๘. สมฺมปฺปธานวิภงฺโค
๑. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา
๓๙๐. การณปฺปธานาติ ‘‘อุปายปฺปธานา โยนิโสปธานา’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิปนฺนโกติ ภาวนมนุยุตฺโตฯ ภุสํ โยโค ปโยโค, ปโยโคว ปรกฺกโม ปโยคปรกฺกโมฯ เอตานีติ ‘‘วายมตี’’ติอาทีนิ ‘‘อาเสวมาโน วายมตี’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิฯ
อนุปฺปนฺนาติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานนฺติ ภูมิลทฺธารมฺมณาธิคฺคหิตาวิกฺขมฺภิตาสมุคฺฆาติตุปฺปนฺนานํฯ
๓๙๑. ธมฺมจฺฉนฺโทติ ตณฺหาทิฏฺฐิวีริยจฺฉนฺทา วิย น อญฺโญ ธมฺโม, อถ โข ฉนฺทนิยสภาโว เอวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สภาวจฺฉนฺโท’’ติฯ ตตฺถ ‘‘โย กาเมสุ กามจฺฉนฺโท’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๑๐๓) ตณฺหา ฉนฺโทติ วุตฺตาติ เวทิตพฺโพ, ‘‘สพฺเพว นุ โข, มาริส, สมณพฺราหฺมณา เอกนฺตวาทา เอกนฺตสีลา เอกนฺตฉนฺทา เอกนฺตอชฺโฌสานา’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๖๖) เอตฺถ ทิฏฺฐิ, ปมาทนิทฺเทเส ‘‘นิกฺขิตฺตฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา’’ติ วีริยนฺติ วณฺเณติฯ
๓๙๔. วายมติ วีริยํ อารภตีติ ปททฺวยสฺสปิ นิทฺเทโส วีริยนิทฺเทโสเยวาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วีริยนิทฺเทเส’’ติฯ
๔๐๖. สพฺพปุพฺพภาเคติ สพฺพมคฺคานํ ปุพฺพภาเคฯ ปุริมสฺมินฺติ ‘‘อนุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา อนุปฺปชฺชมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’’นฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สมถวิปสฺสนาว คเหตพฺพา’’ติ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ, ตํ ปน มคฺคานุปฺปนฺนตาย ภาวโต อนุปฺปชฺชมาเน จ ตสฺมิํ วฏฺฏานตฺถสํวตฺตนโต น ยุตฺตนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ
มหนฺตํ คารวํ โหติ, ตสฺมา ‘‘สงฺฆคารเวน ยถารุจิ วินฺทิตุํ น สกฺกา’’ติ สงฺเฆน สห น นิกฺขมิฯ อติมนฺทานิ โนติ นนุ อติมนฺทานีติ อตฺโถฯ สนฺตสมาปตฺติโต อญฺญํ สนฺถมฺภนการณํ พลวํ นตฺถีติ ‘‘ตโต ปริหีนา สนฺถมฺภิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ อาหฯ น หิ มหารชฺชุมฺหิ ฉินฺเน สุตฺตตนฺตู สนฺธาเรตุํ สกฺโกนฺตีติฯ สมเถ วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา เตน สมานคติกา วิปสฺสนา จาติ อิมินา อธิปฺปาเยนาห ‘‘เอวํ อุปฺปนฺนา สมถวิปสฺสนา…เป.… สํวตฺตนฺตี’’ติฯ
ตตฺถ อนุปฺปนฺนานนฺติ เอตฺถ ตตฺถ ทุวิธาย สมฺมปฺปธานกถาย, ตตฺถ วา ปาฬิยํ ‘‘อนุปฺปนฺนาน’’นฺติ เอตสฺส อยํ วินิจฺฉโยติ อธิปฺปาโยฯ เอเตเยวาติ อนมตคฺเค สํสาเร อุปฺปนฺนาเยวฯ
จุทฺทส มหาวตฺตานิ ขนฺธเก วุตฺตานิ อาคนฺตุกอาวาสิกคมิกอนุโมทน ภตฺตคฺค ปิณฺฑจาริก อารญฺญิก เสนาสน ชนฺตาฆรวจฺจกุฏิ อาจริยอุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกวตฺตานิ จุทฺทสฯ ตโต อญฺญานิ ปน กทาจิ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเล ปาริวาสิกาทิกาเล จ จริตพฺพานิ ทฺวาสีติ ขุทฺทกวตฺตานีติ กถิตานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ น หิ ตานิ สพฺพาสุ อวตฺถาสุ จริตพฺพานิ, ตสฺมา มหาวตฺเต อคณิตานิฯ ตตฺถ ‘‘ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ ปญฺญาเปสฺสามี’’ติ อารภิตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ…เป.… น ฉมายํ จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๗๖) วุตฺตานิ ปกตตฺเต จริตพฺพวตฺตาวสานานิ ฉสฏฺฐิ, ตโต ปรํ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิกวุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา สทฺธิํ, มูลายปฏิกสฺสนารเหน, มานตฺตารเหน, มานตฺตจาริเกน, อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺธิํ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพ’’นฺติอาทีนิ (จูฬว. ๘๒) ปกตตฺเต จริตพฺเพหิ อนญฺญตฺตา วิสุํ วิสุํ
อิธ ‘‘ภุตฺวา วิคตุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตํ, น อฏฺฐสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๑) วิย รชฺชนาทิวเสน อนุภุตฺวาปคตํ ชวนํ, อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธตาวเสน ภูตาปคตสงฺขาตํ เสสสงฺขตญฺจ ‘‘ภูตาปคตุปฺปนฺน’’นฺติ, ตสฺมา อิธ โอกาสกตุปฺปนฺนํ วิปากเมว วทติ, น ตตฺถ วิย กมฺมมฺปีติฯ อนุสยิตกิเลสาติ อปฺปหีนา มคฺเคน ปหาตพฺพา อธิปฺเปตาฯ เตนาห ‘‘อตีตา วา…เป.… น วตฺตพฺพา’’ติฯ เตสญฺหิ อมฺพตรุโณปมาย วตฺตมานาทิตา น วตฺตพฺพาติฯ
อาหตขีรรุกฺโข วิย นิมิตฺตคฺคาหวเสน อธิคตํ อารมฺมณํ, อนาหตขีรรุกฺโข วิย อวิกฺขมฺภิตตาย อนฺโตคธกิเลสํ อารมฺมณํ ทฏฺฐพฺพํ, นิมิตฺตคฺคาหกาวิกฺขมฺภิตกิเลสา วา ปุคฺคลา อาหตานาหตขีรรุกฺขสทิสาฯ ปุริมนเยเนวาติ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺเน วิย ‘‘อิมสฺมิํ นาม ฐาเน นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ น วตฺตพฺพา อสมุคฺฆาฏิตตฺตา’’ติ โยเชตฺวา วิตฺถาเรตพฺพํฯ
ปาฬิยนฺติ ปฏิสมฺภิทาปาฬิยํ (ปฏิ. ม. ๓.๒๑)ฯ มคฺเคน ปหีนกิเลสานเมว ติธา นวตฺตพฺพตํ อปากฏํ ปากฏํ กาตุํ อชาตผลรุกฺโข อาภโต, อตีตาทีนํ อปฺปหีนตาทสฺสนตฺถมฺปิ ‘‘ชาตผลรุกฺเขน ทีเปตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ยถา อจฺฉินฺเน รุกฺเข นิพฺพตฺติรหานิ ผลานิ ฉินฺเน อนุปฺปชฺชมานานิ น กทาจิ สสภาวานิ อเหสุํ โหนฺติ ภวิสฺสนฺติ จาติ อตีตาทิภาเวน น วตฺตพฺพานิ, เอวํ มคฺเคน ปหีนกิเลสา จ ทฏฺฐพฺพาฯ ยถา จ เฉเท อสติ ผลานิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สติ จ นุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ เฉทสฺส สาตฺถกตา, เอวํ มคฺคภาวนาย จ สาตฺถกตา โยเชตพฺพาฯ
สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา
๔๒๗. ปญฺหปุจฺฉเก ‘‘วีริยเชฏฺฐิกาย ปน อญฺญสฺส วีริยสฺส อภาวา น วตฺตพฺพานิ มคฺคาธิปตีนีติ วา น มคฺคาธิปตีนีติ วา’’ติ, เอตฺถ ‘‘มคฺคาธิปตีนี’’ติ
ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สมฺมปฺปธานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ