๖. ฉฏฺฐวคฺโค
๑. นิยามกถาวณฺณนา
๔๔๕-๔๔๗. อิทานิ นิยาโมติ ‘‘ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺต’’นฺติ (ปุ. ป. ๑๓) วจนโต อริยมคฺโค วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน ตสฺมิํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธปิ ปุคฺคโล อนิยโต นาม น โหติ, ตสฺมา ‘‘โส นิยาโม นิจฺจฏฺเฐน อสงฺขโต’’ติ เยสํ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อนฺธกานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ ตโต ‘‘ยทิ โส อสงฺขโต, เอวรูเปน เตน ภวิตพฺพ’’นฺติ ทีเปนฺโต นิพฺพานนฺติอาทิมาหฯ สํสนฺทนปุจฺฉา อุตฺตานตฺถาเยวฯ
อตฺถิ เกจีติอาทิ นิยามสฺส สงฺขตภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํฯ มคฺโค อสงฺขโตติปญฺเห ตสฺส อุปฺปาทนิโรธภาวโต ปฏิกฺขิปตีติฯ นิยาโม สงฺขโตติปญฺเห นิรุทฺเธปิ มคฺเค นิยามสฺส อตฺถิตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ โสตาปตฺตินิยาโมติอาทิปญฺเหสุปิ อนุโลมโต จ ปฏิโลมโต จ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ปญฺจ อสงฺขตานีติ ปุฏฺโฐ ปญฺจนฺนํ อสงฺขตานํ อาคตฏฺฐานํ อปสฺสนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ ทุติยํ ปุฏฺโฐ จตุนฺนํ สมฺมตฺตนิยามานํ นิยามวจนโต นิพฺพานสฺส จ อสงฺขตภาวโต ปฏิชานาติฯ มิจฺฉตฺตนิยามปญฺโห นิยามวจนมตฺเตน อสงฺขตตาย อยุตฺตภาวทีปนตฺถํ วุตฺโตติฯ
นิยามกถาวณฺณนาฯ
๒. ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา
๔๔๘. อิทานิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ นิทานวคฺเค ‘‘อุปฺปาทา วา ตถาคตานํ อนุปฺปาทา วา ตถาคตานํ
๔๔๙. อวิชฺชา อสงฺขตาติ อาทโย ปญฺหา อวิชฺชาทีนํเยว ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ เยน ปนตฺเถน ตตฺถ เอเกกํ องฺคํ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ วุจฺจติ, โส ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺเค วุตฺโตเยวฯ
๔๕๑. อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ ยา ตตฺถ ธมฺมฏฺฐิตตาติอาทิ เยน สุตฺเตน ลทฺธิ ปติฏฺฐาปิตา, ตสฺเสว อตฺถทสฺสเนน ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยา อยํ เหฏฺฐา ‘‘ฐิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺฐิตตา ธมฺมนิยามตา’’ติ วุตฺตา น สา อญฺญตฺร อวิชฺชาทีหิ วิสุํ เอกา อตฺถิฯ อวิชฺชาทีนํ ปน ปจฺจยานํเยเวตํ นามํฯ อุปฺปนฺเนปิ หิ ตถาคเต อนุปฺปนฺเนปิ อวิชฺชาโต สงฺขารา สมฺภวนฺติ, สงฺขาราทีหิ จ วิญฺญาณาทีนิ, ตสฺมา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ ทฺเว อสงฺขตานีติ ปุฏฺโฐ สุตฺตาภาเวน ปฏิกฺขิปิตฺวา ลทฺธิวเสเนว ปฏิชานาติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เหฏฺฐา วุตฺตสทิสํ ปน ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนาฯ
๓. สจฺจกถาวณฺณนา
๔๕๒-๔๕๔. อิทานิ สจฺจกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐) สุตฺตํ นิสฺสาย ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ นิจฺจานิ อสงฺขตานี’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ ปุพฺพเสลิยานํ; เต สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ อยญฺหิสฺส อธิปฺปาโย – ทุกฺขสมุทยมคฺเคสุ วตฺถุสจฺจํ สงฺขตํ, ลกฺขณสจฺจํ อามนฺตาติ อาหฯ ตํ ปนสฺส ลทฺธิมตฺตเมวฯ โส หิ ทุกฺขํ วตฺถุสจฺจํ อิจฺฉติ, ตถา สมุทยํ มคฺคญฺจฯ ยานิ ปน เนสํ พาธนปภวนิยฺยานิกลกฺขณานิ, ตานิ ลกฺขณสจฺจํ นามาติ, น จ พาธนลกฺขณาทีหิ อญฺญานิ ทุกฺขาทีนิ นาม อตฺถีติฯ ตาณานีติอาทีสุ อธิปฺปาโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ
ทุกฺขสจฺจนฺติ ทุกฺขนฺติ ปญฺเห วตฺถุํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ อิโต ปรํ สุทฺธิกปญฺหา จ สํสนฺทนปญฺหา จ สพฺเพ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพาฯ อวสาเน ลทฺธิปติฏฺฐาปนตฺถํ อาหฏสุตฺตํ อตฺถสฺส มิจฺฉา คหิตตฺตา อนาหฏสทิสเมวาติฯ
สจฺจกถาวณฺณนาฯ
๔. อารุปฺปกถาวณฺณนา
๔๕๕-๔๕๖. อิทานิ อากาสานญฺจายตนนฺติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ สาธกสุตฺตมฺปิ อตฺถํ อชานิตฺวา อาหฏตฺตา อนาหฏสทิสเมวาติฯ
อารุปฺปกถาวณฺณนาฯ
๕. นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา
๔๕๗-๔๕๙. อิทานิ นิโรธสมาปตฺติกถา นาม โหติฯ ตตฺถ นิโรธสมาปตฺตีติ จตุนฺนํ ขนฺธานํ อปฺปวตฺติฯ ยสฺมา ปน สา กริยมานา กริยติ, สมาปชฺชิยมานา สมาปชฺชิยติ, ตสฺมา นิปฺผนฺนาติ วุจฺจติฯ สงฺขตาสงฺขตลกฺขณานํ ปน นิโรธสมาปตฺตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ อุปฺปาเทนฺตีติอาทิ สมาปชฺชนปฏิลาภวเสเนว วุตฺตํฯ ยถา ปน รูปาทโย อสงฺขตธมฺเม อุปฺปาเทนฺติ; น ตถา ตํ เกจิ อุปฺปาเทนฺติ นามฯ นิโรธา โวทานํ วุฏฺฐานนฺติ ผลสมาปตฺติ เวทิตพฺพาฯ อสงฺขตา ปน ตํ เตน หีติ ยสฺมา สงฺขตา น โหติ, ตสฺมา อสงฺขตาติ ลทฺธิฯ อิทํ ปน อสงฺขตภาเว การณํ น โหตีติ วุตฺตมฺปิ อวุตฺตสทิสเมวาติฯ
นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนาฯ
๖. อากาสกถาวณฺณนา
๔๖๐-๔๖๒. อิทานิ อากาสกถา นาม โหติฯ ตตฺถ ติวิโธ อากาโส – ปริจฺเฉทากาโส ทฺเว ปญฺญตฺติมตฺตาฯ เยสํ ปน ‘‘ทุวิโธปิ ยสฺมา สงฺขโต น โหติ, ตสฺมา อสงฺขโต’’ติ ลทฺธิ, เสยฺยถาปิ อุตฺตราปถกานํ มหิสาสกานญฺจ; เต สนฺธาย อากาโสติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
อากาสกถาวณฺณนาฯ
๗. อากาโส สนิทสฺสโนติกถาวณฺณนา
๔๖๓-๔๖๔. อิทานิ อากาโส สนิทสฺสโนติกถา นาม โหติฯ ตตฺถ เยสํ ตาฬจฺฉิทฺทาทีสุ ญาณปฺปวตฺติํ นิสฺสาย ‘‘สพฺโพปิ อชฏากาโส อากาโส สนิทสฺสโนติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา อิตรสฺสฯ อถ นํ ‘‘ยทิ สนิทสฺสโน, เอวํวิโธ ภเวยฺยา’’ติ โจทนตฺถํ รูปนฺติอาทิ วุตฺตํฯ จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจาติปญฺเหสุ เอวรูปสฺส สุตฺตสฺส อภาเวน ปฏิกฺขิปิตฺวา ตุลนฺตริกาทีนํ อุปลทฺธิํ นิสฺสาย ปฏิชานาติฯ ทฺวินฺนํ รุกฺขานํ อนฺตรนฺติ เอตฺถ รุกฺขรูปํ จกฺขุนา ทิสฺวา อนฺตเร รูปาภาวโต อากาสนฺติ มโนทฺวารวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, น จกฺขุวิญฺญาณํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา อสาธกเมตนฺติฯ
อากาโส สนิทสฺสโนติกถาวณฺณนาฯ
๑๐. ปถวีธาตุสนิทสฺสนาติอาทิกถาวณฺณนา
๔๖๕-๔๗๐. อิทานิ ปถวีธาตุ สนิทสฺสนาติ อาทิํ กตฺวา กายกมฺมํ สนิทสฺสนนฺติ ปริโยสานกถา นิฏฺฐิตาฯ
ฉฏฺโฐ วคฺโคฯ