๑๗. ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค
๑. เอกกมาติกา
๘๓๒. (๑)ชาติมโท
เอกกํฯ
๒. ทุกมาติกา
๘๓๓. (๑) โกโธ จ อุปนาโห จ (๒) มกฺโข จ ปฬาโส
ทุกํฯ
๓. ติกมาติกา
๘๓๔. (๑) ตีณิ อกุสลมูลานิ (๒) ตโย อกุสลวิตกฺกา (๓) ติสฺโส อกุสลสญฺญา (๔) ติสฺโส อกุสลธาตุโย (๕) ตีณิ ทุจฺจริตานิ (๖) ตโย อาสวา (๗) ตีณิ สํโยชนานิ (๘) ติสฺโส ตณฺหา (๙) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา (๑๐) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา (๑๑) ติสฺโส เอสนา (๑๒) ติสฺโส วิธา (๑๓) ตีณิ ภยานิ (๑๔)ตีณิ ตมานิ (๑๕) ตีณิ ติตฺถายตนานิ (๑๖) ตโย กิญฺจนา (๑๗) ตีณิ องฺคณานิ
ติกํฯ
๔. จตุกฺกมาติกา
๘๓๕. (๑) จตฺตาโร อาสวา (๒) จตฺตาโร คนฺถา (๓) จตฺตาโร โอฆา (๔) จตฺตาโร โยคา (๕) จตฺตาริ อุปาทานานิ (๖) จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา (๗) จตฺตาริ อคติคมนานิ
จตุกฺกํฯ
๕. ปญฺจกมาติกา
๘๓๖. (๑) ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ (๒) ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ (๓) ปญฺจ
ปญฺจกํฯ
๖. ฉกฺกมาติกา
๘๓๗. (๑) ฉ
ฉกฺกํฯ
๗. สตฺตกมาติกา
๘๓๘. (๑) สตฺต อนุสยา (๒) สตฺต สํโยชนานิ (๓) สตฺต ปริยุฏฺฐานานิ (๔)สตฺต อสทฺธมฺมา (๕) สตฺต ทุจฺจริตานิ (๖) สตฺต มานา (๗) สตฺต ทิฏฺฐิโย
สตฺตกํฯ
๘. อฏฺฐกมาติกา
๘๓๙. (๑) อฏฺฐ
อฏฺฐกํฯ
๙. นวกมาติกา
๘๔๐. (๑) นว อาฆาตวตฺถูนิ (๒) นว ปุริสมลานิ (๓) นววิธา มานา (๔)นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา (๕) นว อิญฺชิตานิ (๖) นว มญฺญิตานิ (๗) นว ผนฺทิตานิ (๘) นว ปปญฺจิตานิ (๙) นว สงฺขตานิ
นวกํฯ
๑๐. ทสกมาติกา
๘๔๑. (๑) ทส กิเลสวตฺถูนิ (๒) ทส อาฆาตวตฺถูนิ (๓) ทส อกุสลกมฺมปถา (๔) ทส สํโยชนานิ (๕) ทส มิจฺฉตฺตา (๖) ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ (๗) ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ
ทสกํฯ
๘๔๒. อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส
มาติกาฯ
๑. เอกกนิทฺเทโส
(๑) ชาติมโท
๘๔๓. ตตฺถ
(๒-๒๗) โคตฺตมทาที
๘๔๔. ตตฺถ กตโม โคตฺตมโท? โคตฺตํ ปฏิจฺจ…เป.… อาโรคฺยํ ปฏิจฺจ…เป.… โยพฺพนํ ปฏิจฺจ…เป.… ชีวิตํ ปฏิจฺจ…เป.… ลาภํ
(๒๘) มโท
๘๔๕. ตตฺถ กตโม มโท? โย มโท มชฺชนา มชฺชิตตฺตํ มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มโท’’ฯ
(๒๙) ปมาโท
๘๔๖. ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺฐิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโท, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ
(๓๐) ถมฺโภ
๘๔๗. ตตฺถ กตโม ถมฺโภ? โย ถมฺโภ ถมฺภนา ถมฺภิตตฺตํ กกฺขฬิยํ ผารุสิยํ อุชุจิตฺตตา อมุทุตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ถมฺโภ’’ฯ
(๓๑) สารมฺโภ
๘๔๘. ตตฺถ
(๓๒) อตฺริจฺฉตา
๘๔๙. ตตฺถ กตมา อตฺริจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ
(๓๓) มหิจฺฉตา
๘๕๐. ตตฺถ กตมา มหิจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปฺปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปญฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺฐสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา มหิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหิจฺฉตา’’ฯ
(๓๔) ปาปิจฺฉตา
๘๕๑. ตตฺถ กตมา ปาปิจฺฉตา? อิเธกจฺโจ อสฺสทฺโธ สมาโน ‘‘สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, ทุสฺสีโล สมาโน ‘‘สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, อปฺปสฺสุโต สมาโน ‘‘พหุสฺสุโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, สงฺคณิการาโม สมาโน ‘‘ปวิวิตฺโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, กุสีโต สมาโน ‘‘อารทฺธวีริโยติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, มุฏฺฐสฺสตี สมาโน ‘‘อุปฏฺฐิตสฺสตีติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, อสมาหิโต สมาโน ‘‘สมาหิโตติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ อิจฺฉติ, ทุปฺปญฺโญ
(๓๕) สิงฺคํ
๘๕๒. ตตฺถ กตมํ สิงฺคํ? ยํ สิงฺคํ สิงฺคารตา จาตุรตา จาตุริยํ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สิงฺคํ’’ฯ
(๓๖) ตินฺติณํ
๘๕๓. ตตฺถ
(๓๗) จาปลฺยํ
๘๕๔. ตตฺถ
(๓๘) อสภาควุตฺติ
๘๕๕. ตตฺถ กตมํ อสภาควุตฺติ? มาตริ วา ปิตริ วา เชฏฺเฐ วา ภาตริ วา อาจริเยสุ วา อุปชฺฌาเย วา พุทฺเธ วา สาวเกสุ วา อญฺญตรญฺญตเรสุ ครุฏฺฐานิเยสุ วิปฺปฏิกูลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ
(๓๙) อรติ
๘๕๖. ตตฺถ กตมา อรติ? ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา อุกฺกณฺฐิตา
(๔๐) ตนฺที
๘๕๗. ตตฺถ กตมา ตนฺที? ยา ตนฺที ตนฺทิยนา ตนฺทิมนกตา อาลสฺยํ อาลสฺยายนา อาลสฺยายิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ตนฺที’’ฯ
(๔๑) วิชมฺภิตา
๘๕๘. ตตฺถ
(๔๒) ภตฺตสมฺมโท
๘๕๙. ตตฺถ กตโม ภตฺตสมฺมโท? ยา ภุตฺตาวิสฺส ภตฺตมุจฺฉา ภตฺตกิลมโถ ภตฺตปริฬาโห กายทุฏฺฐุลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภตฺตสมฺมโท’’ฯ
(๔๓) เจตโส จ ลีนตฺตํ
๘๖๐. ตตฺถ กตมํ เจตโส จ ลีนตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถียนา ถียิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส จ ลีนตฺตํ’’ฯ
(๔๔) กุหนา
๘๖๑. ตตฺถ กตมา กุหนา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาเตน
(๔๕) ลปนา
๘๖๒. ตตฺถ
(๔๖) เนมิตฺติกตา
๘๖๓. ตตฺถ
(๔๗) นิปฺเปสิกตา
๘๖๔. ตตฺถ กตมา นิปฺเปสิกตา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปาปิจฺฉสฺส อิจฺฉาปกตสฺส ยา ปเรสํ อกฺโกสนา วมฺภนา ครหณา อุกฺเขปนา สมุกฺเขปนา ขิปนา สงฺขิปนา ปาปนา สมฺปาปนา อวณฺณหาริกา ปรปิฏฺฐิมํสิกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘นิปฺเปสิกตา’’ฯ
(๔๘) ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา
๘๖๕. ตตฺถ กตมา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา? ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิโต ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อิโต ลทฺธํ อามิสํ อมุตฺร หรติ อมุตฺร วา ลทฺธํ อามิสํ อิธ อาหรติ, ยา เอวรูปา อามิสสฺส เอฏฺฐิ คเวฏฺฐิ ปริเยฏฺฐิ เอสนา คเวสนา ปริเยสนา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา’’ฯ
(๔๙) เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๖๖. ตตฺถ กตโม เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน
(๕๐) สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๖๗. ตตฺถ
(๕๑) หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๖๘. ตตฺถ กตโม หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วตฺถุนา โอมานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป โอมาโน โอมญฺญนา โอมญฺญิตตฺตํ หีฬนา โอหีฬนา โอหีฬิตตฺตํ อตฺตุญฺญา อตฺตวญฺญา อตฺตปริภโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘หีโนหมสฺมีติ มาโน’’ฯ
(๕๒) เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๖๙. ตตฺถ
(๕๓) เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๗๐. ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ เสยฺโย โหติ ชาติยา
(๕๔) เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๗๑. ตตฺถ กตโม เสยฺยสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ เสยฺโย โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา
(๕๕) สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๗๒. ตตฺถ กตโม สทิสสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ สทิโส โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน
(๕๖) สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๗๓. ตตฺถ กตโม สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ สทิโส โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทิสสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน’’ฯ
(๕๗) สทิสสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๗๔. ตตฺถ
(๕๘) หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน
๘๗๕. ตตฺถ กตโม หีนสฺส เสยฺโยหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ หีโน โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วตฺถุนา ปเรหิ เสยฺยํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย มานํ ชปฺเปติฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ
(๕๙) หีนสฺส สทิโสหมสฺมีติ มาโน
๘๗๖. ตตฺถ
(๖๐) หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน
๘๗๗. ตตฺถ กตโม หีนสฺส หีโนหมสฺมีติ มาโน? อิเธกจฺโจ หีโน โหติ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วตฺถุนา ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ; โส ตํ นิสฺสาย โอมานํ ชปฺเปติฯ โย เอวรูโป โอมาโน โอมญฺญนา โอมญฺญิตตฺตํ หีฬนา
(๖๑) มาโน
๘๗๘. ตตฺถ กตโม มาโน? โย มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มาโน’’ฯ
(๖๒) อติมาโน
๘๗๙. ตตฺถ กตโม อติมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วตฺถุนา ปเรหิ อตฺตานํ อติมญฺญติฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม
(๖๓) มานาติมาโน
๘๘๐. ตตฺถ กตโม มานาติมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา…เป.… อญฺญตรญฺญตเรน วตฺถุนา ปุพฺพกาลํ ปเรหิ สทิสํ อตฺตานํ ทหติ, อปรกาลํ อตฺตานํ เสยฺยํ ทหติฯ โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มานาติมาโน’’ฯ
(๖๔) โอมาโน
๘๘๑. ตตฺถ กตโม โอมาโน? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน
(๖๕) อธิมาโน
๘๘๒. ตตฺถ
(๖๖) อสฺมิมาโน
๘๘๓. ตตฺถ
(๖๗) มิจฺฉามาโน
๘๘๔. ตตฺถ กตโม มิจฺฉามาโน? อิเธกจฺโจ ปาปเกน วา กมฺมายตเนน ปาปเกน วา สิปฺปายตเนน ปาปเกน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน ปาปเกน วา สุเตน ปาปเกน วา ปฏิภาเนน ปาปเกน วา สีเลน ปาปเกน วา วเตน ปาปเกน วา สีลพฺพเตน ปาปิกาย วา ทิฏฺฐิยา อญฺญตรญฺญตเรน วตฺถุนา มานํ ชปฺเปติ, โย เอวรูโป มาโน มญฺญนา มญฺญิตตฺตํ อุนฺนติ อุนฺนาโม ธโช สมฺปคฺคาโห เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘มิจฺฉามาโน’’ฯ
(๖๘) ญาติวิตกฺโก
๘๘๕. ตตฺถ กตโม ญาติวิตกฺโก? ญาตเก อารพฺภ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘ญาติวิตกฺโก’’ฯ
(๖๙) ชนปทวิตกฺโก
๘๘๖. ตตฺถ
(๗๐) อมรวิตกฺโก
๘๘๗. ตตฺถ กตโม อมรวิตกฺโก? ทุกฺกรการิตาปฏิสํยุตฺโต วา ทิฏฺฐิคตปฏิสํยุตฺโต วา เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘อมรวิตกฺโก’’ฯ
(๗๑) ปรานุทฺทยตาปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
๘๘๘. ตตฺถ
(๗๒) ลาภาทิปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
๘๘๙. ตตฺถ กตโม ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก? ลาภสกฺการสิโลกํ อารพฺภ เคหสิโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘ลาภสกฺการสิโลกปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก’’ฯ
(๗๓) อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก
๘๙๐. ตตฺถ กตโม อนวญฺญตฺติปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก? อิเธกจฺโจ ชาติยา วา โคตฺเตน วา โกลปุตฺติเยน วา วณฺณโปกฺขรตาย วา ธเนน วา อชฺเฌเนน วา กมฺมายตเนน วา สิปฺปายตเนน วา วิชฺชาฏฺฐาเนน วา สุเตน วา ปฏิภาเนน วา อญฺญตรญฺญตเรน วตฺถุนา มา
เอกกํฯ
๒. ทุกนิทฺเทโส
(๑) โกโธ จ อุปนาโห จ
๘๙๑. (ก) ตตฺถ กตโม โกโธ? โย โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปตฺติ พฺยาปชฺชนา พฺยาปชฺชิตตฺตํ วิโรโธ ปฏิวิโรโธ จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ วุจฺจติ ‘‘โกโธ’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตโม อุปนาโห? ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโหฯ โย เอวรูโป อุปนาโห อุปนยฺหนา อุปนยฺหิตตฺตํ อฏฺฐปนา ฐปนา
(๒) มกฺโข จ ปฬาโส จ
๘๙๒. (ก) ตตฺถ กตโม มกฺโข? โย มกฺโข มกฺขายนา มกฺขายิตตฺตํ
(ข) ตตฺถ
(๓) อิสฺสา จ มจฺฉริยญฺจ
๘๙๓. (ก) ตตฺถ
(ข) ตตฺถ กตมํ มจฺฉริยํ? ปญฺจ มจฺฉริยานิ – อาวาสมจฺฉริยํ, กุลมจฺฉริยํ, ลาภมจฺฉริยํ, วณฺณมจฺฉริยํ, ธมฺมมจฺฉริยํฯ ยํ เอวรูปํ มจฺเฉรํ มจฺฉรายนา มจฺฉรายิตตฺตํ เววิจฺฉํ กทริยํ กฏุกญฺจุกตา อคฺคหิตตฺตํ
(๔) มายา จ สาเฐยฺยญฺจ
๘๙๔. (ก) ตตฺถ กตมา มายา? อิเธกจฺโจ กาเยน ทุจฺจริตํ จริตฺวา, วาจาย ทุจฺจริตํ จริตฺวา, มนสา ทุจฺจริตํ จริตฺวา ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตุํ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหติฯ ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ อิจฺฉติฯ ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ สงฺกปฺเปติฯ ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ วาจํ ภาสติฯ ‘‘มา
(ข) ตตฺถ กตมํ สาเฐยฺยํ? อิเธกจฺโจ สโฐ
(๕) อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ
๘๙๕. (ก) ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ…เป.… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อวิชฺชา’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท ภวราโค ภวนนฺที ภวตณฺหา ภวสิเนโห ภวปริฬาโห ภวมุจฺฉา ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวตณฺหา’’ฯ
(๖) ภวทิฏฺฐิ จ วิภวทิฏฺฐิ จ
๘๙๖. (ก) ตตฺถ
(ข) ตตฺถ กตมา วิภวทิฏฺฐิ? ‘‘น ภวิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ วิภวทิฏฺฐิฯ
(๗) สสฺสตทิฏฺฐิ จ อุจฺเฉททิฏฺฐิ จ
๘๙๗. (ก) ตตฺถ กตมา สสฺสตทิฏฺฐิ? ‘‘สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘สสฺสตทิฏฺฐิ’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมา อุจฺเฉททิฏฺฐิ? ‘‘อุจฺฉิชฺชิสฺสติ อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุจฺเฉททิฏฺฐิ’’ฯ
(๘) อนฺตวาทิฏฺฐิ จ อนนฺตวาทิฏฺฐิ จ
๘๙๘. (ก) ตตฺถ
(ข) ตตฺถ กตมา อนนฺตวาทิฏฺฐิ? ‘‘อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จา’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห
(๙) ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิ จ อปรนฺตานุทิฏฺฐิ จ
๘๙๙. (ก) ตตฺถ กตมา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิ? ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิ’’ฯ
(ข) ตตฺถ
(๑๐) อหิริกญฺจ อโนตฺตปฺปญฺจ
๙๐๐. (ก) ตตฺถ กตมํ อหิริกํ? ยํ น หิรียติ หิริยิตพฺเพน, น หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อหิริกํ’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมํ อโนตฺตปฺปํ? ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน น โอตฺตปฺปติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อโนตฺตปฺปํ’’ฯ
(๑๑) โทวจสฺสตา จ ปาปมิตฺตตา จ
๙๐๑. (ก) ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทวจสฺสตา’’ฯ
(ข) ตตฺถ
(๑๒) อนชฺชโว จ อมทฺทโว จ
๙๐๒. (ก) ตตฺถ กตโม อนชฺชโว? โย อนชฺชโว อนชฺชวตา ชิมฺหตา วงฺกตา กุฏิลตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อนชฺชโว’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตโม อมทฺทโว
(๑๓) อกฺขนฺติ จ อโสรจฺจญฺจ
๙๐๓. (ก) ตตฺถ
(ข) ตตฺถ กตมํ อโสรจฺจํ? กายิโก วีติกฺกโม วาจสิโก วีติกฺกโม กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อโสรจฺจํ’’ฯ สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ อโสรจฺจํฯ
(๑๔) อสาขลฺยญฺจ อปฺปฏิสนฺถาโร จ
๙๐๔. (ก) ตตฺถ กตมํ อสาขลฺยํ? ยา สา วาจา กณฺฑกา กกฺกสา ปรกฏุกา ปราภิสชฺชนี โกธสามนฺตา อสมาธิสํวตฺตนิกา ตถารูปิํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ ยา ตตฺถ อสณฺหวาจตา อสขิลวาจตา ผรุสวาจตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสาขลฺยํ’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตโม อปฺปฏิสนฺถาโร
(๑๕) อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา จ โภชเน อมตฺตญฺญุตา จ
๙๐๕. (ก) ตตฺถ กตมา อินฺทฺริเยสุ อคุตฺตทฺวารตา? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.…
(ข) ตตฺถ กตมา โภชเน อมตฺตญฺญุตา? อิเธกจฺโจ อปฺปฏิสงฺขา อโยนิโส อาหารํ อาหาเรติ ทวาย มทาย มณฺฑนาย วิภูสนายฯ ยา ตตฺถ อสนฺตุฏฺฐิตา อมตฺตญฺญุตา อปฺปฏิสงฺขา โภชเน – อยํ วุจฺจติ ‘‘โภชเน อมตฺตญฺญุตาฯ’’
(๑๖) มุฏฺฐสฺสจฺจญฺจ อสมฺปชญฺญญฺจ
๙๐๖. (ก) ตตฺถ กตมํ มุฏฺฐสฺสจฺจํ? ยา อสฺสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ อสฺสติ อสฺสรณตา อธารณตา ปิลาปนตา สมฺมุสนตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มุฏฺฐสฺสจฺจํ’’ฯ
(ข) ตตฺถ
(๑๗) สีลวิปตฺติ จ ทิฏฺฐิวิปตฺติ จ
๙๐๗. (ก) ตตฺถ กตมา สีลวิปตฺติ? โย กายิโก วีติกฺกโม วาจสิโก วีติกฺกโม กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อยํ วุจฺจติ ‘‘สีลวิปตฺติ’’ฯ สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ สีลวิปตฺติฯ
(ข) ตตฺถ กตมา ทิฏฺฐิวิปตฺติ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ…เป.… เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห
(๑๘) อชฺฌตฺตสํโยชนญฺจ พหิทฺธาสํโยชนญฺจ
๙๐๘. (ก) ตตฺถ
ทุกํฯ
๓. ติกนิทฺเทโส
(๑) ตีณิ อกุสลมูลานิ
๙๐๙. ตตฺถ
(ก) ตตฺถ กตโม โลโภ? โย ราโค สาราโค อนุนโย อนุโรโธ นนฺที นนฺทิราโค จิตฺตสฺส สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา อชฺโฌสานํ เคโธ ปริเคโธ สงฺโค ปงฺโก เอชา มายา ชนิกา สญฺชนนี สิพฺพินี ชาลินี สริตา วิสตฺติกา โสตํ วิสฏา
(ข) ตตฺถ
(ค) ตตฺถ กตโม โมโห? ทุกฺเข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ, อปรนฺเต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณํ, ยํ เอวรูปํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ…เป.… อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โมโห’’ฯ อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิฯ
(๒) ตโย อกุสลวิตกฺกา
๙๑๐. ตตฺถ
(ก) ตตฺถ กตโม กามวิตกฺโก? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามวิตกฺโก’’ฯ
(ข) ตตฺถ
(ค) ตตฺถ
(๓) ติสฺโส อกุสลสญฺญา
๙๑๑. ตตฺถ กตมา ติสฺโส อกุสลสญฺญา? กามสญฺญา, พฺยาปาทสญฺญา, วิหิํสาสญฺญาฯ
(ก) ตตฺถ กตมา กามสญฺญา? กามปฏิสํยุตฺตา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามสญฺญา’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมา พฺยาปาทสญฺญา? พฺยาปาทปฏิสํยุตฺตา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘พฺยาปาทสญฺญา’’ฯ
(ค) ตตฺถ กตมา วิหิํสาสญฺญา? วิหิํสาปฏิสํยุตฺตา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘วิหิํสาสญฺญา’’ฯ อิมา ติสฺโส อกุสลสญฺญาฯ
(๔) ติสฺโส อกุสลธาตุโย
๙๑๒. ตตฺถ กตมา ติสฺโส อกุสลธาตุโย? กามธาตุ, พฺยาปาทธาตุ, วิหิํสาธาตุฯ
ตตฺถ
(ก) ตตฺถ กตโม กามวิตกฺโก? กามปฏิสํยุตฺโต ตกฺโก วิตกฺโก มิจฺฉาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามวิตกฺโก’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตโม พฺยาปาทวิตกฺโก
(ค) ตตฺถ
(๕) ตีณิ ทุจฺจริตานิ
๙๑๓. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิ? กายทุจฺจริตํ, วจีทุจฺจริตํ, มโนทุจฺจริตํฯ
(ก) ตตฺถ กตมํ กายทุจฺจริตํ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กายทุจฺจริตํ’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมํ วจีทุจฺจริตํ? มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิทํ วุจฺจติ ‘‘วจีทุจฺจริตํ’’ฯ
(ค) ตตฺถ กตมํ มโนทุจฺจริตํ? อภิชฺฌา
(ก-ค) ตตฺถ กตมํ กายทุจฺจริตํ? อกุสลํ กายกมฺมํ กายทุจฺจริตํ, อกุสลํ วจีกมฺมํ วจีทุจฺจริตํ, อกุสลํ มโนกมฺมํ มโนทุจฺจริตํฯ
ตตฺถ กตมํ อกุสลํ กายกมฺมํ? อกุสลา กายสญฺเจตนา อกุสลํ กายกมฺมํ, อกุสลา วจีสญฺเจตนา อกุสลํ วจีกมฺมํ, อกุสลา มโนสญฺเจตนา อกุสลํ มโนกมฺมํฯ อิมานิ ตีณิ ทุจฺจริตานิฯ
(๖) ตโย อาสวา
๙๑๔. ตตฺถ กตเม ตโย อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, อวิชฺชาสโวฯ
(ก) ตตฺถ กตโม กามาสโว? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท กามราโค กามนนฺที กามตณฺหา
(ข) ตตฺถ
(ค) ตตฺถ กตโม อวิชฺชาสโว? ทุกฺเข อญฺญาณํ…เป.… อวิชฺชาลงฺคี
(๗) ตีณิ สํโยชนานิ
๙๑๕. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ สํโยชนานิ? สกฺกายทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโสฯ
(ก) ตตฺถ กตมา สกฺกายทิฏฺฐิ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘สกฺกายทิฏฺฐิ’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมา วิจิกิจฺฉา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ธมฺเม กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, สงฺเฆ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, สิกฺขาย กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ปุพฺพนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, อปรนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ
(ค) ตตฺถ
(๘) ติสฺโส ตณฺหา
๙๑๖. ตตฺถ กตมา ติสฺโส ตณฺหา? กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหาฯ
ตตฺถ กตมา ภวตณฺหา? ภวทิฏฺฐิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวตณฺหา’’ฯ
ตตฺถ
ตตฺถ กตมา กามตณฺหา? กามธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามตณฺหา’’ฯ
( )
( )
(๙) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา
๙๑๗. ตตฺถ
(ก) ตตฺถ กตมา กามตณฺหา? กามธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘กามตณฺหา’’ฯ
(ข) ตตฺถ
(ค) ตตฺถ กตมา อรูปตณฺหา? อรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรูปตณฺหา’’ฯ อิมา ติสฺโส ตณฺหาฯ
(๑๐) อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา
๙๑๘. ตตฺถ กตมา อปราปิ ติสฺโส ตณฺหา? รูปตณฺหา, อรูปตณฺหา, นิโรธตณฺหาฯ
(ก) ตตฺถ กตมา รูปตณฺหา? รูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘รูปตณฺหา’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมา อรูปตณฺหา? อรูปธาตุปฏิสํยุตฺโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรูปตณฺหา’’ฯ
(ค) ตตฺถ กตมา นิโรธตณฺหา? อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘นิโรธตณฺหา’’ฯ อิมา ติสฺโส ตณฺหาฯ
(๑๑) ติสฺโส เอสนา
๙๑๙. ตตฺถ
(ก) ตตฺถ กตมา กาเมสนา? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท…เป.… กามชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาเมสนา’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมา ภเวสนา? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป.… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภเวสนา’’ฯ
(ค) ตตฺถ
(ก) ตตฺถ กตมา กาเมสนา, กามราโค, ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กาเมสนา’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมา ภเวสนา, ภวราโค ตเทกฏฺฐํ อกุสลํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภเวสนา’’ฯ
(ค) ตตฺถ กตมา พฺรหฺมจริเยสนา, อนฺตคฺคาหิกา
(๑๒) ติสฺโส วิธา
๙๒๐. ตตฺถ
(๑๓) ตีณิ ภยานิ
๙๒๑. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ภยานิ? ชาติภยํ, ชราภยํ, มรณภยํฯ
(ก) ตตฺถ กตมํ ชาติภยํ? ชาติํ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชาติภยํ’’ฯ
(ข) ตตฺถ กตมํ ชราภยํ? ชรํ ปฏิจฺจ ภยํ ภยานกํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํโส เจตโส อุตฺราโส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ชราภยํ’’ฯ
(ค) ตตฺถ
(๑๔) ตีณิ ตมานิ
๙๒๒. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ตมานิ? อตีตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, อนาคตํ วา อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ, เอตรหิ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ น สมฺปสีทติ – อิมานิ ตีณิ ตมานิฯ
(๑๕) ตีณิ ติตฺถายตนานิ
๙๒๓. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ ติตฺถายตนานิ? อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺฐี – ‘‘ยํ กิญฺจายํ ปุริสปุคฺคโล ปฏิสํเวเทติ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, สพฺพํ ตํ ปุพฺเพ กตเหตู’’ติ; อิธ ปเนกจฺโจ สมโณ
(๑๖) ตโย กิญฺจนา
๙๒๔. ตตฺถ กตเม ตโย กิญฺจนา
(๑๗) ตีณิ องฺคณานิ
ตตฺถ กตมานิ ตีณิ องฺคณานิ? ราโค องฺคณํ, โทโส องฺคณํ, โมโห องฺคณํ – อิมานิ ตีณิ องฺคณานิฯ
(๑๘) ตีณิ มลานิ
ตตฺถ
(๑๙) ตีณิ วิสมานิ
ตตฺถ กตมานิ ตีณิ วิสมานิ? ราโค วิสมํ, โทโส วิสมํ, โมโห วิสมํ – อิมานิ ตีณิ วิสมานิฯ
(๒๐) อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ
ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ ตีณิ วิสมานิ? กายวิสมํ, วจีวิสมํ, มโนวิสมํ – อิมานิ ตีณิ วิสมานิฯ
(๒๑) ตโย อคฺคี
ตตฺถ
(๒๒) ตโย กสาวา
ตตฺถ กตเม ตโย กสาวา? ราคกสาโว, โทสกสาโว, โมหกสาโว – อิเม ตโย กสาวาฯ
(๒๓) อปเรปิ ตโย กสาวา
ตตฺถ กตเม อปเรปิ ตโย กสาวา? กายกสาโว, วจีกสาโว, มโนกสาโว – อิเม ตโย กสาวาฯ
(๒๔. ก) อสฺสาททิฏฺฐิ
๙๒๕. ตตฺถ
(ข) อตฺตานุทิฏฺฐิ
ตตฺถ กตมา อตฺตานุทิฏฺฐิ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต – รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมิํ วา อตฺตานํฯ เวทนํ…เป.… สญฺญํ…เป.… สงฺขาเร…เป.… วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิญฺญาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิญฺญาณํ วิญฺญาณสฺมิํ วา อตฺตานํฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อยํ วุจฺจติ ‘‘อตฺตานุทิฏฺฐิ’’ฯ
(ค) มิจฺฉาทิฏฺฐิ
ตตฺถ
(๒๕. ก) อรติ
๙๒๖. ตตฺถ กตมา อรติ? ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อรติตา อนภิรติ อนภิรมณา อุกฺกณฺฐิตา ปริตสฺสิตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘อรติ’’ฯ
(ข) วิเหสา
ตตฺถ
(ค) อธมฺมจริยา
ตตฺถ
(๒๖. ก) โทวจสฺสตา
๙๒๗. ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ อนาทรตา อคารวตา อปฺปติสฺสวตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘โทวจสฺสตา’’ฯ
(ข) ปาปมิตฺตตา
ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปญฺญา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’ฯ
(ค) นานตฺตสญฺญา
ตตฺถ กตมา นานตฺตสญฺญา? กามสญฺญา, พฺยาปาทสญฺญา, วิหิํสาสญฺญา – อยํ วุจฺจติ ‘‘นานตฺตสญฺญา’’ฯ สพฺพาปิ อกุสลา สญฺญา นานตฺตสญฺญาฯ
(๒๗. ก) อุทฺธจฺจํ
๙๒๘. ตตฺถ
(ข) โกสชฺชํ
ตตฺถ กตมํ โกสชฺชํ? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ
(ค) ปมาโท
ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺฐิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโท, โย เอวรูโป ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปมาโท’’ฯ
(๒๘. ก) อสนฺตุฏฺฐิตา
๙๒๙. ตตฺถ
(ข) อสมฺปชญฺญตา
ตตฺถ
(ค) มหิจฺฉตา
ตตฺถ กตมา มหิจฺฉตา? อิตรีตรจีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาเรหิ ปญฺจหิ วา กามคุเณหิ อสนฺตุฏฺฐสฺส ภิยฺโยกมฺยตา, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา มหิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘มหิจฺฉตา’’ฯ
(๒๙. ก) อหิริกํ
๙๓๐. ตตฺถ กตมํ อหิริกํ? ยํ น หิรียติ หิรียิตพฺเพน, น หิรียติ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อหิริกํ’’ฯ
(ข) อโนตฺตปฺปํ
ตตฺถ กตมํ อโนตฺตปฺปํ? ยํ น โอตฺตปฺปติ โอตฺตปฺปิตพฺเพน, น
(ค) ปมาโท
ตตฺถ กตโม ปมาโท? กายทุจฺจริเต วา วจีทุจฺจริเต วา มโนทุจฺจริเต วา ปญฺจสุ วา กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค โวสฺสคฺคานุปฺปทานํ
(๓๐. ก) อนาทริยํ
๙๓๑. ตตฺถ
(ข) โทวจสฺสตา
ตตฺถ กตมา โทวจสฺสตา? สหธมฺมิเก วุจฺจมาเน โทวจสฺสายํ โทวจสฺสิยํ โทวจสฺสตา วิปฺปฏิกุลคฺคาหิตา วิปจฺจนีกสาตตา อนาทริยํ
(ค) ปาปมิตฺตตา
ตตฺถ กตมา ปาปมิตฺตตา? เย เต ปุคฺคลา อสฺสทฺธา ทุสฺสีลา อปฺปสฺสุตา มจฺฉริโน ทุปฺปญฺญา, ยา เตสํ เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ปฏิเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปาปมิตฺตตา’’ฯ
(๓๑. ก) อสฺสทฺธิยํ
๙๓๒. ตตฺถ กตมํ อสฺสทฺธิยํ? อิเธกจฺโจ อสฺสทฺโธ โหติ, น สทฺทหติ พุทฺธํ วา ธมฺมํ วา สงฺฆํ วา, ยํ เอวรูปํ อสฺสทฺธิยํ อสฺสทฺทหนา อโนกปฺปนา อนภิปฺปสาโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อสฺสทฺธิยํ’’ฯ
(ข) อวทญฺญุตา
ตตฺถ
(ค) โกสชฺชํ
ตตฺถ
(๓๒. ก) อุทฺธจฺจํ
๙๓๓. ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? ยํ จิตฺตสฺส อุทฺธจฺจํ อวูปสโม เจตโส วิกฺเขโป ภวนฺตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘อุทฺธจฺจํ’’ฯ
(ข) อสํวโร
ตตฺถ กตโม อสํวโร? อิเธกจฺโจ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีฯ ยตฺวาธิกรณเมนํ มนินฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา
(ค) ทุสฺสีลฺยํ
ตตฺถ กตมํ ทุสฺสีลฺยํ? กายิโก วีติกฺกโม, วาจสิโก วีติกฺกโม, กายิกวาจสิโก วีติกฺกโม – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุสฺสีลฺยํ’’ฯ
(๓๓. ก) อริยานํ อทสฺสนกมฺยตา
๙๓๔. ตตฺถ
(ข) สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา
ตตฺถ กตมา สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา? ตตฺถ กตโม สทฺธมฺโม? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธมฺโม’’ฯ ยา อิมสฺส สทฺธมฺมสฺส อโสตุกมฺยตา อสวนกมฺยตา อนุคฺคเหตุกมฺยตา อธาเรตุกมฺยตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘สทฺธมฺมํ อโสตุกมฺยตา’’ฯ
(ค) อุปารมฺภจิตฺตตา
ตตฺถ กตมา อุปารมฺภจิตฺตตา? ตตฺถ
(๓๔. ก) มุฏฺฐสฺสจฺจํ
๙๓๕. ตตฺถ กตมํ มุฏฺฐสฺสจฺจํ? ยา อสฺสติ อนนุสฺสติ อปฺปฏิสฺสติ อสฺสติ อสฺสรณตา อธารณตา ปิลาปนตา สมฺมุสนตา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มุฏฺฐสฺสจฺจํ’’ฯ
(ข) อสมฺปชญฺญํ
ตตฺถ กตมํ อสมฺปชญฺญํ? ยํ อญฺญาณํ อทสฺสนํ
(ค) เจตโส วิกฺเขโป
ตตฺถ
(๓๕. ก) อโยนิโส มนสิกาโร
๙๓๖. ตตฺถ กตโม อโยนิโส มนสิกาโร? อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ อโยนิโส มนสิกาโร, อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ อโยนิโส มนสิกาโร, อสุเภ
(ข) กุมฺมคฺคเสวนา
ตตฺถ กตมา กุมฺมคฺคเสวนา? ตตฺถ กตโม กุมฺมคฺโค? มิจฺฉาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุมฺมคฺโค’’ฯ ยา อิมสฺส กุมฺมคฺคสฺส เสวนา นิเสวนา สํเสวนา ภชนา สมฺภชนา ภตฺติ สมฺภตฺติ ตํสมฺปวงฺกตา – อยํ วุจฺจติ ‘‘กุมฺมคฺคเสวนา’’ฯ
(ค) เจตโส จ ลีนตฺตํ
ตตฺถ กตมํ เจตโส จ ลีนตฺตํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺยตา อกมฺมญฺญตา โอลียนา สลฺลียนา ลีนํ ลียนา ลียิตตฺตํ ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส – อิทํ วุจฺจติ ‘‘เจตโส จ ลีนตฺตํ’’ฯ
ติกํฯ
๔. จตุกฺกนิทฺเทโส
(๑) จตฺตาโร อาสวา
๙๓๗. ตตฺถ
(ก) กามาสโว
ตตฺถ กตโม กามาสโว? โย
(ข) ภวาสโว
ตตฺถ กตโม ภวาสโว? โย ภเวสุ ภวจฺฉนฺโท…เป.… ภวชฺโฌสานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ภวาสโว’’ฯ
(ค) ทิฏฺฐาสโว
ตตฺถ กตโม ทิฏฺฐาสโว? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วาฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ
(ฆ) อวิชฺชาสโว
ตตฺถ กตโม อวิชฺชาสโว? ทุกฺเข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ
(๒-๕) จตฺตาโร คนฺถาที
๙๓๘. ตตฺถ กตเม จตฺตาโร คนฺถา
(ก) กามุปาทานํ
ตตฺถ กตมํ กามุปาทานํ? โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท…เป.… กามชฺโฌสานํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘กามุปาทานํ’’ฯ
(ข) ทิฏฺฐุปาทานํ
ตตฺถ กตมํ ทิฏฺฐุปาทานํ? ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ…เป.… เย อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทิฏฺฐุปาทานํ’’ฯ ฐเปตฺวา สีลพฺพตุปาทานญฺจ อตฺตวาทุปาทานญฺจ สพฺพาปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ ทิฏฺฐุปาทานํฯ
(ค) สีลพฺพตุปาทานํ
ตตฺถ กตมํ สีลพฺพตุปาทานํ? อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธิ สีลพฺพเตน สุทฺธีติฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ…เป.… วิปริยาสคฺคาโห – อิทํ วุจฺจติ ‘‘สีลพฺพตุปาทานํ’’ฯ
(ฆ) อตฺตวาทุปาทานํ
ตตฺถ
(๖) จตฺตาโร ตณฺหุปฺปาทา
๙๓๙. ตตฺถ
(๗) จตฺตาริ อคติคมนานิ
ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ อคติคมนานิ? ฉนฺทาคติํ
(๘) จตฺตาโร วิปริยาสา
ตตฺถ
(๙) จตฺตาโร อนริยโวหารา
ตตฺถ
(๑๐) อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา
ตตฺถ กตเม อปเรปิ จตฺตาโร อนริยโวหารา? ทิฏฺเฐ อทิฏฺฐวาทิตา, สุเต อสฺสุตวาทิตา, มุเต อมุตวาทิตา, วิญฺญาเต อวิญฺญาตวาทิตา – อิเม จตฺตาโร อนริยโวหาราฯ
(๑๑) จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ
ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท – อิมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิฯ
(๑๒) อปรานิปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ
ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิ? มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิมานิ จตฺตาริ ทุจฺจริตานิฯ
(๑๓) จตฺตาริ ภยานิ
ตตฺถ กตมานิ จตฺตาริ ภยานิ? ชาติภยํ, ชราภยํ, พฺยาธิภยํ, มรณภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิฯ
(๑๔) อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ
ตตฺถ
ตตฺถ
ตตฺถ กตมานิ อปรานิปิ จตฺตาริ ภยานิ? อตฺตานุวาทภยํ, ปรานุวาทภยํ, ทณฺฑภยํ, ทุคฺคติภยํ – อิมานิ จตฺตาริ ภยานิฯ
(๑๕) จตสฺโส ทิฏฺฐิโย
ตตฺถ
จตุกฺกํฯ
๕. ปญฺจกนิทฺเทโส
(๑) ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ
๙๔๐. ตตฺถ กตมานิ ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ? สกฺกายทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, กามจฺฉนฺโท, พฺยาปาโท – อิมานิ ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิฯ
(๒) ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ
ตตฺถ กตมานิ ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ? รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ ปญฺจุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิฯ
(๓) ปญฺจ มจฺฉริยานิ
ตตฺถ
(๔) ปญฺจ สงฺคา
ตตฺถ กตเม ปญฺจ สงฺคา? ราคสงฺโค, โทสสงฺโค, โมหสงฺโค, มานสงฺโค, ทิฏฺฐิสงฺโค – อิเม ปญฺจ สงฺคาฯ
(๕) ปญฺจ สลฺลา
ตตฺถ กตเม ปญฺจ สลฺลา? ราคสลฺลํ, โทสสลฺลํ, โมหสลฺลํ, มานสลฺลํ, ทิฏฺฐิสลฺลํ – อิเม ปญฺจ สลฺลาฯ
(๖) ปญฺจ เจโตขิลา
๙๔๑. ตตฺถ กตเม ปญฺจ เจโตขิลา? สตฺถริ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ
(๗) ปญฺจ เจตโส วินิพนฺธา
ตตฺถ กตเม ปญฺจ เจตโส วินิพนฺธา? กาเม อวีตราโค โหติ อวิคตจฺฉนฺโท อวิคตเปโม อวิคตปิปาโส อวิคตปริฬาโห อวิคตตณฺโห; กาเย อวีตราโค โหติ… รูเป อวีตราโค โหติ… ยาวทตฺถํ
(๘) ปญฺจ นีวรณานิ
ตตฺถ กตมานิ ปญฺจ นีวรณานิ? กามจฺฉนฺทนีวรณํ, พฺยาปาทนีวรณํ, ถินมิทฺธนีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํ, วิจิกิจฺฉานีวรณํ – อิมานิ ปญฺจ นีวรณานิฯ
(๙) ปญฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ
ตตฺถ กตมานิ ปญฺจ กมฺมานิ อานนฺตริกานิ? มาตา ชีวิตา โวโรปิตา โหติ, ปิตา ชีวิตา โวโรปิโต โหติ, อรหนฺโต ชีวิตา โวโรปิโต โหติ, ทุฏฺเฐน จิตฺเตน ตถาคตสฺส โลหิตํ อุปฺปาทิตํ โหติ
(๑๐) ปญฺจ ทิฏฺฐิโย
ตตฺถ กตมา ปญฺจ ทิฏฺฐิโย? ‘‘สญฺญี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘‘อสญฺญี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ อิตฺเถเก อภิวทนฺติ, สโต วา ปน สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปญฺญาเปนฺติ, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ วา ปเนเก อภิวทนฺติ – อิมา ปญฺจ ทิฏฺฐิโยฯ
(๑๑) ปญฺจ เวรา
๙๔๒. ตตฺถ กตเม ปญฺจ เวรา? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา – อิเม ปญฺจ เวราฯ
(๑๒) ปญฺจ พฺยสนา
ตตฺถ
(๑๓) ปญฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา
ตตฺถ กตเม ปญฺจ อกฺขนฺติยา อาทีนวา? พหุโน ชนสฺส อปฺปิโย โหติ อมนาโป, เวรพหุโล จ โหติ, วชฺชพหุโล จ, สมฺมูฬฺโห กาลงฺกโรติ, กายสฺส เภทา
(๑๔) ปญฺจ ภยานิ
ตตฺถ กตมานิ ปญฺจ ภยานิ? อาชีวกภยํ, อสิโลกภยํ, ปริสสารชฺชภยํ, มรณภยํ, ทุคฺคติภยํ – อิมานิ ปญฺจ ภยานิฯ
(๑๕) ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา
๙๔๓. ตตฺถ กตเม ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา?
(ก) อิเธกจฺโจ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํวาที โหติ เอวํทิฏฺฐิ
(ข) ตมญฺโญ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิ เนโส นตฺถีติ วทามิฯ โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? กามา หิ, โภ, อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาฯ เตสํ วิปริณามญฺญถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาฯ ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา
(ค) ตมญฺโญ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิฯ เนโส นตฺถีติ วทามิฯ โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ วิตกฺกิตํ วิจาริตํ เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติฯ ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา…เป.… ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติฯ อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ ปญฺญเปนฺติฯ
(ฆ) ตมญฺโญ
(ง) ตมญฺโญ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิฯ เนโส นตฺถีติ วทามิฯ โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? ยเทว ตตฺถ สุขปีติ เจตโส อาโภโค, เอเตน เอตํ โอฬาริกํ อกฺขายติฯ ยโต โข, โภ, อยํ อตฺตา สุขสฺส จ ปหานา…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหตี’’ติฯ อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส ปรมทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ ปญฺญเปนฺติฯ อิเม ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทาฯ
ปญฺจกํฯ
๖. ฉกฺกนิทฺเทโส
(๑) ฉ วิวาทมูลานิ
๙๔๔. ตตฺถ
(๒) ฉ ฉนฺทราคา
ตตฺถ กตเม ฉ ฉนฺทราคา? ฉนฺทราคา เคหสิตา ธมฺมาฯ มนาปิเยสุ รูเปสุ เคหสิโต ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค, มนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป.… มนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป.… มนาปิเยสุ รเสสุ…เป.… มนาปิเยสุ โผฏฺฐพฺเพสุ…เป.… มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิโต ราโค
(๓) ฉ วิโรธวตฺถูนิ
ตตฺถ กตมานิ ฉ วิโรธวตฺถูนิ? อมนาปิเยสุ รูเปสุ จิตฺตสฺส อาฆาโต ปฏิฆาโต จณฺฑิกฺกํ อสุโรโป อนตฺตมนตา จิตฺตสฺส, อมนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป.… อมนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป.… อมนาปิเยสุ รเสสุ…เป.… อมนาปิเยสุ โผฏฺฐพฺเพสุ…เป.… อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ จิตฺตสฺส
(๔) ฉ ตณฺหากายา
ตตฺถ กตเม ฉ ตณฺหากายา? รูปตณฺหา, สทฺทตณฺหา, คนฺธตณฺหา, รสตณฺหา, โผฏฺฐพฺพตณฺหา, ธมฺมตณฺหา – อิเม ฉ ตณฺหากายาฯ
(๕) ฉ อคารวา
๙๔๕. ตตฺถ
(๖) ฉ ปริหานิยา ธมฺมา
ตตฺถ กตเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมา? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, สํสคฺคารามตา, ปปญฺจารามตา – อิเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมาฯ
(๗) อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา
๙๔๖. ตตฺถ กตเม อปเรปิ ฉ ปริหานิยา ธมฺมา? กมฺมารามตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, สงฺคณิการามตา, โทวจสฺสตา, ปาปมิตฺตตา – อิเม ฉ ปริหานิยา ธมฺมาฯ
(๘) ฉ โสมนสฺสุปวิจารา
ตตฺถ
(๙) ฉ โทมนสฺสุปวิจารา
ตตฺถ กตเม ฉ โทมนสฺสุปวิจารา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โทมนสฺสฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา
(๑๐) ฉ อุเปกฺขุปวิจารา
ตตฺถ กตเม ฉ อุเปกฺขุปวิจารา? จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา อุเปกฺขาฏฺฐานิยํ รูปํ อุปวิจรติ, โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา…เป.… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา…เป.… กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา…เป.… มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย อุเปกฺขาฏฺฐานิยํ ธมฺมํ อุปวิจรติ – อิเม ฉ อุเปกฺขุปวิจาราฯ
(๑๑) ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ
๙๔๗. ตตฺถ
(๑๒) ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ
ตตฺถ กตมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ? อมนาปิเยสุ รูเปสุ เคหสิตํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา, อมนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป.… อมนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป.… อมนาปิเยสุ รเสสุ…เป.… อมนาปิเยสุ โผฏฺฐพฺเพสุ…เป.… อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ เคหสิตํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิมานิ ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิฯ
(๑๓) ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา
ตตฺถ
(๑๔) ฉ ทิฏฺฐิโย
๙๔๘. ตตฺถ กตมา ฉ ทิฏฺฐิโย? ‘‘อตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘นตฺถิ เม อตฺตา’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ สญฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อตฺตนา วา อนตฺตานํ สญฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ, ‘‘อนตฺตนา วา อตฺตานํ สญฺชานามี’’ติ วา อสฺส สจฺจโต เถตโต ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ; อถ วา ปนสฺส
ฉกฺกํฯ
๗. สตฺตกนิทฺเทโส
(๑) สตฺตานุสยา
๙๔๙. ตตฺถ
(๒) สตฺต สํโยชนานิ
ตตฺถ
(๓) สตฺต ปริยุฏฺฐานานิ
ตตฺถ กตมานิ สตฺต ปริยุฏฺฐานานิ? กามราคปริยุฏฺฐานํ, ปฏิฆปริยุฏฺฐานํ, มานปริยุฏฺฐานํ, ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานํ, วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺฐานํ, ภวราคปริยุฏฺฐานํ, อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ – อิมานิ สตฺต ปริยุฏฺฐานานิฯ
(๔) สตฺต อสทฺธมฺมา
๙๕๐. ตตฺถ กตเม สตฺต อสทฺธมฺมา? อสฺสทฺโธ โหติ, อหิริโก โหติ, อโนตฺตปฺปี โหติ, อปฺปสฺสุโต โหติ, กุสีโต โหติ, มุฏฺฐสฺสตี
(๕) สตฺต ทุจฺจริตานิ
ตตฺถ กตมานิ สตฺต ทุจฺจริตานิ? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป – อิมานิ สตฺต ทุจฺจริตานิฯ
(๖) สตฺต มานา
ตตฺถ กตเม สตฺต มานา? มาโน, อติมาโน, มานาติมาโน, โอมาโน, อธิมาโน, อสฺมิมาโน, มิจฺฉามาโน – อิเม สตฺต มานาฯ
(๗) สตฺต ทิฏฺฐิโย
๙๕๑. (ก) ตตฺถ
(ข) ตมญฺโญ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิฯ ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิฯ โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติฯ อตฺถิ โข โภ อญฺโญ อตฺตา ทิพฺโพ รูปี กามาวจโร กพฬีการภกฺโขฯ ตํ
(ค) ตมญฺโญ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิฯ ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิฯ โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติฯ อตฺถิ โข, โภ, อญฺโญ อตฺตา ทิพฺโพ รูปี มโนมโย สพฺพงฺคปจฺจงฺคี อหีนินฺทฺริโยฯ ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิฯ ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิฯ โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ อตฺตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหตี’’ติฯ อิตฺเถเก สโต สตฺตสฺส อุจฺเฉทํ วินาสํ วิภวํ ปญฺญเปนฺติฯ
(ฆ) ตมญฺโญ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิฯ ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิฯ โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติฯ อตฺถิ โข, โภ, อญฺโญ อตฺตา สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา อนนฺโต อากาโสติ อากาสานญฺจายตนูปโคฯ ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิฯ ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิฯ โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ
(ง) ตมญฺโญ
(จ) ตมญฺโญ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข, โภ, เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิฯ ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิฯ โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติฯ อตฺถิ โข, โภ, อญฺโญ อตฺตา สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม นตฺถิ กิญฺจีติ อากิญฺจญฺญายตนูปโคฯ ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิฯ ตมหํ
(ฉ) ตมญฺโญ เอวมาห – ‘‘อตฺถิ โข ปน เอโส อตฺตา ยํ ตฺวํ วเทสิฯ ‘เนโส นตฺถี’ติ วทามิฯ โน จ โข, โภ, อยํ อตฺตา เอตฺตาวตา สมฺมา สมุจฺฉินฺโน โหติฯ อตฺถิ โข, โภ, อญฺโญ อตฺตา สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสญฺญานาสญฺญายตนูปโคฯ ตํ ตฺวํ น ชานาสิ น ปสฺสสิฯ ตมหํ ชานามิ ปสฺสามิฯ โส โข, โภ, อตฺตา ยโต กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตฺตาวตา โข, โภ, อยํ
สตฺตกํฯ
๘. อฏฺฐกนิทฺเทโส
(๑) อฏฺฐ กิเลสวตฺถูนิ
๙๕๒. ตตฺถ
(๒) อฏฺฐ กุสีตวตฺถูนิ
๙๕๓. ตตฺถ
(ก) อิธ ภิกฺขุนา กมฺมํ กาตพฺพํ โหติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘กมฺมํ โข เม กาตพฺพํ ภวิสฺสติฯ กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติฯ หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติฯ โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยายฯ อิทํ ปฐมํ กุสีตวตฺถุฯ
(ข) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา กมฺมํ กตํ โหติฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข กมฺมํ อกาสิํฯ กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลนฺโตฯ หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติฯ โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยายฯ อิทํ ทุติยํ กุสีตวตฺถุฯ
(ค) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติฯ ตสฺส เอวํ
(ฆ) ปุน จปรํ ภิกฺขุนา
(ง) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต น ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูริํฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต นาลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูริํฯ ตสฺส เม กาโย กิลนฺโต อกมฺมญฺโญฯ หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติฯ โส นิปชฺชติ; น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา, อนธิคตสฺส อธิคมาย, อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยายฯ อิทํ ปญฺจมํ กุสีตวตฺถุฯ
(จ) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูริํฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต อลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา
(ฉ) ปุน จปรํ ภิกฺขุโน อุปฺปนฺโน โหติ อปฺปมตฺตโก อาพาโธฯ ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อุปฺปนฺโน โข เม อยํ อปฺปมตฺตโก อาพาโธฯ อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ
(ช) ปุน จปรํ ภิกฺขุ คิลานา วุฏฺฐิโต
(๓) อฏฺฐสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตสฺส ปฏิฆาโต
๙๕๔. ตตฺถ
(๔) อฏฺฐอนริยโวหารา
๙๕๕. ตตฺถ กตเม อฏฺฐ อนริยโวหารา? อทิฏฺเฐ ทิฏฺฐวาทิตา, อสฺสุเต สุตวาทิตา, อมุเต มุตวาทิตา, อวิญฺญาเต วิญฺญาตวาทิตา, ทิฏฺเฐ อทิฏฺฐวาทิตา, สุเต อสฺสุตวาทิตา, มุเต อมุตวาทิตา, วิญฺญาเต อวิญฺญาตวาทิตา – อิเม อฏฺฐ อนริยโวหาราฯ
(๕) อฏฺฐ มิจฺฉตฺตา
๙๕๖. ตตฺถ กตเม อฏฺฐ มิจฺฉตฺตา? มิจฺฉาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ – อิเม อฏฺฐ มิจฺฉตฺตาฯ
(๖) อฏฺฐ ปุริสโทสา
๙๕๗. ตตฺถ
(ข) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน โจทกํเยว ปฏิปฺผรติ – ‘‘กิํ นุ โข ตุยฺหํ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน! ตฺวมฺปิ นาม มํ ภณิตพฺพํ มญฺญสี’’ติ! อยํ ทุติโย ปุริสโทโสฯ
(ค) ปุน
(ฆ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน อญฺเญนาญฺญํ ปฏิจรติ, พหิทฺธา กถํ อปนาเมติ, โกปญฺจ โทสญฺจ อปฺปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติฯ อยํ จตุตฺโถ ปุริสโทโสฯ
(ง) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ
(จ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน อนาทิยิตฺวา สงฺฆํ, อนาทิยิตฺวา โจทกํ, สาปตฺติโกว
(ฉ) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน ‘‘เนวาหํ อาปนฺโนมฺหิ, น ปนาหํ อนาปนฺโนมฺหี’’ติ ตุณฺหีภูโต สงฺฆํ วิเหเสติฯ อยํ
(ช) ปุน จปรํ ภิกฺขู ภิกฺขุํ อาปตฺติยา โจเทนฺติฯ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา โจทิยมาโน เอวมาห – ‘‘กิํ นุ โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต อติพาฬฺหํ
(๗) อฏฺฐ อสญฺญีวาทา
๙๕๘. ตตฺถ กตเม อฏฺฐ อสญฺญีวาทา? ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสญฺญีติ นํ ปญฺญเปนฺติ; อรูปี อตฺตา…เป.… รูปี จ อรูปี จ…เป.… เนวรูปีนารูปี…เป.… ‘‘อนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสญฺญีติ นํ ปญฺญเปนฺติ; ‘‘อนนฺตวา อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ – อสญฺญีติ นํ ปญฺญเปนฺติ; ‘‘อนฺตวา
(๘) อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา
๙๕๙. ตตฺถ กตเม อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา? ‘‘รูปี อตฺตา โหติ อโรโค ปรํ มรณา’’ติ
อฏฺฐกํฯ
๙. นวกนิทฺเทโส
(๑) นว อาฆาตวตฺถูนิ
๙๖๐. ตตฺถ กตมานิ นว อาฆาตวตฺถูนิ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ
(๒) นว ปุริสมลานิ
๙๖๑. ตตฺถ กตมานิ นว ปุริสมลานิ? โกโธ, มกฺโข, อิสฺสา, มจฺฉริยํ, มายา, สาเฐยฺยํ, มุสาวาโท, ปาปิจฺฉตา, มิจฺฉาทิฏฺฐิ – อิมานิ นว ปุริสมลานิฯ
(๓) นววิธา มานา
๙๖๒. ตตฺถ
(๔) นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา
๙๖๓. ตตฺถ กตเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา? ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทาน-สตฺถาทาน-กลห-วิคฺคหวิวาท-ตุวํตุวํ-เปสุญฺญ-มุสาวาทา อเนเก ปาปกา อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺติ – อิเม นว ตณฺหามูลกา ธมฺมาฯ
(๕) นว อิญฺชิตานิ
๙๖๔. ตตฺถ กตมานิ นว อิญฺชิตานิ? ‘‘อสฺมี’’ติ อิญฺชิตเมตํ, ‘‘อหมสฺมี’’ติ อิญฺชิตเมตํ
(๖-๙) นว มญฺญิตาทีนิ
๙๖๕. ตตฺถ กตมานิ นว มญฺญิตานิ… นว ผนฺทิตานิ… นว ปปญฺจิตานิ… นว สงฺขตานิ? ‘‘อสฺมี’’ติ สงฺขตเมตํ, ‘‘อหมสฺมี’’ติ สงฺขตเมตํ
นวกํฯ
๑๐. ทสกนิทฺเทโส
(๑) ทส กิเลสวตฺถูนิ
๙๖๖. ตตฺถ กตมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิ? โลโภ, โทโส, โมโห, มาโน, ทิฏฺฐิ, วิจิกิจฺฉา, ถินํ, อุทฺธจฺจํ, อหิริกํ, อโนตฺตปฺปํ – อิมานิ ทส กิเลสวตฺถูนิฯ
(๒) ทส อาฆาตวตฺถูนิ
๙๖๗. ตตฺถ กตมานิ ทส อาฆาตวตฺถูนิ? ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จรตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘อนตฺถํ เม จริสฺสตี’’ติ อาฆาโต ชายติ, ‘‘ปิยสฺส เม มนาปสฺส อนตฺถํ อจริ’’…เป.… อนตฺถํ จรติ…เป.… อนตฺถํ จริสฺสตีติ
(๓) ทส อกุสลกมฺมปถา
๙๖๘. ตตฺถ กตเม ทส อกุสลกมฺมปถา? ปาณาติปาโต, อทินฺนาทานํ, กาเมสุมิจฺฉาจาโร, มุสาวาโท, ปิสุณา วาจา, ผรุสา วาจา, สมฺผปฺปลาโป, อภิชฺฌา, พฺยาปาโท, มิจฺฉาทิฏฺฐิ – อิเม ทส อกุสลกมฺมปถาฯ
(๔) ทส สํโยชนานิ
๙๖๙. ตตฺถ กตมานิ ทส สํโยชนานิ? กามราคสํโยชนํ, ปฏิฆสํโยชนํ
(๕) ทส มิจฺฉตฺตา
๙๗๐. ตตฺถ กตเม ทส มิจฺฉตฺตา? มิจฺฉาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาวาจา, มิจฺฉากมฺมนฺโต, มิจฺฉาอาชีโว, มิจฺฉาวายาโม, มิจฺฉาสติ, มิจฺฉาสมาธิ
(๖) ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ
๙๗๑. ตตฺถ กตมา ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐิ? นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐํ, นตฺถิ หุตํ, นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, นตฺถิ อยํ โลโก, นตฺถิ
(๗) ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ
๙๗๒. ตตฺถ กตมา ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิ? สสฺสโต โลโกติ วา, อสสฺสโต โลโกติ วา, อนฺตวา โลโกติ วา, อนนฺตวา โลโกติ วา, ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ วา, โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ วา – อยํ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ
ทสกํฯ
๑๑. ตณฺหาวิจริตนิทฺเทโส
(๑) อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย
๙๗๓. ตตฺถ
๙๗๔. กถญฺจ อสฺมีติ โหติ? กญฺจิ ธมฺมํ อนวการิํ
(๒) กถญฺจ
(๓) กถญฺจ เอวสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ
(๔) กถญฺจ อญฺญถาสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโยสฺมีติ วา ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณสฺมีติ วา, ยถา โส เวสฺโส นาหํ ตถา เวสฺโสสฺมีติ วา, ยถา โส สุทฺโท นาหํ ตถา สุทฺโทสฺมีติ วา, ยถา โส คหฏฺโฐ นาหํ ตถา คหฏฺโฐสฺมีติ วา, ยถา โส ปพฺพชิโต นาหํ ตถา ปพฺพชิโตสฺมีติ วา, ยถา โส เทโว นาหํ ตถา เทโวสฺมีติ วา, ยถา โส มนุสฺโส นาหํ ตถา มนุสฺโสสฺมีติ
(๕) กถญฺจ
(๖) กถญฺจ อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา, เวสฺโส ภวิสฺสนฺติ วา, สุทฺโท ภวิสฺสนฺติ วา, คหฏฺโฐ ภวิสฺสนฺติ วา, ปพฺพชิโต ภวิสฺสนฺติ วา, เทโว ภวิสฺสนฺติ วา, มนุสฺโส ภวิสฺสนฺติ วา, รูปี ภวิสฺสนฺติ วา, อรูปี ภวิสฺสนฺติ วา, สญฺญี ภวิสฺสนฺติ วา, อสญฺญี ภวิสฺสนฺติ วา, เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติฯ
(๗) กถญฺจ เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย ตถาหํ ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ตถาหํ พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป.… ยถา โส เนวสญฺญีนาสญฺญี ตถาหํ เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติฯ
(๘) กถญฺจ อญฺญถา ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ ภวิสฺสนฺติ วา…เป.… ยถา โส เนวสญฺญีนาสญฺญี นาหํ ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสนฺติ วา – เอวํ อญฺญถา ภวิสฺสนฺติ โหติฯ
(๙) กถญฺจ
(๑๐) กถญฺจ
(๑๑) กถญฺจ สิยนฺติ โหติ? กญฺจิ ธมฺมํ อนวการิํ กริตฺวา รูปํ…เป.… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ
(๑๒) กถญฺจ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? ขตฺติโย สิยนฺติ วา, พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, เวสฺโส สิยนฺติ วา, สุทฺโท สิยนฺติ วา, คหฏฺโฐ สิยนฺติ วา, ปพฺพชิโต สิยนฺติ วา, เทโว สิยนฺติ วา, มนุสฺโส สิยนฺติ วา, รูปี สิยนฺติ วา, อรูปี สิยนฺติ วา, สญฺญี สิยนฺติ วา, อสญฺญี สิยนฺติ วา, เนวสญฺญีนาสญฺญี สิยนฺติ วา – เอวํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติฯ
(๑๓) กถญฺจ เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย ตถาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ ตถาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป.… ยถา โส เนวสญฺญีนาสญฺญี
(๑๔) กถญฺจ อญฺญถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย นาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป.… ยถา โส เนวสญฺญีนาสญฺญี นาหํ ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญี สิยนฺติ วา – เอวํ อญฺญถา สิยนฺติ โหติฯ
(๑๕) กถญฺจ อปาหํ สิยนฺติ โหติ? กญฺจิ ธมฺมํ อนวการิํ กริตฺวา รูปํ… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อปาหํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อปาหํ สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อปาหํ สิยนฺติ ทิฏฺฐิํ ปฏิลภติฯ ตสฺมิํ สติ อิมานิ ปปญฺจิตานิ โหนฺติ – อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อปาหํ เอวํ สิยนฺติ วา, อปาหํ อญฺญถา สิยนฺติ วาฯ
(๑๖) กถญฺจ อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? อปาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, อปาหํ พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา, อปาหํ เวสฺโส สิยนฺติ วา, อปาหํ สุทฺโท สิยนฺติ วา, อปาหํ คหฏฺโฐ สิยนฺติ วา, อปาหํ ปพฺพชิโต สิยนฺติ
(๑๘) กถญฺจ อปาหํ อญฺญถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อปาหํ น ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อปาหํ น ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป.… ยถา โส เนวสญฺญีนาสญฺญี อปาหํ น ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญี สิยนฺติ วา – เอวํ อปาหํ อญฺญถา สิยนฺติ โหติฯ
อิมานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทายฯ
(๒) พาหิรสฺส อุปาทาย
๙๗๕. ตตฺถ กตมานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทาย? อิมินา อสฺมีติ โหติ, อิมินา อิตฺถสฺมีติ โหติ, อิมินา เอวสฺมีติ โหติ, อิมินา อญฺญถาสฺมีติ โหติ, อิมินา ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อิตฺถํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อญฺญถา ภวิสฺสนฺติ โหติ, อิมินา อสสฺมีติ โหติ, อิมินา สาตสฺมีติ โหติ, อิมินา สิยนฺติ โหติ, อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา เอวํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อญฺญถา สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ, อิมินา อปาหํ อญฺญถา สิยนฺติ โหติฯ
๙๗๖. (๑) กถญฺจ
(๒) กถญฺจ
(๓) กถญฺจ อิมินา เอวสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา ตถาหํ ขตฺติโยสฺมีติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา ตถาหํ พฺราหฺมโณสฺมีติ วา…เป.… ยถา โส เนวสญฺญีนาสญฺญี อิมินา ตถาหํ เนวสญฺญีนาสญฺญีสฺมีติ วา – เอวํ อิมินา เอวสฺมีติ โหติฯ
(๔) กถญฺจ อิมินา อญฺญถาสฺมีติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา นาหํ ตถา ขตฺติโยสฺมีติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา นาหํ ตถา พฺราหฺมโณสฺมีติ วา…เป.… ยถา โส เนวสญฺญีนาสญฺญี อิมินา นาหํ ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญีสฺมีติ วา – เอวํ อิมินา อญฺญถาสฺมีติ โหติฯ
(๕) กถญฺจ
(๖) กถญฺจ
(๗) กถญฺจ อิมินา เอวํ ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา ตถาหํ ขตฺติโย ภวิสฺสนฺติ วา, ยถา โส
(๘) กถญฺจ อิมินา อญฺญถา ภวิสฺสนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย
(๙) กถญฺจ อิมินา อสสฺมีติ โหติ? กญฺจิ ธมฺมํ อวการิํ
(๑๐) กถญฺจ อิมินา สาตสฺมีติ โหติ? กญฺจิ ธมฺมํ อวการิํ กริตฺวา รูปํ…เป.… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อิมินา อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ วินสฺสิสฺสามิ น ภวิสฺสามีติ – เอวํ อิมินา สาตสฺมีติ โหติฯ
(๑๑) กถญฺจ อิมินา สิยนฺติ โหติ? กญฺจิ ธมฺมํ อวการิํ กริตฺวา รูปํ…เป.… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อิมินา สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา สิยนฺติ ทิฏฺฐิํ ปฏิลภติฯ ตสฺมิํ สติ อิมานิ ปปญฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อิมินา เอวํ สิยนฺติ วา, อิมินา อญฺญถา สิยนฺติ วาฯ
(๑๒) กถญฺจ
(๑๓) กถญฺจ
(๑๔) กถญฺจ อิมินา อญฺญถา สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา นาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา นาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป.… ยถา โส เนวสญฺญีนาสญฺญี อิมินา นาหํ ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อญฺญถา สิยนฺติ โหติฯ
(๑๕) กถญฺจ อิมินา อปาหํ สิยนฺติ โหติ? กญฺจิ ธมฺมํ อวการิํ กริตฺวา รูปํ…เป.… เวทนํ… สญฺญํ… สงฺขาเร… วิญฺญาณํ อิมินา อปาหํ สิยนฺติ ฉนฺทํ ปฏิลภติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ มานํ ปฏิลภติ, อิมินา อปาหํ สิยนฺติ ทิฏฺฐิํ ปฏิลภติฯ ตสฺมิํ สติ อิมานิ ปปญฺจิตานิ โหนฺติ – อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ วา, อิมินา อปาหํ อญฺญถา สิยนฺติ วาฯ
(๑๖) กถญฺจ อิมินา อปาหํ อิตฺถํ สิยนฺติ โหติ? อิมินา อปาหํ ขตฺติโย สิยนฺติ วา, อิมินา
(๑๗) กถญฺจ อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติ? ปรปุคฺคลํ อุปนิธาย ยถา โส ขตฺติโย อิมินา อปาหํ ตถา ขตฺติโย สิยนฺติ วา, ยถา โส พฺราหฺมโณ อิมินา อปาหํ ตถา พฺราหฺมโณ สิยนฺติ วา…เป.… ยถา โส เนวสญฺญีนาสญฺญี อิมินา อปาหํ ตถา เนวสญฺญีนาสญฺญี สิยนฺติ วา – เอวํ อิมินา อปาหํ เอวํ สิยนฺติ โหติฯ
(๑๘) กถญฺจ
อิมานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ พาหิรสฺส อุปาทายฯ
อิติ อิมานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย, อิมานิ
๙๗๗. ตตฺถ กตมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตา? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา, โสฬส สญฺญีวาทา, อฏฺฐ อสญฺญีวาทา, อฏฺฐ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปญฺจ ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา – อิมานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ พฺรหฺมชาเล เวยฺยากรเณ วุตฺตานิ ภควตาติฯ
ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺโค นิฏฺฐิโตฯ