๗. สติปฏฺฐานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียํ
อุทฺเทสวารวณฺณนา
๓๕๕. ตโย สติปฏฺฐานาติ สติปฏฺฐาน-สทฺทสฺส อตฺถุทฺธารํ กโรติ, น อิธ ปาฬิยํ วุตฺตสฺส สติปฏฺฐาน-สทฺทสฺส อตฺถทสฺสนํฯ อาทีสุ หิ สติโคจโรติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย, นามรูปสมุทยา จิตฺตสฺส สมุทโย, มนสิการสมุทยา ธมฺมานํ สมุทโย’’ติ (สํ. นิ. ๕.๔๐๘) สติปฏฺฐานนฺติ วุตฺตานํ สติโคจรานํ ทีปเก สุตฺตปฺปเทเส สงฺคณฺหาติฯ เอวํ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยมฺปิ อวเสสปาฬิปฺปเทสทสฺสนตฺโถ อาทิ-สทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ ทานาทีนิปิ กโรนฺตสฺส รูปาทีนิ กสิณาทีนิ จ สติยา ฐานํ โหตีติ ตํนิวารณตฺถมาห ‘‘ปธานํ ฐาน’’นฺติฯ ป-สทฺโท หิ ปธานตฺถทีปโกติ อธิปฺปาโยฯ
อริโยติ อริยํ เสฏฺฐํ สมฺมาสมฺพุทฺธมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สฬายตนวิภงฺคสุตฺเตติ อตฺโถฯ สุตฺเตกเทเสน หิ สุตฺตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ หิ –
‘‘ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย…เป.… อรหตีติ อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ? อิธ, ภิกฺขเว, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย ‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’ติฯ ตสฺส สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐาเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุสาสนา วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ
‘‘ปุน จปรํ ภิกฺขเว สตฺถา…เป.… อิทํ โว สุขายาติฯ ตสฺส เอกจฺเจ สาวกา น สุสฺสูสนฺติ…เป.… วตฺตนฺติฯ เอกจฺเจ สาวกา สุสฺสูสนฺติ
‘‘ปุน จปรํ…เป.… สุขายาติฯ ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ…เป.… วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต อตฺตมโน เจว โหติ, อตฺตมนตญฺจ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ, ภิกฺขเว, ตติย’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๑๑) –
เอวํ ปฏิฆานุนเยหิ อนวสฺสุตตา, นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสติตา, ตทุภยวีติวตฺตตา สติปฏฺฐานนฺติ วุตฺตาฯ พุทฺธานเมว กิร นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสติตา โหติ, น ปจฺเจกพุทฺธาทีนนฺติฯ
ป-สทฺโท อารมฺภํ โชเตติ, อารมฺโภ จ ปวตฺตีติ กตฺวา อาห ‘‘ปวตฺตยิตพฺพโตติ อตฺโถ’’ติฯ สติยา กรณภูตาย ปฏฺฐานํ ปฏฺฐาเปตพฺพํ สติปฏฺฐานํฯ อน-สทฺทญฺหิ พหุลํ-วจเนน กมฺมตฺถํ อิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู, ตเถว กตฺตุอตฺถมฺปิ อิจฺฉนฺตีติ ปุน ตติยนเย ‘‘ปติฏฺฐาตีติ ปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ป-สทฺโท ภุสตฺถํ ปกฺขนฺทนํ ทีเปตีติ ‘‘โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา วตฺตตีติ อตฺโถ’’ติ อาหฯ ปุน ภาวตฺเถ สติ-สทฺทํ ปฏฺฐาน-สทฺทญฺจ วณฺเณนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ เตน ปุริมตฺเถ สติ-สทฺโท ปฏฺฐาน-สทฺโท จ กตฺตุอตฺโถติ วิญฺญายติฯ
วิเสเสน กาโย จ เวทนา จ อสฺสาทสฺส การณนฺติ ตปฺปหานตฺถํ เตสํ ตณฺหาวตฺถูนํ โอฬาริกสุขุมานํ อสุภทุกฺขตาทสฺสนานิ มนฺทติกฺขปญฺเญหิ ตณฺหาจริเตหิ สุกรานีติ ตานิ เตสํ วิสุทฺธิมคฺโคติ วุตฺตานิ, เอวํ ทิฏฺฐิยา วิเสสการเณสุ จิตฺตธมฺเมสุ อนิจฺจานตฺตตาทสฺสนานิ นาติปเภทาติปเภทคเตสุ เตสุ ตปฺปหานตฺถํ มนฺทติกฺขานํ ทิฏฺฐิจริตานํ สุกรานีติ ‘‘โอฬาริการมฺมเณ อสณฺฐหนโต’’ติฯ วิปสฺสนายานิกสฺส
เตสํ ตตฺถาติ เอตฺถ ตตฺถ-สทฺทสฺส ปหานตฺถนฺติ เอเตน โยชนาฯ ปญฺจ กามคุณา สวิเสสา กาเย ลพฺภนฺตีติ วิเสเสน กาโย กาโมฆสฺส วตฺถุ, ภเว สุขคฺคหณวเสน ภวสฺสาโท โหตีติ ภโวฆสฺส เวทนา, สนฺตติฆนคฺคหณวเสน จิตฺเต อตฺตาภินิเวโส โหตีติ ทิฏฺโฐฆสฺส จิตฺตํ, ธมฺมวินิพฺโภคสฺส ธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตาย จ ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตา สมฺโมโห โหตีติ อวิชฺโชฆสฺส ธมฺมา, ตสฺมา เตสุ เตสํ ปหานตฺถํ จตฺตาโรว วุตฺตา, ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตีติ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตา เวทนา วิเสเสน พฺยาปาทกายคนฺถสฺส วตฺถุ, จิตฺเต นิจฺจคฺคหณวเสน สสฺสตสฺส อตฺตโน สีเลน สุทฺธีติอาทิปรามสนํ โหตีติ สีลพฺพตปรามาสสฺส จิตฺตํ, นามรูปปริจฺเฉเทน ภูตํ ภูตโต อปสฺสนฺตสฺส ภววิภวทิฏฺฐิสงฺขาโต อิทํสจฺจาภินิเวโส โหตีติ ตสฺส ธมฺมา…เป.… สุขเวทนาสฺสาทวเสน ปรโลกนิรเปกฺโข ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิปรามาสํ อุปฺปาเทตีติ ทิฏฺฐุปาทานสฺส เวทนาฯ สนฺตติฆนคฺคหณวเสน สราคาทิจิตฺเต สมฺโมโห โหตีติ โมหาคติยา จิตฺตํ, ธมฺมสภาวานวโพเธน ภยํ โหตีติ ภยาคติยา ธมฺมา…เป.… อวุตฺตานํ วุตฺตนเยน วตฺถุภาโว โยเชตพฺโพฯ
‘‘อาหารสมุทยา กายสมุทโย, ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย (สํ. นิ. ๕.๔๐๘), สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑; อุทา. ๑) วจนโต กายาทีนํ สมุทยภูตา กพฬีการาหารผสฺสมโนสญฺเจตนาวิญฺญาณาหารา กายาทิปริชานเนน ปริญฺญาตา โหนฺตีติ อาห ‘‘จตุพฺพิธาหารปริญฺญตฺถ’’นฺติฯ ปกรณนโยติ ตมฺพปณฺณิภาสาย วณฺณนานโยฯ เนตฺติเปฏกปฺปกรเณ ธมฺมกถิกานํ โยชนานโยติปิ วทนฺติฯ
สรณวเสนาติ กายาทีนํ กุสลาทิธมฺมานญฺจ ธารณตาวเสนฯ สรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตายาติ สตีติ อิมสฺมิํ อตฺเถ เอกตฺเต นิพฺพาเน สมาคโม เอกตฺตสโมสรณํฯ เอตเทว หิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ เอกนิพฺพานปฺปเวสเหตุภูโต วา สมานตาย เอโก สติปฏฺฐานสภาโว เอกตฺตสโมสรณํฯ เอกนิพฺพานปฺปเวสเหตุภาวํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ เอตสฺมิํ อตฺเถ สรเณกตฺตสโมสรณานิ สห สติปฏฺฐาเนกภาวสฺส การณตฺเตน วุตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพานิ, ปุริมสฺมิํ วิสุํฯ สรณวเสนาติ วา คมนวเสนาติ อตฺเถ สติ ตเทว คมนํ สโมสรณนฺติ สโมสรเณ วา สติ-สทฺทตฺถวเสน อวุจฺจมาเน ธารณตาว สตีติ สติ-สทฺทตฺถนฺตราภาวา ปุริมํ สติภาวสฺส การณํ, ปจฺฉิมํ เอกภาวสฺสาติ นิพฺพานสโมสรเณปิ สหิตาเนว ตานิ สติปฏฺฐาเนกภาวสฺส การณานิฯ
จุทฺทสวิเธนาติ อิทํ มหาสติปฏฺฐานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๓๗๒ อาทโย; ม. นิ. ๑.๑๐๕ อาทโย) วุตฺตานํ อานาปานปพฺพาทีนํ วเสนฯ ตถา ปญฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนนฺติ เอตฺถาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ เอตฺถ จ อุฏฺฐานกภณฺฑสทิสตา ตํตํสติปฏฺฐานภาวนานุภาวสฺส ทฏฺฐพฺพาฯ ภิกฺขุโคจรา หิ เอเตฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘โคจเร, ภิกฺขเว, จรถ สเก เปตฺติเก วิสเย’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๕.๓๗๒; ที. นิ. ๓.๘๐)ฯ
กายานุปสฺสนาทิปฏิปตฺติยา ภิกฺขุ โหตีติ ภิกฺขุํ ‘‘กายานุปสฺสี วิหรตี’’ติอาทินา ทสฺเสติ ภิกฺขุมฺหิ ตํนิยมโตฯ เตนาห ‘‘ปฏิปตฺติยา วา ภิกฺขุภาวทสฺสนโต’’ติฯ
สมํ จเรยฺยาติ กายาทิวิสมจริยํ ปหาย กายาทีหิ สมํ จเรยฺยฯ ราคาทิวูปสเมน สนฺโต, อินฺทฺริยทมเนน ทนฺโต, จตุมคฺคนิยเมน นิยโต, เสฏฺฐจาริตาย พฺรหฺมจารีฯ กายทณฺฑาทิโอโรปเนน นิธาย ทณฺฑํฯ โส เอวรูโป พาหิตปาปสมิตปาปภินฺนกิเลสตาหิ พฺราหฺมณาทิสมญฺโญ เวทิตพฺโพฯ
กายานุปสฺสนาอุทฺเทสวณฺณนา
อสมฺมิสฺสโตติ เวทนาทโยปิ เอตฺถ สิตา, เอตฺถ ปฏิพทฺธาติ กาเย เวทนาทิอนุปสฺสนาปสงฺเคปิ อาปนฺเน ตทมิสฺสโตติ อตฺโถฯ อวยวีคาหสมญฺญาติธาวนสาราทานาภินิเวสนิเสธนตฺถํ กายํ องฺคปจฺจงฺเคหิ, ตานิ จ เกสาทีหิ, เกสาทิเก จ ภูตุปาทายรูเปหิ ‘‘ตถา น กาเย’’ติอาทิมาหฯ ปาสาทาทินคราวยวสมูเห อวยวีวาทิโนปิ อวยวีคาหํ น กโรนฺติฯ นครํ นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ ปน เกสญฺจิ สมญฺญาติธาวนํ สิยาติ อิตฺถิปุริสาทิสมญฺญาติธาวเน นครนิทสฺสนํ วุตฺตํฯ
ยํ ปสฺสติ อิตฺถิํ วา ปุริสํ วา, นนุ จกฺขุนา อิตฺถิปุริสทสฺสนํ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, ‘‘อิตฺถิํ ปสฺสามิ, ปุริสํ ปสฺสามี’’ติ ปน ปวตฺตสญฺญาย วเสน ‘‘ยํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ มิจฺฉาทสฺสเน วา ทิฏฺฐิยา ยํ ปสฺสติ, น ตํ ทิฏฺฐํ, ตํ รูปายตนํ น โหติ, รูปายตนํ วา ตํ น โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา ตํ เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ ทิฏฺฐํ น โหติ, ทิฏฺฐํ วา ยถาวุตฺตํ น โหตีติ อตฺโถฯ ยํ ทิฏฺฐํ ตํ น ปสฺสตีติ ยํ รูปายตนํ, เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ วา ทิฏฺฐํ, ตํ ปญฺญาจกฺขุนา ภูตโต น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ
น อญฺญธมฺมานุปสฺสีติ น อญฺญสภาวานุปสฺสี, อสุภาทิโต อญฺญาการานุปสฺสี น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ ปถวีกายนฺติ เกสาทิปถวิํ ธมฺมสมูหตฺตา กาโยติ วทติ, ลกฺขณปถวิเมว วา อเนกปฺปเภทสกลสรีรคตํ ปุพฺพาปริยภาเวน ปวตฺตมานํ สมูหวเสน คเหตฺวา กาโยติ วทติ, เอวํ อญฺญตฺถาปิฯ
อชฺฌตฺตพหิทฺธาติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาธมฺมานํ ฆฏิตารมฺมณํ เอกโต อารมฺมณภาโว นตฺถีติ อตฺโถ, อชฺฌตฺตพหิทฺธา ธมฺมา วา ฆฏิตารมฺมณํ อิทํ นตฺถีติ อตฺโถฯ ตีสุ ภเวสุ กิเลสานนฺติ ภวตฺตยวิสยานํ กิเลสานนฺติ อตฺโถฯ
สพฺพตฺถิกนฺติ สพฺพตฺถ ภวํฯ สพฺพสฺมิํ ลีเน อุทฺธเฏ จ จิตฺเต อิจฺฉิตพฺพตฺตา, สพฺเพ วา ลีเน อุทฺธเฏ จ ภาเวตพฺพา โพชฺฌงฺคา อตฺถิกา เอตายาติ สพฺพตฺถิกาฯ อนฺโตสงฺเขโปติ อนฺโตโอลียนา โกสชฺชนฺติ อตฺโถฯ
อวิเสเสน ทฺวีหิปิ นีวรณปฺปหานํ วุตฺตนฺติ กตฺวา ปุน เอเกเกน วุตฺตปฺปหานวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสเสนา’’ติ อาห, ‘‘วิเนยฺย นีวรณานี’’ติ อวตฺวา อภิชฺฌาโทมนสฺสวินยสฺส วา ปโยชนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิเสเสนา’’ติอาทิมาหฯ กายานุปสฺสนาภาวนาย อุชุวิปจฺจนีกานํ อนุโรธวิโรธาทีนํ กายภาวนายาติ เตนาติ อนุโรธาทิปฺปหานวจเนนฯ
สพฺพตฺถิกกมฺมฏฺฐานํ พุทฺธานุสฺสติ เมตฺตา มรณสฺสติ อสุภภาวนา จฯ สติสมฺปชญฺเญน เอเตน โยคินา ปริหริยมานํ ตํ สพฺพตฺถิกกมฺมฏฺฐานํ วุตฺตํ สติสมฺปชญฺญพเลน อวิจฺฉินฺนสฺส ตสฺส ปริหริตพฺพตฺตา, สติยา วา สมโถ วุตฺโต สมาธิกฺขนฺธสงฺคหิตตฺตาฯ
กายานุปสฺสนาอุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เวทนานุปสฺสนาทิอุทฺเทสวณฺณนา
เกวลํ ปนิธาติอาทินา อิธ เอตฺตกํ เวทิตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสติฯ อทฺทมทกฺขีติ ทฺเวปิ เอกตฺถาฯ สมฺมทฺทโสติ สมฺมา ปสฺสโกฯ
สุขทุกฺขโตปิ จาติ สุขาทีนํ ฐิติวิปริณามญาณสุขตาย, วิปริณามฏฺฐิติอญฺญาณทุกฺขตาย จ วุตฺตตฺตา ติสฺโสปิ จ สุขโต ติสฺโสปิ จ ทุกฺขโต อนุปสฺสิตพฺพาติ อตฺโถฯ
รูปาทิอารมฺมณฉนฺทาทิอธิปติญาณาทิสหชาตกามาวจราทิภูมินานตฺตเภทานํ กุสลากุสลตพฺพิปากกิริยานานตฺตเภทสฺส จ อาทิ-สทฺเทน สสงฺขาริกาสงฺขาริกสวตฺถุกาวตฺถุกาทินานตฺตเภทานญฺจ วเสนาติ โยเชตพฺพํฯ สุญฺญตาธมฺมสฺสาติ ‘‘ธมฺมา โหนฺติ, ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๒๑) สุญฺญตาวาเร อาคตสุญฺญตาสภาวสฺส วเสนฯ กามญฺเจตฺถาติอาทินา ปุพฺเพ ปหีนตฺตา ปุน ปหานํ น วตฺตพฺพนฺติ โจทนํ ทสฺเสติ, มคฺคจิตฺตกฺขเณ วา เอกตฺถ ปหีนํ สพฺพตฺถ ปหีนํ โหตีติ วิสุํ วิสุํ น วตฺตพฺพนฺติฯ ตตฺถ ปุริมโจทนาย นานาปุคฺคลปริหาโร, ปจฺฉิมาย นานาจิตฺตกฺขณิกปริหาโรฯ โลกิยภาวนาย หิ กาเย ปหีนํ น เวทนาทีสุ วิกฺขมฺภิตํ โหติฯ ยทิปิ น ปวตฺเตยฺย, น ปฏิปกฺขภาวนาย เอกตฺถ ปหีนํ เสเสสุปิ ปหีนํ โหตีติ มคฺคสติปฏฺฐานภาวนํ, โลกิยภาวนาย วา สพฺพตฺถ อปฺปวตฺติมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺจปิ ขนฺธา โลโก’’ติ หิ จตูสุปิ วุตฺตนฺติฯ
เวทนานุปสฺสนาทิอุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
๓๕๖. สพฺพปฺปการวจเนน อุทฺเทเส ทสฺสิตา อชฺฌตฺตาทิอนุปสฺสนา ปการา จ คหิตาฯ ตตฺถ อนฺโตคธา จุทฺทส ปการา, กายคตาสติสุตฺเต วุตฺตา เกสาทิวณฺณกสิณารมฺมณจตุกฺกชฺฌานปฺปการา, โลกิยาทิปฺปการา จาติ เตปิ คหิตา เอวฯ นิทฺเทเส หิ เอกปฺปการนิทฺเทเสน นิทสฺสนมตฺตํ กตนฺติ, สพฺพปฺปการคฺคหณญฺจ พาหิเรสุปิ เอกเทสสมฺภวโต กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ติริยํ ตจปริจฺฉินฺนนฺติ เอตฺถ นนุ เกสโลมนขานํ อตจปริจฺฉินฺนตา ตจสฺส จ อตฺถีติ? ยทิปิ อตฺถิ, ตจปริจฺฉินฺนพหุลตาย ปน ตจปริจฺฉินฺนตา น น โหติ กายสฺสาติ เอวํ วุตฺตํฯ ตโจ ปริยนฺโต อสฺสาติ ตจปริยนฺโตติ วุตฺโตติ เอเตน ปน วจเนน กาเยกเทสภูโต ตโจ คหิโต เอวฯ ตปฺปฏิพทฺธา จ เกสาทโย ตทนุปวิฏฺฐมูลา ตจปริยนฺตาว โหนฺตีติ ทฺวตฺติํสาการสมูโห สพฺโพปิ กาโย ตจปริยนฺโตติ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ
‘‘ปูรํ นานปฺปการสฺสา’’ติ วุตฺตํ, เก ปน เต ปการา? เยหิ นานปฺปการํ อสุจิ วุตฺตนฺติ เกสา โลมาติอาทิ วุตฺตนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต อาห ‘‘เอเต เกสาทโย อาการา’’ติฯ อาการา ปการาติ หิ เอโก อตฺโถฯ
นิสินฺนสฺส นิสชฺชวาโรฯ เยน วิธินา อุคฺคเห กุสโล โหติ, โส สตฺตวิโธ วิธิ ‘‘อุคฺคหโกสลฺล’’นฺติ วุจฺจติ, ตํนิพฺพตฺตํ วา ญาณํฯ
ปถวีธาตุพหุลภาวโต มตฺถลุงฺคสฺส กรีสาวสาเน ตนฺติอาโรปนมาหฯ เอตฺถ ปน มํสํ…เป.… วกฺกํ…เป.… เกสาติ เอวํ วกฺกปญฺจกาทีสุ หตฺถสงฺขลิกา องฺคุลิปนฺติฯ ลกฺขณปฏิเวธสฺสาติ อสุภลกฺขณปฏิเวธสฺส, ธาตุลกฺขณปฏิเวธสฺส วาฯ
อตฺตโน ภาโค สภาโค, สภาเคน ปริจฺเฉโท สภาคปริจฺเฉโท, เหฏฺฐุปริติริยนฺเตหิ สกโกฏฺฐาสิกเกสนฺตราทีหิ จ ปริจฺเฉโทติ อตฺโถฯ
ธาตุวิภงฺโค (ม. นิ. ๓.๓๔๒ อาทโย) ปุกฺกุสาติสุตฺตํฯ สาธารณวเสนาติ เอตฺตเกเนว สิทฺเธ สพฺพ-คฺคหณํ วณฺณกสิณวเสน จตุกฺกชฺฌานิกสมถสาธารณตฺตสฺส จ ทสฺสนตฺถํฯ
โอกฺกมนวิสฺสชฺชนนฺติ ปฏิปชฺชิตพฺพวชฺเชตพฺเพ มคฺเคติ อตฺโถฯ พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณติ เอตฺถ กายานุปสฺสนํ หิตฺวา สุภาทิวเสน คยฺหมานา เกสาทโยปิ พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณาเนวาติ เวทิตพฺพาฯ อุกฺกุฏฺฐุกฺกฏฺฐิฏฺฐาเนเยว อุฏฺฐหิตฺวาติ ปุพฺเพ วิย เอกตฺถ กตาย อุกฺกุฏฺฐิยา กเมน สพฺพตาเลสุ ปติตฺวา อุฏฺฐหิตฺวา ปริยนฺตตาลํ อาทิตาลญฺจ อคนฺตฺวา ตโต ตโต ตตฺถ ตตฺเถว กตาย อุกฺกุฏฺฐิยา อุฏฺฐหิตฺวาติ อตฺโถฯ
อธิจิตฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตํฯ อนุยุตฺเตนาติ ยุตฺตปยุตฺเตน, ภาเวนฺเตนาติ อตฺโถฯ สมาธินิมิตฺตํ อุปลกฺขณากาโร สมาธิเยวฯ มนสิ กาตพฺพนฺติ จิตฺเต กาตพฺพํ, อุปฺปาเทตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สมาธิการณํ วา อารมฺมณํ สมาธินิมิตฺตํ อาวชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ฐานํ อตฺถีติ วจนเสโส, ตํ จิตฺตํ โกสชฺชาย สํวตฺเตยฺย, เอตสฺส สํวตฺตนสฺส การณํ อตฺถีติ น จ ปภงฺคูติ กมฺมนิยภาวูปคมเนน จ ปภิชฺชนสภาวนฺติ อตฺโถฯ
อาลิมฺเปตีติ อาทีเปติ ชาเลติฯ ตญฺจาติ ตํ ปิฬนฺธนวิกติสงฺขาตํ อตฺถํ ปโยชนํฯ อสฺสาติ สุวณฺณการสฺส อนุโภติ สมฺโภติ สาเธติ อสฺส วา สุวณฺณสฺส ตํ อตฺถํ สุวณฺณกาโร อนุโภติ ปาปุณาติฯ
อภิญฺญาย อิทฺธิวิธาทิญาเณน สจฺฉิกรณียสฺส อิทฺธิวิธปจฺจนุภวนาทิกสฺส อภิญฺญาสจฺฉิกรณียสฺสฯ ปจฺจกฺขํ ยสฺส อตฺถิ, โส สกฺขิ, สกฺขิโน ภพฺพตา สกฺขิภพฺพตา, สกฺขิภวนตาติ วุตฺตํ โหติฯ สกฺขิ จ โส ภพฺโพ จาติ วา สกฺขิภพฺโพฯ อยญฺหิ อิทฺธิวิธาทีนํ ภพฺโพ, ตตฺถ จ สกฺขีติ สกฺขิภพฺโพ, ตสฺส ภาโว สกฺขิภพฺพตา, ตํ ปาปุณาติฯ อายตเนติ ปุพฺพเหตาทิเก การเณ สติฯ
สีติภาวนฺติ นิพฺพานํ, กิเลสทรถวูปสมํ วาฯ สมฺปหํเสตีติ สมปวตฺตํ จิตฺตํ ตถาปวตฺติยา ปญฺญาย โตเสติ อุตฺเตเชติฯ ยทา วา นิรสฺสาทํ จิตฺตํ ภาวนาย น ปกฺขนฺทติ, ตทา ชาติอาทีนิ สํเวควตฺถูนิ ปจฺจเวกฺขิตฺวา สมฺปหํเสติ สมุตฺเตเชติฯ
ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนา, กถํ? ทฺเว เกสา เอกโต นตฺถีติฯ อาสโยติ นิสฺสโย, ปจฺจโยติ อตฺโถฯ
นขา ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาติ วิสุํ ววตฺถิตตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว นขา เอกโต นตฺถี’’ติ อาหาติฯ
สุขุมมฺปีติ ยถาวุตฺตโอฬาริกจมฺมโต สุขุมํ อนฺโตมุขจมฺมาทิฯ โกฏฺฐาเสสุ วา ตเจน ปริจฺฉินฺนตฺตา ยํ ทุรุปลกฺขณียํ, ตํ ‘‘สุขุม’’นฺติ วุตฺตํฯ ตญฺหิ วุตฺตนเยน ตจํ วิวริตฺวา ปสฺสนฺตสฺส ปากฏํ โหตีติฯ
ตาลคุฬปฏลํ
เอวํ ติมตฺตานีติ เอวํ-มตฺต-สทฺเทหิ โคปฺผกฏฺฐิกาทีนิ อวุตฺตานิปิ ทสฺเสตีติ เวทิตพฺพํฯ กีฬาโคฬกานิ สุตฺเตน พนฺธิตฺวา อญฺญมญฺญํ ฆฏฺเฏตฺวา กีฬนโคฬกานิฯ
ตตฺถ ชงฺฆฏฺฐิกสฺส ปติฏฺฐิตฏฺฐานนฺติ ชณฺณุกฏฺฐิมฺหิ ปวิสิตฺวา ฐิตฏฺฐานนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตน อฏฺฐินา ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ ยํ กฏิฏฺฐิโน, ตํ อคฺคฉินฺนมหาปุนฺนาคผลสทิสํฯ สีสกปฏฺฏเวฐกํ เวเฐตฺวา ฐปิตสีสมยํ ปฏฺฏกํฯ สุตฺตกนฺตนสลากาวิทฺธา วฏฺฏนาวลิฯ อวเลขนสตฺถกํ อุจฺฉุตจาวเลขนสตฺถกํฯ
วกฺกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ วกฺกปริยนฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนํฯ
สกฺขรสุธาวณฺณนฺติ มรุมฺเปหิ กตสุธาวณฺณํฯ ‘‘เสตสกฺขรสุธาวณฺณ’’นฺติ จ ปาฐํ วทนฺติ, เสตสกฺขราวณฺณํ สุธาวณฺณญฺจาติ อตฺโถฯ
ยตฺถ อนฺนปานํ นิปติตฺวา ติฏฺฐตีติ สมฺพนฺโธฯ
วิสมจฺฉินฺนกลาโป วิสมํ อุทกํ ปคฺฆรติ, เอวเมว สรีรํ เกสกูปาทิวิวเรหิ อุปริ เหฏฺฐา ติริยญฺจ วิสมํ ปคฺฆรตีติ ทสฺเสตุํ วิสมจฺฉินฺน-คฺคหณํ กโรติฯ
อติกฏุกอจฺจุณฺหาทิโก วิสภาคาหาโร อุณฺหกาเล ปวตฺตมานานํ ธาตูนํ วิสภาคตฺตาฯ
เอกตฺตารมฺมณพเลเนว วาติ วิกฺขมฺภิตนีวรเณน สุสมาหิตจิตฺเตน อุปฏฺฐิตสฺส นานารมฺมณวิปฺผนฺทนวิรเหน เอกสภาวสฺส อารมฺมณสฺส วเสนฯ ตญฺหิ เอกตฺตารมฺมณํ อุปฏฺฐหมานเมว อตฺตนิ อภิรติํ, สาติสยํ ผรณปีติํ, อิฏฺฐาการานุภวนญฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทติฯ น หิ อภิรติโสมนสฺเสหิ วินา อนติกฺกนฺตปีติสุขสฺส เอกตฺตุปฏฺฐานํ อตฺถีติฯ
อวิเสสโต ปน สาธารณวเสนาติ ปฏิกูลธาตุวณฺณวิเสสํ อกตฺวา สมถวิปสฺสนาสาธารณวเสนาติ อตฺโถฯ ติวิเธนาติ อนุโลมาทินา วกฺขมาเนนฯ ฉ มาเสติ อทฺธมาเส อูเนปิ มาสปริจฺเฉเทน ปริจฺฉิชฺชมาเน สชฺฌาเย ฉ มาสา ปริจฺเฉทกา โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ปริจฺฉิชฺชมานสฺส มาสนฺตรคมนนิวารณญฺหิ ฉมาสคฺคหณํ, น สกลฉมาเส ปริวตฺตทสฺสนตฺถํฯ อาจริยาติ อฏฺฐกถาจริยาฯ
ลกฺขณนฺติ ธาตุปฏิกูลลกฺขณํฯ ชนํ น อรหนฺตีติ อชญฺญา, ชเน ปเวเสตุํ อยุตฺตา ชิคุจฺฉนียาติ วุตฺตํ โหติฯ
ปฏิปาฏิยา อฏฺฐีนีติ ปฏิปาฏิยา อฏฺฐีนิ โกฏิยา ฐิตานิฯ น เอตฺถ โกจิ อตฺตา นาม อตฺถิ, อฏฺฐีนิ เอว อฏฺฐิปุญฺชมตฺโต เอวายํ สงฺฆาโฏติ ทสฺเสติ อเนกสนฺธิยมิโตติ อเนเกหิ สนฺธีหิ ยมิโต สมฺพทฺโธ โส อฏฺฐิปุญฺโชติ ทสฺเสติฯ น เกหิจีติ ยเมนฺตํ อตฺตานํ ปฏิเสเธติฯ โจทิโต ชราย มรณาภิมุขคมเนน โจทิโตฯ
มหาภูตํ อุปาทารูเปน ปริจฺฉินฺนํ ‘‘นีลํ ปีตํ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธ’’นฺติอาทินาฯ อุปาทารูปํ มหาภูเตน ตนฺนิสฺสิตสฺส ตสฺส ตโต พหิ อภาวาฯ ฉายาตปานํ อาตปปจฺจยฉายุปฺปาทกภาโว อญฺญมญฺญปริจฺเฉทกตาฯ รูปกฺขนฺธสฺส ปริคฺคหิตตฺตา ตทนฺโตคธานํ จกฺขาทิอายตนทฺวารานํ วเสน ตํตํทฺวาริกา อรูปิโน ขนฺธา ปากฏา โหนฺติ, อายตนานิ จ ทฺวารานิ จ อายตนทฺวารานีติ วา อตฺโถฯ เตน รูปายตนาทีนญฺจ วเสนาติ วุตฺตํ โหติฯ
สปฺปจฺจยาติ สปฺปจฺจยภาวา, ปจฺจยายตฺตํ หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สมาโน วา สทิโส ยุตฺโต ปจฺจโย สปฺปจฺจโย, ตสฺมา สปฺปจฺจยาฯ
เอตฺตโกติ ยถาวุตฺเตน อากาเรน ปคุโณ โกฏฺฐาโสฯ อุคฺคโหว อุคฺคหสนฺธิฯ วณฺณาทิมุเขน หิ อุปฏฺฐานํ เอตฺถ สนฺธียติ สมฺพชฺฌตีติ ‘‘สนฺธี’’ติ วุจฺจติฯ
อุปฏฺฐาตีติ วณฺณาทิวเสน อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ ปญฺจงฺคสมนฺนาคเตติ นาติทูรนาจฺจาสนฺนคมนาคมนสมฺปนฺนนฺติ เอกงฺคํ, ทิวา อพฺโพกิณฺณํ รตฺติํ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ เอกํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสนฺติ ปญฺจงฺคสมนฺนาคเตนาติ อปฺปาพาธาสาเฐยฺยสทฺธาปญฺญาวีริเยหิ ปธานิยงฺเคหิ สมนฺนาคเตนฯ
อุฏฺฐานกทายนฺติ เตหิ เขตฺเตหิ อุฏฺฐานกํ, เตหิ ทาตพฺพธญฺญนฺติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ อฏฺฐกุมฺภทายกเขตฺตํ วิย มุขโธวนกิจฺจํ, โสฬสกุมฺภทายกํ วิย ขาทนภุญฺชนกิจฺจํ ทฏฺฐพฺพํ ลหุกครุกภาวโตฯ ตโต ปน ยํ ทุกฺขํ นิพฺพตฺตติ, ตํ อญฺญญฺจ ทฺวตฺติํสาการมนสิกาเรน จ นิวตฺตตีติ อาห ‘‘เอตฺเถว กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติฯ เอตฺตาวตาติ เอกทิวสํ ติํส วาเร มนสิการฏฺฐปเนนฯ
สหสฺสุทฺธารํ สาเธตฺวาติ สหสฺสวฑฺฒิตํ อิณํ โยเชตฺวาฯ อุทฺธริตพฺโพติ อุทฺธาโรติ หิ วฑฺฒิ วุจฺจตีติฯ สุทฺธจิตฺเตนาติ วิกฺเขปาทิกิเลสวิรหิตจิตฺเตนฯ เกสาทีสุ ตเจ รชฺชนฺตา สุจฺฉวิจมฺมํ ตโจติ คเหตฺวา ‘‘สุวณฺณาทิวณฺโณ เม ตโจ’’ติอาทินา รชฺชนฺติฯ
เตสุ ทฺเว เอกมคฺคํ ปฏิปชฺชมานา นาม น โหนฺตีติ ยถา ตถา วา ปลายนฺตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ ราคาทิวตฺถุภาเวน ทฺวตฺติํสาการานํ โจรสทิสตา อนตฺถาวหตา ทฏฺฐพฺพาฯ
กมฺมเมว วิเสสาธิคมสฺส ฐานนฺติ กมฺมฏฺฐานํ ภาวนา วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘มนสิกโรนฺตสฺส อปฺปนํ ปาปุณาตี’’ติฯ กมฺมสฺส วา ภาวนาย ฐานํ อารมฺมณํ อปฺปนารมฺมณภาวูปคมเนน อปฺปนํ ปาปุณาตีติ วุตฺตํฯ
มานชาติโกติ เอเตน ลงฺฆนสมตฺถตาโยเคน อุปสมรหิตตํ ทสฺเสติฯ จิตฺตมฺปิ หิ ตถา นานารมฺมเณสุ วฑฺฒิตํ อุปสมรหิตนฺติ ทสฺเสตพฺพนฺติฯ
หตฺเถ คหิตปญฺหวตฺถุ ปากติกเมวาติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตตํ สนฺธายาหฯ ตตฺถ หิ วุตฺตํ –
‘‘มาลกตฺเถโร กิร ทีฆภาณกอภยตฺเถรํ หตฺเถ คเหตฺวา ‘อาวุโส อภย, อิมํ ตาว
อิทํ ปน เอกํ มนสิกโรนฺตสฺส เอกํ ปาฏิเยกฺกํ มนสิกโรนฺตสฺส ทฺวตฺติํสาติ เอตสฺส สาธนตฺถํ นิทสฺสนวเสน อานีตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อนุปาทินฺนกปกฺเข ฐิตานีติ เอเตน เจติยปพฺพตวาสี มหาติสฺสตฺเถโร วิย, สงฺฆรกฺขิตตฺเถรุปฏฺฐากสามเณโร วิย จ อนุปาทินฺนกปกฺเข ฐเปตฺวา คเหตุํ สกฺโกนฺตสฺส ทสวิธาสุภวเสน ชีวมานกสรีเรปิ อุปฏฺฐิเต อุปจารปฺปตฺติ ทสฺสิตา โหตีติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘อตฺถิสฺส กาเย’’ติ ปน สตฺตวเสน เกสาทีสุ คยฺหมาเนสุ ยถา ‘‘อิมสฺมิํ ‘‘อสุภานุปสฺสนาสงฺขาตา ปน วิปสฺสนาภาวนา โหตีติ เวทิตพฺพา’’ติฯ
๓๕๗. อาทิมฺหิ เสวนา อาเสวนา, วฑฺฒนํ ภาวนา, ปุนปฺปุนํ กรณํ พหุลีกมฺมนฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ
๓๖๒. วตฺถุปริญฺญายาติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ วตฺถุภูตสฺส กายสฺส ปริชานเนนฯ อปฺปิตาติ คมิตา, สา จ วินาสิตตาติ อาห ‘‘วินาสิตา’’ติฯ อปฺปวตฺติยํ ฐปิตาติปิ อปฺปิตาติ อยมตฺโถ นิรุตฺติสิทฺธิยา วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ วิคตนฺตา กตาติ อิทานิ กาตพฺโพ อนฺโต เอเตสํ นตฺถีติ วิคตนฺตา, เอวํภูตา กตาติ อตฺโถฯ กมฺมเมว วิเสสาธิคมสฺส ฐานํ กมฺมฏฺฐานํ, กมฺเม วา ฐานํ ภาวนารมฺโภ กมฺมฏฺฐานํ, ตญฺจ อนุปสฺสนาติ อาห ‘‘อนุปสฺสนาย กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ, อนุปสฺสนาย วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ
กายานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
๓๖๓. สมฺปชานสฺส สมฺปชานเวทิยนํฯ วตฺถุนฺติ สุขาทีนํ อารมฺมณมาห, เตน วตฺถุ อารมฺมณํ เอติสฺสาติ วตฺถุอารมฺมณาติ สมาโส ทฏฺฐพฺโพฯ โวหารมตฺตํ โหตีติ เอเตน ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติ อิทํ โวหารมตฺเตน วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ
วีริยสมาธิํ โยเชตฺวาติ อธิวาสนวีริยสฺส อธิมตฺตตาย ตสฺส สมตาย อุภยํ สห โยเชตฺวาฯ สห ปฏิสมฺภิทาหีติ โลกุตฺตรปฏิสมฺภิทาหิ สหฯ โลกิยานมฺปิ วา สติ อุปฺปตฺติกาเล ตตฺถ สมตฺถตํ สนฺธาย ‘‘สห ปฏิสมฺภิทาหี’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ สมสีสีติ วารสมสีสี หุตฺวา ปจฺจเวกฺขณวารสฺส อนนฺตรวาเร ปรินิพฺพายีติ สงฺเขปมนสิการวเสน มหาสติปฏฺฐาเน, วิตฺถารมนสิการวเสน ราหุโลวาทธาตุวิภงฺคาทีสุฯ
ผสฺสปญฺจมเกเยวาติ เอว-สทฺเทน วุตฺเตสุ ตีสุปิ มุเขสุ ปริคฺคหสฺส สมานตํ ทสฺเสติฯ นามรูปววตฺถานสฺส อธิปฺเปตตฺตา นิรวเสสรูปปริคฺคหสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘วตฺถุ นาม กรชกาโย’’ติ อาห, น จกฺขาทีนิ ฉวตฺถูนีติฯ กรชกายสฺส ปน วตฺถุภาวสาธนตฺถํ ‘‘อิทญฺจ ปน เม วิญฺญาณํ เอตฺถ สิตํ, เอตฺถ ปฏิพทฺธ’’นฺติ (ที. นิ. ๑.๒๓๕; ม. นิ. ๒.๒๕๒) สุตฺตํ อาภตํฯ
ผสฺสวิญฺญาณานํ ปากฏตา เกสญฺจิ โหตีติ เยสํ น โหติ, เต สนฺธายาห ‘‘ผสฺสวเสน วา หิ…เป.… น ปากฏํ โหตี’’ติฯ เตสํ ปน อญฺเญสญฺจ สพฺเพสํ เวเนยฺยานํ เวทนา ปากฏาติ อาห ‘‘เวทนาวเสน ปน ปากฏํ โหตี’’ติฯ สตโธตสปฺปิ นาม สตวารํ วิลาเปตฺวา วิลาเปตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธริตฺวา คหิตสปฺปิฯ
วินิวตฺเตตฺวาติ จตุกฺขนฺธสมุทายโต วิสุํ อุทฺธริตฺวาฯ มหาสติปฏฺฐานสุตฺตาทีสุ กตฺถจิ ปฐมํ รูปกมฺมฏฺฐานํ วตฺวา ปจฺฉา อรูปกมฺมฏฺฐานํ เวทนาวเสน วินิวตฺเตตฺวา ทสฺสิตํฯ กตฺถจิ อรูปกมฺมฏฺฐานํ เอว เวทนาวเสน อรูปราสิโต, ญาตปริญฺญาย ปริญฺญาตโต วา รูปารูปราสิโต วา วินิวตฺเตตฺวา ทสฺสิตํฯ ตตฺถาปิ เยสุ ปฐมํ ญาตปริญฺญา วุตฺตา, เตสุ ตทนฺโตคธํ
‘‘มโนวิญฺเญยฺยานํ ธมฺมานํ อิฏฺฐานํ กนฺตาน’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๓.๓๐๖) นเยน วุตฺตํ ฉเคหสฺสิตโสมนสฺสํ ปญฺจกามคุเณสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน เอว โหตีติ อาห ‘‘ปญฺจกามคุณามิสนิสฺสิตา ฉ เคหสฺสิตโสมนสฺสเวทนา’’ติฯ
เวทนานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา
๓๖๕. กิเลสสมฺปยุตฺตานํ ‘‘น ปจฺฉิมปทํ ภชนฺตี’’ติฯ ทุวิธนฺติ วิสุํ วจนํ สราคสโทเสหิ วิสิฏฺฐคฺคหณตฺถํฯ อวิปสฺสนุปคตฺตา ‘‘อิธ โอกาโสว นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ
จิตฺตานุปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ธมฺมานุปสฺสนานิทฺเทโส
ก. นีวรณปพฺพวณฺณนา
๓๖๗. กณฺหสุกฺกานํ ยุคนทฺธตา นตฺถีติ ปชานนกาเล อภาวา ‘‘อภิณฺหสมุทาจารวเสนา’’ติ อาหฯ
สุภมฺปีติ ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ จาติฯ อากงฺขิตสฺส หิตสุขสฺส อนุปายภูโต มนสิกาโร อนุปายมนสิกาโรฯ ตตฺถาติ นิปฺผาเทตพฺเพ อารมฺมณภูเต จ ทุวิเธปิ สุภนิมิตฺเตฯ
อสุภมฺปีติ อสุภชฺฌานมฺปิฯ ตํ ปน ทสสุ อสุเภสุ เกสาทีสุ จ ปวตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ เกสาทีสุ หิ สญฺญา อสุภสญฺญาติ คิริมานนฺทสุตฺเต วุตฺตาติฯ เอตฺถ จตุพฺพิธสฺสปิ อโยนิโสมนสิการสฺส โยนิโสมนสิการสฺส จ ทสฺสนํ นิรวเสสทสฺสนตฺถํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตสุ ปน อสุเภ สุภนฺติ อสุภนฺติ จ มนสิกาโร อิธาธิปฺเปโต, ตทนุกุลตฺตา วา อิตเรปีติฯ
โภชเน มตฺตญฺญุโน ถินมิทฺธาภิภวาภาวา โอตารํ อลภมาโน กามราโค ปหียตีติ วทนฺติฯ โภชนนิสฺสิตํ ปน อาหาเรปฏิกูลสญฺญํ, ตพฺพิปริณามสฺส ตทาธารสฺส ตสฺส จ อุปนิสฺสยภูตสฺส อสุภตาทิทสฺสนํ, กายสฺส จ อาหารฏฺฐิติกตาทิทสฺสนํ โส ‘‘อรหตฺตมคฺเคนา’’ติฯ
โอทิสฺสกาโนทิสฺสกทิสาผรณานนฺติ อตฺตครุอติปฺปิยสหายมชฺฌตฺตวเสน โอทิสฺสกตา, สีมาเภเท กเต อโนทิสฺสกตา, เอกทิสาผรณวเสน ทิสาผรณตา เมตฺตาย อุคฺคหเณ เวทิตพฺพาฯ วิหารรจฺฉาคามาทิวเสน วา โอทิสฺสกทิสาผรณํ, วิหาราทิอุทฺเทสรหิตํ ปุรตฺถิมาทิทิสาวเสน อโนทิสฺสกทิสาผรณนฺติ เอวํ วา ทฺวิธา อุคฺคหํ สนฺธาย ‘‘โอทิสฺสกาโนทิสฺสกทิสาผรณาน’’นฺติ วุตฺตํฯ อุคฺคโห จ ยาว อุปจารา ทฏฺฐพฺโพ, อุคฺคหิตาย อาเสวนา ภาวนาฯ ตตฺถ ‘‘สพฺเพ สตฺตา ปาณา ภูตา ปุคฺคลา อตฺตภาวปริยาปนฺนา’’ติ เอเตสํ วเสน ปญฺจวิธา, เอเกกสฺมิํ ‘‘อเวรา โหนฺตุ, อพฺยาปชฺชา, อนีฆา, สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู’’ติ จตุธา ปวตฺติโต วีสติวิธา วา อโนธิโสผรณา เมตฺตา, ‘‘สพฺพา อิตฺถิโย ปุริสา อริยา อนริยา เทวา มนุสฺสา วินิปาติกา’’ติ สตฺโตธิกรณวเสน ปวตฺตา สตฺตวิธา, อฏฺฐวีสติวิธา วา โอธิโสผรณา เมตฺตา, ทสหิ ทิสาหิ ทิโสธิกรณวเสน ปวตฺตา ทสวิธา จ ทิสาผรณา เมตฺตา, เอเกกาย วา ทิสาย สตฺตาทิอิตฺถิอาทิอเวราทิโยเคน อสีตาธิกจตุสตปฺปเภทา อโนธิโสโอธิโสผรณา เวทิตพฺพาฯ
กายวินามนาติ
อติโภชเน นิมิตฺตคฺคาโหติ อติโภชเน ถินมิทฺธสฺส นิมิตฺตคฺคาโห, ‘‘เอตฺตเก ภุตฺเต ถินมิทฺธสฺส การณํ โหติ, เอตฺตเก น โหตี’’ติ ถินมิทฺธสฺส การณาการณคฺคาโหติ อตฺโถฯ ธุตงฺคานํ วีริยนิสฺสิตตฺตา อาห ‘‘ธุตงฺคนิสฺสิตสปฺปายกถายปี’’ติฯ
กุกฺกุจฺจมฺปิ กตากตานุโสจนวเสน ปวตฺตมานํ อุทฺธจฺเจน สมานลกฺขณํ อวูปสมสภาวเมวาติ เจตโส อวูปสโม ‘‘อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจเมวา’’ติ วุตฺโตฯ
พหุสฺสุตสฺส คนฺถโต จ อตฺถโต จ อตฺถาทีนิ วิจินนฺตสฺส เจตโส วิกฺเขโป น โหติ ยถาวิธิปฏิปตฺติยา ยถานุรูปปติการปฺปวตฺติยา กตากตานุโสจนญฺจาติ ‘‘พาหุสจฺเจนปิ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียตี’’ติ อาหฯ วุฑฺฒเสวิตา จ วุฑฺฒสีลิตํ อาวหตีติ เจโตวูปสมกรตฺตา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหานการิตา
ติฏฺฐติ เอตฺถาติ ฐานียา, วิจิกิจฺฉาย ฐานียา วิจิกิจฺฉาฐานียาฯ ฐาตพฺพาติ วา ฐานียา, วิจิกิจฺฉา ฐานียา เอเตสูติ วิจิกิจฺฉาฐานียาฯ
กามํ พหุสฺสุตตาปริปุจฺฉกตาหิ อฏฺฐวตฺถุกาปิ วิจิกิจฺฉา ปหียติ, ตถาปิ รตนตฺตยวิจิกิจฺฉามูลิกา เสสวิจิกิจฺฉาติ กตฺวา อาห ‘‘ตีณิ รตนานิ อารพฺภา’’ติฯ วินเย ปกตญฺญุตา ‘‘สิกฺขาย กงฺขตี’’ติ (ธ. ส. ๑๐๐๘; วิภ. ๙๑๕) วุตฺตาย วิจิกิจฺฉาย ปหานํ กโรตีติ อาห ‘‘วินเย จิณฺณวสีภาวสฺสปี’’ติฯ โอกปฺปนิยสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺขพหุลสฺสาติ อนุปวิสนสทฺธาสงฺขาตอธิโมกฺเขน อธิมุจฺจนพหุลสฺสฯ อธิมุจฺจนญฺจ อธิโมกฺขุปฺปาทนเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สทฺธาย วา นินฺนตา อธิมุตฺติฯ
นีวรณปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ข. โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา
ขนฺธาทิปาฬิยา ‘‘ขนฺธ…เป.… วิปสฺสนานํ อตฺถสนฺนิสฺสิตปริปุจฺฉาพหุลตา’’ติฯ เตน ปาฬิมุตฺตกปุจฺฉา น ตถา ปญฺญาสํวตฺตนิกา, ยถา อตฺถปฏิปุจฺฉาติ ทสฺเสติฯ
มนฺทตฺตา อคฺคิชาลาทีสุ อาโปธาตุอาทีนํ วิย วีริยาทีนํ สกิจฺเจ อสมตฺถตา วุตฺตาฯ
ปตฺตํ นีหรนฺโตว ตํ สุตฺวาติ เอตฺถ ปญฺจาภิญฺญตฺตา ทิพฺพโสเตน อสฺโสสีติ วทนฺติฯ
ปสาทสิเนหาภาเวนาติ ปสาทสงฺขาตสฺส สิเนหสฺส อภาเวนฯ คทฺรภปิฏฺเฐ ลูขรโช ลูขตโร หุตฺวา ทิสฺสตีติ อติลูขตาย ตํสทิเสฯ
สํเวชนปสาทเนหิ เตชนํ โตสนญฺจ สมฺปหํสนาติฯ
โพชฺฌงฺคปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สมถวิปสฺสนาสุทฺธวิปสฺสนาวเสน มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นามาติ อาคมนวเสน วุตฺตํฯ เอวํ ตาว เทสนา ปุคฺคเล ติฏฺฐตีติ กายานุปสฺสีอาทีนํ อาคมนวเสน วิเสเสตฺวา วุตฺตา สติปฏฺฐานเทสนา ปุคฺคเล ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ น หิ สกฺกา เอกสฺส อเนกสมงฺคิตา วตฺตุํ เอกกฺขเณ อเนกสติสมฺภวาวโพธปสงฺคา, ปุคฺคลํ ปน อามสิตฺวา สกิจฺจปริจฺฉินฺเน ธมฺเม วุจฺจมาเน กิจฺจเภเทน เอกิสฺสาปิ สติยา อเนกนามตา โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กาเย ปนา’’ติอาทิมาหฯ ยถา หิ ปุคฺคลกิจฺจํ ธมฺมา เอวาติ ธมฺมเภเทน กายานุปสฺสีอาทิปุคฺคลเภโทว โหติ, น เอวํ ธมฺมสฺส ธมฺโม กิจฺจนฺติ น ธมฺมเภเทน ตสฺส เภโท, ตสฺมา เอกาว สติ จตุวิปลฺลาสปฺปหานภูตา มคฺเค สมิทฺธา อนตฺถนฺตเรน ตปฺปหานกิจฺจเภเทน จตฺตาริ นามานิ ลภตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา
๓๗๔. อภิธมฺมภาชนีเย
อภิธมฺมภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สติปฏฺฐานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ