวา โอคฬิตฺวา มทฺทิตฺวา เวฬุปพฺเพ ปกฺขิปมานปณฺฑุมตฺติกา วิย สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ ปริจฺเฉทโต ปกฺกาสยปฏเลน เจว กรีสภาเคน จ ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ
มตฺถลุงฺคนฺติ
ปิตฺตนฺติ ทฺเว ปิตฺตานิ – พทฺธปิตฺตญฺจ อพทฺธปิตฺตญฺจฯ ตตฺถ พทฺธปิตฺตํ วณฺณโต พหลมธุกเตลวณฺณํ, อพทฺธปิตฺตํ มิลาตอากุลิตปุปฺผวณฺณํฯ ตํ สณฺฐานโต อุภยมฺปิ โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต พทฺธปิตฺตํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, อิตรํ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต อพทฺธปิตฺตํ ฐเปตฺวา เกสโลมทนฺตนขานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ อุทกมิว เตลพินฺทุํ อวเสสสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ, ยมฺหิ กุปิเต อกฺขีนิ ปีตกานิ โหนฺติ ภมนฺติ, คตฺตํ กมฺปติ กณฺฑุยติฯ พทฺธปิตฺตํ หทยปปฺผาสานมนฺตเร ยกนมํสํ
เสมฺหนฺติ สรีรพฺภนฺตเร เอกปตฺตปูรปฺปมาณํ เสมฺหํฯ ตํ วณฺณโต เสตํ นาคพลปณฺณรสวณฺณํฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต อุทรปฏเล ฐิตํ, ยํ ปานโภชนาทีนิ อชฺโฌหรณกาเล เสยฺยถาปิ นาม อุทเก เสวาลปณกํ กฏฺเฐ วา กปาเล วา ปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว ปานโภชนาทิมฺหิ นิปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ; ยมฺหิ จ มนฺทีภูเต ปกฺกคณฺโฑ วิย ปูติกุกฺกุฏณฺฑมิว จ อุทรํ ปรมเชคุจฺฉํ กุณปคนฺธํ โหติ; ตโต อุคฺคเตน จ คนฺเธน อุทฺเทโกปิ มุขมฺปิ ทุคฺคนฺธํ ปูติกุณปสทิสํ โหติ; โส จ ปุริโส ‘อเปหิ, ทุคฺคนฺธํ วายสี’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ; ยญฺจ วฑฺฒิตฺวา พหลตฺตมาปนฺนํ ปิธานผลกมิว วจฺจกุฏิยา อุทรปฏลสฺส อพฺภนฺตเรเยว กุณปคนฺธํ สนฺนิรุชฺฌิตฺวา ติฏฺฐติฯ ปริจฺเฉทโต
ปุพฺโพติ
โลหิตนฺติ ทฺเว โลหิตานิ – สนฺนิจิตโลหิตญฺจ สํสรณโลหิตญฺจฯ ตตฺถ สนฺนิจิตโลหิตํ วณฺณโต นิปกฺกพหลลาขารสวณฺณํ, สํสรณโลหิตํ อจฺฉลาขารสวณฺณํฯ สณฺฐานโต อุภยมฺปิ โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต สนฺนิจิตโลหิตํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, อิตรํ ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํฯ โอกาสโต สํสรณโลหิตํ, ฐเปตฺวา เกสโลมทนฺตนขานํ มํสวินิมฺมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ, ธมนิชาลานุสาเรน สพฺพํ อุปาทินฺนกสรีรํ ผริตฺวา ฐิตํ; สนฺนิจิตโลหิตํ ยกนฏฺฐานสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺตปูรมตฺตํ หทยวกฺกปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรนฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตมยมานํ ฐิตํฯ ตสฺมิญฺหิ วกฺกหทยาทีนิ อเตเมนฺเต สตฺตา ปิปาสิตา โหนฺติฯ ปริจฺเฉทโต โลหิตภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ
เสโทติ โลมกูปาทีหิ ปคฺฆรณกอาโปธาตุฯ โส วณฺณโต วิปฺปสนฺนติลเตลวณฺโณฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโนฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโตฯ โอกาสโต เสทสฺโสกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ, ยตฺถ โส โลหิตํ วิย สทา ติฏฺเฐยฺย; ยทา ปน อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิการาทีหิ สรีรํ สนฺตปฺปติ ตทา อุทกโต อพฺพุฬฺหมตฺตวิสมจฺฉินฺนภิสมูฬาลกุมุทนาฬกลาโป วิย สพฺพเกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรติฯ ตสฺมา ตสฺส สณฺฐานมฺปิ เกสโลมกูปวิวรานํเยว วเสน เวทิตพฺพํฯ เสทปริคฺคณฺหเกน จ โยคินา เกสโลมกูปวิวเร ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว เสโท มนสิกาตพฺโพฯ ปริจฺเฉทโต เสทภาเคน ปริจฺฉินฺโนฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ
เมโทติ
อสฺสูติ อกฺขีหิ ปคฺธรณกอาโปธาตุฯ ตํ วณฺณโต วิปฺปสนฺนติลเตลวณฺณํฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต อกฺขิกูปเกสุ ฐิตํฯ น เจตํ ปิตฺตโกสเก ปิตฺตมิว อกฺขิกูปเกสุ สทา สนฺนิจิตํ ติฏฺฐติ; ยทา ปน สตฺตา โสมนสฺสชาตา มหาหสิตํ หสนฺติ, โทมนสฺสชาตา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ ตถารูปํ วิสภาคาหารํ อาหรนฺติ, ยทา จ เนสํ อกฺขีนิ ธูมรชปํสุกาทีหิ อภิหญฺญนฺติ, ตทา เอเตหิ โสมนสฺสโทมนสฺสวิสภาคาหารอุตูหิ สมุฏฺฐหิตฺวา อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ วาฯ อสฺสุปริคฺคณฺหเกน ปน โยคินา อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว ปริคฺคณฺหิตพฺพํฯ ปริจฺเฉทโต อสฺสุภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ
วสาติ วิลีนสฺเนโหฯ สา วณฺณโต นาฬิเกรเตลวณฺณา, อาจาเม อาสิตฺตเตลวณฺณาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ สณฺฐานโต นฺหานกาเล ปสนฺนอุทกสฺส อุปริ ปริพฺภมนฺตสิเนหพินฺทุวิสฏสณฺฐานาฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตาฯ โอกาสโต เยภุยฺเยน หตฺถตลหตฺถปิฏฺฐิปาทตลปาทปิฏฺฐินาสาปุฏนลาฏอํสกูเฏสุ ฐิตาฯ น เจสา เอเตสุ โอกาเสสุ สทา วิลีนาว หุตฺวา ติฏฺฐติ; ยทา ปน อคฺคิสนฺตาปสูริยสนฺตาปอุตุวิสภาคธาตุวิสภาเคหิ เต ปเทสา อุสฺมา ชาตา โหนฺติ, ตทา ตตฺถ นฺหานกาเล ปสนฺนอุทกูปริ สิเนหพินฺทุวิสโฏ วิย อิโต จิโต จ สํสรติฯ ปริจฺเฉทโต วสาภาเคน ปริจฺฉินฺนา
เขโฬติ
สิงฺฆาณิกาติ มตฺถลุงฺคโต ปคฺฆรณกอสุจิฯ สา วณฺณโต ตรุณตาลฏฺฐิมิญฺชวณฺณาฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานาฯ ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตาฯ โอกาสโต นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ฐิตาฯ น เจสา เอตฺถ สทา สนฺนิจิตา หุตฺวา ติฏฺฐติ; อถ โข ยถา นาม ปุริโส ปทุมินีปตฺเตน ทธิํ พนฺธิตฺวา เหฏฺฐา กณฺฏเกน วิชฺเฌยฺย, อถ เตน ฉิทฺเทน ทธิมตฺถุ คฬิตฺวา พหิ ปเตยฺย, เอวเมว ยทา สตฺตา โรทนฺติ วา วิสภาคาหารอุตุวเสน วา สญฺชาตธาตุกฺโขภา โหนฺติ, ตทา อนฺโตสีสโต ปูติเสมฺหภาวํ อาปนฺนํ มตฺถลุงฺคํ คฬิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน โอตริตฺวา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ วา ปคฺฆรติ วาฯ สิงฺฆาณิกา ปริคฺคณฺหเกน ปน โยคินา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว ปริคฺคณฺหิตพฺพาฯ ปริจฺเฉทโต สิงฺฆาณิกาภาเคน ปริจฺฉินฺนาฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ
ลสิกาติ สรีรสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ปิจฺฉิลกุณปํฯ สา วณฺณโต กณิการนิยฺยาสวณฺณาฯ สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานาฯ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตาฯ โอกาสโต อฏฺฐิสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อสีติสตสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ฐิตาฯ ยสฺส เจสา มนฺทา โหติ, ตสฺส อุฏฺฐหนฺตสฺส
มุตฺตนฺติ วณฺณโต มาสขาโรทกวณฺณํฯ สณฺฐานโต อโธมุขฐปิตอุทกกุมฺภนฺตรคตอุทกสณฺฐานํฯ ทิสโต เหฏฺฐิมาย ทิสาย ชาตํฯ โอกาสโต วตฺถิสฺส อพฺภนฺตเร ฐิตํฯ วตฺถิ นาม วตฺถิปุโฏ วุจฺจติ, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อมุเข รวณฆเฏ จนฺทนิกรโส ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺญายติ; เอวเมว สรีรโต มุตฺตํ ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺญายติ, นิกฺขมนมคฺโค ปน ปากโฏ โหติ; ยมฺหิ จ มุตฺตสฺส ภริเต ‘ปสฺสาวํ กโรมา’ติ สตฺตานํ อายูหนํ โหติฯ ปริจฺเฉทโต วตฺถิอพฺภนฺตเรน เจว มุตฺตภาเคน จ ปริจฺฉินฺนํฯ อยมสฺส สภาคปริจฺเฉโทฯ วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโสวฯ
เอวญฺหิ เกสาทิเก โกฏฺฐาเส วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน ววตฺถเปตฺวา อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต นาติสณิกโตติอาทินา นเยน วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสน ปญฺจธา ‘ปฏิกฺกูลา ปฏิกฺกูลา’ติ มนสิกโรโต ปณฺณตฺติสมติกฺกมวเสน, เสยฺยถาปิ จกฺขุมโต ปุริสสฺส ทฺวตฺติํสวณฺณานํ กุสุมานํ เอกสุตฺตคณฺฐิตํ มาลํ โอโลเกนฺตสฺส สพฺพปุปฺผานิ อปุพฺพาปริยมิว ปากฏานิ โหนฺติ, เอวเมว ‘‘อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา’’ติ อิมํ กายํ โอโลเกนฺตสฺส สพฺเพ เต ธมฺมา อปุพฺพาปริยมิว ปากฏา โหนฺติฯ เตน วุตฺตํ มนสิการโกสลฺลกถายํ ‘‘อาทิกมฺมิกสฺส หิ ‘เกสา’ติ มนสิกโรโต มนสิกาโร คนฺตฺวา ‘มุตฺต’นฺติ อิมํ ปริโยสานโกฏฺฐาสเมว อาหจฺจ ติฏฺฐตี’’ติฯ
สเจ ปน พหิทฺธาปิ มนสิการํ อุปสํหรติ, อถสฺส เอวํ สพฺพโกฏฺฐาเสสุ ปากฏีภูเตสุ อาหิณฺฑนฺตา มนุสฺสติรจฺฉานาทโย สตฺตาการํ วิชหิตฺวา โกฏฺฐาสราสิวเสเนว อุปฏฺฐหนฺติ; เตหิ จ อชฺโฌหริยมานํ ปานโภชนาทิ โกฏฺฐาสราสิมฺหิ ปกฺขิปิยมานมิว อุปฏฺฐาติฯ อถสฺส อนุปุพฺพมุญฺจนาทิวเสน
ตตฺถ เกสาทีนํ วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทวเสน อุปฏฺฐานํ อุคฺคหนิมิตฺตํ, สพฺพาการโต ปฏิกูลวเสน อุปฏฺฐานํ ปฏิภาคนิมิตฺตํฯ ตํ ปุนปฺปุนํ อาวชฺเชนฺตสฺส มนสิกโรนฺตสฺส
อวิเสสโต ปน สาธารณวเสน เอวํ เวทิตพฺพํ – อิทญฺหิ กมฺมฏฺฐานํ ภาเวตุกาเมน กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา สชฺฌายกาเล เอว เกสาทีนํ วณฺณนิมิตฺตสณฺฐานนิมิตฺตทิสานิมิตฺตโอกาสนิมิตฺตปริจฺเฉทนิมิตฺตานิ วาจาย โปเถตฺวา โปเถตฺวา เอเกกโกฏฺฐาเส ‘อยํ เอตํสริกฺขโก’ติ ติวิเธน สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ กถํ? ตจปญฺจเก ตาว เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อนุโลมโต ปญฺจาหํ, ปฏิโลมโต ปญฺจาหํ, อนุโลมปฏิโลมโต ปญฺจาหนฺติ อทฺธมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ ตโต อาจริยสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วกฺกปญฺจกํ อุคฺคณฺหิตฺวา ตเถว อทฺธมาสํ สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ ตโต เต ทสปิ โกฏฺฐาเส เอกโต กตฺวา อทฺธมาสํฯ ปุน ปปฺผาสปญฺจกาทีสุปิ เอเกกํ อุคฺคณฺหิตฺวา อทฺธมาสํฯ ตโต เต ปญฺจทสปิ โกฏฺฐาเส อทฺธมาสํฯ มตฺถลุงฺคปญฺจกํ อทฺธมาสํฯ ตโต เตวีสติ โกฏฺฐาเส อทฺธมาสํฯ เมทฉกฺกํ อทฺธมาสํฯ ตโต เต ฉพฺพีสติปิ โกฏฺฐาเส เอกโต กตฺวา อทฺธมาสํฯ มุตฺตฉกฺกํ อทฺธมาสํฯ ตโต สพฺเพปิ
ตตฺถ – อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส สปฺปญฺญสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหนฺตสฺเสว โกฏฺฐาสา อุปฏฺฐหนฺติ, เอกจฺจสฺส น อุปฏฺฐหนฺติฯ เตน ‘น อุปฏฺฐหนฺตี’ติ วีริยํ
สชฺฌายํ
กินฺติ ปน วตฺตพฺโพ โหตีติ? ‘โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรหี’ติ วตฺตพฺโพฯ กถํ? ‘เกสโกฏฺฐาโส โลมโกฏฺฐาโสติ สชฺฌายํ กโรหี’ติ วตฺตพฺโพฯ สเจ ปนสฺส เอวํ โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส วณฺณโต
โส เอวํ กโรนฺโต อชฺฌตฺตํ นีลกํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตกนฺติ จตฺตาริ วณฺณกสิณานิ ลภติฯ กถํ? ตสฺส หิ เกสโลมปิตฺเตสุ เจว อกฺขีนญฺจ กาฬกฏฺฐาเน วณฺณํ ‘นีลํ นีล’นฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ; ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ เมทสฺมิํ ปน อกฺขีนญฺจ ปีตกฏฺฐาเน วณฺณํ ‘ปีตกํ ปีตก’นฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ; ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ มํสโลหิเตสุ ปน อกฺขีนญฺจ รตฺตฏฺฐาเน วณฺณํ ‘โลหิตกํ โลหิตก’นฺติ มนสิกโรนฺตสฺส จตุกฺกปญฺจกชฺฌานานิ อุปฺปชฺชนฺติ; ฌานํ ปาทกํ กตฺวา
อปรสฺส โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ปฏิกูลโต อุปฏฺฐาติฯ อถาเนน โอวาทาจริยสฺส อาจิกฺขิตพฺพํฯ อาจริเยน ‘กมฺมฏฺฐานํ วิย อกมฺมฏฺฐานํ, วิลกฺขณํ เอต’นฺติ น วิสํวาเทตพฺพํฯ ‘สาธุ, สปฺปุริส, ปุพฺเพ ตยา ปฏิกูลมนสิกาเร โยโค กโต ภวิสฺสติฯ เอตเทว กมฺมฏฺฐานํ ตุยฺหํ สปฺปายํฯ ปฏิกูลวเสเนว สชฺฌายํ กโรหี’ติ วตฺตพฺโพฯ เตนปิ ปฏิกูลวเสน สชฺฌาโย กาตพฺโพฯ ตสฺส เกสา นาม ‘อชญฺญา ทุคฺคนฺธา เชคุจฺฉา ปฏิกูลา’ติ เอวํ ปฏิกูลวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ปฏิกูลารมฺมเณ ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺตติฯ โส ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อิทํ
อปรสฺส โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส ธาตุโต อุปฏฺฐาติฯ ธาตุโต อุปฏฺฐหนฺตํ กีทิสํ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ? เกสา ตาว วมฺมิกมตฺถเก ชาตกุนฺถติณกานิ วิย หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติฯ โลมา ปุราณคามฏฺฐาเน ชาตทพฺพติณกานิ วิยฯ นขา ทณฺฑเกสุ ฐปิตมธุกผลฏฺฐิโกสกา วิยฯ ทนฺตา มตฺติกาปิณฺเฑ ปเวเสตฺวา ฐปิตอลาพุพีชานิ วิยฯ ตโจ วีณาปพฺพเก ปริโยนทฺธอลฺลโคจมฺมํ วิย, มํสํ ภิตฺติยํ อนุลิตฺตมตฺติกา
อถาเนน โอวาทาจริยสฺส อาจิกฺขิตพฺพํฯ อาจริเยน ‘กมฺมฏฺฐานํ วิย อกมฺมฏฺฐานํ, วิลกฺขณํ
ตตฺริทํ มนสิการมุเขเนว สชฺฌายวิธานํ – อิธ ภิกฺขุ ‘เกสา สีสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตจมฺเม ชาตาฯ เต น ชานนฺติ ‘มยํ สีสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตจมฺเม ชาตา’ติ; สีสํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตจมฺมมฺปิ น ชานาติ ‘เกสา มยิ ชาตา’ติ; อเจตนา เอเต อพฺยากตา สุญฺญา ถทฺธา ปตฺถินฺนา ปถวีธาตุ เอสา’ติ มนสิกโรติฯ ‘โลมา สรีรํ ปริโยนหนจมฺเม ชาตาฯ เต น ชานนฺติ ‘มยํ สรีรํ ปริโยนหนจมฺเม
สีสฏฺฐิ น ชานาติ ‘อหํ คีวฏฺฐิเก ปติฏฺฐิต’นฺติฯ คีวฏฺฐิกมฺปิ น ชานาติ ‘มยิ สีสฏฺฐิกํ ปติฏฺฐิต’นฺติฯ คีวฏฺฐิ น ชานาติ ‘อหํ ปิฏฺฐิกณฺฏเก ฐิต’นฺติฯ ปิฏฺฐิกณฺฏฏฺฐิโกปิ กฏิฏฺฐิกํ อูรุฏฺฐิกํ ชงฺฆฏฺฐิกํ โคปฺผกฏฺฐิกํ น ชานาติ ‘อหํ ปณฺหิกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิต’นฺติฯ ปณฺหิกฏฺฐิกมฺปิ น ชานาติ ‘อหํ โคปฺผกฏฺฐิกํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺติ…เป.… คีวฏฺฐิกํ น ชานาติ ‘อหํ สีสฏฺฐิกํ อุกฺขิปิตฺวา ฐิต’นฺติฯ
ปฏิปาฏิยา อฏฺฐีนิ ฐิตานิ โกฏิยา,
อเนกสนฺธิยมิโต น เกหิจิ;
พทฺโธ
อเจตโน กฏฺฐกลิงฺครูปโมฯ
‘อิทมฺปิ อเจตนํฯ อฏฺฐิมิญฺชํ; วกฺกํ…เป.… มตฺถลุงฺคํ อเจตนํ อพฺยากตํ สุญฺญํ ถทฺธํ ปตฺถินฺนํ ปถวีธาตู’ติ มนสิกโรติฯ ‘ปิตฺตํ เสมฺหํ…เป.… มุตฺตํ อเจตนํ อพฺยากตํ สุญฺญํ ยูสคตํ อาโปธาตู’ติ มนสิกโรติฯ
อิเม ทฺเว มหาภูเต ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุทเร อุสฺสทา เตโชธาตุ ปากฏา โหติ, นาสาย อุสฺสทา วาโยธาตุ ปากฏา โหติฯ อิเม จตฺตาโร มหาภูเต ปริคฺคณฺหนฺตสฺส อุปาทารูปํ ปากฏํ โหติฯ มหาภูตํ นาม อุปาทารูเปน ปริจฺฉินฺนํ, อุปาทารูปํ มหาภูเตนฯ ยถา อาตโป นาม ฉายาย ปริจฺฉินฺโน, ฉายา อาตเปน; เอวเมว มหาภูตํ อุปาทารูเปน ปริจฺฉินฺนํ
โส ‘‘อิทํ นามรูปํ น อเหตุ น อปฺปจฺจยา นิพฺพตฺตํ, สเหตุ สปฺปจฺจยา นิพฺพตฺตํฯ โก ปนสฺส เหตุ? โก ปน ปจฺจโย’’ติ อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา ญาตปริญฺญา นามฯ
เอวํ สงฺขาเร สลฺลกฺเขตฺวา ฐิตสฺส ปน ภิกฺขุสฺส ทสพลสฺส สาสเน มูลํ โอติณฺณํ นาม โหติ, ปติฏฺฐา ลทฺธา นาม, จูฬโสตาปนฺโน นาม โหติ นิยตคติโกฯ ตถารูปํ ปน อุตุสปฺปายํ, ปุคฺคลสปฺปายํ, โภชนสปฺปายํ, ธมฺมสวณสปฺปายํ ลภิตฺวา เอกาสเน เอกปลฺลงฺกวรคโต
ยสฺส ปน เนว วณฺณโต อุปฏฺฐาติ น ปฏิกูลโต น สุญฺญโต เตน ‘น เม อุปฏฺฐาตี’ติ น กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิสีทิตพฺพํ, โกฏฺฐาสมนสิกาเรเยว ปน โยโค กาตพฺโพฯ โปราณกตฺเถรา กิร ‘โกฏฺฐาสมนสิกาโรว ปมาณ’นฺติ อาหํสุฯ อิจฺจสฺส ปุนปฺปุนํ โกฏฺฐาสวเสน สชฺฌายํ กโรนฺตสฺส โกฏฺฐาสา ปคุณา โหนฺติฯ กทา ปน ปคุณา นาม โหนฺตีติ? ยทา ‘เกสา’ติ อาวชฺชิตมตฺเต มนสิกาโร คนฺตฺวา ‘มตฺถลุงฺค’นฺติ อนฺติมโกฏฺฐาเส ปติฏฺฐาติ, ‘มตฺถลุงฺค’นฺติ อาวชฺชิตมตฺเต มนสิกาโร อาคนฺตฺวา ‘เกสา’ติ อาทิโกฏฺฐาเส ปติฏฺฐาติฯ
อถสฺส ยถา นาม จกฺขุมโต ปุริสสฺส ทฺวตฺติํสวณฺณานํ
โกฏฺฐาสานํ ปคุณกาลโต ปฏฺฐาย ตีสุ มุเขสุ เอเกน มุเขน วิมุจฺจิสฺสติฯ กมฺมฏฺฐานํ วณฺณโต วา ปฏิกูลโต วา สุญฺญโต วา อุปฏฺฐาติ
ยสฺส ปน อุคฺคหสนฺธิสฺมิํ กมฺมฏฺฐานํ น อุปฏฺฐาติ, เตน กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา, สเจ ยตฺถ อาจริโย วสติ, โส อาวาโส สปฺปาโย โหติ, อิจฺเจตํ กุสลํ; โน เจ, สปฺปายฏฺฐาเน วสิตพฺพํฯ วสนฺเตน อฏฺฐารส วิหารโทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒) วชฺเชตฺวา ปญฺจงฺคสมนฺนาคเต เสนาสเน
กถํ? อาทิโต ตาว เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อนุปุพฺพโต มนสิกาตพฺพํ, น เอกนฺตริกาฯ อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโต หิ ทฺวตฺติํสปทํ นิสฺเสณิํ ปทปฏิปาฏิยา อกฺกมนฺโต ปาสาทํ อารุยฺห ปาสาทานิสํสํ อนุภวนกปุริโส วิย ‘เกสา โลมา’ติ ปฏิปาฏิยา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต กมฺมฏฺฐานโต จ น ปริหายติ, ปาสาทานิสํสสทิเส จ นว โลกุตฺตรธมฺเม อนุภวติฯ อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺเตนาปิ จ นาติสีฆโต นาติสณิกโต
อติสณิกโต มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ ปริโยสานํ น คจฺฉติ, อนฺตราว โอสกฺกิตพฺพํ โหติฯ ยถา หิ ปุริโส ติโยชนํ มคฺคํ สายํ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา ปฏิปนฺโน นิกฺขนฺตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย สีตลจฺฉายํ ทิสฺวา วิสฺสมติ, รมณียํ วาลิกตลํ ทิสฺวา ปิฏฺฐิํ ปสาเรติ, วนโปกฺขรณิํ ทิสฺวา ปานียํ ปิวติ นฺหายติ, ปพฺพตํ ทิสฺวา อารุยฺห ปพฺพตรามเณยฺยกํ ปสฺสติ, ตํ อนฺตราเยว สีโห วา พฺยคฺโฆ วา ทีปิ วา หนติ, โจรา วา ปน
ตสฺมา นาติสีฆํ นาติสณิกํ เอกทิวสํ ติํสวาเร มนสิกาตพฺพํ; ปาโตว ทส วาเร, มชฺฌนฺหิเก ทสวาเร, สายนฺเห ทส วาเร สชฺฌาโย กาตพฺโพ, โน กาตุํ น วฏฺฏติฯ ยถา หิ ปาโตว อุฏฺฐาย มุขํ โน โธวิตุํ น วฏฺฏติ, ขาทนียํ โภชนียํ โน ขาทิตุํ โน ภุญฺชิตุํ น วฏฺฏติ; เอตํ ปน วฏฺเฏยฺย; อิทเมว เอกนฺเตน โน กาตุํ น วฏฺฏติ; กโรนฺโต มหนฺตํ อตฺถํ คเหตฺวา ติฏฺฐติฯ ยถา หิ เอกสฺส ปุริสสฺส ตีณิ เขตฺตานิ; เอกํ เขตฺตํ อฏฺฐกุมฺภํ เทติ, เอกํ โสฬส, เอกํ ทฺวตฺติํส; เตน ตีณิปิ เขตฺตานิ ปฏิชคฺคิตุํ อสกฺโกนฺเตน ทฺเว ฉฑฺเฑตฺวา เอกํ ทฺวตฺติํสกุมฺภทายกเมว ปฏิชคฺคิตพฺพํ; ตตฺเถว กสนวปนนิทฺทานาทีนิ กาตพฺพานิ; ตเทวสฺส อิตเรสุ ทฺวีสุ อุฏฺฐานกทายํ ทสฺสติ; เอวเมว เสสํ มุขโธวนาทิกมฺมํ ฉฑฺเฑตฺวาปิ เอตฺเถว
เอวํ ปฏิปนฺเนนาปิ วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพฯ กมฺมฏฺฐานญฺหิ วิสฺสชฺเชตฺวา จิตฺเต พหิทฺธา วิกฺเขปํ คจฺฉนฺเต กมฺมฏฺฐานโต ปริหายติ, วฏฺฏภยํ สมติกฺกมิตุํ น สกฺโกติฯ ยถา หิ เอโก ปุริโส สหสฺสุทฺธารํ สาเธตฺวา วฑฺฒิํ ลภิตฺวา อทฺธานํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค กุมฺภีลมกรคาหรกฺขสสมุฏฺฐิตาย
ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ปุริสสฺส สหสฺสุทฺธารํ สาเธตฺวา วฑฺฒิํ ลทฺธกาโล วิย หิ อิมสฺส ภิกฺขุโน อาจริยสนฺติเก กมฺมฏฺฐานสฺส อุคฺคหิตกาโล; อนฺตรา คมฺภีรคิริกนฺทรา วิย สํสาโร; ตสฺส กุมฺภีลาทีหิ ทฏฺฐกาโล วิย วฏฺฏมูลกานิ มหาทุกฺขานิ; เอกปทิกทณฺฑกเสตุ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน สชฺฌายวีถิ; ตสฺส ปุริสสฺส เอกปทิกํ
ตสฺมา เกสา มนสิกาตพฺพาฯ เกเส มนสิกริตฺวา จิตฺตุปฺปาทสฺส พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปฏิพาหิตฺวา สุทฺธจิตฺเตเนว ‘โลมา นขา ทนฺตา ตโจ’ติ มนสิกาตพฺพํฯ เอวํ มนสิกโรนฺโต กมฺมฏฺฐานโต น ปริหายติ, วฏฺฏภยํ สมติกฺกมติฯ โอปมฺมํ ปเนตฺถ ตเทว ปริวตฺเตตฺวา เวทิตพฺพํฯ สหสฺสุทฺธารํ สาเธตฺวา วฑฺฒิํ ลภิตฺวา เฉกสฺส ปุริสสฺส ทณฺฑกเสตุํ อารุยฺห นิวาสนปารุปนํ สํวิธาย ธาตุปตฺถทฺธกายํ กตฺวา โสตฺถินา ปรตีรคมนํ วิย เฉกสฺส ภิกฺขุโน เกเส มนสิกริตฺวา จิตฺตุปฺปาทสฺส พหิทฺธา วิกฺเขปํ ปฏิพาหิตฺวา สุทฺธจิตฺเตเนว ‘โลมา นขา ทนฺตา ตโจ’ติ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานโต อปริหายิตฺวา วฏฺฏภยํ สมติกฺกมนํ เวทิตพฺพํฯ
เอวํ
ตตฺถ เกสาทโย ปญฺจ โกฏฺฐาสา สุภนิมิตฺตํ ราคฏฺฐานิยํ อิฏฺฐารมฺมณนฺติ สงฺขํ คตาฯ เย เกจิ รชฺชนกสตฺตา นาม, สพฺเพ เต อิเมสุ ปญฺจสุ โกฏฺฐาเสสุ รชฺชนฺติฯ อยํ ปน ภิกฺขุ มหาชนสฺส รชฺชนฏฺฐาเน ‘ปฏิกูล’นฺติ อปฺปนํ ปาเปติฯ ตตฺถ อปฺปนาปฺปตฺติโต ปฏฺฐาย ปรโต อกิลมนฺโตว อปฺปนํ ปาปุณาติฯ
ตตฺริทํ โอปมฺมํ – ยถา หิ เฉโก ธนุคฺคโห ราชานํ อาราเธตฺวา สตสหสฺสุฏฺฐานกํ คามวรํ ลภิตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ ตตฺถ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค
เอวํ ปณฺณตฺติํ สมติกฺกมนฺเตน จ อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพ – เกเส มนสิกโรนฺเตน มนสิกโรนฺเตเนว เกเสสุ สาเปกฺเขน หุตฺวา โลเมสุ สติ เปเสตพฺพาฯ ยาว โลมา น อุปฏฺฐหนฺติ ตาว ‘เกสา เกสา’ติ มนสิกาตพฺพาฯ ยทา ปน โลมา อุปฏฺฐหนฺติ ตทา เกเส วิสฺสชฺเชตฺวา โลเมสุ สติ อุปฏฺฐเปตพฺพาฯ เอวํ นขาทีสุปิ มนสิกาโร ปวตฺเตตพฺโพฯ
ตตฺริทํ
เอวํ ปวตฺเตนฺเตน อปฺปนา โหตีติ วุตฺตมนสิการโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพํฯ กถํ? อิทญฺหิ อปฺปนากมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตสฺส อปฺปนํ ปาปุณาติ; ปฐมํเยว ตาว น อุปฏฺฐาติ; อนมตคฺคสฺมิญฺหิ สํสารวฏฺเฏ จ นานารมฺมเณสุ วฑฺฒิตํ จิตฺตํ ‘เกสา’ติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน คนฺตฺวา มตฺถลุงฺเค ปติฏฺฐาติฯ ‘มตฺถลุงฺค’นฺติ อาวชฺชิตมตฺเต สชฺฌายโสตานุสาเรน อาคนฺตฺวา เกเสสุ ปติฏฺฐาติฯ มนสิกโรนฺตสฺส มนสิกโรนฺตสฺส ปน โส โส โกฏฺฐาโส อุปฏฺฐาติฯ สติ
อปิเจตฺถ เอวมฺปิ โยชนา เวทิตพฺพา – ทฺวตฺติํสตาลกสฺมิญฺหิ ตาลวเน มกฺกโฏ ปฏิวสติฯ ตํ คเหตุกาโม ลุทฺโท โกฏิยํ ฐิตตาลมูเล ฐตฺวา อุกฺกุฏฺฐิมกาสิฯ มานชาติโก มกฺกโฏ ตํ ตํ ตาลํ ลงฺฆิตฺวา ปริยนฺตตาเล อฏฺฐาสิฯ ลุทฺโท ตตฺถปิ คนฺตฺวา อุกฺกุฏฺฐิมกาสิฯ มกฺกโฏ ปุน ตเถว ปุริมตาเล ปติฏฺฐาสิฯ โส อปราปรํ อนุพนฺธิยมาโน กิลมนฺโต ตสฺส ตสฺเสว ตาลสฺส มูเล ฐตฺวา อุกฺกุฏฺฐุกฺกุฏฺฐิกาเล อุฏฺฐหิตฺวา คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺโต อติกิลมนฺโต เอกสฺส ตาลสฺส มกุฬปณฺณสูจิํ ทฬฺหํ คเหตฺวา ธนุโกฏิยา วิชฺฌิตฺวา คณฺหนฺโตปิ น ปลายติฯ
ตตฺถ ทฺวตฺติํส ตาลา วิย ทฺวตฺติํส โกฏฺฐาสา; มกฺกโฏ วิย จิตฺตํ; ลุทฺโท วิย โยคาวจโร; ลุทฺเทน ตาลมูเล ฐตฺวา
ตตฺถ อปฺปนาย ปาปิตกาลโต ปฏฺฐาย เสสโกฏฺฐาเสสุ อกิลมนฺโตว อปฺปนํ ปาเปสฺสติฯ ตสฺมา ‘ปฏิกูลํ ปฏิกูล’นฺติ ปุนปฺปุนํ อาวชฺชิตพฺพํ สมนฺนาหริตพฺพํ, ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กาตพฺพํฯ เอวํ กโรนฺตสฺส จตฺตาโร ขนฺธา ปฏิกูลารมฺมณา โหนฺติ, อปฺปนํ ปาปุณาติฯ ปุพฺพภาคจิตฺตานิ ปริกมฺมอุปจารสงฺขาตานิ สวิตกฺกสวิจารานีติ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสเมวฯ เอกํ ปน โกฏฺฐาสํ มนสิกโรนฺตสฺส เอกเมว
โส ตํ นิมิตฺตนฺติ โส ภิกฺขุ ตํ กมฺมฏฺฐานนิมิตฺตํฯ อาเสวตีติ เสวติ ภชติฯ ภาเวตีติ วฑฺเฒติฯ พหุลีกโรตีติ ปุนปฺปุนํ กโรติฯ สฺวาวตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ สุววตฺถิตํ กโรติฯ พหิทฺธา กาเย จิตฺตํ อุปสํหรตีติ เอวํ กตฺวา พหิทฺธา ปรสฺส กาเย อตฺตโน จิตฺตํ อุปสํหรติ ฐเปติ เปเสติฯ
อตฺถิสฺส กาเยติ อตฺถิ อสฺส กาเยฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธากาเย จิตฺตํ อุปสํหรตีติ กาเลน อตฺตโน กาเลน ปเรสํ กาเย จิตฺตํ อุปนาเมติฯ อตฺถิ กาเยติ อิทํ ยสฺมา น เอกนฺเตน อตฺตโน กาโย นาปิ ปรสฺเสว กาโย อธิปฺเปโต, ตสฺมา วุตฺตํฯ เอตฺถ ปน อตฺตโน ชีวมานกสรีเร ‘ปฏิกูล’นฺติ ปริกมฺมํ กโรนฺตสฺส อปฺปนาปิ อุปจารมฺปิ ชายติฯ ปรสฺส ชีวมานกสรีเร ‘ปฏิกูล’นฺติ มนสิกโรนฺตสฺส เนว อปฺปนา ชายติ, น อุปจารํฯ นนุ จ ทสสุ อสุเภสุ อุภยมฺเปตํ ชายตีติ? อาม, ชายติฯ ตานิ หิ อนุปาทินฺนกปกฺเข ฐิตานิฯ ตสฺมา ตตฺถ อปฺปนาปิ อุปจารมฺปิ ชายติฯ อิทํ ปน อุปาทินฺนกปกฺเข ฐิตํฯ เตเนเวตฺถ อุภยมฺเปตํ น ชายติฯ อสุภานุปสฺสนาสงฺขาตา ปน วิปสฺสนาภาวนา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ อิมสฺมิํ ปพฺเพ กิํ กถิตนฺติ? สมถวิปสฺสนา กถิตาฯ
อิทาเนตฺถ
นิมิตฺตโต ลกฺขณโต, ธาตุโต อถ สุญฺญโต;
ขนฺธาทิโต จ วิญฺเญยฺโย, เกสาทีนํ วินิจฺฉโยฯ
ตตฺถ ‘นิมิตฺตโต’ติ ทฺวตฺติํสากาเร สฏฺฐิสตํ นิมิตฺตานิ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ โกฏฺฐาสโต ปริคฺคณฺหาติ, เสยฺยถิทํ – เกสสฺส วณฺณนิมิตฺตํ, สณฺฐานนิมิตฺตํ, ทิสานิมิตฺตํ, โอกาสนิมิตฺตํ, ปริจฺเฉทนิมิตฺตนฺติ ปญฺจ นิมิตฺตานิ โหนฺติฯ โลมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
‘ลกฺขณโต’ติ ทฺวตฺติํสากาเร อฏฺฐวีสติสตํ ลกฺขณานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ ลกฺขณโต มนสิกโรติ, เสยฺยถิทํ
‘ธาตุโต’ติ ทฺวตฺติํสากาเร ‘‘จตุธาตุโร อยํ, ภิกฺขุ, ปุริโส’’ติ วุตฺตาสุ ธาตูสุ อฏฺฐวีสติสตํ ธาตุโย โหนฺติ, ยาสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺติํสาการํ ธาตุโต ปริคฺคณฺหาติ, เสยฺยถิทํ – เกเส กกฺขฬตา ปถวีธาตุ, อาพนฺธนตา อาโปธาตุ, อุณฺหตา เตโชธาตุ, วิตฺถมฺภนตา วาโยธาตูติ จตสฺโส ธาตุโย โหนฺติฯ โลมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
‘สุญฺญโต’ติ ทฺวตฺติํสากาเร ฉนฺนวุติ สุญฺญตา โหนฺติ, ยาสํ วเสน
‘ขนฺธาทิโต’ติ ทฺวตฺติํสากาเร เกสาทีสุ ขนฺธาทิวเสน ปริคฺคยฺหมาเนสุ เกสา กติ ขนฺธา โหนฺติ, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ สติปฏฺฐานานีติอาทินา นเยน เปตฺถ วินิจฺฉโย วิญฺญาตพฺโพฯ
๓๕๗. เอวํ อนุปสฺสีติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยาย อนุปสฺสนาย กายานุปสฺสี นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ กตมา อนุปสฺสนา? ยา ปญฺญา ปชานนาติอาทิ วุตฺตํฯ อาตาปีติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
ตตฺถ ปญฺญา ปชานนาติอาทีนิ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๑๖) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ อุเปโตติอาทีนิ สพฺพานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ อปิจ อาเสวนวเสน อุเปโต, ภาวนาวเสน สุฏฺฐุ อุเปโตติ สมุเปโต อุปาคโต สมุปาคโต, อุปปนฺโน สมฺปนฺโนติ อิเมสุปิ ทฺวีสุ ทุเกสุ อยเมว นโยฯ พหุลีการวเสน ปน สมนฺนาคโตติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อิมินา อาตาเปน อุเปโตติ อาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
วิหรตีติ ปเท ‘ตตฺถ กตโม วิหาโร’ติ ปุจฺฉํ อกตฺวา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย เทเสนฺโต อิริยตีติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – จตุนฺนํ อิริยาปถานํ อญฺญตรสมงฺคีภาวโต อิริยติฯ เตหิ อิริยาปถจตุกฺเกหิ กายสกฏวตฺตเนน วตฺตติฯ เอกํ อิริยาปถทุกฺขํ อปเรน อิริยาปเถน พาธิตฺวา จิรฏฺฐิติกภาเวน สรีรกฺขนโต ปาเลติฯ เอกสฺมิํ อิริยาปเถ อสณฺฐหิตฺวา สพฺพิริยาปถวตนโต ยเปติฯ เตน เตน อิริยาปเถน ตถา ตถา กายสฺส ยาปนโต ยาเปติฯ จิรกาลวตฺตาปนโต จรติฯ อิริยาปเถน อิริยาปถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ชีวิตหรณโต วิหรติฯ
๓๖๒. สฺเวว กาโย โลโกติ ยสฺมิํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, สฺเวว กาโย ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกฯ ยสฺมา ปนสฺส กาเย ปหียมานํ อภิชฺฌาโทมนสฺสํ เวทนาทีสุปิ ปหียติ เอว, ตสฺมา ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา โลโกติ วุตฺตํฯ
สนฺตาติอาทีสุปิ สนฺตาฯ ภาวนาย สมิตตฺตา สมิตาฯ วตฺถุปริญฺญาย อปฺปวตฺติวูปสมวเสน วูปสนฺตาฯ นิโรธสงฺขาตํ อตฺถํ คตาติ อตฺถงฺคตาฯ ปุนปฺปุนํ นิพฺพตฺติยา ปฏิพาหิตตฺตา อติวิย อตฺถํ คตาติ อพฺภตฺถงฺคตาฯ อปฺปิตาติ วินาสิตา, อปฺปวตฺติยํ ฐปิตาติปิ อตฺโถฯ พฺยปฺปิตาติ สุวินาสิตา, อติวิย อปฺปวตฺติยํ ฐปิตาติปิ อตฺโถฯ ยถา ปุน น อนฺวสฺสวนฺติ เอวํ โสสิตตฺตา โสสิตาฯ สุฏฺฐุ โสสิตาติ วิโสสิตา พฺยนฺตี กตาฯ เอตฺถ จ อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺฐานวิหาเรน กมฺมฏฺฐานิกสฺส กายปริหรณํ, อาตาเปน สมฺมปฺปธานํ, สติสมฺปชญฺเญน กมฺมฏฺฐานปริหรณูปาโย; สติยา วา กายานุปสฺสนาวเสน ปฏิลทฺโธ สมโถ, สมฺปชญฺเญน วิปสฺสนา, อภิชฺฌาโทมนสฺสวินเยน ภาวนาผลํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
๓๖๓. เวทนานุปสฺสนานิทฺเทเสปิ สุขํ เวทนํ เวทยมาโนติอาทีสุ ปน สุขํ เวทนนฺติ กายิกํ วา เจตสิกํ วา สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘อหํ สุขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ กามํ อุตฺตานเสยฺยกาปิ ทารกา ถญฺญปิวนาทิกาเล สุขํ เวทยมานา ‘สุขํ เวทนํ เวทยามา’ติ ปชานนฺติ, น ปเนตํ เอวรูปํ ชานนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวรูปญฺหิ ชานนํ สตฺตูปลทฺธิํ นปฺปชหติ, สตฺตสญฺญํ น อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺฐานํ วา สติปฏฺฐานภาวนา วา น โหติฯ อิมสฺส ปน ภิกฺขุโน ชานนํ สตฺตูปลทฺธิํ ปชหติ, สตฺตสญฺญํ อุคฺฆาเฏติ, กมฺมฏฺฐานญฺเจว สติปฏฺฐานภาวนา จ โหติฯ ‘อิทญฺหิ โก เวทยติ, กสฺส เวทนา, กิํ การณา เวทนา’ติ เอวํ สมฺปชานเวทิยนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
ตตฺถ โก เวทยตีติ? น โกจิ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา เวทยติฯ กสฺส เวทนาติ? น กสฺสจิ สตฺตสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา เวทนาฯ กิํ การณา เวทนาติ? วตฺถุอารมฺมณา จ ปเนสา เวทนาฯ ตสฺมา เอส เอวํ ปชานาติ – ‘ตํ ตํ สุขาทีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนาว เวทยติ; ตํ ปน เวทนาปวตฺติํ
เถโร กิร อผาสุกกาเล พลวเวทนาย นิตฺถุนนฺโต อปราปรํ ปริวตฺตติฯ ตเมโก ทหโร อาห สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิฯ
ยถา
อรูปกมฺมฏฺฐานํ ปน กเถนฺโต เยภุยฺเยน เวทนาวเสน กเถสิฯ ติวิโธ หิ อรูปกมฺมฏฺฐาเน อภินิเวโส – ผสฺสวเสน, เวทนาวเสน, จิตฺตวเสนาติฯ กถํ? เอกจฺจสฺส หิ สํขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา ปริคฺคหิเต รูปกมฺมฏฺฐาเน ตสฺมิํ อารมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ ปฐมาภินิปาโต ตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโต อุปฺปชฺชมาโน ผสฺโส ปากโฏ โหติฯ เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ อนุภวนฺตี อุปฺปชฺชมานา เวทนา ปากฏา โหติฯ เอกจฺจสฺส ตํ อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา วิชานนฺตํ อุปฺปชฺชมานํ วิญฺญาณํ ปากฏํ โหติฯ
ตตฺถ
โส ‘อิเม ผสฺสปญฺจมกา ธมฺมา กิํนิสฺสิตา’ติ อุปธาเรนฺโต ‘วตฺถุนิสฺสิตา’ติ ปชานาติฯ วตฺถุ นาม กรชกาโย; ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิทญฺจ ปน เม วิญฺญาณํ เอตฺถสิตํ, เอตฺถปฏิพทฺธ’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๒๓๕)ฯ โส อตฺถโต ภูตานิ
โส ‘อิเม ปญฺจกฺขนฺธา กิํเหตุกา’ติ อุปปริกฺขนฺโต ‘อวิชฺชาทิเหตุกา’ติ ปสฺสติ; ตโต ปจฺจโย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ อิทํ; อญฺโญ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา นตฺถิ; สุทฺธสงฺขารปุญฺชมตฺตเมวาติ สปฺปจฺจยนามรูปวเสนว ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วิปสฺสนาปฏิปาฏิยา ‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’ติ สมฺมสนฺโต วิจรติฯ โส ‘อชฺช อชฺชา’ติ ปฏิเวธํ อากงฺขมาโน ตถารูเป ทิวเส อุตุสปฺปายํ, ปุคฺคลสปฺปายํ, โภชนสปฺปายํ, ธมฺมสวนสปฺปายํ วา ลภิตฺวา เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺโนว วิปสฺสนํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาติฯ เอวํ อิเมสํ ติณฺณมฺปิ ชนานํ ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ กถิตํ โหติฯ
อิธ ปน ภควา อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน
อทุกฺขมสุขา
เอวํ ภควา ปฐมํ รูปกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺฐานํ กเถนฺโต เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺเสสิ; น เกวลญฺจ อิเธว เอวํ ทสฺเสติ, ทีฆนิกายมฺหิ มหานิทาเน, สกฺกปญฺเห, มหาสติปฏฺฐาเน
ตตฺถ สุขํ เวทนนฺติอาทีสุ อยํ อปโรปิ ปชานนปริยาโย – สุขํ เวทนํ เวทยามีติ ปชานาตีติ สุขเวทนากฺขเณ ทุกฺขาย เวทนาย อภาวโต สุขํ เวทนํ เวทยมาโน ‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’ติ ปชานาติฯ เตน ยา ปุพฺเพ ภูตปุพฺพา ทุกฺขา เวทนา, ตสฺสา อิทานิ อภาวโต อิมิสฺสา จ สุขาย อิโต ปฐมํ อภาวโต เวทนา นาม อนิจฺจา อทฺธุวา วิปริณามธมฺมาติ อิติห ตตฺถ สมฺปชาโน โหติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา –
‘‘ยสฺมิํ, อคฺคิเวสฺสน, สมเย สุขํ เวทนํ เวเทติ, เนว ตสฺมิํ สมเย ทุกฺขํ เวทนํ เวเทติ, น อทุกฺขมสุขํ เวทนํ เวเทติ, สุขํเยว ตสฺมิํ สมเย เวทนํ เวเทติฯ ยสฺมิํ
สามิสํ วา สุขนฺติอาทีสุ สามิสา สุขา นาม ปญฺจกามคุณามิสนิสฺสิตา ฉ เคหสฺสิตโสมนสฺสเวทนา; นิรามิสา สุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตโสมนสฺสเวทนา; สามิสา ทุกฺขา นาม ฉ เคหสฺสิตโทมนสฺสเวทนา; นิรามิสา ทุกฺขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตโทมนสฺสเวทนา; สามิสา อทุกฺขมสุขา นาม ฉ เคหสิตอุเปกฺขาเวทนา; นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตอุเปกฺขาเวทนาฯ ตาสํ วิภาโค อุปริปณฺณาเส ปาฬิยํ (ม. นิ. ๓.๓๐๔ อาทโย) อาคโตเยวฯ โส ตํ นิมิตฺตนฺติ โส ตํ เวทนานิมิตฺตํฯ พหิทฺธา เวทนาสูติ ปรปุคฺคลสฺส เวทนาสุฯ สุขํ เวทนํ เวทยมานนฺติ ปรปุคฺคลํ สุขเวทนํ เวทยมานํฯ อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ กาเลน อตฺตโน กาเลน ปรสฺส เวทนาสุ จิตฺตํ อุปสํหรติฯ อิมสฺมิํ วาเร ยสฺมา เนว อตฺตา, น ปโร นิยมิโต; ตสฺมา เวทนาปริคฺคหมตฺตเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ ภิกฺขุ สุขํ เวทนํ สุขา เวทนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ อิมสฺมิํ ปน ปพฺเพ สุทฺธวิปสฺสนาว กถิตาติฯ
เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
๓๖๕. จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทเสปิ สราคํ วา จิตฺตนฺติอาทีสุ ปน สราคนฺติ อฏฺฐวิธํ โลภสหคตํฯ วีตราคนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํฯ อิทํ ปน ยสฺมา สมฺมสนํ น สโทสนฺติ ทุวิธํ โทมนสฺสสหคตํฯ วีตโทสนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํฯ เสสานิ ทส อกุสลจิตฺตานิ เนว ปุริมปทํ, น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺติฯ สโมหนฺติ วิจิกิจฺฉาสหคตญฺเจว อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ ทุวิธํฯ ยสฺมา ปน โมโห สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา วีตโมหนฺติ โลกิยกุสลาพฺยากตํฯ สํขิตฺตนฺติ ถินมิทฺธานุปติตํฯ เอตญฺหิ สงฺกุฏิตจิตฺตํ นามฯ วิกฺขิตฺตนฺติ อุทฺธจฺจสหคตํฯ เอตญฺหิ ปสฏจิตฺตํ นามฯ
มหคฺคตนฺติ รูปาวจรํ อรูปาวจรญฺจฯ อมหคฺคตนฺติ กามาวจรํฯ สอุตฺตรนฺติ กามาวจรํฯ อนุตฺตรนฺติ รูปาวจรญฺจ อรูปาวจรญฺจฯ ตตฺราปิ สอุตฺตรํ รูปาวจรํ, อนุตฺตรํ อรูปาวจรเมวฯ สมาหิตนฺติ ยสฺส อปฺปนาสมาธิ อุปจารสมาธิ วา อตฺถิฯ อสมาหิตนฺติ อุภยสมาธิวิรหิตํฯ วิมุตฺตนฺติ ตทงฺควิกฺขมฺภนวิมุตฺตีหิ วินิมุตฺตํฯ อวิมุตฺตนฺติ อุภยวิมุตฺติรหิตํ; สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺตีนํ ปน อิธ โอกาโสว นตฺถิฯ สราคมสฺส จิตฺตนฺติ สราคํ อสฺส จิตฺตํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ อิมสฺมิมฺปิ ปพฺเพ สุทฺธวิปสฺสนาว กถิตาติฯ
จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
นีวรณปพฺพวณฺณนา
๓๖๗. เอตฺตาวตา กถญฺจ ภิกฺขูติอาทิมาหฯ ตตฺถ สนฺตนฺติ อภิณฺหสมุทาจารวเสน สํวิชฺชมานํฯ อสนฺตนฺติ อสมุทาจารวเสน ยถา จาติ เยน การเณน กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาโท โหติฯ ตญฺจ ปชานาตีติ ตญฺจ การณํ ปชานาติฯ อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
ตตฺถ สุภนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน สุภนิมิตฺตํ นาม สุภมฺปิ สุภนิมิตฺตํ, สุภารมฺมณมฺปิ สุภนิมิตฺตํฯ อโยนิโสมนสิกาโร นาม อนุปายมนสิกาโร อุปฺปถมนสิกาโร, อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วา ทุกฺเข สุขนฺติ วา อนตฺตนิ อตฺตาติ วา อสุเภ สุภนฺติ วา มนสิกาโรฯ ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ภควา –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, สุภนิมิตฺตํฯ ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา กามจฺฉนฺทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๒)ฯ
อสุภนิมิตฺเต ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติฯ อสุภนิมิตฺตํ นาม อสุภมฺปิ อสุภนิมิตฺตํ, อสุภารมฺมณมฺปิ อสุภนิมิตฺตํฯ โยนิโสมนสิกาโร นาม อุปายมนสิกาโร ปถมนสิกาโร, อนิจฺเจ อนิจฺจนฺติ วา ทุกฺเข ทุกฺขนฺติ วา อนตฺตนิ อนตฺตาติ วา อสุเภ อสุภนฺติ วา มนสิกาโรฯ ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต กามจฺฉนฺโท ปหียติฯ เตนาห ภควา –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อสุภนิมิตฺตํฯ ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมนาหาโร
อปิจ ฉ ธมฺมา กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ – อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, อสุภภาวนานุโยโค, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา, โภชเน มตฺตญฺญุตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติฯ ทสวิธญฺหิ อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ กามจฺฉนฺโท ปหียติ, ภาเวนฺตสฺสาปิ; อินฺทฺริเยสุ ปิหิตทฺวารสฺสาปิ
‘‘จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;
อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ (เถรคา. ๙๘๓);
อสุภกมฺมิกติสฺสตฺเถรสทิเส อสุภภาวนารเต กลฺยาณมิตฺเต เสวนฺตสฺสาปิ กามจฺฉนฺโท ปหียติ; ฐานนิสชฺชาทีสุ ทสอสุภนิสฺสิตสปฺปายกถายปิ ปหียติฯ เตน
ปฏิฆนิมิตฺเต อโยนิโสมนสิกาเรน ปน พฺยาปาทสฺส อุปฺปาโท โหติฯ ตตฺถ ปฏิฆมฺปิ ปฏิฆนิมิตฺตํ นาม; ปฏิฆารมฺมณมฺปิ ปฏิฆนิมิตฺตํฯ อโยนิโสมนสิกาโร สพฺพตฺถ เอกลกฺขโณวฯ ตํ ตสฺมิํ นิมิตฺเต พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ภควา –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปฏิฆนิมิตฺตํฯ ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา พฺยาปาทสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลายา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๒)ฯ
เมตฺตาย ปน เจโตวิมุตฺติยา โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติฯ ตตฺถ เมตฺตาติ วุตฺเต อปฺปนาปิ อุปจาโรปิ วฏฺฏติ; เจโตวิมุตฺตีติ อปฺปนาวฯ โยนิโสมนสิกาโร วุตฺตลกฺขโณวฯ ตํ ตตฺถ พหุลํ ปวตฺตยโต พฺยาปาโท ปหียติฯ เตนาห ภควา –
‘‘อตฺถิ
อปิจ ฉ ธมฺมา พฺยาปาทสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ – เมตฺตานิมิตฺตสฺส อุคฺคโห, เมตฺตาภาวนานุโยโค, กมฺมสฺสกตาปจฺจเวกฺขณา, ปฏิสงฺขานพหุลีกตา
อรตีติอาทีสุ อโยนิโสมนสิกาเรน ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาโท โหติฯ อรติ นาม อุกฺกณฺฐิตตาฯ ตนฺที นาม กายาลสิยตาฯ วิชมฺภิกา นาม กายวินามนาฯ ภตฺตสมฺมโท นาม ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตปริฬาโหฯ เจตโส ลีนตฺตํ นาม จิตฺตสฺส ลีนากาโรฯ อิเมสุ อรติอาทีสุ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ภควา –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อรติ ตนฺที วิชมฺภิกา ภตฺตสมฺมโท เจตโส จ ลีนตฺตํฯ ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย
อารมฺภธาตุอาทีสุ ปน โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติฯ อารมฺภธาตุ นาม ปฐมารมฺภวีริยํฯ นิกฺกมธาตุ นาม โกสชฺชโต ปรกฺกมธาตุ นาม ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตรํฯ อิมสฺมิํ ติปฺปเภเท วีริเย โยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต ถินมิทฺธํ ปหียติฯ เตนาห ภควา –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ, นิกฺกมธาตุ, ปรกฺกมธาตุฯ ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ถินมิทฺธสฺส ภิยฺโยภาวาย, เวปุลฺลายา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๒)ฯ
อปิจ ฉ ธมฺมา ถินมิทฺธสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ – อติโภชเน
เจตโส อวูปสเม อโยนิโสมนสิกาเรน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาโท โหติฯ อวูปสโม นาม อวูปสนฺตากาโร; อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมเวตํ อตฺถโตฯ ตตฺถ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ภควา –
‘‘อตฺถิ
สมาธิสงฺขาเต ปน เจตโส วูปสเม โยนิโสมนสิกาเรนสฺส ปหานํ โหติฯ เตนาห ภควา –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, เจตโส วูปสโมฯ ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ภิยฺโยภาวาย, เวปุลฺลายา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๒)ฯ
อปิจ ฉ ธมฺมา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส ปหานาย สํวตฺตนฺติ – พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตญฺญุตา, วุฑฺฒเสวิตา
วิจิกิจฺฉาฐานีเยสุ ธมฺเมสุ อโยนิโสมนสิกาเรน วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาโท โหติฯ วิจิกิจฺฉาฐานียา ธมฺมา นาม ปุนปฺปุนํ วิจิกิจฺฉาย การณตฺตา วิจิกิจฺฉาวฯ ตตฺถ อโยนิโสมนสิการํ พหุลํ ปวตฺตยโต วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติฯ เตนาห ภควา –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, วิจิกิจฺฉาฐานียา ธมฺมาฯ ตตฺถ อโยนิโสมนสิการพหุลีกาโร
กุสลาทิธมฺเมสุ
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา, สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา, หีนปฺปณีตา ธมฺมา, กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมาฯ ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมนาหาโร อนุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนาย วา วิจิกิจฺฉาย ภิยฺโยภาวาย, เวปุลฺลายา’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๒)ฯ
อปิจ ฉ ธมฺมา วิจิกิจฺฉาย ปหานาย สํวตฺตนฺติ – พหุสฺสุตตา, ปริปุจฺฉกตา, วินเย ปกตญฺญุตา, อธิโมกฺขพหุลตา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายกถาติฯ พาหุสจฺเจนปิ หิ เอกํ วา…เป.… ปญฺจ วา นิกาเย ปาฬิวเสน จ อตฺถวเสน จ อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ วิจิกิจฺฉา ปหียติฯ ตีณิ รตนานิ อารพฺภ ปริปุจฺฉาพหุลสฺสาปิ, วินเย จิณฺณวสีภาวสฺสาปิ, ตีสุ รตเนสุ โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาปิ
นีวรณปพฺพวณฺณนาฯ
โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา
โพชฺฌงฺคปพฺเพ สนฺตนฺติ ปฏิลาภวเสน วิชฺชมานํฯ อสนฺตนฺติ อปฺปฏิลาภวเสน อวิชฺชมานํฯ ยถา จ อนุปฺปนฺนสฺสาติอาทีสุ ปน สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ตาว –
‘‘อตฺถิ
อปิจ จตฺตาโร ธมฺมา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – สติสมฺปชญฺญํ, มุฏฺฐสฺสติปุคฺคลปริวชฺชนตา, อุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ อภิกฺกนฺตาทีสุ หิ สตฺตสุ ฐาเนสุ สติสมฺปชญฺเญน, ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิเส มุฏฺฐสฺสติปุคฺคเล ปริวชฺชเนน, ติสฺสทตฺตตฺเถรอภยตฺเถรสทิเส อุปฏฺฐิตสฺสติปุคฺคเล เสวเนน, ฐานนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย จ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติฯ เอวํ จตูหิ การเณหิ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติฯ
ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปน –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา…เป.… กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมาฯ ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๒) –
เอวํ อุปฺปาโท โหติฯ
อปิจ ปริปุจฺฉกตาติ ขนฺธธาตุอายตนอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานสมถวิปสฺสนานํ อตฺถสนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉาพหุลตาฯ วตฺถุวิสทกิริยาติ อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํฯ ยทา หิสฺส เกสนขโลมานิ ทีฆานิ โหนฺติ, สรีรํ
อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํฯ สเจ หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺฐานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปญฺญินฺทฺริยํ ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติฯ ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา ยถา วา มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํฯ วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสนํฯ สเจ ปน วีริยินฺทฺริยํ
วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปญฺญานํ สมาธิวีริยานญฺจ สมตํ ปสํสนฺติฯ พลวสทฺโธ หิ มนฺทปญฺโญ มุทฺธปฺปสนฺโน โหติ, อวตฺถุสฺมิํ ปสีทติฯ พลวปญฺโญ มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, เภสชฺชสมุฏฺฐิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ ‘จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว กุสลํ โหตี’ติ อติธาวิตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ อกโรนฺโต นิรเย อุปฺปชฺชติฯ อุภินฺนํ ปน สมตาย วตฺถุสฺมิํเยว ปสีทติฯ พลวสมาธิํ ปน มนฺทวีริยํ, สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา, โกสชฺชํ อธิภวติฯ พลววีริยํ มนฺทสมาธิํ, วีริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา, อุทฺธจฺจํ อธิภวติฯ สมาธิ ปน วีริเยน สํโยชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติฯ วีริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติฯ ตสฺมา ตทุภยมฺปิ สมํ กาตพฺพํฯ อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ
สมาธิปญฺญาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติฯ วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปญฺญา พลวตี วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติฯ อุภินฺนํ ปน สมตาย อปฺปนา โหติเยวฯ สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติฯ สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สทฺธาวีริยปญฺญานํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต, โกสชฺชปกฺขิเกน จ สมาธินา โกสชฺชปาตโต รกฺขติฯ ตสฺมา สา, โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ, สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราชกิจฺเจสุ, สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘สติ จ ปน สพฺพตฺถิกา วุตฺตา ภควตาฯ กิํ การณา? จิตฺตญฺหิ สติปฏิสรณํ, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา
ทุปฺปญฺญปุคฺคลปริวชฺชนา นาม ขนฺธาทิเภเท อโนคาฬฺหปญฺญานํ ทุมฺเมธปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํฯ ปญฺญวนฺตปุคฺคลเสวนา นาม สมปญฺญาสลกฺขณปริคฺคาหิกาย อุทยพฺพยปญฺญาย สมนฺนาคตปุคฺคลเสวนาฯ คมฺภีรญาณจริยปจฺจเวกฺขณา นาม คมฺภีเรสุ ขนฺธาทีสุ ปวตฺตาย คมฺภีรปญฺญาย ปเภทปจฺจเวกฺขณาฯ ตทธิมุตฺตตา นาม ฐานนิสชฺชาทีสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาฯ เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติฯ
วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุฯ ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๒) –
เอวํ อุปฺปาโท โหติฯ
อปิจ
ตตฺถ นิรเยสุ ปญฺจวิธพนฺธนกมฺมการณโต ปฏฺฐาย มหาทุกฺขํ อนุภวนกาเลปิ, ติรจฺฉานโยนิยํ ชาลกฺขิปกุมีนาทีหิ คหิตกาเลปิ, ปาจนกณฺฏกาทิปฺปหาราวิตุนฺนสฺส ปน สกฏวหนาทิกาเลปิ, เปตฺติวิสเย อเนกานิปิ วสฺสสหสฺสานิ เอกํ พุทฺธนฺตรมฺปิ ขุปฺปิปาสาหิ อาตุรีภูตกาเลปิ, กาลกญฺชิกอสุเรสุ สฏฺฐิหตฺถอสีติหตฺถปฺปมาเณน
เถโร กิร กสฺสกเลเณ นาม ปฏิวสติฯ ตสฺส จ โคจรคาเม เอกา มหาอุปาสิกา เถรํ ปุตฺตํ กตฺวา ปฏิชคฺคติฯ สา เอกทิวสํ อรญฺญํ คจฺฉนฺตี ธีตรํ อาห – ‘‘อมฺม, อสุกสฺมิํ ฐาเน ปุราณตณฺฑุลา, อสุกสฺมิํ ขีรํ, อสุกสฺมิํ สปฺปิ, อสุกสฺมิํ ผาณิตํฯ ตว
เถโร จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สทฺทํ สุตฺวา อตฺตานํ โอวทิ – ‘มหาอุปาสิกา กิร กญฺชิเยน
‘‘นโม เต ปุริสาชญฺญ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต อาสวา ขีณา, ทกฺขิเณยฺโยสิ มาริสา’’ติฯ
อุทานํ อุทาเนตฺวา – ‘ภนฺเต, ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐานํ ตุมฺหาทิสานํ อรหนฺตานํ ภิกฺขํ ทตฺวา มหลฺลกิตฺถิโย ทุกฺขา มุจฺจิสฺสนฺตี’ติ อาหฯ
เถโร อุฏฺฐหิตฺวา ทฺวารํ วิวริตฺวา กาลํ โอโลเกนฺโต ‘ปาโตเยวา’ติ ญตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปาวิสิฯ ทาริกาปิ ภตฺตํ สมฺปาเทตฺวา ‘อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสติ, อิทานิ เม ภาตา อาคมิสฺสตีติ ทฺวารํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา นิสีทิฯ สา, เถเร ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต, ปตฺตํ คเหตฺวา สปฺปิผาณิตโยชิตสฺส ขีรปิณฺฑปาตสฺส ปูเรตฺวา หตฺเถ ฐเปสิฯ เถโร ‘สุขํ โหตู’ติ อนุโมทนํ กตฺวา ปกฺกามิฯ สาปิ ตํ โอโลกยมานา อฏฺฐาสิฯ
เถรสฺส
มหนฺตํ โข ปเนตํ สตฺถุ ทายชฺชํ ยทิทํ สตฺต อริยธนานิ นามฯ ตํ น สกฺกา กุสีเตน คเหตุํฯ ยถา หิ ทายชฺชมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติฯ ‘มหา โข ปน เต สตฺถาฯ สตฺถุโน หิ เต มาตุกุจฺฉิสฺมิํ ปฏิสนฺธิคณฺหนกาเลปิ อภินิกฺขมเนปิ อภิสมฺโพธิยมฺปิ ธมฺมจกฺกปวตฺตนยมกปาฏิหาริยเทโวโรหนอายุสงฺขารโวสฺสชฺชเนสุปิ ปรินิพฺพานกาเลปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุ กมฺปิตฺถฯ ยุตฺตํ นุ เต เอวรูปสฺส สตฺถุโน สาสเน ปพฺพชิตฺวา กุสีเตน ภวิตุ’นฺติ เอวํ สตฺถุมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติฯ
‘ชาติยาปิ ตฺวํ อิทานิ น ลามกชาติโกสิ; อสมฺภินฺนาย มหาสมฺมตปเวณิยา อาคเต โอกฺกากราชวํเส ชาโต; สิริสุทฺโธทนมหาราชสฺส จ มหามายาเทวิยา จ นตฺตา; ราหุลภทฺทสฺส กนิฏฺโฐฯ ตยา นาม เอวรูเปน ชินปุตฺเตน หุตฺวา น ยุตฺตํ กุสีเตน วิหริตุ’นฺติ เอวํ ชาติมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติฯ ‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา เจว อสีติมหาสาวกา จ วีริเยเนว โลกุตฺตรธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิํสุฯ ตฺวํ เอเตสํ สพฺรหฺมจารีนํ มคฺคํ ปฏิปชฺชสิ, นปฺปฏิปชฺชสี’ติ เอวํ สพฺรหฺมจาริมหตฺตํ ปจฺจเวกฺขโตปิ อุปฺปชฺชติฯ
กุจฺฉิํ ปูเรตฺวา ฐิตอชครสทิเส วิสฺสฏฺฐกายิกเจตสิกวีริเย กุสีตปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ อารทฺธวีริเย ปหิตตฺเต ปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ ฐานนิสชฺชาทีสุ วิริยุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติฯ
ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
‘‘อตฺถิ
เอวํ อุปฺปาโท โหติฯ ตตฺถ ปีติเยว ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมา นามฯ ตสฺสา อุปฺปาทกมนสิกาโร
อปิจ เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ, ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา, สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา, ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ
พุทฺธคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ หิ ยาว อุปจารา สกลสรีรํ ผรมาโน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อุปฺปชฺชติ; ธมฺมสงฺฆคุเณ อนุสฺสรนฺตสฺสาปิ, ทีฆรตฺตํ อกฺขณฺฑํ กตฺวา รกฺขิตํ จตุปาริสุทฺธิสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโน ทสสีลํ ปญฺจสีลํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ทุพฺภิกฺขภยาทีสุ ปณีตํ โภชนํ สพฺรหฺมจารีนํ ทตฺวา ‘เอวํ นาม อทมฺหา’ติ จาคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, คิหิโนปิ เอวรูเป กาเล สีลวนฺตานํ ทินฺนทานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เยหิ คุเณหิ สมนฺนาคตา เทวตา เทวตฺตํ ปตฺตา ตถารูปานํ คุณานํ อตฺตนิ อตฺถิตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, สมาปตฺติยา วิกฺขมฺภิเต กิเลเส สฏฺฐิปิ สตฺตติปิ วสฺสานิ น สมุทาจรนฺตีติ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, เจติยทสฺสนโพธิทสฺสนเถรทสฺสเนสุ อสกฺกจฺจกิริยาย สํสูจิตลูขภาเว พุทฺธาทีสุ ปสาทสิเนหาภาเวน คทฺรภปิฏฺเฐ รชสทิเส ลูขปุคฺคเล ปริวชฺเชนฺตสฺสาปิ, พุทฺธาทีสุ ปสาทพหุเล มุทุจิตฺเต สินิทฺธปุคฺคเล เสวนฺตสฺสาปิ, รตนตฺตยคุณปริทีปเก ปสาทนียสุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขนฺตสฺสาปิ, ฐานนิสชฺชาทีสุ ปีติอุปฺปาทนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตสฺสาปิ อุปฺปชฺชติฯ เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติฯ
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส
‘‘อตฺถิ
เอวํ อุปฺปาโท โหติฯ อปิจ สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – ปณีตโภชนเสวนตา, อุตุสุขเสวนตา
สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํฯ ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร – อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๒) –
เอวํ อุปฺปาโท โหติฯ ตตฺถ สมโถว สมถนิมิตฺตํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน จ อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติฯ
อปิจ วตฺถุวิสทกิริยตา จ อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ
นิมิตฺตกุสลตา นาม กสิณนิมิตฺตสฺส อุคฺคหณกุสลตาฯ สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคหณนตาติ ยสฺมิํ สมเย อติสิถิลวีริยตาทีหิ สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคหณนตาติ ยสฺมิํ สมเย อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธฏํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ สมเย ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน ตสฺส นิคฺคณฺหนํฯ สมเย สมฺปหํสนตาติ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปญฺญาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเมน วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติฯ อฏฺฐ สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขนฺติฯ รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จ ปสาทํ ชเนติฯ อยํ วุจฺจติ สมเย สมฺปหํสนตาติฯ
สมเย อชฺฌุเปกฺขนตา นาม ยสฺมิํ สมเย สมฺมาปฏิปตฺติํ อาคมฺม อลีนํ อนุทฺธฏํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทายํ ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถี วิย สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุฯ อยํ วุจฺจติ สมเย อชฺฌุเปกฺขนตาติฯ อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา นาม อุปจารํ วา อปฺปนํ วา อปฺปตฺตานํ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ ปุคฺคลานํ อารกา ปริวชฺชนํฯ สมาหิตปุคฺคลเสวนตา นาม อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิตจิตฺตานํ เสวนา ภชนา ปยิรุปาสนาฯ ตทธิมุตฺตตา นาม ฐานนิสชฺชาทีสุ สมาธิอุปฺปาทนตฺถํเยว นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาฯ เอวญฺหิ ปฏิปชฺชโต เอส อุปฺปชฺชติฯ เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ปนสฺส อรหตฺตมคฺเคน ภาวนาปาริปูริ โหตีติ ปชานาติฯ
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมาฯ ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร
เอวํ อุปฺปาโท โหติฯ ตตฺถ อุเปกฺขาว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานียา ธมฺมา นามฯ อปิจ ปญฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – สตฺตมชฺฌตฺตตา, สงฺขารมชฺฌตฺตตา, สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา, สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติฯ
ตตฺถ ทฺวีหากาเรหิ สตฺตมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺฐาเปติ – ‘ตฺวํ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสสิฯ เอโสปิ อตฺตโน กมฺเมน อาคนฺตฺวา อตฺตโนว กมฺเมน คมิสฺสติฯ ตฺวํ กํ เกลายสี’ติ เอวํ กมฺมสฺสกตปจฺจเวกฺขเณน จ ‘ปรมตฺถโต สตฺโตเยว นตฺถิฯ โส ตฺวํ กํ เกลายสี’ติ เอวํ นิสฺสตฺตปจฺจเวกฺขเณน จฯ ทฺวีเหวากาเรหิ สงฺขารมชฺฌตฺตตํ สมุฏฺฐาเปติ – ‘อิทํ จีวรํ อนุปุพฺเพน วณฺณวิการญฺเจว ชิณฺณภาวญฺจ อุปคนฺตฺวา ปาทปุญฺฉนโจฬกํ หุตฺวา ยฏฺฐิโกฏิยา ฉฑฺฑนียํ ภวิสฺสติฯ สเจ ปนสฺส สามิโก ภเวยฺย, นาสฺส เอวํ วินสฺสิตุํ ทเทยฺยา’ติ เอวํ อสฺสามิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จฯ ‘อนทฺธนิยํ อิทํ ตาวกาลิก’นฺติ เอวํ ตาวกาลิกภาวปจฺจเวกฺขเณน จฯ ยถา จ จีวเร, เอวํ ปตฺตาทีสุปิ โยชนา กาตพฺพาฯ
สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตาติ เอตฺถ โย ปุคฺคโล คิหี วา อตฺตโน ปุตฺตธีตาทิเก, ปพฺพชิโต วา อตฺตโน อนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกาทิเก มมายติ, สหตฺเถเนว เนสํ เกสจฺเฉทนสูจิกมฺมจีวรโธวนรชนปตฺตปจนาทีนิ กโรติ, มุหุตฺตมฺปิ อปสฺสนฺโต ‘อสุโก สามเณโร กุหิํ? อสุโก ทหโร กุหิ’นฺติ? ภนฺตมิโค วิย อิโต จิโต จ อาโลเกติ; อญฺเญน เกสจฺเฉทนาทีนํ อตฺถาย ‘มุหุตฺตํ ตาว อสุกํ เปเสถา’ติ ยาจิยมาโนปิ ‘อมฺเหปิ ตํ อตฺตโน กมฺมํ น กาเรม, ตุมฺเห นํ คเหตฺวา กิลเมสฺสถา’ติ น เทติ – อยํ สตฺตเกลายโน นามฯ
โย สงฺขารเกลายโน นามฯ โย ปน เตสุ ทฺวีสุปิ วตฺถูสุ มชฺฌตฺโต อุทาสีโน – อยํ สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺโต นามฯ อิติ อยํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค เอวรูเป สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคเล
โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนาฯ
อิเมสุปิ ทฺวีสุ ปพฺเพสุ สุทฺธวิปสฺสนาว กถิตาฯ อิติ อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติฯ อญฺเญเนว หิ จิตฺเตน กายํ ปริคฺคณฺหาติ, อญฺเญน เวทนํ, อญฺเญน จิตฺตํ, อญฺเญน ธมฺเม ปริคฺคณฺหาติ; โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺติฯ อาทิโต หิ กายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นามฯ ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นามฯ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ กายนุปสฺสนา นามฯ ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นามฯ เวทนํ ปริคฺคณฺหิตฺวา…ฯ จิตฺตํ ปริคฺคณฺหิตฺวา…ฯ ธมฺเม ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นามฯ ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี นามฯ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นามฯ ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี นามฯ เอวํ ตาว เทสนา ปุคฺคเล ติฏฺฐติฯ กาเย ปน ‘สุภ’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา กายปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ กายานุปสฺสนา นามฯ เวทนาย ‘สุข’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา เวทนาปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ เวทนานุปสฺสนา นามฯ จิตฺเต ‘นิจฺจ’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา จิตฺตปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ จิตฺตานุปสฺสนา นามฯ ธมฺเมสุ ‘อตฺตา’ติ วิปลฺลาสปฺปหานา ธมฺมปริคฺคาหิกา
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนาฯ
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๓๗๔. อภิธมฺมภาชนีเย
ตตฺถ นยเภโท เวทิตพฺโพฯ กถํ? กายานุปสฺสนาย ตาว โสตาปตฺติมคฺเค ฌานาภินิเวเส สุทฺธิกปฏิปทา, สุทฺธิกสุญฺญตา, สุญฺญตปฏิปทา, สุทฺธิกอปฺปณิหิตํ, อปฺปณิหิตปฏิปทาติ อิเมสุ ปญฺจสุ ฐาเนสุ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ จตุกฺกปญฺจกนยานํ วเสน ทส นยา โหนฺติฯ เอวํ เสเสสุปีติ วีสติยา อภินิเวเสสุ ทฺเว นยสตานิฯ ตานิ จตูหิ อธิปตีหิ จตุคุณิตานิ อฏฺฐฯ อิติ สุทฺธิกานิ ทฺเว สาธิปตีนิ อฏฺฐาติ สพฺพมฺปิ นยสหสฺสํ โหติฯ ตถา เวทนานุปสฺสนาทีสุ สุทฺธิกสติปฏฺฐาเน จาติ โสตาปตฺติมคฺเค ปญฺจ นยสหสฺสานิฯ ยถา จ โสตาปตฺติมคฺเค, เอวํ เสสมคฺเคสุปีติ กุสเล วีสติ นยสหสฺสานิ; สุญฺญตาปณิหิตานิมิตฺตาทิเภเทสุ ปน ตโต ติคุเณ วิปาเก สฏฺฐิ นยสหสฺสานีติฯ เอวเมว สกิจฺจสาธกานญฺเจว สํสิทฺธิกกิจฺจานญฺจ กุสลวิปากสติปฏฺฐานานํ นิทฺเทสวเสน ทุวิโธ กายานุปสฺสนาทิวเสน จ สุทฺธิกวเสน จ กุสเล ปญฺจนฺนํ วิปาเก ปญฺจนฺนนฺติ ทสนฺนํ นิทฺเทสวารานํ วเสน ทสปฺปเภโท อสีตินยสหสฺสปติมณฺฑิโต อภิธมฺมภาชนียนิทฺเทโสฯ
๓. ปญฺหาปุจฺฉกวณฺณนา
๓๘๖. ปญฺหาปุจฺฉเก ปาฬิอนุสาเรเนว สติปฏฺฐานานํ กุสลาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณตฺติเกสุ ปน สพฺพานิปิ เอตานิ อปฺปมาณํ นิพฺพานํ
สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย
สติปฏฺฐานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ