๘. สมฺมปฺปธานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
๓๙๐. การณสทฺโท การณปฺปธานาติ ยุตฺติปฺปธานา, อนุปฺปนฺนปาปกานุปฺปาทนาทิกิริยาย อนุรูปปฺปธานาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อนุปฺปนฺนปาปกาทีนํ อนุปฺปาทาทิ อนุปฺปนฺนปาปกานุปฺปาทาทิฯ
๓๙๑. ‘‘น อญฺโญ ธมฺโมติ ยถา ตณฺหายนมิจฺฉาภินิเวสวายมนสภาวานํ ตณฺหาทีนํ ฉนฺทปริยาโย อญฺญธมฺโม นาม โหติ กตฺตุกมฺยตาสงฺขาตสฺส ฉนฺทนิยสฺส เตสุ อภาวา, ธมฺมจฺฉนฺโท ปน ตํสภาวตฺตา อญฺญธมฺโม น โหติฯ เตนาห ‘‘ธมฺมจฺฉนฺโทติ สภาวจฺฉนฺโท’’ติฯ
๔๐๖. อฏฺฐกถายนฺติ โปราณฏฺฐกถายํฯ วฏฺฏานตฺถสํวตฺตนโตติ สํสารทุกฺขสมฺภวโตฯ
น สกฺโกนฺตีติ อาห ‘‘สนฺตาย สมาปตฺติยา ปริหีนา พฺรหฺมจริยวาเส สนฺถมฺภิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติฯ
ตตฺถ ทุวิธายาติ โยเชตพฺพํฯ อุปฺปนฺนาเยวาติ อุปฺปนฺนปุพฺพา เอว อุปฺปชฺชนฺติ สมุทาจาราทิวเสนฯ
สพฺพาสุ อวตฺถาสูติ ปกตตฺตาทิอวตฺถาสุฯ ปกตตฺตาวตฺเถน หิ สพฺเพน สพฺพํ ตานิ น จริตพฺพานิฯ อิตราวตฺเถน จ ตทวตฺถาย ตานิ ตานิเยว จริตพฺพานิฯ วตฺตพฺพนฺติอาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน เตสนฺติ ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีนํ วเสนฯ สมฺปิณฺเฑตฺวาติ สงฺกฑฺฒิตฺวาฯ เอเกกํ กตฺวาติ นวาปิ เอกเมกํ ทสาติ ‘‘น สีลวิปตฺติยา, น อาจารวิปตฺติยา, น ทิฏฺฐิวิปตฺติยา, น อาชีววิปตฺติยา, น ภิกฺขู ภิกฺขูหิ เภเทตพฺพา, น คิหิทฺธโช ธาเรตพฺโพ, น ติตฺถิยทฺธโช ธาเรตพฺโพ, น ติตฺถิยา เสวิตพฺพา, ภิกฺขู เสวิตพฺพา, ภิกฺขุสิกฺขาย สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๖๐) เอวมาคตา ทสฯ
‘‘กมฺมญฺจา’’ติ ปจฺจตฺตวเสน วุตฺตํ กมฺมํ ‘‘อวิปกฺกวิปากสฺสา’’ติ เอตฺถ ‘‘กมฺมสฺสา’’ติ สามิวจนวเสน ปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํฯ ภูตาปคตุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ อิธาติ อิมิสฺสา สมฺโมหวิโนทนิยาฯ ‘‘เอวํ กเต โอกาเส วิปาโก…เป.… อุปฺปนฺโนติ วุจฺจตี’’ติ วทนฺโต วิปากเมว วทติฯ ตตฺถาติ อฏฺฐสาลินิยํฯ มคฺเคน สมุจฺฉินฺนา ถามคตา กามราคาทโย ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘อนุสยิต…เป.… มคฺเคน ปหาตพฺพา’’ติฯ
อาหตขีรรุกฺโข วิย อารมฺมณํ, กถํ? นิมิตฺตคฺคาหวเสนฯ ตเมวตฺถํ วิวรติ ‘‘อธิคต’’นฺติอาทินาฯ ตตฺถ นิมิตฺตคฺคาหวเสน อารมฺมณสฺส อธิคฺคหิตตฺตา ตํ อารมฺมณํ อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ กิเลสุปฺปตฺติเหตุภาเวน อุปฺปตฺติฏฺฐานโต อธิคตเมว นาม โหตีติ อาห ‘‘อธิคตํ นิมิตฺตคฺคาหวเสนา’’ติ, ตํ อารมฺมณํ ปาตุภูตกิเลสนฺติ อธิปฺปาโยฯ กิเลสุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย อุปฺปตฺติรหํ กิเลสํ ‘‘อารมฺมณํ อนฺโตคธกิเลส’’นฺติ วุตฺตํฯ ตญฺจ โข คาหเก ลพฺภมานํ คเหตพฺเพ อุปจริตฺวา, ยถา นิสฺสิเต ลพฺภมานํ นิสฺสเย อุปจริตฺวา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ อิทานิ อุปจารํ มุญฺจิตฺวา นิปฺปริยาเยเนว อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิมิตฺตคฺคาห…เป.… สทิสา’’ติ อาหฯ วิตฺถาเรตพฺพนฺติ ‘‘ยถา กิํ? สเจ ขีรรุกฺข’’นฺติอาทินา วิตฺถาเรตพฺพํฯ
ติธาติ อาภโต อุปมาวเสนฯ อปฺปหีนตาทสฺสนตฺถมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ‘‘ติธา นวตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถมฺปี’’ติ วุตฺตเมว สมฺปิณฺเฑติฯ เอวํ มคฺเคน ปหีนกิเลสา ทฏฺฐพฺพา มคฺเค อนุปฺปนฺเน อุปฺปตฺติรหานมฺปิ อุปฺปนฺเน สพฺเพน สพฺพํ อภาวโตฯ
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา
๔๒๗. วีริยเชฏฺฐิกาย ปน มคฺคภาวนาย น วตฺตพฺพานิ สมฺมปฺปธานานิ ‘‘มคฺคาธิปตีนี’’ติ วา ‘‘นมคฺคาธิปตีนี’’ติ วาติ วาติ เอตฺถ ปฐมสฺส วีริยนฺตราภาโว, อิตรสฺส อิตราธิปติโน, นมคฺคภูตวีริยาธิปติโน จ อภาโว นวตฺตพฺพตาย การณนฺติ อิมมตฺถมาห ‘‘มคฺคาธิปตีนี’’ติอาทินาฯ ตทาติ วีริยเชฏฺฐิกมคฺคภาวนากาเลฯ
ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สมฺมปฺปธานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ