ปจฺจยนิทฺเทโส
๑. เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑. อิทานิ เหตุปจฺจโยติ เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติอาทิมาหฯ ตตฺถ เหตุปจฺจโยติ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ นิกฺขิตฺตปฏิปาฏิยา สพฺพปฐมํ ภาเชตพฺพสฺส ปทุทฺธาโรฯ เสสปจฺจเยสุปิ อิมินาว นเยน ปฐมํ ภาเชตพฺพปทํ อุทฺธริตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อยํ ปเนตฺถ สมฺพนฺโธ – โย ปจฺจยุทฺเทเส เหตุปจฺจโยติ อุทฺทิฏฺโฐ, โส นิทฺเทสโต ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวํ เวทิตพฺโพ
อิทานิ เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ เอตฺถ ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ปจฺจยสฺส เจว ปจฺจยุปฺปนฺนานญฺจ ววตฺถาปนโตฯ เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ หิ วุตฺเต เหตุนา สมฺปยุตฺตกานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ ภเวยฺยฯ เอวํ สนฺเต อสุโก นาม ธมฺโม เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ ปจฺจยววตฺถานํ น ปญฺญาเยยฺยฯ อถาปิ เหตุนา สมฺปยุตฺตกานํ เหตุสมฺปยุตฺตกานนฺติ อตฺถํ อคฺคเหตฺวาว เยสํ เกสญฺจิ สมฺปยุตฺตกานํ เหตู เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถ ภเวยฺย, เอวํ สนฺเต เหตุนา วิปฺปยุตฺตา จกฺขุวิญฺญาณาทโยปิ สมฺปยุตฺตกาเยว, เหตุนา สมฺปยุตฺตา กุสลาทโยปิฯ ตตฺถ อยํ เหตุ อสุกสฺส นาม สมฺปยุตฺตกธมฺมสฺส ปจฺจโยติ ปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ น ปญฺญาเยยฺยฯ ตสฺมา ปจฺจยญฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ ววตฺถาเปนฺโต ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อาหฯ ตสฺสตฺโถ – เหตุสมฺปยุตฺตกานํ กุสลาทิธมฺมานํ โย เหตุ สมฺปยุตฺตโก, โส เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติฯ ตตฺราปิ ‘‘ปจฺจโย’’ติ อวตฺวา ‘‘เหตุปจฺจเยนา’’ติ วจนํ เหตุโน อญฺญถา ปจฺจยภาวปฏิเสธนตฺถํฯ อยญฺหิ เหตุ เหตุปจฺจเยนาปิ ปจฺจโย โหติ, สหชาตาทิปจฺจเยนาปิฯ ตตฺราสฺส ยฺวายํ สหชาตาทิปจฺจยวเสน อญฺญถาปิ ปจฺจยภาโว, ตสฺส ปฏิเสธนตฺถํ เหตุปจฺจเยนาติ วุตฺตํฯ เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ตํสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ อวตฺวา กสฺมา ‘‘เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ? นิทฺทิสิตพฺพสฺส อปากฏตฺตาฯ ตํสมฺปยุตฺตกานนฺติ หิ วุตฺเต เยน เต ตํสมฺปยุตฺตกา นาม โหนฺติ
ตํสมุฏฺฐานานนฺติ เอตฺถ ปน นิทฺทิสิตพฺพสฺส ปากฏตฺตา ตํ-คหณํ กตํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – เต เหตู เจว เหตุสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา สมุฏฺฐานํ เอเตสนฺติ ตํสมุฏฺฐานานิฯ เตสํ ตํสมุฏฺฐานานํ, เหตุโต เจว เหตุสมฺปยุตฺตธมฺเมหิ จ นิพฺพตฺตานนฺติ อตฺโถฯ อิมินา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปํ คณฺหาติ
ยทิ เอวํ อิธาปิ ‘‘ตํสมุฏฺฐานาน’’นฺติ อวตฺวา จิตฺตสมุฏฺฐานานนฺติ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อจิตฺตสมุฏฺฐานานมฺปิ สงฺคณฺหนโตฯ ปญฺหาวารสฺมิญฺหิ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา เหตู สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ อาคตํ’’ฯ ตสฺส สงฺคณฺหนตฺถํ อิธ จิตฺตสมุฏฺฐานานนฺติ อวตฺวา ตํสมุฏฺฐานานนฺติ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ – จิตฺตชรูปํ อชนยมานาปิ เต เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา สหชาตาทิปจฺจยวเสน สมุฏฺฐานํ เอเตสนฺติ ตํสมุฏฺฐานานิฯ เตสํ ตํสมุฏฺฐานานํ ปวตฺเต จิตฺตชานํ ปฏิสนฺธิยญฺจ กฏตฺตารูปานมฺปิ เหตู เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติฯ อิมินา อุปาเยน อญฺเญสุปิ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ อาคตฏฺฐาเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
กสฺมา ปนายํ เหตุ ปฏิสนฺธิยเมว กฏตฺตารูปานํ เหตุปจฺจโย โหติ, น ปวตฺเตติ? ปฏิสนฺธิยํ กมฺมชรูปานํ จิตฺตปฏิพทฺธวุตฺติตายฯ ปฏิสนฺธิยญฺหิ กมฺมชรูปานํ จิตฺตปฏิพทฺธา ปวตฺติ, จิตฺตวเสน อุปฺปชฺชนฺติ เจว ติฏฺฐนฺติ จฯ ตสฺมิญฺหิ ขเณ จิตฺตํ จิตฺตชรูปํ ชเนตุํ น สกฺโกติ, ตานิปิ วินา จิตฺเตน อุปฺปชฺชิตุํ วา ฐาตุํ วา น สกฺโกนฺติฯ เตเนวาห – ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ, ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต วิญฺญาเณ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๓๙)ฯ ปวตฺติยํ ปน เตสํ จิตฺเต วิชฺชมาเนปิ กมฺมปฏิพทฺธาว ปวตฺติ, น จิตฺตปฏิพทฺธาฯ อวิชฺชมาเน จาปิ จิตฺเต นิโรธสมาปนฺนานํ อุปฺปชฺชนฺติเยวฯ
กสฺมา ปน ปฏิสนฺธิกฺขเณ จิตฺตํ จิตฺตชรูปํ ชเนตุํ น สกฺโกตีติ? กมฺมเวคกฺขิตฺตตาย
อยญฺจ ปนตฺโถ โอกาสวเสเนว คเหตพฺโพฯ ตโย หิ โอกาสา – นาโมกาโส, รูโปกาโส, นามรูโปกาโสติฯ ตตฺถ อรูปภโว นาโมกาโส นามฯ ตตฺร หิ หทยวตฺถุมตฺตมฺปิ รูปปจฺจยํ วินา อรูปธมฺมาว อุปฺปชฺชนฺติฯ อสญฺญภโว รูโปกาโส นามฯ ตตฺร หิ ปฏิสนฺธิจิตฺตมตฺตมฺปิ อรูปปจฺจยํ วินา รูปธมฺมาว อุปฺปชฺชนฺติฯ ปญฺจโวการภโว นามรูโปกาโส นามฯ ตตฺร หิ วตฺถุรูปมตฺตมฺปิ วินา ปฏิสนฺธิยํ อรูปธมฺมา, ปฏิสนฺธิจิตฺตญฺจ วินา กมฺมชาปิ รูปธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติฯ ยุคนทฺธาว รูปารูปานํ อุปฺปตฺติฯ ยถา หิ สสฺสามิเก สราชเก เคเห สทฺวารปาลเก ราชาณตฺติํ วินา ปฐมปฺปเวโส นาม นตฺถิ, อปรภาเค ปน วินาปิ อาณตฺติํ ปุริมาณตฺติอานุภาเวเนว โหติ, เอวเมว ปญฺจโวกาเร ปฏิสนฺธิวิญฺญาณราชสฺส สหชาตาทิปจฺจยตํ วินา รูปสฺส ปฏิสนฺธิวเสน ปฐมุปฺปตฺติ นาม นตฺถิฯ อปรภาเค ปน วินาปิ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส สหชาตาทิปจฺจยานุภาวํ ปุริมานุภาววเสน ลทฺธปฺปเวสสฺส กมฺมโต ปวตฺติ โหติฯ อสญฺญภโว ปน ยสฺมา อรูโปกาโส น โหติ, ตสฺมา ตตฺถ วินาว อรูปปจฺจยา อสญฺโญกาสตฺตา รูปํ ปวตฺตติ, อสฺสามิเก สุญฺญเคเห อตฺตโน เคเห จ ปุริสสฺส ปเวโส วิยฯ อรูปภโวปิ ยสฺมา รูโปกาโส น โหติ, ตสฺมา ตตฺถ วินาว รูปปจฺจยา อญฺโญกาสตฺตา อรูปธมฺมา ปวตฺตนฺติฯ ปญฺจโวการภโว ปน รูปารูโปกาโสติ นตฺเถตฺถ อรูปปจฺจยํ วินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ รูปานํ อุปฺปตฺตีติฯ อิติ อยํ เหตุ ปฏิสนฺธิยเมว กฏตฺตารูปานํ ปจฺจโย โหติ, น ปวตฺเตติฯ
นนุ ‘‘เหตู สหชาตานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺเต สพฺโพปิ อยมตฺโถ คหิโต โหติ, อถ
อิทานิ ‘‘นานปฺปการเภทโต ปจฺจยุปฺปนฺนโต’’ติ อิเมสํ ปทานํ วเสเนตฺถ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ เตสุ นานปฺปการเภทโตติ อยญฺหิ เหตุ นาม ชาติโต กุสลากุสลวิปากกิริยเภทโต จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ กุสลเหตุ ภูมนฺตรโต กามาวจราทิเภเทน จตุพฺพิโธ, อกุสลเหตุ กามาวจโรว วิปากเหตุ กามาวจราทิเภเทน จตุพฺพิโธ, กิริยเหตุ กามาวจโร รูปาวจโร อรูปาวจโรติ ติวิโธฯ ตตฺถ กามาวจรกุสลเหตุ นามโต อโลภาทิวเสน ติวิโธฯ รูปาวจราทิกุสลเหตูสุปิ เอเสว นโยฯ อกุสลเหตุ โลภาทิวเสน ติวิโธฯ วิปากกิริยเหตู ปน อโลภาทิวเสน ตโย ตโย โหนฺติฯ ตํตํจิตฺตสมฺปโยควเสน ปน เตสํ เตสํ เหตูนํ นานปฺปการเภโทเยวาติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
ปจฺจยุปฺปนฺนโตติ อิมินา ปจฺจเยน อิเม ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺติ, อิเมสํ นาม ธมฺมานํ อยํ ปจฺจโยติ เอวมฺปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติ อตฺโถฯ ตตฺถ อิมสฺมิํ ตาว เหตุปจฺจเย กามาวจรกุสลเหตุ กามภวรูปภเวสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ เหตุปจฺจโย โหติ, อรูปภเว สมฺปยุตฺตธมฺมานํเยวฯ รูปาวจรกุสลเหตุ กามภวรูปภเวสุเยว สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ เหตุปจฺจโยฯ อรูปาวจรกุสลเหตุ กามาวจรกุสลเหตุสทิโสวฯ ตถา อปริยาปนฺนกุสลเหตุ, ตถา อกุสลเหตุฯ กามาวจรวิปากเหตุ ปน กามภวสฺมิํเยว อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานํ, ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ เหตุปจฺจโยฯ รูปาวจรวิปากเหตุ รูปภเว วุตฺตปฺปการานญฺเญว เหตุปจฺจโยฯ อรูปาวจรวิปากเหตุ อรูปภเว สมฺปยุตฺตกานญฺเญว เหตุปจฺจโยฯ อปริยาปนฺนวิปากเหตุ กามภวรูปภเวสุ สมฺปยุตฺตกานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ อรูปภเว อรูปธมฺมานญฺเญว เหตุปจฺจโยฯ กิริยเหตูสุ ปน เตภูมเกสุปิ
เหตุปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๒. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒. อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทเส รูปายตนนฺติ รูปสงฺขาตํ อายตนํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยาติ จกฺขุวิญฺญาณสงฺขาตาย ธาตุยาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ตํสมฺปยุตฺตกานนฺติ ตาย จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา สมฺปยุตฺตกานํ ติณฺณํ ขนฺธานํ, สพฺเพสมฺปิ จกฺขุปสาทวตฺถุกานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ รูปายตนํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ มโนธาตุยาติ สสมฺปยุตฺตธมฺมาย ติวิธายปิ มโนธาตุยา รูปายตนาทีนิ ปญฺจ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, โน จ โข เอกกฺขเณฯ สพฺเพ ธมฺมาติ เอตานิ จ รูปายตนาทีนิ ปญฺจ อวเสสา จ สพฺเพปิ เญยฺยธมฺมา อิมา ฉ ธาตุโย ฐเปตฺวา เสสาย สสมฺปยุตฺตธมฺมาย มโนวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยติ อตฺโถฯ ยํ ยํ ธมฺมํ อารพฺภาติ อิมินา เย เอเต เอตาสํ สตฺตนฺนํ วิญฺญาณธาตูนํ อารมฺมณธมฺมา วุตฺตา, เต ตาสํ ธาตูนํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนกฺขเณเยว อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตีติ ทีเปติฯ เอวํ โหนฺตาปิ จ น เอกโต โหนฺติ, ยํ ยํ อารพฺภ เย เย อุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ เตสํ เต เต วิสุํ วิสุํ อารมฺมณปจฺจโย โหนฺตีติปิ ทีเปติฯ อุปฺปชฺชนฺตีติ อิทํ ยถา นชฺโช สนฺทนฺติ, ปพฺพตา ติฏฺฐนฺตีติ สพฺพกาลสงฺคหวเสน, เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เตน เยปิ อารพฺภ เย อุปฺปชฺชิํสุ, เยปิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เต สพฺเพ อารมฺมณปจฺจเยเนว อุปฺปชฺชิํสุ จ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ จาติ สิทฺธํ โหติฯ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาติ อิทํ ‘‘เย เย ธมฺมา’’ติ วุตฺตานํ สรูปโต นิทสฺสนํฯ เต เต ธมฺมาติ เต เต อารมฺมณธมฺมาฯ เตสํ เตสนฺติ เตสํ เตสํ จิตฺตเจตสิกธมฺมานํฯ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ
อิทํ ปน อารมฺมณํ นาม รูปารมฺมณํ สทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพธมฺมารมฺมณนฺติ โกฏฺฐาสโต ฉพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ ฐเปตฺวา ปญฺญตฺติํ อวเสสํ ภูมิโต
เอวํ
กามาวจรวิปาการมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติฯ รูปาวจรวิปาการมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติฯ อรูปาวจรวิปาการมฺมณมฺปิ อิเมสํเยว ปญฺจนฺนํ ราสีนํ อารมฺมณปจฺจโย โหติฯ อปริยาปนฺนวิปาการมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลกิริยานญฺเญว อารมฺมณปจฺจโย โหติฯ
กามาวจรกิริยารมฺมณํ กามาวจรรูปาวจรกุสลสฺส, อกุสลสฺส, กามาวจรวิปากสฺส, กามาวจรรูปาวจรกิริยสฺส จาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ
อารมฺมณปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๓. อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๓. อธิปติปจฺจยนิทฺเทเส ฉนฺทาธิปตีติ ฉนฺทสงฺขาโต อธิปติฯ ฉนฺทํ ธุรํ กตฺวา ฉนฺทํ เชฏฺฐกํ กตฺวา จิตฺตุปฺปตฺติกาเล อุปฺปนฺนสฺส กตฺตุกมฺยตาฉนฺทสฺเสตํ นามํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ กสฺมา ปน ยถา เหตุปจฺจยนิทฺเทเส เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกานนฺติ อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺติอาทินา นเยน เทสนา กตาติ? เอกกฺขเณ อภาวโตฯ ปุริมนยสฺมิญฺหิ ทฺเว ตโย เหตู เอกกฺขเณปิ เหตุปจฺจโย โหนฺติ มูลฏฺเฐนฯ อุปการกภาวสฺส อวิชหนโตฯ อธิปติ ปน เชฏฺฐกฏฺเฐน อุปการโก, น จ เอกกฺขเณ พหู เชฏฺฐกา นาม โหนฺติฯ ตสฺมา เอกโต อุปฺปนฺนานมฺปิ เนสํ เอกกฺขเณ อธิปติปจฺจยภาโว นตฺถิฯ ตสฺส อธิปติปจฺจยภาวสฺส เอกกฺขเณ อภาวโต อิธ เอวํ เทสนา กตาติฯ
เอวํ ยํ ยํ ธมฺมํ ครุํ กตฺวาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยํ ยํ ธมฺมนฺติ ยํ ยํ อารมฺมณธมฺมํฯ ครุํ กตฺวาติ ครุการจิตฺตีการวเสน วา อสฺสาทวเสน วา ครุํ ภาริยํ ลทฺธพฺพํ อวิชหิตพฺพํ อนวญฺญาตํ กตฺวาฯ เต เต ธมฺมาติ เต เต ครุกาตพฺพธมฺมาฯ เตสํ เตสนฺติ เตสํ เตสํ ครุการกธมฺมานํฯ อธิปติปจฺจเยนาติ อารมฺมณาธิปติปจฺจเยน ปจฺจโย โหตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ
อยํ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ สหชาตาธิปติมฺหิ ตาว กามาวจรกุสลกิริยสงฺขาโต อธิปติ ทุเหตุกติเหตุเกสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ ฉนฺทาทีนํ อญฺญตรํ เชฏฺฐกํ กตฺวา อุปฺปตฺติกาเล อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ อธิปติปจฺจโย โหติฯ รูปาวจรกุสลกิริยสงฺขาเตปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน เอกนฺเตเนว ลพฺภติฯ น หิ เต ธมฺมา สหชาตาธิปติํ วินา อุปฺปชฺชนฺติฯ อรูปาวจรกุสลกิริยสงฺขาโต ปน ปญฺจโวกาเร รูปาวจรอธิปติสทิโสว จตุโวกาเร ปน สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว อธิปติปจฺจโย โหติฯ ตถา ตตฺถุปฺปนฺโน สพฺโพปิ กามาวจราธิปติฯ อปริยาปนฺโน กุสลโตปิ วิปากโตปิ ปญฺจโวกาเร เอกนฺเตเนว สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ อธิปติปจฺจโย โหติ, จตุโวกาเร อรูปธมฺมานญฺเญวฯ อกุสโล กามภเว มิจฺฉตฺตนิยตจิตฺเตสุ เอกนฺเตเนว สมฺปยุตฺตกานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ อธิปติปจฺจโย โหติฯ อนิยโต กามภวรูปภเวสุ
อารมฺมณาธิปติมฺหิ ปน กามาวจรกุสโล อารมฺมณาธิปติ กามาวจรกุสลสฺส โลภสหคตากุสลสฺสาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ราสีนํ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติฯ รูปาวจรารูปาวจเรปิ กุสลารมฺมณาธิปติมฺหิ เอเสว นโยฯ อปริยาปนฺนกุสโล ปน อารมฺมณาธิปติ กามาวจรโต ญาณสมฺปยุตฺตกุสลสฺส เจว ญาณสมฺปยุตฺตกิริยสฺส จ อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติฯ อกุสโล ปน อารมฺมณาธิปติ นาม โลภสหคตจิตฺตุปฺปาโท วุจฺจติฯ โส โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติฯ กามาวจโร ปน วิปาการมฺมณาธิปติ โลภสหคตากุสลสฺเสว อารมฺมณาธิปติปจฺจโย โหติฯ ตถา รูปาวจรารูปาวจรวิปาการมฺมณาธิปติฯ โลกุตฺตโร ปน วิปาการมฺมณาธิปติ กามาวจรโต ญาณสมฺปยุตฺตกุสลกิริยานญฺเญว
อธิปติปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๔. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๔. อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทเส มโนธาตุยาติ วิปากมโนธาตุยาฯ มโนวิญฺญาณธาตุยาติ สนฺตีรณกิจฺจาย อเหตุกวิปากมโนวิญฺญาณธาตุยาฯ ตโต ปรํ ปน โวฏฺฐพฺพนชวนตทารมฺมณภวงฺคกิจฺจา มโนวิญฺญาณธาตุโย ปุริมา ปุริมาติ ฉสุ ทฺวาเรสุปิ อนนฺตราตีตา กุสลชวนธมฺมา ทฏฺฐพฺพาฯ ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานนฺติ อนนฺตรอุปฺปชฺชมานานญฺเญวฯ กุสลานนฺติ สทิสกุสลานํฯ อพฺยากตานนฺติ อิทํ ปน กุสลานนฺตรํ ตทารมฺมณภวงฺคผลสมาปตฺติวเสน วุตฺตํฯ อกุสลมูลเก อพฺยากตานนฺติ ตทารมฺมณภวงฺคสงฺขาตานญฺเญวฯ อพฺยากตมูลเก อพฺยากตานนฺติ อาวชฺชนชวนวเสน วา ภวงฺควเสน วา ปวตฺตานํ กิริยวิปากาพฺยากตานํ กิริยมโนธาตุโต ปฏฺฐาย ปน ยาว โวฏฺฐพฺพนกิจฺจา มโนวิญฺญาณธาตุ, ตาว ปวตฺเตสุ วีถิจิตฺเตสุปิ อยํ นโย ลพฺภเตวฯ กุสลานนฺติ ปญฺจทฺวาเร โวฏฺฐพฺพนานนฺตรานํ มโนทฺวาเร อาวชฺชนานฺตรานํ ปฐมชวนกุสลานํฯ อกุสลานนฺติ ปเทปิ เอเสว นโยฯ เยสํ เยสนฺติ อิทํ สพฺเพสมฺปิ อนนฺตรปจฺจยธมฺมานํฯ สงฺเขปลกฺขณนฺติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ
อยํ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ กามาวจรกุสโล อตฺตนา สทิสสฺเสว กามาวจรกุสลสฺส อนนฺตรปจฺจโย โหติฯ ญาณสมฺปยุตฺตกามาวจรกุสโล ปน รูปาวจรกุสลสฺส อรูปาวจรกุสลสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺสาติ อิเมสํ ติณฺณํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติฯ กามาวจรกุสโล จ กามาวจรวิปากสฺส, รูปาวจรารูปาวจรวิปากสฺส, ญาณสมฺปยุตฺโต โลกุตฺตรวิปากสฺสาปีติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติฯ รูปาวจรกุสโล รูปาวจรกุสลสฺส, ญาณสมฺปยุตฺตกามาวจรวิปากสฺส, รูปาวจรวิปากสฺสาติ อิเมสํ ติณฺณํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติฯ อรูปาวจรกุสโล เตสํ ทฺวินฺนํ วิปากานํ อตฺตโน
กามาวจรวิปากสฺส ญาณสมฺปยุตฺโต วา ญาณวิปฺปยุตฺโต วา วิปาโก กามาวจรกิริยาวชฺชนสฺส, ญาณสมฺปยุตฺตวิปาโก ปเนตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน อุปฺปชฺชมานสฺส รูปาวจรารูปาวจรวิปากสฺสาปีติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติฯ รูปาวจรวิปาโก สเหตุกกามาวจรวิปากสฺส รูปาวจรารูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยาวชฺชนสฺสาติ อิเมสํ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติฯ อรูปาวจรวิปาโก ติเหตุกกามาวจรวิปากสฺส อรูปาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยาวชฺชนสฺสาติ ติณฺณํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติฯ โลกุตฺตรวิปาโก ติเหตุกกามาวจรวิปากสฺส รูปาวจรารูปาวจรโลกุตฺตรวิปากสฺสาติ จตุนฺนํ ราสีนํ อนนฺตรปจฺจโย โหติฯ
กามาวจรกิริยํ กามาวจรกุสลากุสลสฺส จตุภูมกวิปากสฺส เตภูมกกิริยสฺสาติ นวนฺนํ
อนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๕. สมนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๕. สมนนฺตรปจฺจยนิทฺเทโสปิ
สมนนฺตรปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๖. สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๖. สหชาตปจฺจยนิทฺเทเส อญฺญมญฺญนฺติ อญฺโญ อญฺญสฺสฯ อิมินา เอเตสํ ธมฺมานํ เอกกฺขเณ ปจฺจยภาวญฺเจว ปจฺจยุปฺปนฺนภาวญฺจ ทีเปติฯ โอกฺกนฺติกฺขเณติ ปญฺจโวการภเว ปฏิสนฺธิกฺขเณฯ ตสฺมิญฺหิ ขเณ นามรูปํ โอกฺกนฺตํ วิย ปกฺขนฺทนฺตํ วิย ปรโลกโต อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ปวิสนฺตํ วิย อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา โส ขโณ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขโณ’’ติ วุจฺจติฯ เอตฺถ จ รูปนฺติ หทยวตฺถุมตฺตเมว อธิปฺเปตํฯ ตญฺหิ นามสฺส, นามญฺจ ตสฺส อญฺญมญฺญํ สหชาตปจฺจยฏฺฐํ ผรติฯ จิตฺตเจตสิกาติ ปวตฺติยํ จตฺตาโร ขนฺธาฯ สหชาตปจฺจเยนาติ เอตฺถ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปา จิตฺตเจตสิกานํ ปจฺจยฏฺฐํ น ผรนฺติ, ตสฺมา ‘‘อญฺญมญฺญ’’นฺติ รูปิโน ธมฺมา อรูปีนํ ธมฺมานนฺติ หทยวตฺถุ จตุนฺนํ ขนฺธานํฯ กิญฺจิ กาเลติ กิสฺมิญฺจิ กาเลฯ สหชาตปจฺจเยนาติ ปฏิสนฺธิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น สหชาตปจฺจเยนาติ ปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ
อยํ ปน ‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน อญฺญมญฺญํ สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’ติ เอวํ ฉหิ โกฏฺฐาเสหิ ฐิโตฯ ตตฺถ ตโย โกฏฺฐาสา อญฺญมญฺญวเสน วุตฺตา, ตโย น อญฺญมญฺญวเสนฯ ตตฺถ ปฐมโกฏฺฐาเส อรูปเมว ปจฺจโย เจว ปจฺจยุปฺปนฺนญฺจ, ทุติเย รูปเมว, ตติเย นามรูปํ, จตุตฺเถ ปจฺจโย อรูปํ, ปจฺจยุปฺปนฺนํ รูปํ; ปญฺจเม ปจฺจโยปิ ปจฺจยุปฺปนฺนมฺปิ รูปเมว; ฉฏฺเฐ ปจฺจโย รูปํ, ปจฺจยุปฺปนฺนํ อรูปนฺติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ
อยํ ปน สหชาตปจฺจโย ชาติวเสน กุสโล อกุสโล วิปาโก กิริยํ รูปนฺติ ปญฺจธา ภิชฺชติฯ ตตฺถ กุสโล ภูมิโต จตุพฺพิโธ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลํ ปญฺจโวการภเว อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ สหชาตปจฺจโย โหติ, ตถา อกุสลํฯ ยํ ปเนตฺถ อรูเป อุปฺปชฺชติ, ตํ อรูปธมฺมานํเยว สหชาตปจฺจโย โหติฯ
กามาวจรรูปาวจรวิปากํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส เจว สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺจ สหชาตปจฺจโย โหติฯ ยํ ปเนตฺถ รูปํ น สมุฏฺฐาเปติ, ตํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญวฯ ยํ ปฏิสนฺธิยํ อุปฺปชฺชติ, ตํ กฏตฺตารูปานญฺจาปิ สหชาตปจฺจโย โหติฯ อรูปาวจรวิปากํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญวฯ โลกุตฺตรวิปากํ ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ, จตุโวกาเร อรูปานญฺเญวฯ กามาวจรอรูปาวจรกิริยา ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตกานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ สหชาตปจฺจโย โหติ, จตุโวกาเร อรูปานญฺเญวฯ รูปาวจรกิริยา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานญฺจ เอกนฺเตน สหชาตปจฺจโย โหติฯ
จตุสมุฏฺฐานิกสฺส
สหชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๗. อญฺญมญฺญปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๗. อญฺญมญฺญปจฺจยนิทฺเทเส สหชาตปจฺจยนิทฺเทสสฺส ปุริมานํ ติณฺณํ โกฏฺฐาสานํ วเสน ปาฬิ อาคตาฯ ตสฺสา ตตฺถ วุตฺตสทิสาว วณฺณนาติ ปุน น คหิตาฯ อยมฺปิ จ อญฺญมญฺญปจฺจโย ชาติวเสน กุสโล อกุสโล วิปาโก กิริยํ รูปนฺติ ปญฺจธา ภินฺโนฯ ตตฺถ กุสโล ภูมิโต
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ สพฺพมฺปิ จตุภูมกํ กุสลํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ตถา อกุสลํฯ วิปาเก ปน กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปฏิสนฺธิยํ วตฺถุรูปสฺส, ปวตฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญวฯ อรูปาวจรโลกุตฺตรวิปากํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโยฯ สพฺพมฺปิ กิริยํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโยฯ จตุสมุฏฺฐานิกรูปสฺส กมฺมสมุฏฺฐาเน เอกํ มหาภูตํ ติณฺณํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโยฯ กามาวจรรูปาวจรปฏิสนฺธิยํ วตฺถุรูปํ วิปากกฺขนฺธานํ อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺฐาเนสุ มหาภูตาเนว มหาภูตานํ อญฺญมญฺญปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ
อญฺญมญฺญปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๘. นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๘. นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทเส จกฺขายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยํ รูปํ นิสฺสายาติ วตฺถุรูปํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตญฺหิ นิสฺสาย ติวิธา มโนธาตุ, ฐเปตฺวา อรูปวิปากํ ทฺวาสตฺตติวิธา มโนวิญฺญาณธาตูติ อิมานิ ปญฺจสตฺตติ จิตฺตานิ วตฺตนฺตีติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ อยมฺปิ นิสฺสยปจฺจโย ชาติวเสน กุสลาทิเภทโต ปญฺจธาว ภิชฺชติฯ ตตฺถ กุสโล ภูมิโต จตุพฺพิโธว อกุสโล เอกวิโธ วิปาโก จตุพฺพิโธ, กิริยสงฺขาโต ติวิโธ, รูปํ เอกวิธเมวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลํ ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ ตถา อกุสลํ
จตุสมุฏฺฐานิกรูปสฺส จ กมฺมสมุฏฺฐานรูเป เอกํ มหาภูตํ ติณฺณํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ มหาภูตานํ, มหาภูตา อุปาทารูปานํ, วตฺถุรูปํ ปญฺจโวการภเว จตุภูมกกุสลสฺส, อกุสลสฺส, ฐเปตฺวา อารุปฺปวิปากญฺเจว ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณานิ จ เสสเตภูมกวิปากสฺส, เตภูมกกิริยสฺสาติ อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมราสีนํ นิสฺสยปจฺจโย โหติฯ จกฺขายตนาทีนิ ปญฺจ สสมฺปยุตฺตานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ นิสฺสยปจฺจโย โหติฯ อุตุจิตฺตาหารสมุฏฺฐาเนสุ ปน มหาภูตา มหาภูตานญฺเจว อุปาทารูปสฺส จ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ
นิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๙. อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๙. อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทเส ปุริมา ปุริมาติ อนนฺตรูปนิสฺสเย สมนนฺตราตีตา ลพฺภนฺติ, อารมฺมณูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสเยสุ นานาวีถิวเสน ปุริมตราฯ เต ตโยปิ ราสโย กุสลวเสน กุสลปเท ลพฺภนฺติ, กุสเลน ปน อกุสเล สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติฯ เตเนว วุตฺตํ – ‘‘อกุสลานํ ธมฺมานํ เกสญฺจิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ
อกุสเลน ปน กุสเล สมนนฺตราตีตา น ลพฺภนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘กุสลานํ ธมฺมานํ เกสญฺจิ อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ อิทมฺปิ หิ – ‘‘อกุสโล ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ปกตูปนิสฺสโย – ราคํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ กโรติ, ฌานํ อุปฺปาเทติ วิปสฺสนํ อุปฺปาเทติ, มคฺคํ อุปฺปาเทติ, อภิญฺญํ อุปฺปาเทติ, สมาปตฺติํ อุปฺปาเทติ; โทสํ โมหํ มานํ ทิฏฺฐิํ ปตฺถนํ อุปนิสฺสาย ทานํ เทติ…เป.… สมาปตฺติํ อุปฺปาเทติฯ ราโค โทโส โมโห มาโน ทิฏฺฐิ ปตฺถนา สทฺธาย สีลสฺส สุตสฺส จาคสฺส ปญฺญาย อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ปาณํ หนฺตฺวา ตสฺส ปฏิฆาตตฺถาย ทานํ เทตี’’ติอาทินา นเยน ปญฺหาวาเร อาคตํ ปกตูปนิสฺสยเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ อกุสลํ ปน กุสลสฺส อารมฺมณูปนิสฺสโย น โหติฯ กสฺมา? ตํ ครุํ กตฺวา ตสฺส อปฺปวตฺตนโตติ ยถา อนนฺตรูปนิสฺสโย, เอวํ อารมฺมณูปนิสฺสโยเปตฺถ น ลพฺภตีติ เวทิตพฺโพฯ อกุสเลน อพฺยากตปเท อารมฺมณูปนิสฺสโยว น ลพฺภติฯ น หิ อพฺยากตา ธมฺมา อกุสลํ ครุํ กโรนฺติ ปุคฺคโลปิ เสนาสนมฺปีติ อิทํ ทฺวยํ ปกตูปนิสฺสยวเสน วุตฺตํฯ อิทญฺหิ ทฺวยํ กุสลากุสลปวตฺติยา พลวปจฺจโย โหติฯ ปจฺจยภาโว
อยํ ปน อุปนิสฺสยปจฺจโย นาม สทฺธิํ เอกจฺจาย ปญฺญตฺติยา สพฺเพปิ จตุภูมกธมฺมาฯ วิภาคโต ปน อารมฺมณูปนิสฺสยาทิวเสน ติวิโธ โหติฯ ตตฺถ อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปตินา นินฺนานากรโณติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว นานปฺปการเภทโต คเหตพฺโพฯ อนนฺตรูปนิสฺสโย อนนฺตรปจฺจเยน นินฺนานากรโณ, โสปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว นานปฺปการเภทโต เวทิตพฺโพฯ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ เนสํ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ ปกตูปนิสฺสโย ปน ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยรูปเภทโต ปญฺจวิโธ โหติ, กุสลาทีนํ ปน ภูมิเภทโต อเนกวิโธติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ เตภูมกกุสโล จตุภูมกสฺสาปิ กุสลสฺส อกุสลสฺส วิปากกิริยสฺสาติ จตุนฺนํ ราสีนํ ปกตูปนิสฺสโย โหติฯ โลกุตฺตโร อกุสลสฺเสว น โหติฯ อมฺหากํ อาจริเยน ‘‘โลกุตฺตรธมฺโม นิพฺพตฺติโต’’ติ อิมินา ปน นเยน อญฺเญสํ อกุสลสฺสาปิ โหติฯ ยสฺส วา อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺสาปิ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต อิมินา นเยน โหติเยวฯ อกุสโล สพฺเพสมฺปิ จตุภูมกานํ ขนฺธานํ ปกตูปนิสฺสโย โหติ, ตถา เตภูมกวิปาโกฯ โลกุตฺตรวิปาเก เหฏฺฐิมานิ ตีณิ ผลานิ อกุสลสฺเสว น โหนฺติ, อุปริฏฺฐิมํ กุสลสฺสาปิฯ ปุริมนเยน ปน อญฺเญสํ วา ยสฺส วา อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส สนฺตาเน สพฺโพปิ โลกุตฺตรวิปาโก สพฺเพสํ กุสลาทีนํ อรูปกฺขนฺธานํ ปกตูปนิสฺสโย โหติฯ กิริยสงฺขาโตปิ ปกตูปนิสฺสโย จตุภูมกานํ อกุสลาทิขนฺธานํ โหติเยว, ตถา รูปสงฺขาโตฯ สยํ ปน รูปํ อิมสฺมิํ ปฏฺฐานมหาปกรเณ อาคตนเยน อุปนิสฺสยปจฺจยํ น ลภติ, สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปน ลภตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ
อุปนิสฺสยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๑๐. ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๐. ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทเส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอตฺถ ปุเรชาตํ นาม ยสฺส ปจฺจโย โหติ, ตโต ปุริมตรํ ชาตํ ชาติกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ฐิติกฺขณปฺปตฺตํฯ จกฺขายตนนฺติอาทิ วตฺถุปุเรชาตวเสน วุตฺตํฯ รูปายตนนฺติอาทิ อารมฺมณปุเรชาตวเสนฯ กิญฺจิกาเล ปุเรชาตปจฺจเยนาติ ปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กิญฺจิกาเล น ปุเรชาตปจฺจเยนาติ ปฏิสนฺธิํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอวํ สพฺพถาปิ ปญฺจทฺวาเร วตฺถารมฺมณวเสน, มโนทฺวาเร วตฺถุวเสเนวายํ ปาฬิ อาคตา, ปญฺหาวาเร ปน ‘‘อารมฺมณปุเรชาตํ – เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา จกฺขุํ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺตี’’ติ อาคตตฺตา มโนทฺวาเรปิ อารมฺมณปุเรชาตํ ลพฺภเตวฯ อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ
อยํ ปน ปุเรชาตปจฺจโย สุทฺธรูปเมว โหติฯ ตญฺจ โข อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ฐิติปฺปตฺตํ อฏฺฐารสวิธํ รูปรูปเมวฯ ตํ สพฺพมฺปิ วตฺถุปุเรชาตํ อารมฺมณปุเรชาตนฺติ ทฺวิธา ฐิตํฯ ตตฺถ จกฺขายตนํ…เป.… กายายตนํ วตฺถุรูปนฺติ อิทํ วตฺถุปุเรชาตํ นามฯ เสสํ อิมาย ปาฬิยา อาคตญฺจ อนาคตญฺจ วณฺโณ สทฺโท คนฺโธ รโส จตสฺโส ธาตุโย ตีณิ อินฺทฺริยานิ กพฬีกาโร อาหาโรติ ทฺวาทสวิธํ รูปํ อารมฺมณปุเรชาตปจฺจโย นามาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จกฺขายตนํ ทฺวินฺนํ จกฺขุวิญฺญาณานํ ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, ตถา อิตรานิ จตฺตาริ โสตวิญฺญาณาทีนํฯ วตฺถุรูปํ ปน ฐเปตฺวา ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานิ จตฺตาโร จ อารุปฺปวิปาเก เสสานํ สพฺเพสมฺปิ จตุภูมกานํ กุสลากุสลาพฺยากตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ปุเรชาตปจฺจโย โหติฯ รูปาทีนิ ปน ปญฺจารมฺมณานิ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานญฺเจว มโนธาตูนญฺจ เอกนฺเตเนว ปุเรชาตปจฺจยา โหนฺติฯ อฏฺฐารสวิธมฺปิ ปเนตํ รูปรูปํ กามาวจรกุสลสฺส รูปาวจรโต อภิญฺญากุสลสฺส อกุสลสฺส ตทารมฺมณภาวิโน กามาวจรวิปากสฺส กามาวจรกิริยสฺส รูปาวจรโต อภิญฺญากิริยสฺสาติ อิเมสํ ฉนฺนํ ราสีนํ ปุเรชาตปจฺจโย
ปุเรชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๑๑. ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๑. ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทเส ปจฺฉาชาตาติ ยสฺส กายสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมิํ อุปฺปชฺชิตฺวา ฐิเต ชาตาฯ ปุเรชาตสฺสาติ เตสํ อุปฺปาทโต ปฐมตรํ ชาตสฺส ชาติกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ฐิติปฺปตฺตสฺสฯ อิมสฺส กายสฺสาติ อิมสฺส จตุสมุฏฺฐานิกติสมุฏฺฐานิกภูตอุปาทารูปสงฺขาตสฺส กายสฺสฯ เอตฺถ จ ติสมุฏฺฐานิกกาโยติ อาหารสมุฏฺฐานสฺส อภาวโต พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ กาโย เวทิตพฺโพฯ อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ อยํ ปน ปจฺฉาชาตปจฺจโย นาม สงฺเขปโต ฐเปตฺวา อารุปฺปวิปาเก อวเสสา จตุภูมกา อรูปกฺขนฺธาฯ โส ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยเภเทน จตุธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ ปญฺจโวการภเว อุปฺปนฺนํ จตุภูมกกุสลญฺจ อกุสลญฺจ อุปฺปาทกฺขณํ อติกฺกมิตฺวา ฐิติปฺปตฺตสฺส จตุสมุฏฺฐานิกติสมุฏฺฐานิกรูปกายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติฯ วิปาเกปิ ฐเปตฺวา ปฏิสนฺธิวิปากํ อวเสโส กามาวจรรูปาวจรวิปาโก ตสฺเสว เอกนฺเตน ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติฯ โลกุตฺตโรปิ ปญฺจโวกาเร อุปฺปนฺนวิปาโก ตสฺเสว ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหติฯ เตภูมกกิริยาปิ ปญฺจโวกาเร อุปฺปนฺนาว วุตฺตปฺปการสฺส กายสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ
ปจฺฉาชาตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๑๒. อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๒. อาเสวนปจฺจยนิทฺเทเส ปุริมา ปุริมาติ สพฺพนเยสุ สมนนฺตราตีตาว ทฏฺฐพฺพาฯ กสฺมา ปเนตฺถ อนนฺตรปจฺจเย วิย ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ กามาวจรกุสลํ อตฺตโน อนนฺตรสฺส กามาวจรกุสลสฺเสวฯ ยํ ปเนตฺถ ญาณสมฺปยุตฺตํ, ตํ อตฺตนา สทิสเวทนสฺส รูปาวจรกุสลสฺส อรูปาวจรกุสลสฺส โลกุตฺตรกุสลสฺสาติ อิเมสํ
อาเสวนปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๑๓. กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓. กมฺมปจฺจยนิทฺเทเส กมฺมนฺติ เจตนากมฺมเมวฯ กฏตฺตา จ รูปานนฺติ กมฺมสฺส กฏตฺตา อุปฺปนฺนรูปานํฯ กมฺมปจฺจเยนาติ อเนกานมฺปิ กปฺปโกฏีนํ มตฺถเก อตฺตโน ผลํ อุปฺปาเทตุํ สมตฺเถน นานากฺขณิกกมฺมปจฺจเยนาติ อตฺโถฯ กุสลากุสลญฺหิ กมฺมํ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ ผลํ น เทติฯ ยทิ ทเทยฺย, ยํ มนุสฺโส เทวโลกูปคํ กุสลกมฺมํ กโรติ, ตสฺสานุภาเวน ตสฺมิํเยว ขเณ เทโว ภเวยฺยฯ ยสฺมิํ ปน ขเณ ตํ กตํ, ตโต อญฺญสฺมิํ ขเณ อวิชฺชมานมฺปิ เกวลํ กฏตฺตาเยว ทิฏฺเฐว ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปเร วา ปริยาเย อวเสสปจฺจยสมาโยเค สติ ผลํ อุปฺปาเทติ นิรุทฺธาปิ ปุริมสิปฺปาทิกิริยา วิย กาลนฺตเร ปจฺฉิมสิปฺปาทิกิริยายฯ ตสฺมา นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโยติ วุจฺจติฯ เจตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานนฺติ ยา กาจิ เจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํฯ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ อิมินา ปฏิสนฺธิกฺขเณ กฏตฺตารูปมฺปิ คณฺหาติฯ กมฺมปจฺจเยนาติ อิทํ สหชาตเจตนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กุสลาทีสุ หิ ยา กาจิ สหชาตเจตนา เสสธมฺมานํ จิตฺตปโยคสงฺขาเตน กิริยาภาเวน
อยํ ปน กมฺมปจฺจโย อตฺถโต จตุภูมิกเจตนามตฺตเมวฯ โส หิ ชาติเภทโต กุสโล อกุสโล วิปาโก กิริยาติ จตุธา ภิชฺชติฯ ตตฺถ กุสโล ภูมิโต กามาวจราทิวเสน จตุธา ภิชฺชติฯ อกุสโล เอกธาว วิปาโก จตุธา, กิริยา ติธาวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ สหชาตา กามาวจรกุสลเจตนา ปญฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว
กามาวจรรูปาวจรโต วิปากเจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ, ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานญฺจ สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อรูปาวจรวิปากเจตนา อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ โลกุตฺตรวิปากเจตนา ปญฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร อรูปสฺเสว สหชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโยฯ เตภูมิกา กิริยเจตนา ปญฺจโวกาเร
กมฺมปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๑๔. วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๔. วิปากปจฺจยนิทฺเทเส วิปากา จตฺตาโร ขนฺธาติ ยสฺมา กมฺมสมุฏฺฐานาปิ รูปา วิปากา น โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘วิปากา’’ติ วตฺวา ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ อยํ ปาฬิ อรูปธมฺมานญฺเญว วิปากปจฺจยวเสน อาคตาฯ ปญฺหาวาเร ปน ‘‘วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณํ ขนฺธานํ จิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากโต เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ วิปากปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อาคตตฺตา จิตฺตสมุฏฺฐานกมฺมสมุฏฺฐานรูปานมฺปิ วิปากปจฺจโย ลพฺภติฯ อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ อยํ ปน วิปากปจฺจโย วิปากภาเวน ชาติโต เอกวิโธ, ภูมิเภทโต กามาวจราทิวเสน จตุธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ กามาวจรรูปาวจรวิปาโก อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปานญฺจ วิปากปจฺจโย โหติฯ อรูปาวจรวิปาโก สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญวฯ โลกุตฺตรวิปาโก ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานญฺเญว วิปากปจฺจโย โหตีติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ
วิปากปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๑๕. อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๕. อาหารปจฺจยนิทฺเทเส กพฬีกาโร อาหาโรติ จตุสนฺตติสมุฏฺฐาเน รูเป โอชา อาหาโร นามฯ โส ปน ยสฺมา กพฬํ กริตฺวา อชฺโฌหริโตว อาหารกิจฺจํ กโรติ, น พหิ ฐิโต, ตสฺมา อาหาโรติ อวตฺวา ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร’’ติ วุตฺตํฯ กพฬํ กริตฺวา อชฺโฌหริตพฺพวตฺถุกตฺตา วา กพฬีกาโรติ นามเมตํ ตสฺสฯ อรูปิโน อาหาราติ ผสฺสเจตนาวิญฺญาณาหารา ตํสมุฏฺฐานานนฺติ อิธาปิ กมฺมสมุฏฺฐานานิ คหิตาเนวฯ วุตฺตญฺเหตํ ปญฺหาวาเร – ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อาหารา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ
อยํ ปน อาหารปจฺจโย สงฺเขปโต กพฬีกาโร อาหาโร, ผสฺโส, เจตนา, วิญฺญาณนฺติ จตฺตาโรว ธมฺมา โหนฺติฯ ตตฺถ ฐเปตฺวา กพฬีการาหารํ เสสา ตโย อรูปาหารา ชาติวเสน กุสลากุสลวิปากกิริยเภทโต จตุธา ภิชฺชนฺติฯ ปุน ภูมิเภเทน กุสโล จตุธา, อกุสโล เอกธา, วิปาโก จตุธา, กิริยา ติธาติ เอวํ อเนกธา ภิชฺชนฺติฯ กพฬีการาหาโร ปน ชาติโต อพฺยากโต, ภูมิโต กามาวจโรวาติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกาปิ ตโย กุสลาหารา ปญฺจโวกาเร อตฺตนา สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย, ฐเปตฺวา ปน รูปาวจรํ อวเสสา อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว อาหารปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อกุสลาหาเรสุปิ เอเสว นโยฯ จตุภูมกวิปากาหารา ปน สพฺพตฺถ สมฺปยุตฺตกานํ อาหารปจฺจยา โหนฺติฯ กามาวจรรูปาวจรวิปากา ปเนตฺถ ปญฺจโวกาเร อุปฺปชฺชมานา ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส ปฏิสนฺธิยํ กฏตฺตารูปสฺสาปิ อาหารปจฺจยา โหนฺติฯ โลกุตฺตรา ปน จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺเสว, อารุปฺเป อุปฺปนฺนา รูปสฺส ปจฺจยา น โหนฺติฯ เตภูมกาปิ ตโย กิริยาหารา ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, กามาวจรารูปาวจรา ปน อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว อาหารปจฺจเยน ปจฺจโย
อาหารปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๑๖. อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๖. อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทเส จกฺขุนฺทฺริยนฺติ จกฺขุสงฺขาตํ อินฺทฺริยํฯ อินฺทฺริยปจฺจเยนาติ สยํ ปุเรชาโต หุตฺวา อรูปธมฺมานํ อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ โสตินฺทฺริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อรูปิโน อินฺทฺริยาติ เอตฺถ อรูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ สงฺคหิตํฯ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ เอตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว กฏตฺตารูปมฺปิ สงฺคหิตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ปญฺหาวาเร – ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา อินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโยติฯ เอวํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ
อยํ ปน อินฺทฺริยปจฺจโย อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยวชฺชานํ สมวีสติยา อินฺทฺริยานํ วเสน ฐิโตฯ อิตฺถินฺทฺริยปุริสินฺทฺริยานิ หิ กิญฺจาปิ อิตฺถิลิงฺคปุริสลิงฺคาทีนํ พีชภูตานิ, กลลาทิกาเล ปน วิชฺชมาเนสุปิ เตสุ อิตฺถิลิงฺคปุริสลิงฺคาทีนํ อภาวา ตานิ เนว เตสํ, น อญฺเญสํ อินฺทฺริยปจฺจยตํ ผรนฺติฯ อินฺทฺริยปจฺจโย หิ อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณ อวินิพฺภุตฺตธมฺมานํ อินฺทฺริยปจฺจยตํ อผรนฺโต นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตานิ อินฺทฺริยปจฺจยา น โหนฺติฯ เยสํ ปเนตานิ พีชภูตานิ, เตสํ ตานิ สุตฺตนฺติกปริยาเยน ปกตูปนิสฺสยภาวํ ภชนฺติฯ อิติ อินฺทฺริยปจฺจโย สมวีสติยา อินฺทฺริยานํ วเสน ฐิโตติ เวทิตพฺโพฯ โส ชาติโต กุสลากุสลวิปากกิริยรูปวเสน ปญฺจธา ภิชฺชติฯ ตตฺถ กุสโล ภูมิวเสน จตุธา, อกุสโล กามาวจโรว วิปาโก จตุธาว กิริยาสงฺขาโต ติธา, รูปํ กามาวจรเมวาติ เอวํ อเนกธา ภิชฺชตีติ เอวํ ตาเวตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
เอวํ
อินฺทฺริยปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๑๗. ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๗. ฌานปจฺจยนิทฺเทเส ฌานงฺคานีติ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺเชสุ เสสจิตฺเตสุ อุปฺปนฺนานิ วิตกฺกวิจารปีติโสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสงฺขาตานิ สตฺต องฺคานิฯ ปญฺจนฺนํ ปน วิญฺญาณกายานํ อภินิปาตมตฺตตฺตา เตสุ วิชฺชมานานิปิ อุเปกฺขาสุขทุกฺขานิ อุปนิชฺฌานาการสฺส อภาวโต ฌานงฺคานีติ น อุทฺธฏานิฯ ตตฺถ ปจฺฉินฺนตฺตา ปน เสสาเหตุเกสุปิ ฌานงฺคํ น อุทฺธฏเมวฯ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ อิธาปิ กฏตฺตารูปํ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ ปญฺหาวาเร – ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ ฌานงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ ฌานปจฺจเยน
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกมฺปิ กุสลฌานงฺคํ ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, ฐเปตฺวา รูปาวจรํ อวเสสํ อารุปฺเป สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว ฌานปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อกุสเลปิ เอเสว นโยฯ กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปวตฺเต สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, ปฏิสนฺธิยํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว กฏตฺตารูปสฺส จ, อารุปฺปวิปากํ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเญว, ยญฺจ อารุปฺเป โลกุตฺตรวิปากํ อุปฺปชฺชติ, ตญฺจฯ ปญฺจโวกาเร ปน ตํ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺสปิ ฌานปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ เตภูมกมฺปิ กิริยฌานงฺคํ
ฌานปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๑๘. มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๘. มคฺคปจฺจยนิทฺเทเส มคฺคงฺคานีติ อเหตุกจิตฺตุปฺปาทวชฺเชสุ เสสจิตฺเตสุ อุปฺปนฺนานิ ปญฺญา, วิตกฺโก, สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา, วีริยํ, สติ, สมาธิ, มิจฺฉาทิฏฺฐิ, มิจฺฉาวาจากมฺมนฺตาชีวาติ อิมานิ ทฺวาทสงฺคานิฯ มคฺคสฺส ปน เหตุปจฺฉิมกตฺตา อเหตุกจิตฺเตสุ มคฺคงฺคานิ น อุทฺธฏานิฯ ตํสมุฏฺฐานานนฺติ อิธาปิ กฏตฺตารูปํ สงฺคหิตเมวฯ วุตฺตญฺเหตํ ปญฺหาวาเร – ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตานิ มคฺคงฺคานิ สมฺปยุตฺตกานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ มคฺคปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ
อยํ ปน มคฺคปจฺจโย ทฺวาทสนฺนํ มคฺคงฺคานํ วเสน ฐิโตปิ ชาติเภทโต กุสลาทิวเสน จตุธา, กุสลาทีนญฺจ กามาวจราทิภูมิเภทโต ทฺวาทสธา ภิชฺชตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโย
มคฺคปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๑๙. สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙. สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทเส
สมฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๒๐. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐. วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทเส รูปิโน ธมฺมา อรูปีนนฺติ อิทํ ตาว หทยวตฺถุโน เจว จกฺขุนฺทฺริยาทีนญฺจ วเสน เวทิตพฺพํฯ รูปธมฺเมสุ หิ เอเตเยว ฉ โกฏฺฐาสา อรูปกฺขนฺธานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจยา โหนฺติฯ รูปายตนาทโย ปน อารมฺมณธมฺมา กิญฺจาปิ วิปฺปยุตฺตธมฺมา, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา ปน น โหนฺติฯ กิํ การณา? สมฺปโยคาสงฺกาย อภาวโตฯ อรูปิโน หิ ขนฺธา จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺตา วิย อุปฺปชฺชนฺติฯ ตตฺถ อาสงฺกา โหติ – ‘‘กิํ นุ โข เอเต เอเตหิ สมฺปยุตฺตา, อุทาหุ วิปฺปยุตฺตา’’ติฯ อารมฺมณธมฺมา ปน วตฺถุนิสฺสเยน อุปฺปชฺชมานานํ อารมฺมณมตฺตา โหนฺตีติ นตฺถิ เตสุ สมฺปโยคาสงฺกาฯ อิติ สมฺปโยคาสงฺกาย
อรูปิโน ธมฺมา รูปีนนฺติ อิทํ ปน จตุนฺนํ ขนฺธานํ วเสน เวทิตพฺพํฯ อรูปธมฺเมสุ หิ จตฺตาโร ขนฺธาว สหชาตปุเรชาตานํ รูปธมฺมานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, นิพฺพานํ ปน อรูปมฺปิ สมานํ รูปสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหติฯ ‘‘จตูหิ สมฺปโยโค จตูหิ วิปฺปโยโค’’ติ หิ วุตฺตํฯ อิติ จตุนฺนํ อรูปกฺขนฺธานํเยว วิปฺปยุตฺตปจฺจยตา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ปญฺหาวาเร – สหชาตา กุสลา ขนฺธา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ปจฺฉาชาตา กุสลา ขนฺธา ปุเรชาตสฺส อิมสฺส กายสฺส วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิปากาพฺยากตา ขนฺธา กฏตฺตารูปานํ วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย, ขนฺธา วตฺถุสฺสาติฯ เอวํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนา เวทิตพฺพาฯ
อยํ ปน วิปฺปยุตฺตปจฺจโย นาม สงฺเขปโต ปญฺจโวการภเว วตฺตมานา รูปารูปธมฺมาฯ เตสุ รูปํ วตฺถุโน จกฺขาทีนญฺจ วเสน ฉธา ภินฺนํ, อรูปํ ปญฺจโวการภเว อุปฺปนฺนกุสลากุสลวิปากกิริยวเสน จตุธา ภินฺนํฯ ตสฺส ภูมิโต กามาวจราทิวเสน จตุธา, เอกธา, ติธา, ติธาติ เอกทสธา เภโท โหติฯ อารุปฺปวิปากญฺหิ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย น โหตีติ เอวเมตฺถ นานปฺปการเภทโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ ปญฺจโวการภเว อุปฺปนฺนํ จตุภูมกมฺปิ กุสลํ อกุสลญฺจ อตฺตนา สมุฏฺฐาปิตจิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส สหชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ อุปฺปาทกฺขณํ ปน อติกฺกมิตฺวา ฐิติกฺขณํ ปตฺตสฺส ปุเรชาตสฺส จตุสมุฏฺฐานิกติสมุฏฺฐานิกรูปกายสฺส ปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ เอตฺถ จ ติสมุฏฺฐานิกกาโยติ อาหารสมุฏฺฐานสฺส อภาวโต พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ กาโย เวทิตพฺโพฯ กามาวจรรูปาวจรวิปากํ ปน ปวตฺเต จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส, ปฏิสนฺธิยํ
วิปฺปยุตฺตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๒๑. อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๑. อตฺถิปจฺจยนิทฺเทเส จตฺตาโร ขนฺธาติอาทีหิ สหชาตวเสน อตฺถิปจฺจโย นิทฺทิฏฺโฐฯ จกฺขายตนนฺติอาทีหิ ปุเรชาตวเสนฯ ยํ รูปํ นิสฺสายาติ เอตฺถ สหชาตปุเรชาตวเสน อตฺถิปจฺจโย นิทฺทิฏฺโฐฯ เอวมยํ ปาฬิ สหชาตปุเรชาตานญฺเญว อตฺถิปจฺจยานํ วเสน อาคตาฯ ปญฺหาวาเร ปน สหชาตํ, ปุเรชาตํ, ปจฺฉาชาตํ, อาหารํ, อินฺทฺริยนฺติ อิเมสํ วเสน อาคตตฺตา ปจฺฉาชาตอาหารินฺทฺริยวเสนาปิ อตฺถิปจฺจโย ลพฺภติฯ อิธ ปน สาวเสสวเสน เทสนา กตาติ อยํ ตาเวตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ
อยํ ปน อตฺถิปจฺจโย นาม ทุวิโธ – อญฺญมญฺญโต, น อญฺญมญฺญโตฯ ตตฺถ อญฺญมญฺญํ ติวิธํ – อรูปํ อรูเปน, รูปํ รูเปน, รูปารูปํ รูปารูเปนฯ ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน’’ติ เอตฺถ หิ สพฺพจิตฺตุปฺปตฺติวเสน อรูปํ อรูเปน วุตฺตํฯ ‘‘จตฺตาโร มหาภูตา’’ติ เอตฺถ สพฺพสนฺตติวเสน รูปํ รูเปนฯ ‘‘โอกฺกนฺติกฺขเณ นามรูป’’นฺติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิขนฺธานญฺเจว วตฺถุโน จ วเสน รูปารูปํ รูปารูเปน วุตฺตํฯ น อญฺญมญฺญมฺปิ ติวิธํ – ‘‘อรูปํ รูปสฺส, รูปํ รูปสฺส, รูปํ
อปิเจส อตฺถิปจฺจโย นาม สงฺเขปโต ขณตฺตยปฺปตฺตํ นามญฺเจว รูปญฺจ, วตฺตมานา ปญฺจกฺขนฺธาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ โส ชาติเภทโต กุสลากุสลวิปากกิริยรูปวเสน ปญฺจธา ภิชฺชติ
เอวํ ภินฺเน ปเนตฺถ จตุภูมกกุสโลปิ สหชาโต อตฺถิปจฺจโย ปญฺจโวกาเร ‘‘เอโก ขนฺโธ ติณฺณนฺนํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา นเยน อญฺญมญฺญํ ขนฺธานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ ฐเปตฺวา ปน รูปาวจรกุสลํ อวเสโส อารุปฺเป สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานญฺเญว สหชาตกุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ จตุภูมโก ปเนส ปญฺจโวกาเร จตุสมุฏฺฐานิกติสมุฏฺฐานิกกายสฺส ปจฺฉาชาโต กุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ อกุสเลปิ เอเสว นโยฯ โสปิ หิ ปญฺจโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานญฺเจว จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส จ, จตุโวกาเร สมฺปยุตฺตกฺขนฺธานญฺเญว สหชาตากุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ปญฺจโวกาเร จตุสมุฏฺฐานิกติสมุฏฺฐานิกกายสฺส ปจฺฉาชาตากุสโล อตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโยฯ
วิปากโต ปน กามาวจรรูปาวจโร อตฺถิปจฺจโย นิยเมเนว ปฏิสนฺธิกฺขเณ ขนฺธานญฺเจว กฏตฺตารูปสฺส จ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโยฯ ปวตฺเต
รูปสงฺขาโต ปน อตฺถิปจฺจโย สหชาโต, ปุเรชาโต, อาหาโร, อินฺทฺริยนฺติ จตุพฺพิโธฯ ตตฺถ สหชาตรูปตฺถิปจฺจโย จตุสมุฏฺฐานวเสน จตุธา ฐิโตฯ ตตฺถ กมฺมสมุฏฺฐาโน เอกํ มหาภูตํ ติณฺณนฺนํ มหาภูตานํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ, มหาภูตา อุปาทารูปานนฺติ เอวํ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุรูปํ กามาวจรรูปาวจรวิปากกฺขนฺธานํ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ เตสมฺปิ ติสมุฏฺฐานิกรูปํ เอกํ มหาภูตํ ติณฺณนฺนํ มหาภูตานํ, ตีณิ เอกสฺส, ทฺเว ทฺวินฺนํ, มหาภูตา อุปาทารูปานนฺติ เอวํ สหชาตตฺถิปจฺจเยน ปจฺจโย โหติฯ ปุเรชาตตฺถิปจฺจโย ปน วตฺถุปุเรชาตอารมฺมณปุเรชาตวเสน ทุวิโธ โหติฯ โส ทุวิโธปิ เหฏฺฐา ปุเรชาตปจฺจเย วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา คเหตพฺโพฯ อาหารตฺถิปจฺจโยปิ เหฏฺฐา กพฬีการาหารปจฺจเย โยชิตนเยเนว โยเชตพฺโพฯ อิธ ปเนส อตฺตโน อนิรุทฺธกฺขเณ ปจฺจยภาเวน อตฺถิปจฺจโยติ วุตฺโตฯ รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ เหฏฺฐา อินฺทฺริยปจฺจเย รูปชีวิตินฺทฺริยโยชนายํ วุตฺตนเยเนว โยเชตพฺพํฯ อิธ ปเนตมฺปิ อตฺตโน อนิรุทฺธกฺขเณเยว ปจฺจยภาเวน อตฺถิปจฺจโยติ วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ
อตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๒๒. นตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๒. นตฺถิปจฺจยนิทฺเทเส สมนนฺตรนิรุทฺธาติ อญฺเญน จิตฺตุปฺปาเทน อนนฺตริกา หุตฺวา สมนนฺตรนิรุทฺธาฯ ปฏุปฺปนฺนานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานํฯ อิมินา นตฺถิปจฺจยสฺส โอกาสทานฏฺเฐน นตฺถิปจฺจยภาวํ สาเธติฯ ปุริเมสุ หิ นิโรธวเสน ปจฺฉิมานํ ปวตฺตโนกาสํ อเทนฺเตสุ เตสํ ปฏุปฺปนฺนภาโว น สิยาติ อยเมตฺถ ปาฬิวณฺณนาฯ เสสํ สพฺพํ อนนฺตรปจฺจเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ปจฺจยลกฺขณเมว เหตฺถ นานํ, ปจฺจยานํ ปน ปจฺจยุปฺปนฺนานญฺจ นานากรณํ นตฺถิฯ เกวลํ ปน ตตฺถ ‘‘จกฺขุวิญฺญาณธาตุ ตํสมฺปยุตฺตกา จ ธมฺมา มโนธาตุยา’’ติอาทินา นเยน ปจฺจยา จ ปจฺจยุปฺปนฺนา จ สรูปโต ทสฺสิตาฯ อิธ ปน ‘‘สมนนฺตรนิรุทฺธา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา
นตฺถิปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๒๓. วิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๓. วิคตปจฺจยนิทฺเทเส สมนนฺตรวิคตาติ สมนนฺตรเมว วิคตาฯ อิมินา วิคตปจฺจยสฺส วิคจฺฉมานภาเวเนว ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติฯ อิติ นตฺถิปจฺจยสฺส จ อิมสฺส จ พฺยญฺชนมตฺเตเยว นานตฺตํ, น อตฺเถติฯ
วิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
๒๔. อวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนา
๒๔. อวิคตปจฺจยนิทฺเทเส จตฺตาโร ขนฺธาติอาทีนํ สพฺพากาเรน อตฺถิปจฺจยนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺสปิ หิ ปจฺจยสฺส อตฺถิปจฺจเยน สทฺธิํ พฺยญฺชนมตฺเตเยว นานตฺตํ, น อตฺเถติฯ
อวิคตปจฺจยนิทฺเทสวณฺณนาฯ
ปจฺจยนิทฺเทสปกิณฺณกวินิจฺฉยกถา
อิทานิ อเนกธมฺมานํ เอกปจฺจยภาวโตติ เอเตสุ หิ ฐเปตฺวา กมฺมปจฺจยํ อวเสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ อเนกธมฺมา เอกโต ปจฺจยา โหนฺติฯ กมฺมปจฺจโย ปน เอโก เจตนาธมฺโมเยวาติ เอวํ ตาเวตฺถ อเนกธมฺมานํ เอกปจฺจยภาวโต วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ
เอกธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาวโตติ เหตุปจฺจเย ตาว อโมโห เอโก ธมฺโมฯ โส ปุเรชาตกมฺมาหารฌานปจฺจโยว น โหติ, เสสานํ วีสติยา ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติฯ อโลภาโทสา อินฺทฺริยมคฺคปจฺจยาปิ น โหนฺติ, เสสานํ อฏฺฐารสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยา โหนฺติฯ โลภโมหา วิปากปจฺจยาปิ น โหนฺติ, เสสานํ สตฺตรสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยา โหนฺติฯ โทโส อธิปติปจฺจโยปิ น โหติ, เสสานํ โสฬสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติฯ อารมฺมณปจฺจเย รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา อารมฺมณปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน จตุธา ปจฺจโย; ตถา มโนธาตุยา อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุยา จฯ สเหตุกาย ปน อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยวเสนาปิ ปจฺจโย โหติฯ อิมินา นเยน สพฺเพสํ อารมฺมณปจฺจยธมฺมานํ อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพฯ
อธิปติปจฺจเย อารมฺมณาธิปติโน อารมฺมณปจฺจเย วุตฺตนเยเนว อเนกปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพฯ สหชาตาธิปตีสุ วีมํสา อโมหเหตุ วิย วีสติธา ปจฺจโย โหติฯ ฉนฺโท เหตุปุเรชาตกมฺมอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ สตฺตรสนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติฯ จิตฺตํ เหตุปุเรชาตกมฺมฌานมคฺคปจฺจโย น โหติ, เสสานํ เอกูนวีสติยา ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจโย โหติฯ วีริยํ เหตุปุเรชาตกมฺมาหารฌานปจฺจโย น โหติ, เสสานํ เอกูนวีสติยา วเสน ปจฺจโย โหติฯ
อนนฺตรปจฺจเย
สหชาตปจฺจเย จตูสุ ตาว ขนฺเธสุ เอเกกสฺส ธมฺมสฺส อเนกปจฺจยภาโว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ จตฺตาริ มหาภูตานิ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตอตฺถิอวิคตวเสน
เอกปจฺจยสฺส อเนกปจฺจยภาวโตติ เหตุปจฺจยาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ เอกสฺส ปจฺจยสฺส เยนากาเรน เยนตฺเถน โย ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจโย โหติ, ตํ อาการํ ตํ อตฺถํ อวิชหิตฺวาว อญฺเญหิปิ เยหากาเรหิ เยหิ อตฺเถหิ โส ตสฺมิญฺเญว ขเณ เตสํ ธมฺมานํ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติ, ตโต อเนกปจฺจยภาวโต ตสฺส วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถฯ เสยฺยถิทํ – อโมโห เหตุปจฺจโย, โส เหตุปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอินฺทฺริยมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ เอกาทสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติฯ อโลภาโทสา ตโต อธิปติอินฺทฺริยมคฺคปจฺจเย ตโย อปเนตฺวา เสสานํ วเสน อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติฯ อิทํ วิปากเหตูสุเยว ลพฺภติ, กุสลกิริเยสุ ปน วิปากปจฺจยตา ปริหายติฯ โลภโทสโมหา เต ตโย วิปากญฺจาติ จตฺตาโร อปเนตฺวา เสสานํ วเสน อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติฯ
อารมฺมณปจฺจโย ตํ อารมฺมณปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตํเยว อารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ สตฺตหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติฯ อยเมตฺถ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโท, อรูปธมฺมานํ ปน อตีตานาคตานํ วา รูปธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจยภาเว สติ อารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยมตฺตญฺเญว อุตฺตริ
อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยา อนนฺตรสมนนฺตรปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตาว อุปนิสฺสยกมฺมอาเสวนนตฺถิวิคตานํ
นิสฺสยปจฺจโย นิสฺสยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อตฺตโน นิสฺสยปจฺจยตฺตญฺเจว อนนฺตรสมนนฺตรปจฺฉาชาตอาเสวนนตฺถิวิคตปจฺจเย จ ฉ อปเนตฺวา เสสานํ วเสน อปเรหิปิ สตฺตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติฯ อยมฺปิ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทว วตฺถุนิสฺสยาทีนํ ปน วเสเนตฺถ เหตุปจฺจยาทีนํ อาภาโวปิ เวทิตพฺโพฯ
อุปนิสฺสยปจฺจเย อารมฺมณูปนิสฺสโย อารมฺมณาธิปติสทิโสฯ อนนฺตรูปนิสฺสโย อนนฺตรูปนิสฺสยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อนนฺตรสมนนฺตรกมฺมอาเสวนนตฺถิวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ฉหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติฯ อริยมคฺคเจตนาเยว เจตฺถ กมฺมปจฺจยตํ ลภติ, น เสสธมฺมาฯ ปกตูปนิสฺสโย ปกตูปนิสฺสโยวฯ ปุเรชาตปจฺจโย อตฺตโน ปุเรชาตปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อารมฺมณอารมฺมณาธิปตินิสฺสยอุปนิสฺสยอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ
กมฺมปจฺจโย กมฺมปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว เอกกฺขณิโก ตาว สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ นวหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติฯ นานากฺขณิโก อุปนิสฺสยอนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ปญฺจหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติฯ วิปากปจฺจโย
อินฺทฺริยปจฺจเย รูปิโน ปญฺจินฺทฺริยา อินฺทฺริยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตาว นิสฺสยปุเรชาตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ปญฺจหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติฯ รูปชีวิตินฺทฺริยมฺปิ อินฺทฺริยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตญฺเญว อตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ ทฺวีหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติฯ อรูปิโน อินฺทฺริยานิปิ ยถานุรูปํ อินฺทฺริยปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺตาเนว เหตุอธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารฌานมคฺคสมฺปยุตฺตวิปฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ เตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺติฯ ฌานปจฺจโย ฌานปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว ยถานุรูปํ
สมฺปยุตฺตปจฺจโย สมฺปยุตฺตปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว ยถานุรูปํ เหตุอธิปติสหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยกมฺมวิปากอาหารอินฺทฺริยฌานมคฺคอตฺถิอวิคตานํ วเสน อปเรหิปิ เตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติฯ วิปฺปยุตฺตปจฺจโย วิปฺปยุตฺตปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตสงฺขาเต ฉ ปจฺจเย อปเนตฺวา เสสานํ วเสน ยถานุรูปํ อปเรหิปิ สตฺตรสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติฯ ตตฺถ รูปสฺส จ อรูปสฺส จ ปจฺจยวิภาโค เวทิตพฺโพฯ อตฺถิปจฺจโย อตฺถิปจฺจยตฺตํ อวิชหนฺโตว อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนนตฺถิวิคตสงฺขาเต ปญฺจ ปจฺจเย อปเนตฺวา เสสานํ วเสน ยถานุรูปํ อปเรหิ อฏฺฐารสหากาเรหิ อเนกปจฺจยภาวํ คจฺฉติฯ นตฺถิปจฺจยวิคตปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยสทิสา
ปจฺจยสภาคโตติ เอเตสุ หิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ อนนฺตรสมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยอาเสวนนตฺถิวิคตา สภาคา, ตถา อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอารมฺมณูปนิสฺสยาติ อิมินา อุปาเยเนตฺถ ปจฺจยสภาคโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
ปจฺจยวิสภาคโตติ ปุเรชาตปจฺจโย ปเนตฺถ ปจฺฉาชาตปจฺจเยน วิสภาโค, ตถา สมฺปยุตฺตปจฺจโย วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน, อตฺถิปจฺจโย นตฺถิปจฺจเยน, วิคตปจฺจโย อวิคตปจฺจเยนาติ อิมินา อุปาเยเนตฺถ ปจฺจยวิสภาคโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
ยุคฬกโตติ เอเตสุ จ อตฺถสริกฺขตาย, สทฺทสริกฺขตาย, กาลปฏิปกฺขตาย, เหตุผลตาย, อญฺญมญฺญปฏิปกฺขตายาติ อิเมหิ การเณหิ ยุคฬกโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ อนนฺตรสมนนฺตรา หิ อตฺถสริกฺขตาย เอกํ ยุคฬกํ นาม; นิสฺสยูปนิสฺสยา สทฺทสริกฺขตาย, ปุเรชาตปจฺฉาชาตา ชนกาชนกโตติ เอเตสุ จ อนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา นานากฺขณิโก, กมฺมปจฺจโย, นตฺถิวิคตปจฺจยาติ อิเม ปจฺจยา ชนกาเยว, น อชนกาฯ ปจฺฉาชาตปจฺจโย เกวลํ อุปตฺถมฺภโกเยว, น ชนโกฯ เสสา ชนกา จ อชนกา จ อุปตฺถมฺภกา จาติ อตฺโถฯ เอวเมตฺถ ชนกาชนกโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ
สพฺพฏฺฐานิกาสพฺพฏฺฐานิกโตติ เอเตสุ จ สหชาตนิสฺสยอตฺถิอวิคตปจฺจยา สพฺพฏฺฐานิกา นาม, สพฺเพสํ สงฺขตานํ รูปารูปธมฺมานํ ฐานภูตา การณภูตาติ อตฺโถฯ เอเตหิ วินา อุปฺปชฺชมาโน เอกธมฺโมปิ นตฺถีติฯ อารมฺมณอารมฺมณาธิปติอนนฺตรสมนนฺตรานนฺตรูปนิสฺสยปกตูปนิสฺสยาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตปจฺจยา อสพฺพฏฺฐานิกา นามฯ น สพฺเพสํ รูปารูปธมฺมานํ ฐานภูตา, อรูปกฺขนฺธานญฺเญว ปน ฐานภูตา การณภูตาติ อตฺโถฯ อรูปธมฺมาเยว หิ เอเตหิ อุปฺปชฺชนฺติ, น รูปธมฺมาฯ ปุเรชาตปจฺฉาชาตาปิ อสพฺพฏฺฐานิกา อรูปรูปานญฺเญว
รูปํ รูปสฺสาติอาทิวิกปฺปโตติ เอเตสุ จ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกปจฺจโยปิ เอกนฺเตน รูปเมว หุตฺวา รูปสฺเสว ปจฺจโย นาม นตฺถิ, เอกนฺเตน ปน รูปํ หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย นาม อตฺถิฯ กตโร ปเนโสติ? ปุเรชาตปจฺจโยฯ ปุเรชาตปจฺจโย หิ เอกนฺเตน รูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย โหติฯ เอกนฺเตน รูปเมว หุตฺวา รูปารูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ นตฺถิ, เอกนฺเตน ปน อรูปํ หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย นาม อตฺถิฯ กตโร ปเนโสติ? อนนฺตรสมนนฺตรอาเสวนสมฺปยุตฺตนตฺถิวิคตวเสน ฉพฺพิโธฯ โส หิ สพฺโพปิ เอกนฺเตน อรูปเมว หุตฺวา อรูปสฺเสว ปจฺจโย โหติฯ เอกนฺเตน อรูปเมว หุตฺวาปิ เอกนฺเตน รูปสฺเสว ปจฺจโย นามาติปิ อตฺถิฯ กตโร ปเนโสติ? ปจฺฉาชาตปจฺจโยฯ โส หิ เอกนฺเตน
ภวเภทโตติ อิเมสุ ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ปญฺจโวการภเว ตาว น โกจิ ปจฺจโย น ลพฺภติ นามฯ จตุโวการภเว ปน ตโย ปุเรชาตปจฺฉาชาตวิปฺปยุตฺตปจฺจเย อปเนตฺวา เสสา เอกวีสติเมว ลพฺภนฺติฯ เอกโวการภเว สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยกมฺมอินฺทฺริยอตฺถิอวิคตวเสน สตฺเตว ลพฺภนฺติฯ พาหิเร ปน อนินฺทฺริยพทฺธรูเป สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยอตฺถิอวิคตวเสน ปญฺเจว ลพฺภนฺตีติ เอวเมตฺถ ภวเภทโตปิ วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยติฯ
ปจฺจยนิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปุจฺฉาวาโร
๑. ปจฺจยานุโลมวณฺณนา
เอวํ
ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ ปฏิจฺจาภิธานวเสน วุตฺโต ปฏิจฺจวาโร นามฯ กุสลํ ธมฺมํ สหชาโต กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สหชาตาภิธานวเสน วุตฺโต สหชาตวาโร นามฯ โส ปุริเมน ปฏิจฺจวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณฯ ปฏิจฺจาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปฐโม วุตฺโต, สหชาตาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ทุติโยฯ ทฺวีสุปิ เจเตสุ รูปารูปธมฺมวเสน ปจฺจยา เจว ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา จ เวทิตพฺพาฯ เต จ โข สหชาตาว, น ปุเรชาตปจฺฉาชาตา ลพฺภนฺติฯ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปจฺจยา กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ ปจฺจยาภิธานวเสน วุตฺโต ปน ปจฺจยวาโร นามฯ โสปิ ปุริมวารทฺวยํ วิย รูปารูปธมฺมวเสเนว เวทิตพฺโพฯ ปจฺจโย ปเนตฺถ ปุเรชาโตปิ ลพฺภติฯ อยมสฺส ปุริมวารทฺวยโต วิเสโสฯ ตทนนฺตโร ‘‘กุสลํ ธมฺมํ นิสฺสาย กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ นิสฺสยาภิธานวเสน วุตฺโต นิสฺสยวาโร นามฯ โส ปุริเมน ปจฺจยวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณฯ ปจฺจยาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปฐโม วุตฺโต, นิสฺสยาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ทุติโยฯ ตโต ปรํ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สํสฏฺโฐ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สํสฏฺฐาภิธานวเสน วุตฺโต สํสฏฺฐวาโร นามฯ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ สมฺปยุตฺโต กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ สมฺปยุตฺตาภิธานวเสน วุตฺโต สมฺปยุตฺตวาโร นามฯ โส ปุริเมน สํสฏฺฐวาเรน อตฺถโต นินฺนานากรโณฯ สํสฏฺฐาภิธานวเสน พุชฺฌนกานํ วเสน ปน ปฐโม วุตฺโต, สมฺปยุตฺตาภิธานวเสน ปญฺหาวาโรตฺเวว สงฺขฺยํ คโตฯ รูปารูปธมฺมวเสเนว ปเนตฺถ ปจฺจยาปิ ปจฺจยุปฺปนฺนาปิ เวทิตพฺพาฯ
ตตฺถ
๒๕-๓๔. ตตฺถ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยาติ ปริกปฺปปุจฺฉาฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – โย กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา, กิํ โส กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สิยาติ อถ วา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ โย กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย, โส เหตุปจฺจยา สิยาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ตตฺถ ปฏีติ สทิสตฺเถ วตฺตติฯ สทิสปุคฺคโล หิ ปฏิปุคฺคโล, สทิสภาโค จ ปฏิภาโคติ วุจฺจติฯ อิจฺจาติ คมนุสฺสุกฺกวจนเมตํฯ อุภยํ เอกโต กตฺวา ปฏิจฺจาติ ปฏิคนฺตฺวา สหุปฺปตฺติสงฺขาเตน สทิสภาเวน ปตฺวา, เตน สทฺธิํ เอกโต อุปฺปตฺติภาวํ อุปคนฺตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ กุสโล ธมฺโมติ เอวํ สหุปฺปตฺติภาเวน กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยาติ ปุจฺฉติฯ อถ วา ปฏิจฺจาติ ปจฺจยํ กตฺวาฯ ตํ ปน ปจฺจยกรณํ ปุเรชาเตปิ ปจฺจเย ลพฺภติ สหชาเตปิฯ อิธ สหชาตํ อธิปฺเปตํฯ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโลติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ สหชาตวเสน กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อกุสโล นตฺถิ, อิมสฺมิํ ปน ปุจฺฉาวาเร ยมฺปิ วิสฺสชฺชิยมานํ อตฺถโต ลพฺภติ, ยมฺปิ น ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ ปุจฺฉาวเสน อุทฺธฏํฯ ปรโต ปน วิสฺสชฺชเน ยํ น ลพฺภติ, ตํ ปหาย ยํ ลพฺภติ, ตเทว วิสฺสชฺชิตํฯ
เอวเมตฺถ ปุจฺฉานํ อตฺถญฺเจว ปุจฺฉาคติญฺจ ญตฺวา อิทานิ คณนวเสน ปุจฺฉาปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ
ตตฺถ เอกมูลกาวสานา นว, เอกมูลทุกาวสานา นว, เอกมูลติกาวสานา ติสฺโส, ทุกมูลเอกาวสานา นว, ทุกมูลทุกาวสานา นว, ทุกมูลติกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลเอกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลทุกาวสานา ติสฺโส, ติกมูลติกาวสานา เอกาติ เอวเมตา มูลวเสนาปิ เวทิตพฺพาฯ ยถา จ เหตุปจฺจเย เอกูนปญฺญาสํ, อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ ตเถวาติ สพฺเพสุปิ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ –
สหสฺสเมกญฺจ สตํ, ฉสตฺตติ ปุนาปรา;
ปุจฺฉา สมฺปิณฺฑิตา โหนฺติ, นยมฺหิ เอกมูลเกฯ
๓๕-๓๖. ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติ ทุมูลกนโย อารทฺโธฯ ตตฺถ เหตารมฺมณทุโก…เป.… เหตุอวิคตทุโกติ เหตุปจฺจเยน สทฺธิํ เตวีสติ ทุกา โหนฺติฯ เตสุ เหตุปจฺจเย วิย เหตารมฺมณทุเกปิ เอกูนปญฺญาสํ ปุจฺฉา, ตาสุ ปาฬิยํ ทฺเวเยว ทสฺสิตาฯ ยถา จ เหตารมฺมณทุเก เอกูนปญฺญาสํ ตถา เหตาธิปติทุกาทีสุปิฯ ตตฺถ ปฐมปุจฺฉาวเสน เหตาธิปติทุโก, เหตานนฺตรทุโก, เหตุสมนนฺตรทุโกติ ปฏิปาฏิยา ตโย ทุเก ทสฺเสตฺวา ปริโยสาเน เหตุอวิคตทุโก ทสฺสิโต, เสสํ สงฺขิตฺตํฯ ปุจฺฉาปริจฺเฉโท ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺโพฯ
สหสฺสเมกญฺจ สตํ, สตฺตวีสติเมว จ;
ทุเกสุ เตวีสติยา, ปุจฺฉา โหนฺติ ทุมูลเกฯ
๓๗. ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยาติ ติมูลกนโย อารทฺโธฯ ตตฺถ
สหสฺสเมกํ ปุจฺฉานํ, อฏฺฐสตฺตติเมว จ;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ติกมูลเกฯ
๓๘. ตโต ปรํ เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยาติ จตุมูลกนโย อารทฺโธฯ ตตฺถ ปฐมตฺติเกน สทฺธิํ อนนฺตรปจฺจยาทีสุ เอกวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกวีสติ จตุกฺกา โหนฺติฯ เตสุ ทฺเว จตุกฺเก ทสฺเสตฺวา เสสํ สงฺขิตฺตํฯ อิธาปิ เอกเมกสฺมิํ จตุกฺเก เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา สพฺเพสุปิ เอกวีสติยา จตุกฺเกสุ –
สหสฺสเมกํ ปุจฺฉานํ, เอกูนติํส ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ จตุมูลเกฯ
ตโต ปรํ ปญฺจมูลกํ อาทิํ กตฺวา ยาว สพฺพมูลกา เทสนา กตา, ตํ สพฺพํ สงฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตญฺจ อุปริ วตฺตพฺพญฺจ เอกโต กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, จตุมูลกํ, ปญฺจมูลกํ, สพฺพมูลกํ อสมฺมุยฺหนฺเตน วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ นโย ทสฺสิโตฯ ตตฺถ เอกมูลกาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ วุตฺตเมวฯ ปญฺจมูลเก ปน ปฐมจตุกฺเกน สทฺธิํ สมนนฺตรปจฺจยาทีสุ สมวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สมวีสติ ปญฺจกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
สตานิ นว ปุจฺฉานํ, อสีติ จ ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ปญฺจมูลเกฯ
ฉมูลเก ปฐมปญฺจเกน สทฺธิํ สหชาตปจฺจยาทีสุ เอกูนวีสติยา ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส
สตานิ นว ปุจฺฉานํ, เอกติํส ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ฉกฺกมูลเกฯ
สตฺตมูลเก
สตานิ อฏฺฐ ปุจฺฉานํ, ทฺวาสีติ จ ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ สตฺตมูลเกฯ
อฏฺฐมูลเก ปฐมสตฺตเกน สทฺธิํ นิสฺสยปจฺจยาทีสุ สตฺตรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน สตฺตรส อฏฺฐกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
สตานิ อฏฺฐ ปุจฺฉานํ, เตตฺติํสา จ ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ อฏฺฐมูลเกฯ
นวมูลเก ปฐมอฏฺฐเกน สทฺธิํ อุปนิสฺสยปจฺจยาทีสุ โสฬสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน โสฬส นวกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
สตานิ
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ นวมูลเกฯ
ทสมูลเก ปฐมนวเกน สทฺธิํ ปุเรชาตปจฺจยาทีสุ ปนฺนรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ปนฺนรส ทสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
สตานิ สตฺต ปุจฺฉานํ, ปญฺจติํส ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นยมฺหิ ทสมูลเกฯ
เอกาทสมูลเก ปฐมทสเกน สทฺธิํ ปจฺฉาชาตปจฺจยาทีสุ จุทฺทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน จุทฺทส เอกาทสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
ฉ สตานิ จ ปุจฺฉานํ, ฉฬาสีติ ตโตปรา;
นยมฺหิ ปุจฺฉา คณิตา, เอกาทสกมูลเกฯ
ทฺวาทสมูลเก ปฐมเอกาทสเกน สทฺธิํ อาเสวนปจฺจยาทีสุ เตรสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เตรส ทฺวาทสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
ฉ
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ทฺวาทสมูลเกฯ
เตรสมูลเก ปฐมทฺวาทสเกน สทฺธิํ กมฺมปจฺจยาทีสุ ทฺวาทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ทฺวาทส เตรสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
สตานิ ปญฺจ ปุจฺฉานํ, อฏฺฐาสีติ ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย เตรสมูลเกฯ
จุทฺทสมูลเก ปฐมเตรสเกน สทฺธิํ วิปากปจฺจยาทีสุ เอกาทสสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน เอกาทส จุทฺทสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
สตานิ ปญฺจ ปุจฺฉานํ, ติํส จาถ นวาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย จุทฺทสมูลเกฯ
ปนฺนรสมูลเก
สตานิ จตฺตาริ ปุจฺฉานํ, นวุติ จ ตโตปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ปนฺนรสมูลเกฯ
โสฬสมูลเก ปฐมปนฺนรสเกน สทฺธิํ อินฺทฺริยปจฺจยาทีสุ นวสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน นว โสฬสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
สตานิ จตฺตาริ จตฺตา-ลีเสกา เจว ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย โสฬสมูลเกฯ
สตฺตรสมูลเก ปฐมโสฬสเกน สทฺธิํ ฌานปจฺจยาทีสุ อฏฺฐสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน อฏฺฐ สตฺตรสกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
สตานิ ตีณิ ปุจฺฉานํ, นวุติ ทฺเว ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย สตฺตรสมูลเกฯ
อฏฺฐารสมูลเก
สตานิ ตีณิ ปุจฺฉานํ, เตจตฺตารีสเมว จ;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย อฏฺฐารสมูลเกฯ
เอกูนวีสติมูลเก ปฐมอฏฺฐารสเกน สทฺธิํ สมฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ ฉสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ฉ เอกูนวีสติกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
ทฺเว
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย เอกูนวีสติเกฯ
วีสติมูลเก ปฐมเอกูนวีสติเกน สทฺธิํ วิปฺปยุตฺตปจฺจยาทีสุ ปญฺจสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ปญฺจวีสติกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
ทฺเว สตา โหนฺติ ปุจฺฉานํ, จตฺตาลีสา จ ปญฺจ จ;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย วีสติมูลเกฯ
เอกวีสติมูลเก ปฐมวีสติเกน สทฺธิํ อตฺถิปจฺจยาทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน จตฺตาโร เอกวีสติกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
สตํ ฉนวุติ เจว, ปุจฺฉา โหนฺติ สมฺปิณฺฑิตา;
คณิตา ลกฺขณญฺญูหิ, เอกวีสติเก นเยฯ
ทฺวาวีสติมูลเก ปฐมเอกวีสติเกน สทฺธิํ นตฺถิปจฺจยาทีสุ ตีสุ ปจฺจเยสุ เอกเมกสฺส โยชนาวเสน ตโย ทฺวาวีสติกา โหนฺติฯ เตสุ เอกเมกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา –
จตฺตาลีสาธิกํ สตํ, สตฺต เจว ปุนาปรา;
ปุจฺฉา คณนโต โหนฺติ, นเย ทฺวาวีสติมูลเกฯ
เตวีสติมูลเก
อฏฺฐนวุติเมวิธ, ปุจฺฉา คณนโต มตา;
นยมฺหิ เตวีสติเม, เตวีสติกมูลเกฯ
จตุวีสติมูลโก
ตาสํ ปน สพฺพาสมฺปิ อยํ คณนปิณฺโฑ – เอกมูลกนยสฺมิญฺหิ เอกาทส สตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา อาคตาฯ เหตุปจฺจยนเย เตเนว มูลเกน เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา อิมสฺมิํ เหตุปจฺจยมูลเก คเหตพฺพา, เสสา เสสปจฺจยมูลเกสุ ปกฺขิปิตพฺพาฯ ทุมูลเก สตฺตวีสานิ เอกาทส สตานิ, ติมูลเก สหสฺสํ อฏฺฐสตฺตติ จ, จตุมูลเก สหสฺสํ เอกูนติํสญฺจ, ปญฺจมูลเก อสีตาธิกานิ นว สตานิ, ฉมูลเก เอกติํสานิ นว สตานิ, สตฺตมูลเก ทฺวาสีตานิ อฏฺฐ สตานิ, อฏฺฐมูลเก เตตฺติํสานิ อฏฺฐ สตานิ, นวมูลเก จตุราสีตานิ สตฺต สตานิ, ทสมูลเก ปญฺจติํสานิ สตฺต สตานิ, เอกาทสมูลเก ฉาสีตานิ ฉ สตานิ, ทฺวาทสมูลเก สตฺตติํสานิ ฉ สตานิ, เตรสมูลเก อฏฺฐาสีตานิ ปญฺจ สตานิ, จุทฺทสมูลเก เอกูนจตฺตาลีสานิ ปญฺจ สตานิ, ปนฺนรสมูลเก นวุตานิ จตฺตาริ สตานิ, โสฬสมูลเก เอกจตฺตาลีสานิ จตฺตาริ สตฺตานิ, สตฺตรสมูลเก ทฺวานวุตานิ ตีณิ สตานิ, อฏฺฐารสมูลเก เตจตฺตาลีสานิ ตีณิ สตานิ, เอกูนวีสติมูลเก จตุนวุตานิ ทฺเว สตานิ, วีสติมูลเก ปญฺจจตฺตาลีสานิ ทฺเว สตานิ, เอกวีสติมูลเก ฉนวุติสตํ, ทฺวาวีสติมูลเก สตฺตจตฺตาลีสสตํ, เตวีสติมูลเก อฏฺฐนวุติ, สพฺพมูลเก เอกูนปญฺญาสาติ เอวํ เหตุปทํ อาทิํ กตฺวา วิภตฺเตสุ เอกมูลกาทีสุ –
จุทฺทเสว สหสฺสานิ, ปุน สตฺต สตานิ จ;
ปุจฺฉา เหตุปทสฺเสว, เอกมูลาทิเภทโตติฯ
๓๙-๔๐. เอวํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติ เอตฺตาวตา อารมฺมณปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา เหตุปจฺจยปริโยสาโน เอกมูลกนโย ทสฺสิโตฯ ตโต ปรํ อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยาติ ทุกมูลกํ อารทฺธํฯ ตตฺถ อิมํ ปฐมทุกญฺเจว อารมฺมณปจฺจยา เหตุปจฺจยาติ อยํ โอสานทุโกปิ น ทสฺสิโตฯ สเจ ปน กตฺถจิ วาจนามคฺเค สนฺทิสฺสติ, สฺเวว วาจนามคฺโค คเหตพฺโพฯ ตโต ปรํ อารมฺมณปจฺจยวเสน ติกมูลกาทโย อทสฺเสตฺวาว อธิปติปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา เอกกาทโย ทสฺเสตุํ อธิปติปจฺจยา, อนนฺตรปจฺจยา, สมนนฺตรปจฺจยา, สหชาตปจฺจยา, อญฺญมญฺญปจฺจยาติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตํ เอกมูลกวเสน วา สพฺพมูลกวเสน วา เวทิตพฺพํฯ
๔๑. ตโต ปรํ อวิคตปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา ทุมูลกเมว ทสฺเสตุํ – อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อวิคตเหตุทุโก, อวิคตารมฺมณทุโก, อวิคตาธิปติทุโกติ ปฏิปาฏิยา ตโย ทุเก วตฺวา ปริโยสาเน จ อวิคตวิคตทุโก เอโก ทุโก ทสฺสิโตฯ ตโต อวิคตปจฺจยวเสเนว ติมูลกํ ทสฺเสตุํ – ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อธิปติปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา’’ติ เอวํ ปฏิปาฏิยา ตโย ติเก วตฺวา ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา วิคตปจฺจยา’’ติ ปริโยสานตฺติโก วุตฺโตฯ ตโต อวิคตปจฺจยวเสเนว จตุมูลกํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อธิปติปจฺจยา, อวิคตปจฺจยา เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา อนนฺตรปจฺจยา’’ติ ทฺเว จตุกฺเก วตฺวา ‘‘วิคตปจฺจยา’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ฐปิตํ, เสสํ สพฺพํ สงฺขิตฺตํฯ ตสฺส สงฺขิตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, สพฺพมูลกํ อสมฺมุยฺหนฺเตน วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ยถา เหตุปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา เหตุอาทิปทวเสน เอกมูลเก เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ ฉสตฺตติ จ ปุจฺฉา…เป.… สพฺพมูลเก เอกูนปญฺญาสํ, เอวํ อารมฺมณปจฺจยาทีสุปิ เอกเมกํ อาทิํ กตฺวา อารมฺมณาทิปทวเสน เอกเมกสฺส
ทฺวาปญฺญาสสหสฺสาน-ฏฺฐสตานิ ตีณิ สตสหสฺสานิ;
กุสลตฺติกสฺส ปุจฺฉา, อนุโลมนยมฺหิ สุวิภตฺตาฯ
ยถา
เอกสฏฺฐิสหสฺสานิ, ฉ สตานิ สตฺตสตฺตติ;
สตสหสฺสานิ ปุจฺฉานํ, ติกเภเท ปเภทโตฯ
สงฺขิตฺตา วาจนามคฺเคฯ
ทุเกสุ ปน ‘‘สิยา เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, เหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จ, นเหตุํ ปฏิจฺจ นเหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ, นเหตุํ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จ, เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ เหตุ, เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ นเหตุ, เหตุญฺจ นเหตุญฺจ ปฏิจฺจ เหตุ จ นเหตุ จาติ เอกเมกสฺมิํ ทุเก เหตุปจฺจยาทีสุ เอกเมกสฺมิํ ปจฺจเย นว ปุจฺฉา โหนฺติฯ ตาสุ เหตุปจฺจยํ อาทิํ กตฺวา เอกมูลเก ทฺเวสตานิ โสฬส จ ปุจฺฉา โหนฺติฯ ตาสุ เหตุปจฺจยสฺเสว อญฺเญน อสมฺมิสฺสา นว ปุจฺฉา คเหตพฺพา, เสสา อฏฺฐ วาเรน คหิตาฯ
ตาสํ ทุกมูลกาทีสุ เตวีสติยา วาเรสุ เอเกกํ นวกํ อปเนตฺวา ยาว สพฺพมูลกา อยํ คณนปริจฺเฉโท – ทุกมูลเก ตาว เอกมูลเก ทสฺสิเตสุ ทฺวีสุ โสฬสาธิเกสุ ปุจฺฉาสเตสุ นว อปเนตฺวา ทฺเวสตานิ สตฺต จ ปุจฺฉา โหนฺติ, ตโต นว อปเนตฺวา ติมูลเก อฏฺฐนวุติสตํฯ เอวํ ปุริมปุริมโต นว นว อปเนตฺวา จตุมูลเก เอกูนนวุติสตํ, ปญฺจมูลเก อสีติสตํ, ฉมูลเก เอกสตฺตติสตํ, สตฺตมูลเก ทฺวาสฏฺฐิสตํ, อฏฺฐมูลเก เตปณฺณาสสตํ, นวมูลเก
จตุสฏฺฐิสหสฺสานิ, ปุน อฏฺฐสตานิ จ;
ปุจฺฉา เหตุทุกสฺเสว, อนุโลมนเย มตาฯ
ยถา จ เหตุทุกสฺส, เอวํ สเหตุกทุกาทีนมฺปีติ สพฺพสฺมิมฺปิ ทุกสเต –
สฏฺฐิ สตสหสฺสานิ, จตฺตาริ จ ตโตปรํ;
อสีติ จ สหสฺสานิ, ปุจฺฉา ทุกสเต วิทูฯ
อยํ ตาว สุทฺธิเก ติกปฏฺฐาเน เจว ทุกปฏฺฐาเน จ ปุจฺฉานํ คณนปริจฺเฉโทฯ
ยํ ปน ตโต ปรํ ทฺวาวีสติ ติเก คเหตฺวา ทุกสเต ปกฺขิปิตฺวา ทุกติกปฏฺฐานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถ ‘‘สิยา เหตุํ กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ เอเกกํ ติกํ ทุกานํ สเตน สเตน สทฺธิํ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ
ยมฺปิ ตโต ปรํ ทุกสตํ คเหตฺวา ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ปกฺขิปิตฺวา ติกทุกปฏฺฐานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา กุสลํ เหตุํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล เหตุธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทุกสเต เอเกกํ
ยมฺปิ ตโต ปรํ ติเก ติเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ติกติกปฏฺฐานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา กุสลํ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ เอเกกํ ติกํ เสเสหิ เอกวีสติยา
ยมฺปิ ตโต ปรํ ทุเก ทุเกสุเยว ปกฺขิปิตฺวา ทุกทุกปฏฺฐานํ นาม เทสิตํ, ตตฺถาปิ ‘‘สิยา เหตุํ สเหตุกํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ เหตุ สเหตุโก ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา’’ติ เอวํ ทุกสเต เอเกกํ ทุกํ เสเสหิ นวนวุติยา ทุเกหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานํ ปุจฺฉานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ เอกมูลกาทีนํ วเสน คเหตฺวา ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ ตถาคเตน หิ สพฺพมฺเปตํ ปเภทํ ทสฺเสตฺวาว เทวปริสาย ธมฺโม เทสิโต, ธมฺมเสนาปติสฺส ปน เตน ‘‘อชฺช อิทญฺจิทญฺจ เทสิต’’นฺติ สงฺขิปิตฺวา นยทสฺสนมตฺเตเนว เทสนา อกฺขาตาฯ เถเรนาปิ สงฺขิปิตฺวาว วาจนามคฺโค ปวตฺติโต, โส เถเรน ปวตฺติตนเยเนว สงฺคีติกาเล สงฺคหํ อาโรปิโตฯ
ตํ ปนสฺส สงฺเขปนยํ ทสฺเสตุํ ติกญฺจ ปฏฺฐานวรนฺติ อยํ คาถา ฐปิตาฯ ตสฺสตฺโถ – ติกญฺจ ปฏฺฐานวรนฺติ ปวรํ ติกปฏฺฐานญฺจฯ ทุกุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺฐํ ทุกปฏฺฐานญฺจฯ ทุกติกญฺเจวาติ ทุกติกปฏฺฐานญฺจฯ ติกทุกญฺจาติ ติกทุกปฏฺฐานญฺจฯ ติกติกญฺเจวาติ ติกติกปฏฺฐานญฺจฯ ทุกทุกญฺจาติ ทุกทุกปฏฺฐานญฺจฯ ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอเต ติกปฏฺฐานาทโย สุฏฺฐุ คมฺภีรา ฉ นยา อนุโลมมฺหิ เวทิตพฺพาติฯ ตตฺถ ทฺเว อนุโลมานิ – ธมฺมานุโลมญฺจ ปจฺจยานุโลมญฺจฯ ตตฺถ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ธมฺมานุโลมํ นามฯ ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ อนุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยานุโลมํ นามฯ
ตตฺถ เหฏฺฐา อฏฺฐกถายํ ‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ…เป.… ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตาฯ อิธ ปน อยํ คาถา ตสฺมิํ ธมฺมานุโลเม ปจฺจยานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘ฉ อนุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺฐกถาคาถาย ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺฐานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปโนกาเส ‘‘เหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยานุโลเม เอเต ธมฺมานุโลเม ติกปฏฺฐานาทโย ‘‘ฉ นยา สุคมฺภีรา’’ติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เตสุ อนุโลเม ติกปฏฺฐาเน กุสลตฺติกมตฺตสฺเสว
๒. ปจฺจยปจฺจนียวณฺณนา
๔๒-๔๔. อิทานิ ปจฺจนียํ โหติฯ ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย น เหตุปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อนุโลมปุจฺฉาหิ สมปฺปมาโณว ปุจฺฉาปริจฺเฉโทฯ เตเนเวตฺถ ‘‘ยถา อนุโลเม เหตุปจฺจโย วิตฺถาริโต, เอวํ ปจฺจนีเยปิ นเหตุปจฺจโย วิตฺถาเรตพฺโพ’’ติ วตฺวา ปุน ปริโยสาเน ‘‘ยถา อนุโลเม เอเกกสฺส ปทสฺส เอกมูลกํ, ทุมูลกํ, ติมูลกํ, จตุมูลกํ ยาว เตวีสติมูลกํ, เอวํ ปจฺจนีเยปิ วิตฺถาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตวีสติมูลกนฺติ อิทญฺเจตฺถ ทุมูลกํเยว สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริโยสาเน ปน สพฺพมูลกํ จตุวีสติมูลกมฺปิ โหติเยวฯ ตํ สพฺพํ สงฺขิตฺตเมวาติฯ
ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ…เป.… ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอตฺถาปิ ทฺเว ปจฺจนียานิ – ธมฺมปจฺจนียญฺจ ปจฺจยปจฺจนียญฺจฯ ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ‘‘น กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ น กุสโล ธมฺโม’’ติ ปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปจฺจนียํ นามฯ ‘‘นเหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจยานํ ปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยปจฺจนียํ นามฯ ตตฺถ เหฏฺฐา อฏฺฐกถายํ ‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ…เป.… ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตาฯ อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘ฉ ปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺฐกถาคาถาย ธมฺมปจฺจนีเย ติกปฏฺฐานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปโนกาเส น เหตุปจฺจยา นารมฺมณปจฺจยาติ เอวํ ปวตฺเต ปจฺจยปจฺจนีเย เอเต ธมฺมานุโลเมเยว ติกปฏฺฐานาทโย ฉ นยา สุคมฺภีราติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
เตสุ
๓. อนุโลมปจฺจนียวณฺณนา
๔๕-๔๘. อิทานิ อนุโลมปจฺจนียํ โหติฯ ตํ ทสฺเสตุํ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย เหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ‘‘เหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยา…เป.… เหตุปจฺจยา นอวิคตปจฺจยา’’ติ เหตุปทสฺส เสเสสุ เตวีสติยา ปจฺจเยสุ เอเกเกน สทฺธิํ โยชนาวเสน เหตุปทาทิเก เอกมูลเก เตวีสติ อนุโลมปจฺจนียานิฯ เตสุ เอเกกสฺมิํ เอกูนปญฺญาสํ กตฺวา สตฺตวีสาธิกานิ เอกาทส ปุจฺฉาสตานิ โหนฺติฯ ทุมูลเก ปน เหตารมฺมณปทานํ เสเสสุ ทฺวาวีสติยา ปจฺจเยสุ เอเกเกน สทฺธิํ
ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ…เป.… ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอตฺถ ปน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ทฺเว อนุโลมปจฺจนียานิ – ธมฺมานุโลมปจฺจนียํ ปจฺจยานุโลมปจฺจนียญฺจฯ ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ‘‘กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ น กุสโล ธมฺโม’’ติ อนุโลมปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมานุโลมปจฺจนียํ นามฯ ‘‘เหตุปจฺจยา นอารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ลพฺภมานปทานํ อนุโลมปจฺจนียเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยานุโลมปจฺจนียํ นามฯ ตตฺถ เหฏฺฐา อฏฺฐกถายํ ‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ…เป.… ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมานุโลมปจฺจนียํ สนฺธาย วุตฺตาฯ อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยานุโลมปจฺจนียํ
เตสุ อนุโลเม ติกปฏฺฐาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺส วเสน อยํ อิมสฺมิํ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโตฯ เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺฐาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตาฯ ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสาปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํฯ ‘‘ฉ อนุโลมปจฺจนียมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมิํ ปจฺจยานุโลมปจฺจนีเย ฉปิ เอเต ปฏฺฐานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพาฯ ปฏฺฐานํ วณฺณยนฺตานญฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติฯ
๔. ปจฺจนียานุโลมวณฺณนา
๔๙-๕๒. อิทานิ สิยา กุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม อุปฺปชฺเชยฺย นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยาติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อนุโลมปจฺจนียปุจฺฉาหิ สมปฺปมาโณ เอว ปุจฺฉาปริจฺเฉโทฯ เอกมูลกาทีสุ เจตฺถ ยา ปุจฺฉา ปาฬิยํ อาคตา, ยา จ น อาคตา, ตา สพฺพา เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพาฯ
ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ…เป.… ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีราติ เอตฺถาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ทฺเว ปจฺจยานุโลมานิ – ธมฺมปจฺจนียานุโลมํ ปจฺจยปจฺจนียานุโลมญฺจฯ ตตฺถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ เอวํ อภิธมฺมมาติกาปเทหิ สงฺคหิตานํ ธมฺมานํ ‘‘นกุสลํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กุสโล ธมฺโม’’ติ ปจฺจนียานุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปจฺจนียานุโลมํ นามฯ ‘‘นเหตุปจฺจยา อารมฺมณปจฺจยา’’ติ เอวํ จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ ลพฺภมานปทานํ ปจฺจยปจฺจนียานุโลมเทสนาวเสน ปวตฺตํ ปจฺจยปจฺจนียานุโลมํ นามฯ ตตฺถ เหฏฺฐา อฏฺฐกถายํ ‘‘ติกญฺจ ปฏฺฐานวรํ…เป.… ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อยํ คาถา ธมฺมปจฺจนียานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตาฯ อิธ ปน อยํ คาถา ธมฺมานุโลเมเยว ปจฺจยปจฺจนียานุโลมํ สนฺธาย วุตฺตาฯ ตสฺมา ‘‘ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ อฏฺฐกถาย
เตสุ อนุโลมติกปฏฺฐาเนเยว กุสลตฺติกมตฺตสฺสปิ วเสน อยํ อิมสฺมิํ ปฏิจฺจวารสฺส ปณฺณตฺติวาเร สงฺขิปิตฺวา ปุจฺฉาปเภโท ทสฺสิโตฯ เสเสสุ ปน ติเกสุ เสสปฏฺฐาเนสุ จ เอกาปิ ปุจฺฉา น ทสฺสิตาฯ ตโต ปเรสุ ปน สหชาตวาราทีสุ กุสลตฺติกสฺสปิ วเสน ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวา ลพฺภมานกวเสน วิสฺสชฺชนเมว ทสฺสิตํฯ ‘‘ฉ ปจฺจนียานุโลมมฺหิ นยา สุคมฺภีรา’’ติ วจนโต ปน อิมสฺมิํ ปจฺจยปจฺจนียานุโลเม ฉปิ เอเต ปฏฺฐานนยา ปุจฺฉาวเสน อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตพฺพาฯ ปฏฺฐานํ วณฺณยนฺตานญฺหิ อาจริยานํ ภาโร เอโสติฯ
ปุจฺฉาวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ