๔. สจฺจวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
๑๘๙. จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ ทุกฺขสมุทโย (สฺยา.) อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา.) อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํฯ
๑. ทุกฺขสจฺจํ
๑๙๐. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยํ ปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ, สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขาฯ
๑๙๑. ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สญฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชาติ’’ฯ
๑๙๒. ตตฺถ กตมา ชรา? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ‘‘ชรา’’ฯ
๑๙๓. ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ ‘‘มรณํ’’ฯ
๑๙๔. ตตฺถ กตโม โสโก? ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘โสโก’’ฯ
๑๙๕. ตตฺถ กตโม ปริเทโว? ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ ลาลโป ลาลปนา ลาลปิตตฺตํ (สฺยา.) – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปริเทโว’’ฯ
๑๙๖. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’ฯ
๑๙๗. ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ‘‘โทมนสฺสํ’’ฯ
๑๙๘. ตตฺถ กตโม อุปายาโส? ญาติพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส ทิฏฺฐิพฺยสเนน วา ผุฏฺฐสฺส อญฺญตรญฺญตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘อุปายาโส’’ฯ
๑๙๙. ตตฺถ กตโม อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนิฏฺฐา อกนฺตา อมนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกกามา อโยคกฺเขมกามา; ยา เตหิ สงฺคติ สมาคโม สโมธานํ มิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข’’ฯ
๒๐๐. ตตฺถ กตโม ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺฐพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา ญาตี วา สาโลหิตา วา; ยา เตหิ อสงฺคติ อสมาคโม อสโมธานํ อมิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ‘‘ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข’’ฯ
๒๐๑. ตตฺถ กตมํ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ? ชาติธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต, มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม; น จ, วต, โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ! น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํฯ อิทมฺปิ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’’ฯ
ชราธมฺมานํ สตฺตานํ…เป.… พฺยาธิธมฺมานํ สตฺตานํ…เป.… มรณธมฺมานํ สตฺตานํ…เป.… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต, มยํ น โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา อสฺสาม; น จ, วต, โน โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติ! น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํฯ อิทมฺปิ ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ’’ฯ
๒๐๒. ตตฺถ กตเม สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา? เสยฺยถิทํ – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, เวทนุปาทานกฺขนฺโธ, สญฺญุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิญฺญาณุปาทานกฺขนฺโธฯ อิเม วุจฺจนฺติ ‘‘สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ฯ
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ’’ฯ
๒. สมุทยสจฺจํ
๒๐๓. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา โปโนพฺภวิกา (สฺยา. ก.) นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหาฯ
สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ โสตํ โลเก…เป.… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ สทฺทา โลเก…เป.… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺฐพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
จกฺขุวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ โสตวิญฺญาณํ โลเก…เป.… ฆานวิญฺญาณํ โลเก… ชิวฺหาวิญฺญาณํ โลเก… กายวิญฺญาณํ โลเก… มโนวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ โสตสมฺผสฺโส โลเก…เป.… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ โสตสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป.… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… กายสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
รูปสญฺญา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ สทฺทสญฺญา โลเก…เป.… คนฺธสญฺญา โลเก… รสสญฺญา โลเก… โผฏฺฐพฺพสญฺญา โลเก… ธมฺมสญฺญา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
รูปสญฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ สทฺทสญฺเจตนา โลเก…เป.… คนฺธสญฺเจตนา โลเก… รสสญฺเจตนา โลเก… โผฏฺฐพฺพสญฺเจตนา โลเก… ธมฺมสญฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ สทฺทตณฺหา โลเก…เป.… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก… โผฏฺฐพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
รูปวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ ฯ สทฺทวิตกฺโก โลเก…เป.… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺฐพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
รูปวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ สทฺทวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ , เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ คนฺธวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ รสวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ โผฏฺฐพฺพวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติฯ
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ’’ฯ
๓. นิโรธสจฺจํ
๒๐๔. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโยฯ
สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ ปหียมานา ปหียติ, กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ
กิญฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ โสตํ โลเก…เป.… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ
รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ สทฺทา โลเก…เป.… คนฺธา โลเก… รสา โลเก… โผฏฺฐพฺพา โลเก… ธมฺมา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ
จกฺขุวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ โสตวิญฺญาณํ โลเก…เป.… ฆานวิญฺญาณํ โลเก… ชิวฺหาวิญฺญาณํ โลเก… กายวิญฺญาณํ โลเก… มโนวิญฺญาณํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ
จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ โสตสมฺผสฺโส โลเก…เป.… ฆานสมฺผสฺโส โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺโส โลเก… กายสมฺผสฺโส โลเก… มโนสมฺผสฺโส โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ
จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ โสตสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป.… ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… กายสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ
รูปสญฺญา โลเก… สทฺทสญฺญา โลเก… คนฺธสญฺญา โลเก… รสสญฺญา โลเก… โผฏฺฐพฺพสญฺญา โลเก… ธมฺมสญฺญา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ
รูปสญฺเจตนา โลเก… สทฺทสญฺเจตนา โลเก… คนฺธสญฺเจตนา โลเก… รสสญฺเจตนา โลเก… โผฏฺฐพฺพสญฺเจตนา โลเก… ธมฺมสญฺเจตนา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ
รูปตณฺหา โลเก… สทฺทตณฺหา โลเก… คนฺธตณฺหา โลเก… รสตณฺหา โลเก… โผฏฺฐพฺพตณฺหา โลเก… ธมฺมตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ
รูปวิตกฺโก โลเก… สทฺทวิตกฺโก โลเก… คนฺธวิตกฺโก โลเก… รสวิตกฺโก โลเก… โผฏฺฐพฺพวิตกฺโก โลเก… ธมฺมวิตกฺโก โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ
รูปวิจาโร โลเก… สทฺทวิจาโร โลเก… คนฺธวิจาโร โลเก… รสวิจาโร โลเก… โผฏฺฐพฺพวิจาโร โลเก… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํฯ เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติฯ
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ’’ฯ
๔. มคฺคสจฺจํ
๒๐๕. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิฯ
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิ? ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ญาณํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหิํสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ฯ
ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี, ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติฯ อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติฯ อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติฯ อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ฐิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ, วายมติ, วีริยํ อารภติ, จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ, ปทหติฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’ฯ
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ เวทนาสุ…เป.… จิตฺเต…เป.… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา, อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ ปีติยา จ วิราคา, อุเปกฺขโก จ วิหรติ, สโต จ สมฺปชาโน, สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ, ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ สุขสฺส จ ปหานา, ทุกฺขสฺส จ ปหานา, ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา, อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’ฯ
อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ’’ฯ
สุตฺตนฺตภาชนียํฯ
๒. อภิธมฺมภาชนียํ
๒๐๖. จตฺตาริ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’ฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ฯ
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิ? ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ฯ
ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? ยา จตูหิ วจีทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี เวรมณิ (ก.) เอวมุปริปิ อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาวาจา มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวาจา’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ยา ตีหิ กายทุจฺจริเตหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมากมฺมนฺโต มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมากมฺมนฺโต’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? ยา มิจฺฉา อาชีวา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลาอนติกฺกโม เสตุฆาโต สมฺมาอาชีโว มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาอาชีโว’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ วิริยารมฺโภ (สี. สฺยา.) …เป.… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’ฯ
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป.… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ…เป.… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’ฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ฯ อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตาฯ
๒๐๗. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’ฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ฯ
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ อยํ วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ฯ อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตาฯ
๒๐๘. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’ฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ, อวเสสานญฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ฯ
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ฯ อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตาฯ
๒๐๙. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’ฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ, อวเสสานญฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณญฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ฯ
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ฯ อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตาฯ
๒๑๐. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’ฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ, อวเสสานญฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณญฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานญฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ฯ
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺฐิ…เป.… สมฺมาสมาธิฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ฯ อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตาฯ
๒๑๑. จตฺตาริ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’ฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ฯ
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิฯ
ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺฐิ? ยา ปญฺญา ปชานนา…เป.… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิ’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? โย ตกฺโก วิตกฺโก…เป.… สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? โย เจตสิโก วีริยารมฺโภ…เป.… สมฺมาวายาโม วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาวายาโม’’ฯ
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? ยา สติ อนุสฺสติ…เป.… สมฺมาสติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสติ’’ฯ
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? ยา จิตฺตสฺส ฐิติ…เป.… สมฺมาสมาธิ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺนํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺมาสมาธิ’’ฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ฯ อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตาฯ
๒๑๒. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ , อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’ฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ, อวเสสานญฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณญฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานญฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ฯ
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา, วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ปญฺจงฺคิโก มคฺโค โหติ – สมฺมาทิฏฺฐิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ฯ อวเสสา ธมฺมา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย สมฺปยุตฺตาฯ
๒๑๓. จตฺตาริ สจฺจานิ – ทุกฺขํ, ทุกฺขสมุทโย, ทุกฺขนิโรโธ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา, สาสวา จ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’ฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ฯ
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหติฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ฯ
๒๑๔. ตตฺถ กตโม ทุกฺขสมุทโย? ตณฺหา จ, อวเสสา จ กิเลสา, อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา, ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ, อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมา – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขสมุทโย’’ฯ
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? สาสวา กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ วิปากา, เย จ ธมฺมา กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา, สพฺพญฺจ รูปํ – อิทํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขํ’’ฯ
ตตฺถ กตโม ทุกฺขนิโรโธ? ตณฺหาย จ, อวเสสานญฺจ กิเลสานํ, อวเสสานญฺจ อกุสลานํ ธมฺมานํ, ติณฺณญฺจ กุสลมูลานํ สาสวานํ, อวเสสานญฺจ สาสวานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ปหานํ – อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรโธ’’ฯ
ตตฺถ กตมา ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา? อิธ ภิกฺขุ ยสฺมิํ สมเย โลกุตฺตรํ ฌานํ ภาเวติ นิยฺยานิกํ อปจยคามิํ ทิฏฺฐิคตานํ ปหานาย ปฐมาย ภูมิยา ปตฺติยา วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ทุกฺขปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ, ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหติฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ฯ
อภิธมฺมภาชนียํฯ
๓. ปญฺหาปุจฺฉกํ
๒๑๕. จตฺตาริ อริยสจฺจานิ – ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํฯ
๒๑๖. จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา…เป.… กติ สรณา, กติ อรณา?
๑. ติกํ
๒๑๗. สมุทยสจฺจํ อกุสลํฯ มคฺคสจฺจํ กุสลํฯ นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํฯ ทฺเว สจฺจา สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตาฯ นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺต’’นฺติปิฯ ทฺเว สจฺจา วิปากธมฺมธมฺมาฯ นิโรธสจฺจํ เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา วิปากํ, สิยา วิปากธมฺมธมฺมํ, สิยา เนววิปากนวิปากธมฺมธมฺมํฯ สมุทยสจฺจํ อนุปาทินฺนุปาทานิยํฯ ทฺเว สจฺจา อนุปาทินฺนอนุปาทานิยาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนุปาทานิยํ, สิยา อนุปาทินฺนุปาทานิยํฯ
สมุทยสจฺจํ สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกํฯ ทฺเว สจฺจา อสํกิลิฏฺฐอสํกิเลสิกาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกํ, สิยา อสํกิลิฏฺฐสํกิเลสิกํฯ สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกสวิจารํฯ นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกอวิจารํฯ มคฺคสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สวิตกฺกสวิจาร’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺต’’นฺติปิ, ‘‘อวิตกฺกอวิจาร’’นฺติปิฯ ทฺเว สจฺจา สิยา ปีติสหคตา, สิยา สุขสหคตา, สิยา อุเปกฺขาสหคตาฯ นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติปิ, ‘‘สุขสหคต’’นฺติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปีติสหคตํ, สิยา สุขสหคตํ, สิยา อุเปกฺขาสหคตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปีติสหคต’’นฺติปิ, ‘‘สุขสหคต’’นฺติปิ, ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺติปิฯ
ทฺเว สจฺจา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพาฯ สมุทยสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพํ, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพํฯ ทฺเว สจฺจา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกาฯ สมุทยสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ ฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํ, สิยา เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกํฯ สมุทยสจฺจํ อาจยคามิฯ มคฺคสจฺจํ อปจยคามิฯ นิโรธสจฺจํ เนวาจยคามินาปจยคามิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาจยคามิ, สิยา เนวาจยคามินาปจยคามิฯ มคฺคสจฺจํ เสกฺขํฯ ตีณิ สจฺจานิ เนวเสกฺขนาเสกฺขาฯ สมุทยสจฺจํ ปริตฺตํ ฯ ทฺเว สจฺจา อปฺปมาณาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปริตฺตํ, สิยา มหคฺคตํฯ นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํฯ มคฺคสจฺจํ อปฺปมาณารมฺมณํฯ สมุทยสจฺจํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ น อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปริตฺตารมฺมณํ, สิยา มหคฺคตารมฺมณํ, สิยา อปฺปมาณารมฺมณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปริตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มหคฺคตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺติปิฯ
สมุทยสจฺจํ หีนํฯ ทฺเว สจฺจา ปณีตาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา หีนํ, สิยา มชฺฌิมํฯ นิโรธสจฺจํ อนิยตํฯ มคฺคสจฺจํ สมฺมตฺตนิยตํฯ ทฺเว สจฺจา สิยา มิจฺฉตฺตนิยตา, สิยา อนิยตาฯ นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํฯ สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิฯ มคฺคสจฺจํ น มคฺคารมฺมณํ มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา มคฺคารมฺมณํ น มคฺคเหตุกํ, สิยา มคฺคาธิปติ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘มคฺคารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘มคฺคาธิปตี’’ติปิฯ ทฺเว สจฺจา สิยา อุปฺปนฺนา, สิยา อนุปฺปนฺนา, น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปฺปาทิโน’’ติฯ นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อนุปฺปนฺน’’นฺติปิ, ‘‘อุปฺปาที’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปฺปนฺนํ, สิยา อนุปฺปนฺนํ, สิยา อุปฺปาทิฯ ตีณิ สจฺจานิ สิยา อตีตา, สิยา อนาคตา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนาฯ นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีต’’นฺติปิ, ‘‘อนาคต’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติปิฯ นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํฯ มคฺคสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อตีตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณ’’นฺติปิฯ ทฺเว สจฺจา สิยา อตีตารมฺมณา, สิยา อนาคตารมฺมณา, สิยา ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อตีตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘อนาคตารมฺมณา’’ติปิ, ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติปิฯ นิโรธสจฺจํ พหิทฺธาฯ ตีณิ สจฺจานิ สิยา อชฺฌตฺตา, สิยา พหิทฺธา, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธาฯ นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํฯ มคฺคสจฺจํ พหิทฺธารมฺมณํฯ สมุทยสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตารมฺมณํ, สิยา พหิทฺธารมฺมณํ, สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อชฺฌตฺตารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘พหิทฺธารมฺมณ’’นฺติปิ, ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณ’’นฺติปิฯ ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สิยา อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, สิยา อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํฯ
๒. ทุกํ
๒๑๘. สมุทยสจฺจํ เหตุฯ นิโรธสจฺจํ น เหตุฯ ทฺเว สจฺจา สิยา เหตู, สิยา น เหตูฯ ทฺเว สจฺจา สเหตุกาฯ นิโรธสจฺจํ อเหตุกํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สเหตุกํ, สิยา อเหตุกํฯ ทฺเว สจฺจา เหตุสมฺปยุตฺตาฯ นิโรธสจฺจํ เหตุวิปฺปยุตฺตํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุสมฺปยุตฺตํ, สิยา เหตุวิปฺปยุตฺตํฯ สมุทยสจฺจํ เหตุ เจว สเหตุกญฺจฯ นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกญฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกญฺเจว น จ เหตู’’ติปิฯ มคฺคสจฺจํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกญฺจ, สิยา สเหตุกญฺเจว น จ เหตุฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุ เจว สเหตุกญฺจ, สิยา สเหตุกญฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว สเหตุกญฺจา’’ติปิ, ‘‘สเหตุกญฺเจว น จ เหตู’’ติปิฯ สมุทยสจฺจํ เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตญฺจฯ นิโรธสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตญฺเจว น จ เหตู’’ติปิฯ มคฺคสจฺจํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตญฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตญฺเจว น จ เหตุฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตญฺจ, สิยา เหตุสมฺปยุตฺตญฺเจว น จ เหตุ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘เหตุ เจว เหตุสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติปิ, ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตญฺเจว น จ เหตู’’ติปิฯ นิโรธสจฺจํ น เหตุอเหตุกํฯ สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิฯ มคฺคสจฺจํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา น เหตุสเหตุกํ, สิยา น เหตุอเหตุกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘น เหตุสเหตุก’’นฺติปิ, ‘‘น เหตุอเหตุก’’นฺติปิฯ
ตีณิ สจฺจานิ สปฺปจฺจยาฯ นิโรธสจฺจํ อปฺปจฺจยํฯ ตีณิ สจฺจานิ สงฺขตาฯ นิโรธสจฺจํ อสงฺขตํฯ ตีณิ สจฺจานิ อนิทสฺสนาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สนิทสฺสนํ, สิยา อนิทสฺสนํฯ ตีณิ สจฺจานิ อปฺปฏิฆาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สปฺปฏิฆํ, สิยา อปฺปฏิฆํฯ ตีณิ สจฺจานิ อรูปานิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปํ, สิยา อรูปํฯ ทฺเว สจฺจา โลกิยาฯ ทฺเว สจฺจา โลกุตฺตรา; เกนจิ วิญฺเญยฺยา, เกนจิ น วิญฺเญยฺยาฯ
สมุทยสจฺจํ อาสโวฯ ทฺเว สจฺจา โน อาสวาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว, สิยา โน อาสโวฯ ทฺเว สจฺจา สาสวาฯ ทฺเว สจฺจา อนาสวา ฯ สมุทยสจฺจํ อาสวสมฺปยุตฺตํฯ ทฺเว สจฺจา อาสววิปฺปยุตฺตาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสวสมฺปยุตฺตํ, สิยา อาสววิปฺปยุตฺตํฯ สมุทยสจฺจํ อาสโว เจว สาสวญฺจฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว สาสวา จา’’ติปิ, ‘‘สาสวา เจว โน จ อาสวา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว เจว สาสวญฺจ, สิยา สาสวญฺเจว โน จ อาสโวฯ สมุทยสจฺจํ อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตญฺจฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อาสวา เจว อาสวสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อาสวา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตญฺจ , สิยา อาสวสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ อาสโว, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสโว เจว อาสวสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติปิ, ‘‘อาสวสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ อาสโว’’ติปิฯ ทฺเว สจฺจา อาสววิปฺปยุตฺตอนาสวาฯ สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อาสววิปฺปยุตฺตสาสวํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตสาสว’’นฺติปิ, ‘‘อาสววิปฺปยุตฺตอนาสว’’นฺติปิฯ
สมุทยสจฺจํ สํโยชนํฯ ทฺเว สจฺจา โน สํโยชนาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนํ, สิยา โน สํโยชนํฯ ทฺเว สจฺจา สํโยชนิยาฯ ทฺเว สจฺจา อสํโยชนิยาฯ สมุทยสจฺจํ สํโยชนสมฺปยุตฺตํฯ ทฺเว สจฺจา สํโยชนวิปฺปยุตฺตาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตํ, สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตํฯ สมุทยสจฺจํ สํโยชนญฺเจว สํโยชนิยญฺจฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนิยา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนิยา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนญฺเจว สํโยชนิยญฺจ, สิยา สํโยชนิยญฺเจว โน จ สํโยชนํฯ สมุทยสจฺจํ สํโยชนญฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตญฺจฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘สํโยชนา เจว สํโยชนสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตา เจว โน จ สํโยชนา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนญฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตญฺจ, สิยา สํโยชนสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ สํโยชนํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนญฺเจว สํโยชนสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติปิ, ‘‘สํโยชนสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ สํโยชน’’นฺติปิ ฯ ทฺเว สจฺจา สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิยาฯ สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิยํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตสํโยชนิย’’นฺติปิ, ‘‘สํโยชนวิปฺปยุตฺตอสํโยชนิย’’นฺติปิฯ
สมุทยสจฺจํ คนฺโถฯ ทฺเว สจฺจา โน คนฺถาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ, สิยา โน คนฺโถฯ ทฺเว สจฺจา คนฺถนิยาฯ ทฺเว สจฺจา อคนฺถนิยาฯ ทฺเว สจฺจา คนฺถวิปฺปยุตฺตาฯ ทฺเว สจฺจา สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตา, สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตาฯ สมุทยสจฺจํ คนฺโถ เจว คนฺถนิยญฺจฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถนิยา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถนิยา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถนิยญฺจ, สิยา คนฺถนิยญฺเจว โน จ คนฺโถฯ สมุทยสจฺจํ คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตญฺจ , สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถา เจว คนฺถสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตา เจว โน จ คนฺถา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตญฺจ, สิยา คนฺถสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ คนฺโถ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘คนฺโถ เจว คนฺถสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติปิ, ‘‘คนฺถสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ คนฺโถ’’ติปิฯ ทฺเว สจฺจา คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยาฯ ทฺเว สจฺจา สิยา คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตคนฺถนิยา’’ติปิ, ‘‘คนฺถวิปฺปยุตฺตอคนฺถนิยา’’ติปิฯ
สมุทยสจฺจํ โอโฆ…เป.… โยโค…เป.… นีวรณํฯ ทฺเว สจฺจา โน นีวรณาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณํ, สิยา โน นีวรณํฯ ทฺเว สจฺจา นีวรณิยา ทฺเว สจฺจา อนีวรณิยาฯ สมุทยสจฺจํ นีวรณสมฺปยุตฺตํฯ ทฺเว สจฺจา นีวรณวิปฺปยุตฺตาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตํ, สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตํฯ สมุทยสจฺจํ นีวรณญฺเจว นีวรณิยญฺจฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณิยา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณิยา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณญฺเจว นีวรณิยญฺจ, สิยา นีวรณิยญฺเจว โน จ นีวรณํฯ สมุทยสจฺจํ นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘นีวรณา เจว นีวรณสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตา เจว โน จ นีวรณา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจ, สิยา นีวรณสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ นีวรณํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติปิ , ‘‘นีวรณสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ นีวรณ’’นฺติปิฯ ทฺเว สจฺจา นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิยาฯ สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิยํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตนีวรณิย’’นฺติปิ, ‘‘นีวรณวิปฺปยุตฺตอนีวรณิย’’นฺติปิฯ
ตีณิ สจฺจานิ โน ปรามาสาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาโส, สิยา โน ปรามาโสฯ ทฺเว สจฺจา ปรามฏฺฐาฯ ทฺเว สจฺจา อปรามฏฺฐาฯ ทฺเว สจฺจา ปรามาสวิปฺปยุตฺตาฯ สมุทยสจฺจํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาสสมฺปยุตฺตํ, สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาสสมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺต’’นฺติปิฯ สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘ปรามาโส เจว ปรามฏฺฐญฺจา’’ติ, ปรามฏฺฐญฺเจว โน จ ปรามาโสฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสา เจว ปรามฏฺฐา จา’’ติปิ , ‘‘ปรามฏฺฐา เจว โน จ ปรามาสา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา ปรามาโส เจว ปรามฏฺฐญฺจ, สิยา ปรามฏฺฐญฺเจว โน จ ปรามาโสฯ ทฺเว สจฺจา ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺฐาฯ ทฺเว สจฺจา สิยา ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺฐา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตปรามฏฺฐา’’ติปิ, ‘‘ปรามาสวิปฺปยุตฺตอปรามฏฺฐา’’ติปิฯ
ทฺเว สจฺจา สารมฺมณาฯ นิโรธสจฺจํ อนารมฺมณํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สารมฺมณํ, สิยา อนารมฺมณํฯ ตีณิ สจฺจานิ โน จิตฺตาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตํ, สิยา โน จิตฺตํฯ ทฺเว สจฺจา เจตสิกาฯ นิโรธสจฺจํ อเจตสิกํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา เจตสิกํ, สิยา อเจตสิกํฯ ทฺเว สจฺจา จิตฺตสมฺปยุตฺตา ฯ นิโรธสจฺจํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสมฺปยุตฺตํ, สิยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สมฺปยุตฺต’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิปฺปยุตฺต’’นฺติปิฯ ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺฐาฯ นิโรธสจฺจํ จิตฺตวิสํสฏฺฐํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺฐํ, สิยา จิตฺตวิสํสฏฺฐํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘จิตฺเตน สํสฏฺฐ’’นฺติปิ, ‘‘จิตฺเตน วิสํสฏฺฐ’’นฺติปิฯ ทฺเว สจฺจา จิตฺตสมุฏฺฐานาฯ นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสมุฏฺฐานํฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสมุฏฺฐานํ, สิยา โน จิตฺตสมุฏฺฐานํฯ ทฺเว สจฺจา จิตฺตสหภุโนฯ นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสหภูฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสหภู, สิยา โน จิตฺตสหภูฯ ทฺเว สจฺจา จิตฺตานุปริวตฺติโนฯ นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตานุปริวตฺติฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตานุปริวตฺติฯ ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานาฯ นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานํ ฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานํ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานํฯ ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานสหภุโนฯ นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานสหภูฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานสหภู, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานสหภูฯ ทฺเว สจฺจา จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานานุปริวตฺติโนฯ นิโรธสจฺจํ โน จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานานุปริวตฺติ ฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานานุปริวตฺติ, สิยา โน จิตฺตสํสฏฺฐสมุฏฺฐานานุปริวตฺติฯ ตีณิ สจฺจานิ พาหิราฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อชฺฌตฺตํ, สิยา พาหิรํฯ
ตีณิ สจฺจานิ โน อุปาทาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทา, สิยา โน อุปาทาฯ ตีณิ สจฺจานิ อนุปาทินฺนาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทินฺนํ, สิยา อนุปาทินฺนํฯ สมุทยสจฺจํ อุปาทานํฯ ทฺเว สจฺจา โน อุปาทานาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานํ, สิยา โน อุปาทานํฯ ทฺเว สจฺจา อุปาทานิยาฯ ทฺเว สจฺจา อนุปาทานิยาฯ ทฺเว สจฺจา อุปาทานวิปฺปยุตฺตาฯ ทฺเว สจฺจา สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตา, สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตาฯ สมุทยสจฺจํ อุปาทานญฺเจว อุปาทานิยญฺจฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานิยา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานิยา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานญฺเจว อุปาทานิยญฺจ, สิยา อุปาทานิยญฺเจว โน จ อุปาทานํฯ สมุทยสจฺจํ สิยา อุปาทานญฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตญฺจ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานญฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานา เจว อุปาทานสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตา เจว โน จ อุปาทานา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อุปาทานญฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตญฺจ, สิยา อุปาทานสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ อุปาทานํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘อุปาทานญฺเจว อุปาทานสมฺปยุตฺตญฺจา’’ ติปิ, ‘‘อุปาทานสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ อุปาทาน’’นฺติปิฯ ทฺเว สจฺจา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยาฯ ทฺเว สจฺจา สิยา อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา, สิยา น วตฺตพฺพา – ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอุปาทานิยา’’ติปิ, ‘‘อุปาทานวิปฺปยุตฺตอนุปาทานิยา’’ติปิฯ
สมุทยสจฺจํ กิเลโสฯ ทฺเว สจฺจา โน กิเลสาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส, สิยา โน กิเลโสฯ ทฺเว สจฺจา สํกิเลสิกาฯ ทฺเว สจฺจา อสํกิเลสิกาฯ สมุทยสจฺจํ สํกิลิฏฺฐํฯ ทฺเว สจฺจา อสํกิลิฏฺฐาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สํกิลิฏฺฐํ, สิยา อสํกิลิฏฺฐํฯ สมุทยสจฺจํ กิเลสสมฺปยุตฺตํฯ ทฺเว สจฺจา กิเลสวิปฺปยุตฺตาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตํ, สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตํฯ สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว สํกิเลสิกญฺจฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิเลสิกา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิเลสิกา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว สํกิเลสิกญฺจ, สิยา สํกิเลสิกญฺเจว โน จ กิเลโสฯ สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฐญฺจฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว สํกิลิฏฺฐา จา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺฐา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฐญฺจ, สิยา สํกิลิฏฺฐญฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว สํกิลิฏฺฐญฺจา’’ติปิ, ‘‘สํกิลิฏฺฐญฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิฯ สมุทยสจฺจํ กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตญฺจฯ ทฺเว สจฺจา น วตฺตพฺพา – ‘‘กิเลสา เจว กิเลสสมฺปยุตฺตา จา’’ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตา เจว โน จ กิเลสา’’ติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตญฺจ , สิยา กิเลสสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ กิเลโส, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลโส เจว กิเลสสมฺปยุตฺตญฺจา’’ ติปิ, ‘‘กิเลสสมฺปยุตฺตญฺเจว โน จ กิเลโส’’ติปิฯ ทฺเว สจฺจา กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิกาฯ สมุทยสจฺจํ น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิกํ, สิยา น วตฺตพฺพํ – ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตสํกิเลสิก’’นฺติปิ, ‘‘กิเลสวิปฺปยุตฺตอสํกิเลสิก’’นฺติปิฯ
ทฺเว สจฺจา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพาฯ ทฺเว สจฺจา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพาฯ ทฺเว สจฺจา น ภาวนาย ปหาตพฺพาฯ ทฺเว สจฺจา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพาฯ ทฺเว สจฺจา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกาฯ ทฺเว สจฺจา สิยา ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ทสฺสเนน ปหาตพฺพเหตุกาฯ ทฺเว สจฺจา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกาฯ ทฺเว สจฺจา สิยา ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกา, สิยา น ภาวนาย ปหาตพฺพเหตุกาฯ สมุทยสจฺจํ สวิตกฺกํฯ นิโรธสจฺจํ อวิตกฺกํฯ ทฺเว สจฺจา สิยา สวิตกฺกา, สิยา อวิตกฺกาฯ สมุทยสจฺจํ สวิจารํฯ นิโรธสจฺจํ อวิจารํฯ ทฺเว สจฺจา สิยา สวิจารา, สิยา อวิจาราฯ นิโรธสจฺจํ อปฺปีติกํฯ ตีณิ สจฺจานิ สิยา สปฺปีติกา, สิยา อปฺปีติกาฯ นิโรธสจฺจํ น ปีติสหคตํฯ ตีณิ สจฺจานิ สิยา ปีติสหคตา, สิยา น ปีติสหคตาฯ นิโรธสจฺจํ น สุขสหคตํฯ ตีณิ สจฺจานิ สิยา สุขสหคตา, สิยา น สุขสหคตาฯ นิโรธสจฺจํ น อุเปกฺขาสหคตํฯ ตีณิ สจฺจานิ สิยา อุเปกฺขาสหคตา, สิยา น อุเปกฺขาสหคตาฯ
สมุทยสจฺจํ กามาวจรํฯ ทฺเว สจฺจา น กามาวจราฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา กามาวจรํ, สิยา น กามาวจรํฯ ตีณิ สจฺจานิ น รูปาวจราฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา รูปาวจรํ, สิยา น รูปาวจรํฯ ตีณิ สจฺจานิ น อรูปาวจราฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา อรูปาวจรํ, สิยา น อรูปาวจรํฯ ทฺเว สจฺจา ปริยาปนฺนาฯ ทฺเว สจฺจา อปริยาปนฺนาฯ มคฺคสจฺจํ นิยฺยานิกํฯ ตีณิ สจฺจานิ อนิยฺยานิกาฯ มคฺคสจฺจํ นิยตํฯ นิโรธสจฺจํ อนิยตํฯ ทฺเว สจฺจา สิยา นิยตา, สิยา อนิยตาฯ ทฺเว สจฺจา สอุตฺตราฯ ทฺเว สจฺจา อนุตฺตราฯ สมุทยสจฺจํ สรณํฯ ทฺเว สจฺจา อรณาฯ ทุกฺขสจฺจํ สิยา สรณํ, สิยา อรณนฺติฯ
ปญฺหาปุจฺฉกํฯ
สจฺจวิภงฺโค นิฏฺฐิโตฯ