๕. สพฺพมตฺถีติกถา
๑. วาทยุตฺติวณฺณนา
๒๘๒. อิทานิ สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, วุตฺตปฺปการาย ลทฺธิยา ฐตฺวา ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ สพฺพถาติ สพฺพสฺมิํ สรีเร สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติฯ สพฺพทาติ สพฺพสฺมิํ กาเล สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติฯ สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพนากาเรน สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติฯ สพฺเพสูติ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺพมตฺถีติ ปุจฺฉติฯ อโยคนฺติ ยมฺปิ นตฺถิ ตมฺปตฺถีติ ยมฺปิ ฉฏฺฐขนฺธาทิกํ สสวิสาณาทิกํ วา กิญฺจิ นตฺถีติ สิทฺธํ, ตมฺปิ เต อตฺถีติ ปุจฺฉติฯ สพฺพมตฺถีติ ยา ทิฏฺฐิ สา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐีติ, ยา ทิฏฺฐิ สา ทิฏฺฐิ สมฺมาทิฏฺฐีติ เหวมตฺถีติ อิมินา อิทํ ปุจฺฉติ – ยา เต เอสา สพฺพมตฺถีติ ทิฏฺฐิ, สา ทิฏฺฐิ อยาถาวกตฺตา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ เอวํ ยา อมฺหากํ ทิฏฺฐิ, สา ทิฏฺฐิ ยาถาวกตฺตา สมฺมาทิฏฺฐีติ เอวํ ตว สมเย อตฺถีติ ปุจฺฉติฯ อิตโร สพฺเพสุปิ เอเตสุ นเยสุ วุตฺตปฺปการาย อตฺถิตาย อภาวโต ปฏิกฺขิปติฯ อิเมสุ ปน สพฺเพสุปิ นเยสุ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ อาทิํ กตฺวา สพฺโพ กถามคฺคเภโท วิตฺถารโต เวทิตพฺโพติ อยํ ตาเวตฺถ วาทยุตฺติฯ
๒. กาลสํสนฺทนวณฺณนา
๒๘๓-๒๘๔. อิทานิ อตีตํ อตฺถีติอาทิกํ สุทฺธิกสํสนฺทนํฯ อตีตํ รูปํ อตฺถีติอาทิกํ ขนฺธวเสน กาลสํสนฺทนํฯ
๒๘๕. ปจฺจุปฺปนฺนํ รูปํ อปฺปิยํ กริตฺวาติ อตีตานาคตํ ปหาย ปจฺจุปฺปนฺนรูปเมว อปฺปิยํ รูปภาวํ ชหตีติปญฺเห นิรุทฺธสฺสาปิ รูปสฺส รูปกฺขนฺธสงฺคหิตตฺตา ปฏิกฺขิปติฯ รูปภาวํ น ชหตีติ ปฏิโลมปญฺเหปิ รูปกฺขนฺเธน สงฺคหิตตฺตาว ปฏิชานาติฯ โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ น สพฺพํ วตฺถํ โอทาตํ, อิมินา ปน วตฺถนฺติ อวตฺวา ‘‘โอทาตํ วตฺถํ อปฺปิยํ กริตฺวา’’ติ วุตฺเต สกวาทินา เอกตฺถตา อนุญฺญาตาฯ โอทาตภาวํ ชหตีติ ปญฺเห วณฺณวิคมํ สนฺธาย ปฏิญฺญา สกวาทิสฺสฯ วตฺถภาวํ ชหตีติ เอตฺถ ปน ปญฺญตฺติยา อวิคตตฺตา ปฏิกฺเขโป ตสฺเสวฯ ปฏิโลเมปิ เอเสว นโยฯ
๒๘๖. อตีตํ อตีตภาวํ น ชหตีติ ปุฏฺโฐ ‘‘ยทิ ชเหยฺย, อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา สิยา’’ติ มญฺญมาโน ปฏิชานาติฯ อนาคตํ อนาคตภาวํ น ชหตีติ ปุฏฺโฐ ปน ‘‘ยทิ น ชเหยฺย, อนาคตเมวสฺส
๒๘๗. เอวํ สุทฺธิกนยํ วตฺวา ปุน ขนฺธวเสน ทสฺเสตุํ อตีตํ รูปนฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตํ สพฺพํ ปาฬิอนุสาเรเนว สกฺกา ชานิตุํฯ
วจนโสธนวณฺณนา
๒๘๘. อิทานิ ‘‘อตีตํ นฺวตฺถี’’ติอาทิ วจนโสธนา โหติฯ ตตฺถ หญฺจิ อตีตํ นฺวตฺถีติ ยทิ อตีตํ โน อตฺถีติ อตฺโถฯ อตีตํ อตฺถีติ มิจฺฉาติ อตีตญฺจ ตํ อตฺถิ จาติ มิจฺฉา เอวฯ ตญฺเญว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปุฏฺโฐ อนาคตกฺขเณเยวสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตาย อภาวํ สนฺธาย กาลนานตฺเตน ปฏิกฺขิปติฯ
ทุติยํ ปุฏฺโฐ ยํ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคตํ อโหสิ, ตสฺส อุปฺปนฺนกาเล ปจฺจุปฺปนฺนตฺตา ปฏิชานาติฯ หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ ยเทตํ ตยา ‘‘อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ วทตา ตญฺเญว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ลทฺธิวเสน ‘‘อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา หุตฺวา โหตี’’ติ น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ
ทุติยํ ปุฏฺโฐ ยสฺมา ตํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ สงฺขํ คตํ, ตสฺมา ปฏิชานาติฯ อถ นํ สกวาที ‘‘ยทิ เต ตํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตํ ‘หุตฺวา โหตี’ติ สงฺขํ คตํ, ปุน หุตฺวา โหติ, ยํ อนาคตํ น หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ น โหนฺตํ ‘น หุตฺวา น โหตี’ติ สงฺขํ คตํ สสวิสาณํ, กิํ เต ตมฺปิ ปุน น หุตฺวา น โหตี’’ติอธิปฺปาเยน น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อิตโร ‘‘ยํ นตฺถิ, ตํ นตฺถิตาย, เอว อนาคตํ น หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ น โหตีติ นหุตฺวานโหติ นาม ตาว โหตุ, ปุน นหุตฺวานโหติภาโว ปนสฺส กุโต’’ติ มญฺญมาโน ปฏิกฺขิปติฯ ตญฺเญว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ ปญฺเหปิ ปจฺจุปฺปนฺนกฺขเณเยวสฺส อตีตตาย อภาวํ สนฺธาย กาลนานตฺตา ปฏิกฺขิปติฯ
ทุติยปญฺเห หุตฺวา โหติ หุตฺวา โหตีติ ยเทตํ ตยา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหตี’’ติ วทตา ‘‘ตญฺเญว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีต’’นฺติ ลทฺธิวเสน ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนํ วา อตีตํ วา หุตฺวา โหตี’’ติ วุตฺตํ, กิํ เต ตมฺปิ หุตฺวา โหตีติ? อิตโร หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวา อภาวโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ
ทุติยปญฺเห ยสฺมา ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ หุตฺวา อตีตํ โหนฺตํ ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ สงฺขํ คตํ, ตสฺมา ปฏิชานาติ น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปญฺหํ ปุจฺฉติฯ อิตโร ‘‘ยํ นตฺถิ, ตํ นตฺถิตาย เอว ปจฺจุปฺปนฺนํ น หุตฺวา อตีตํ น โหตีติ นหุตฺวานโหติ นาม ตาว โหตุฯ ปุน นหุตฺวานโหติภาโว ปนสฺส กุโต’’ติ มญฺญมาโน ปฏิกฺขิปติฯ อุภยํ เอกโต กตฺวา อาคเต ตติยปญฺเหปิ อิมินาวุปาเยน โยชนา กาตพฺพาฯ
อปโร น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปุจฺฉติฯ ตสฺสตฺโถ – นนุ ‘‘ตยา ตญฺเญว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺเต ปฐมปญฺหํ ปฏิกฺขิปนฺเตน อนาคตสฺส โหติภาโว ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ หุตฺวาภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติฯ เตน อนาคตํ น โหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนํ น หุตฺวา นามฯ
ทุติยปญฺเห น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ
ทุติยวาเรปิ ยทิ ตญฺเญว น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปุจฺฉติฯ ตสฺสตฺโถ – นนุ ตยา ตญฺเญว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตนฺติ วุตฺเต ปฐมปญฺหํ ปฏิกฺขิปนฺเตน ปจฺจุปฺปนฺนสฺส โหติภาโว, อตีตสฺส จ หุตฺวาภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติฯ เตน ปจฺจุปฺปนฺนํ นโหติ นามฯ อตีตํ นหุตฺวา นามฯ
ทุติยปญฺเห จ เต ‘‘ตญฺเญว ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีต’’นฺติ ปฏิญฺญาตํฯ เอวํ สนฺเต ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ
ตติยวาเรปิ ยทิ ตญฺเญว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ตํ อตีตํ; อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ปจฺจุปฺปนฺนาตีเตสุ วุตฺโต โหติภาโว, ปจฺจุปฺปนฺนาตีตานญฺจ อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ วุตฺโต หุตฺวาภาโว อาปชฺชติฯ เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ หุตฺวาโหติ นามฯ ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อตีตมฺปิ หุตฺวา โหติเยว นามฯ เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กิํ เต ตีสุปิ เอเตสุ เอเกกํ หุตฺวา โหติ น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตีติ ปุจฺฉติฯ ตสฺสตฺโถ
ทุติยปญฺเห จ เต ‘‘ตญฺเญว อนาคตํ, ตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตํ อตีต’’นฺติ ปฏิญฺญาตํฯ เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ น หุตฺวา น โหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ อตีตมฺปิ น หุตฺวา น โหติเยว นามฯ เตน ตํ ปุจฺฉาม – ‘‘กิํ เต เอเตสุ เอเกกํ น หุตฺวา น โหติ น หุตฺวา น โหตี’’ติ? ปรวาที สพฺพโต อนฺธกาเรน ปริโยนทฺโธ วิย เตสํ น หุตฺวา น โหติภาวํ อปสฺสนฺโต น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปตีติฯ นิคฺคหาทีนิ ปเนตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพานิฯ
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อตีตจกฺขุรูปาทิกถาวณฺณนา
๒๘๙. อตีตํ จกฺขุ อตฺถีติอาทีสุปิ จกฺขาทิภาวาวิชหเนเนว อตฺถิตํ ปฏิชานาติฯ ปสฺสตีติอาทีนิ ปุฏฺโฐ ปน เตสํ วิญฺญาณานํ กิจฺจาภาววเสน ปฏิกฺขิปติฯ
อตีตญาณาทิกถาวณฺณนา
๒๙๐. เตน ญาเณน ญาณกรณียํ กโรตีติ ปญฺเห ตสฺส ญาณสฺส นิรุทฺธตฺตา กิจฺจภาวมสฺส อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ ปุน ปุฏฺโฐ อตีตารมฺมณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ญาณํ อตีตานํ ธมฺมานํ ชานนโต อตีตํ ญาณนฺติ เตน ญาเณน ทุกฺขํ ปริชานาตีติอาทิมาหฯ อิตโร อตีตารมฺมเณเนว ญาเณน อิเมสํ จตุนฺนํ กิจฺจานํ อภาวา
อรหนฺตาทิกถาวณฺณนา
๒๙๑. อรหโต อตีโต ราโค อตฺถีติอาทีสุปิ ราคาทิภาวาวิชหนฺโต เอวํ ปฏิชานาติฯ สราโคติอาทีสุ สุตฺตวิโรธภเยน เจว ยุตฺติวิโรธภเยน จ ปฏิกฺขิปติฯ
ปทโสธนกถาวณฺณนา
๒๙๕. เอวํ สพฺพมฺปิ ปาฬิอนุสาเรเนว วิทิตฺวา ปรโต อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีตนฺติ เอตฺถ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยํ อตีตเมว อตฺถิ, ตํ อตีตํฯ ยํ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตํ อตฺถิ, ตํ โน อตฺถิ, ตํ โน อตีตํฯ เตนาตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตํ อตีตนฺติ เตน การเณน อตีตํ โน อตีตํ, โน อตีตํ อตีตนฺติฯ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนปุจฺฉาสุปิ เอเสว นโยฯ
สุตฺตสาธนวณฺณนา
๒๙๖. น วตฺตพฺพํ ‘‘อตีตํ อตฺถิ อนาคตํ อตฺถี’’ติ สุตฺตสาธนาย ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, ปฏิญฺญา สกวาทิสฺสฯ ปุน อตฺตโน ลทฺธิํ นิสฺสาย ยํกิญฺจิ, ภิกฺขเว, รูปนฺติ อนุโยโค ปรวาทิสฺเสวฯ ทุติยนเย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ เอวํ สพฺพตฺถ ปุจฺฉา จ ปฏิญฺญา จ เวทิตพฺพาฯ ยํ ปเนตํ ปรวาทินา อนาคตสฺส อตฺถิภาวสาธนตฺถํ ‘‘นนุ วุตฺตํ ภควตา กพฬีกาเร, เจ, ภิกฺขเว’’ติ สุตฺตสฺส ปริโยสาเน อตฺถิ ตตฺถ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติอาทิ ทสฺสิตํ น ตํ อนาคตสฺส อตฺถิภาวสาธกํ
สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ