๑. ปุคฺคลกถา
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโฐ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑. ตตฺถ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ อยํ ปุจฺฉาฯ อามนฺตาติ อยํ ปฏิชานนาฯ กสฺส ปนายํ ปุจฺฉา, กสฺส ปฏิชานนาติ? อสุกสฺสาติ น วตฺตพฺพาฯ ภควตา หิ อิมสฺมิํ ปกรเณ นานปฺปการานํ ลทฺธีนํ วิโสธนตฺถํ ตนฺติวเสน มาติกา ฐปิตาฯ สา เถเรน สตฺถารา ทินฺนนเย ฐตฺวา ตนฺติวเสน วิภตฺตาฯ น หิ เถโร ยตฺตกา เอตฺถ วาทมคฺคา ทสฺสิตา, ตตฺตเกหิ วาทีหิ สทฺธิํ วาเทน วิคฺคาหิกกถํ กเถสิฯ เอวํ สนฺเตปิ ปน ตาสํ ตาสํ กถานํ อตฺถสฺส สุขาวธารณตฺถํ สกวาทีปุจฺฉา, ปรวาทีปุจฺฉา, สกวาทีปฏิญฺญา, ปรวาทีปฏิญฺญาติ เอวํ วิภาคํ ทสฺเสตฺวาว อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามฯ
ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ หิ อยํ สกวาทีปุจฺฉาฯ ตาย ‘‘เย อตฺถิ ปุคฺคโลติ เอวํลทฺธิกา ปุคฺคลวาทิโน, เต เอวํ ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ทีเปติฯ เก ปน ปุคฺคลวาทิโนติ? สาสเน วชฺชิปุตฺตกา เจว สมิติยา จ พหิทฺธา จ พหู อญฺญติตฺถิยาฯ ตตฺถ ปุคฺคโลติ อตฺตา, สตฺโต ชีโวฯ อุปลพฺภตีติ ปญฺญาย อุปคนฺตฺวา ลพฺภติ, ญายตีติ อตฺโถฯ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ เอตฺถ สจฺจิกฏฺโฐติ มายามรีจิอาทโย วิย อภูตากาเรน อคฺคเหตพฺโพ ภูตฏฺโฐฯ ปรมตฺโถติ อนุสฺสวาทิวเสน อคฺคเหตพฺโพ อุตฺตมตฺโถฯ อุภเยนาปิ โย ปรโต อามนฺตาติ ปฏิชานาติฯ ปฏิชานนญฺหิ กตฺถจิ ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ อาคจฺฉติ, กตฺถจิ ‘‘อาโม’’ติ ปฏิชานนํ อาคจฺฉติฯ อิธ ปน ‘‘อามนฺตา’’ติ อาคตํฯ ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – โส หิ ยํ ตํ ปรโต วุตฺตํ ภควตา – ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ สุตฺตํ
อถสฺส ตาทิสสฺส เลสวจนสฺส ฉลวาทสฺส โอกาสํ อททมาโน สกวาที โย สจฺจิกฏฺโฐติอาทิมาหฯ ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยฺวายํ ปรโต ‘‘สปฺปจฺจโย อปฺปจฺจโย, สงฺขโต อสงฺขโต, สสฺสโต, อสสฺสโต สนิมิตฺโต อนิมิตฺโต’’ติ เอวํ ปริทีปิโต รูปาทิสตฺตปญฺญาสวิโธ ธมฺมปฺปเภโท อาคโต; น สมฺมุติสจฺจวเสน, นาปิ อนุสฺสวาทิวเสน คเหตพฺโพฯ อตฺตโน ปน ภูตตาย เอว สจฺจิกฏฺโฐ, อตฺตปจฺจกฺขตาย จ ปรมตฺโถฯ ตํ สนฺธายาห – ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ ปรมตฺโถ, ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติฯ
ตโตติ กรณวจนเมตํ, ตสฺมา เตน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – รุปฺปนาทิเภเทน วา สปฺปจฺจยาทิเภเทน วา อากาเรน โย สจฺจิกฏฺฐปรมตฺโถ อุปลพฺภติ, กิํ เต ปุคฺคโลปิ เตนากาเรน อุปลพฺภตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพติ อวชานนา ปรวาทิสฺสฯ โส หิ ตถารูปํ ปุคฺคลํ อนิจฺฉนฺโต อวชานาติฯ ตตฺรายํ ปทจฺเฉโท – ‘น หิ เอวํ วตฺตพฺเพ’ติ, น หิ เอวนฺติปิ วฏฺฏติฯ ทฺวินฺนมฺปิ เอวํ น วตฺตพฺโพติ อตฺโถฯ
อาชานาหิ นิคฺคหนฺติ สกวาทิวจนํฯ ยสฺมา เต ปุริมาย วตฺตพฺพปฏิญฺญาย ปจฺฉิมา นวตฺตพฺพปฏิญฺญา, ปจฺฉิมาย จ ปุริมา น สนฺธิยติ, ตสฺมาปิ นิคฺคหํ ปตฺโตฯ ตํ นิคฺคหํ โทสํ หญฺจิ ปุคฺคโลติอาทิมาหฯ ตตฺถ หญฺจิ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ยทิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, สเจ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนาติ อตฺโถฯ อยํ ตาว ปรวาทีปกฺขสฺส ฐปนโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา เตน วต เรติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา อนุโลมปาปนา นามฯ ตตฺถ เตนาติ การณวจนํฯ วตาติ โอกปฺปนวจนํฯ เรติ อามนฺตนวจนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – เตน, เร วตฺตพฺเพ วต, เร หมฺโภ, ภทฺรมุข, เตน การเณน วตฺตพฺโพเยวาติฯ ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ อนุโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา อนุโลมโรปนา นามฯ ยํ ตสฺส ปริโยสาเน มิจฺฉาติปทํ ตสฺส ปุรโต อิทํ เต’ติ อาหริตพฺพํฯ อิทํ เต มิจฺฉาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ ปรโต จ ปาฬิยํ เอตํ อาคตเมวฯ
โน เจ ปน วตฺตพฺเพติอาทิ ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺขิตฺตปกฺขสฺส ฐปิตตฺตา ปฏิโลมโต นิคฺคหปาปนาโรปนานํ ลกฺขณภูตา ปฏิโลมฐปนา นามฯ โน จ วต เรติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส ปาปิตตฺตา ปฏิโลมปาปนา นามฯ ปุน ยํ ตตฺถ วเทสีติอาทิ ปฏิโลมปกฺเข นิคฺคหสฺส อาโรปิตตฺตา ปฏิโลมโรปนา นามฯ อิธาปิ ปริโยสาเน มิจฺฉาติปทสฺส ปุรโต อิทํ เตติ อาหริตพฺพเมวฯ ปรโตปิ เอวรูเปสุ ฐาเนสุ เอเสว นโยฯ
ตตฺรายํ อาทิโต ปฏฺฐาย สงฺเขปตฺโถ – ยทิ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน, เตน วต โภ โส อุปลพฺภตีติ วตฺตพฺโพฯ ยํ ปน ตตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปญฺเห ‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ, โน จ วตฺตพฺโพ ทุติยปญฺเห ‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’’ติ, อิทํ เต มิจฺฉาติ เอวํ ตาว อนุโลมโต ฐปนาปาปนาโรปนา โหนฺติฯ อถ น วตฺตพฺโพ ทุติยปญฺเห ‘‘ตโต โส อุปลพฺภตี’’ติ, ปุริมปญฺเหปิ น วตฺตพฺโพวฯ ยํ ปเนตฺถ วเทสิ ‘‘วตฺตพฺโพ โข ปุริมปญฺเห ‘สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน อุปลพฺภตี’ติ, โน
๒. อิทานิ ปจฺจนีกนโย โหติฯ ตตฺถ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺสฯ โส หิ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ คหิตตฺตา ‘‘นุปลพฺภตี’’ติ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต เอวํ ปุจฺฉติฯ สกวาที ยถา รูปาทิธมฺมา อุปลพฺภนฺติ, เอวํ อนุปลพฺภนียโต อามนฺตาติ ปฏิชานาติฯ ปุน อิตโร อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺฐํเยว สนฺธาย โย สจฺจิกฏฺโฐติอาทิมาหฯ สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ เอวมาหฯ สกวาที ‘ปุคฺคโล’ติ อุปาทาปญฺญตฺติสพฺภาวโตปิ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ เอกโต กตฺวา ปุจฺฉิตตฺตาปิ น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ
อิทานิ กิญฺจาปิ เตน ปฐมํ ปรมตฺถสจฺจวเสน นุปลพฺภนียตา สมฺปฏิจฺฉิตา, ปจฺฉา สมฺมุติสจฺจวเสน โวมิสฺสกวเสน วา ปฏิกฺขิตฺตาฯ ปรวาที ปน ‘นุปลพฺภตี’ติ วจนสามญฺญมตฺตํ ฉลวาทํ นิสฺสาย ยํ ตยา ปฐมํ ปฏิญฺญาตํ, ตํ ปจฺฉา ปฏิกฺขิตฺตนฺติ ภณฺฑนสฺส ปฏิภณฺฑนํ วิย อตฺตโน กตสฺส นิคฺคหกมฺมสฺส ปฏิกมฺมํ กโรนฺโต อาชานาหิ ปฏิกมฺมนฺติ อาหฯ อิทานิ ยถาสฺส อนุโลมปญฺจเก สกวาทินา วาทฏฺฐปนํ กตฺวา อนุโลมปฏิโลมโต ปาปนาโรปนาหิ นิคฺคโห ปากโฏ กโต, เอวํ ปฏิกมฺมํ ปากฏํ กโรนฺโต หญฺจิ ปุคฺคโลติอาทิมาหฯ ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพํฯ ยสฺมา ปเนตฺถ ฐปนา นาม ปรวาทีปกฺขสฺส ฐปนโต
๓. เอวํ ปฏิกมฺมํ กตฺวา อิทานิ ยฺวาสฺส อนุโลมปญฺจเก สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตสฺส ตเมว ฉลวาทํ นิสฺสาย ทุกฺกฏภาวํ ทสฺเสนฺโต ตฺวญฺเจ ปน มญฺญสีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตฺวํ เจ ปน มญฺญสีติ ยทิ ตฺวํ มญฺญสิฯ วตฺตพฺเพ โขติ อิทํ ปจฺจนีเก อามนฺตาติ ปฏิญฺญํ สนฺธาย วุตฺตํ โน จ วตฺตพฺเพติ อิทํ ปน น เหวาติ อวชานนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตน ตว ตตฺถาติ เตน การเณน ตฺวํเยว ตสฺมิํ นุปลพฺภตีติ ปกฺเข – ‘‘เหวํ ปฏิชานนฺตนฺติ อามนฺตา’’ติ เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ปุน น เหวาติ อวชานนฺโต เอวํ นิคฺคเหตพฺโพฯ อถ ตํ นิคฺคณฺหามาติ อเถวํ นิคฺคหารหํ ตํ นิคฺคณฺหามฯ สุนิคฺคหิโต จ โหสีติ สเกน มเตน นิคฺคหิตตฺตา สุนิคฺคหิโต จ ภวสิฯ
เอวมสฺส นิคฺคเหตพฺพภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ นิคฺคณฺหนฺโต หญฺจีติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฐปนาปาปนาโรปนา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ ปริโยสาเน ปน อิทํ เต มิจฺฉาติ อิทํ ตว วจนํ มิจฺฉา โหตีติ อตฺโถฯ อิทํ ฉลวาเทน จตูหิ อากาเรหิ นิคฺคหสฺส กตตฺตา นิคฺคหจตุกฺกํ นามฯ
๔. เอวํ นิคฺคหํ กตฺวาปิ อิทานิ ‘‘ยทิ อยํ มยา ตว มเตน กโต เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอเส เจ ทุนฺนิคฺคหิเตติ เอโส เจ ตว วาโท มยา ทุนฺนิคฺคหิโตฯ อถ วา เอโส เจ ตว มยา กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโหฯ เหวเมวํ ตตฺถ ทกฺขาติ ตตฺถาปิ ตยา มม เหฏฺฐา กเต นิคฺคเห เอวเมวํ ปสฺสฯ อิทานิ ยฺวาสฺส เหฏฺฐา สกวาทินา นิคฺคโห กโต, ตํ ‘‘วตฺตพฺเพ โข’’ติอาทิวจเนน ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ นิคฺคหํ อนิคฺคหภาวํ อุปเนนฺโต โน จ มยํ ตยาติอาทิมาหฯ ตตฺถ โน จ มยํ ตยา ตตฺถ เหตาย ปฏิญฺญายาติอาทีสุ อยมตฺโถ – ยสฺมา โส ตยา มม กโต นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา มยํ ตยา ตตฺถ อนุโลมปญฺจเก อามนฺตาติ เอตาย ปฏิญฺญาย เอวํ ปฏิชานนฺตา ปุน น เหวาติ ปฏิกฺเขเป กเตปิ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ เอวํ น นิคฺคเหตพฺโพเยวฯ เอวํ อนิคฺคเหตพฺพมฺปิ มํ นิคฺคณฺหาสิ, อีทิเสน ปน นิคฺคเหน ทุนฺนิคฺคหิตา มยํ โหมฯ
อิทานิ ยํ นิคฺคหํ สนฺธาย ‘‘ทุนฺนิคฺคหิตา จ โหมา’’ติ อโวจ, ตํ ทสฺเสตุํ หญฺจิ ปุคฺคโล…เป.… อิทํ เต มิจฺฉาติอาหฯ เอวมิทํ อนุโลมปฏิโลมโต
๕. อิทานิ ‘‘น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพ’’ติอาทิกํ นิคฺคมนจตุกฺกํ นาม โหติฯ ตตฺถ น เหวํ นิคฺคเหตพฺเพติ ยถาหํ ตยา นิคฺคหิโต, น หิ เอวํ นิคฺคเหตพฺโพฯ เอตสฺส หิ นิคฺคหสฺส ทุนฺนิคฺคหภาโว มยา สาธิโตฯ เตน หีติ เตน การเณน, ยสฺมา เอส นิคฺคโห ทุนฺนิคฺคโห, ตสฺมา เตน หิ เย กเต นิคฺคเหติ เยน การเณน อิทํ มิจฺฉา, เตน การเณน โย ตยา นิคฺคโห กโต, โส ทุกฺกโฏฯ ยํ มยา ปฏิกมฺมํ กตํ, ตเทว สุกตํฯ ยาปิ
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๖. อิทานิ ยถา ปรวาทิโน ปุพฺพปกฺเข สติ สกวาทิโน ธมฺเมเนว ตเถน สุชโย โหติ, ตถา วาทุปฺปตฺติํ ทสฺเสตุํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ปจฺจนีกานุโลมปญฺจกํ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปจฺจนีเก ปุจฺฉา ปรวาทิสฺส, รูปาทิเภทํ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถํ สนฺธาย ปฏิญฺญา สกวาทิสฺสฯ สุทฺธสมฺมุติสจฺจํ วา ปรมตฺถมิสฺสกํ วา สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย โย สจฺจิกฏฺโฐติ ปุน อนุโยโค ปรวาทิสฺส, สมฺมุติวเสน นุปลพฺภตีติ นวตฺตพฺพตฺตา มิสฺสกวเสน วา อนุโยคสฺส สํกิณฺณตฺตา น เหวนฺติ ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสฯ ปฏิญฺญาตํ ปฏิกฺขิปตีติ วจนสามญฺญมตฺเตน อาชานาหิ นิคฺคหนฺติอาทิวจนํ ปรวาทิสฺสฯ เอวมยํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติ ทุติยวาทํ นิสฺสาย ทุติโย นิคฺคโห โหตีติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ เตน ฉเลน นิคฺคโห อาโรปิโตฯ
๗-๑๐. อิทานิ อาชานาหิ ปฏิกมฺมนฺติอาทิ สพฺพํ สกวาทีวจนเมว โหติฯ ตตฺถ สพฺเพสํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวมิทํ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติอาทิกสฺส ปจฺจนีกปญฺจกสฺส อุปลพฺภตีติอาทีนํ ปฏิกมฺมนิคฺคโหปนยนนิคฺคมนจตุกฺกานญฺจ วเสน ปจฺจนีกานุโลมปญฺจกํ นาม นิทฺทิฏฺฐํ โหติฯ เอวเมตานิ ปฐมสจฺจิกฏฺเฐ ทฺเว ปญฺจกานิ นิทฺทิฏฺฐานิฯ ตตฺถ ปุริมปญฺจเก
‘‘นิคฺคโห ปรวาทิสฺส, สุทฺโธ ปฐมปญฺจเก;
อสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหิํฯ
‘‘นิคฺคโห สกวาทิสฺส, อสุทฺโธ ทุติยปญฺจเก;
วิสุทฺโธ ปน ตสฺเสว, ปฏิกมฺมชโย ตหิํฯ
‘‘ตสฺมา ทฺวีสุปิ ฐาเนสุ, ชโยว สกวาทิโน;
ธมฺเมน หิ ชโย นาม, อธมฺเมน กุโต ชโยฯ
‘‘สจฺจิกฏฺเฐ ยถา เจตฺถ, ปญฺจกทฺวยมณฺฑิเต;
ธมฺมาธมฺมวเสเนว, วุตฺโต ชยปราชโยฯ
‘‘อิโต ปเรสุ สพฺเพสุ, สจฺจิกฏฺเฐสุ ปณฺฑิโต;
เอวเมว วิภาเวยฺย, อุโภ ชยปราชเย’’ติฯ
๒. โอกาสสจฺจิกฏฺโฐ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๑. เอวํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ ปุน สพฺพตฺถาติ สรีรํ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสนาโทสญฺจ ‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’นฺติ อาปชฺชนโทสญฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ เสสเมตฺถ อนุโลมปจฺจนีกปญฺจเก เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ ปาโฐ ปน สงฺขิตฺโต
๓. กาลสจฺจิกฏฺโฐ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๒. ทุติยนเย สพฺพทาติ ปุริมปจฺฉิมชาติกาลญฺจ ธรมานปรินิพฺพุตกาลญฺจ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, สฺเวว ขตฺติโย โส พฺราหฺมโณติอาทีนํ อาปตฺติโทสญฺจ ธรมานปรินิพฺพุตานํ วิเสสาภาวโทสญฺจ ทิสฺวา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ เสสํ ปฐมนเย วุตฺตสทิสเมวฯ
๔. อวยวสจฺจิกฏฺโฐ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๓. ตติยนเย สพฺเพสูติ ขนฺธายตนาทีนิ สนฺธาย อนุโยโค สกวาทิสฺส, รูปสฺมิํ อตฺตา, จกฺขุสฺมิํ อตฺตาติอาทิโทสภเยน ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ เสสํ ตาทิสเมวาติฯ
โอกาสทิสจฺจิกฏฺฐาทิ
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๑๔. เอวเมตานิ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อนุโลมปญฺจกสฺส ปาฬิยํ สงฺขิปิตฺวา อาคเต ปจฺจนีเก วุตฺตนเยเนว ปจฺจนีกสฺส จ ปาฬิยํ สงฺขิปิตฺวา อาคเต อนุโลเม วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺตาวตา สุทฺธิกสฺส เจว อิเมสญฺจ ติณฺณนฺติ จตุนฺนํ สจฺจิกฏฺฐานํ เอเกกสฺมิํ สจฺจิกฏฺเฐ อฏฺฐกนิคฺคโหติ ปาฬิยํ ลิขิยติฯ ตตฺเถตํ วุจฺจติ –
‘‘เอวํ จตุพฺพิเธ ปญฺเห, ปญฺจกทฺวยเภทโต;
เอสา อฏฺฐมุขา นาม, วาทยุตฺติ ปกาสิตาฯ
‘‘อฏฺเฐว นิคฺคหา ตตฺถ, จตฺตาโร เตสุ ธมฺมิกา;
อธมฺมิกา จ จตฺตาโร, สพฺพตฺถ สกวาทิโน;
ชโย ปราชโย เจว, สพฺพตฺถ ปรวาทิโน’’ติฯ
สจฺจิกฏฺฐวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา
๑๗-๒๗. อิทานิ รูปาทีหิ สทฺธิํ สจฺจิกฏฺฐสํสนฺทนํ โหติฯ ตตฺถ รูปญฺจาติ ยถา รูปํ ปรมตฺถโต อุปลพฺภติ, กิํ เต ปุคฺคโลปิ ตเถว อุปลพฺภตีติ สนฺธาย ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, อตฺถิ ปุคฺคโลติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ ยทิ เต รูปํ วิย ปรมตฺถโต ปุคฺคโล อตฺถิ, รูปโต เวทนาทีนํ วิย วุตฺตํ ภควตาติ อนุโยโค ปรวาทิสฺส, สมฺมุติปรมตฺถานํ เอกตฺตนานตฺตปญฺหสฺส ฐปนียตฺตา ปฏิกฺเขโป สกวาทิสฺสฯ เสสมิธาปิ อตฺถโต ปากฏเมวาติฯ
สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนาฯ
๖. โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา
๒๘-๓๖. อิทานิ รูปาทีเหว สทฺธิํ โอปมฺมวเสน สจฺจิกฏฺฐสํสนฺทนํ โหติฯ ตตฺถ รูปเวทนานํ อุปลทฺธิสามญฺเญน อญฺญตฺตปุจฺฉา จ ปุคฺคลรูปานํ อุปลทฺธิสามญฺญปุจฺฉา จาติ ปุจฺฉาทฺวยมฺปิ สกวาทิสฺส, อุโภปิ ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ ปรวาทินา อนุญฺญาเตน อุปลทฺธิสามญฺเญน รูปเวทนานํ วิย รูปปุคฺคลานํ อญฺญตฺตานุโยโค สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺสฯ เสสมิธาปิ อตฺถโต ปากฏเมวฯ ธมฺมโต ปเนตฺถ รูปมูลกาทีนํ จกฺกานญฺจ วเสน สกวาทีปกฺเข วีสาธิกานิ นว นิคฺคหปญฺจกสตานิ ทสฺสิตานิฯ กถํ? ขนฺเธสุ ตาว รูปมูลเก จกฺเก จตฺตาริ, ตถา เวทนาทิมูลเกสูติ วีสติฯ อายตเนสุ จกฺขายตนมูลเก จกฺเก เอกาทส, ตถา เสเสสูติ ทฺวตฺติํสสตํฯ ธาตูสุ จกฺขุธาตุมูลเก จกฺเก สตฺตรส, ตถา เสเสสูติ ฉาธิกานิ ตีณิ สตานิฯ อินฺทฺริเยสุ จกฺขุนฺทฺริยมูลเก
๓๗-๔๕. ปรวาทีปกฺเขปิ รูปํ อุปลพฺภตีติ อนุโลมวเสเนว รูปเวทนาทีนํ อญฺญตฺตปฏิญฺญํ กาเรตฺวา ปุน อตฺถิ ปุคฺคโลติ สุตฺตํ นิสฺสาย ฉลวเสน
รูปาทีหิ สทฺธิํ โอปมฺมวเสน สจฺจิกฏฺฐสํสนฺทนํฯ
๗. จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา
๔๖-๕๒. อิทานิ รูปํ ปุคฺคโลติ อนุโยโค สกวาทิสฺส, อุจฺเฉททิฏฺฐิภเยน น เหวาติ ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺส, นิคฺคหาโรปนํ สกวาทิสฺสฯ กิํ ปเนตํ ยุตฺตํ, นนุ รูปํ เวทนาติ วุตฺตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพเมวาติ? อาม ปฏิกฺขิปิตพฺพํฯ ตํ ปน รูปโต เวทนาย อญฺญสภาวสพฺภาวโต, น อญฺญตฺตาภาวโตฯ อยญฺจ รูปาทีสุ เอกธมฺมโตปิ ปุคฺคลสฺส อญฺญตฺตํ น อิจฺฉติ, ตสฺมา ยุตฺตํฯ อยญฺจ อนุโยโค รูปํ ปุคฺคโล…เป.… อญฺญาตาวินฺทฺริยํ ปุคฺคโลติ สกลํ ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธาย อารทฺโธฯ สกลํ ปน ปจฺจตฺตลกฺขณวเสน เอกโต วตฺตุํ น สกฺกาติ ตนฺติวเสน อนุโยคลกฺขณมตฺตเมตํ ฐปิตํฯ เตน วิญฺญู อตฺถํ วิภาเวนฺติฯ วาทกาเมน ปน อิมํ ลกฺขณํ คเหตฺวา ยถา ยถา ปรวาทิสฺส โอกาโส น โหติ, ตถา ตถา
อยํ ปน วิเสโส – รูปสฺมิํ ปุคฺคโลติอาทีสุ ยถา เอกํ มหาภูตํ นิสฺสาย ตโย มหาภูตา, วตฺถุรูปํ นิสฺสาย วิญฺญาณํ รูปสฺมินฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, กิํ เต เอวํ รูปสฺมิํ ปุคฺคโล? ยถา จ สภาควินิพฺโภคโต เวทนาทโย สพฺพธมฺมา, อรูปา วา ปน จตฺตาโร ขนฺธา, นิพฺพานเมว วา ‘‘อญฺญตฺร รูปา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, กิํ เต เอวํ ปุคฺคโล? ยถา
จตุกฺกนยสํสนฺทนํฯ
นิฏฺฐิตา จ สํสนฺทนกถาฯ
๘. ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา
๕๓. อิทานิ ปุคฺคโล สปฺปจฺจโยติอาทโย อฏฺฐปิ อนุโยคา สกวาทิสฺส
๕๔. ปรวาทีปกฺเขปิ ปจฺจนีกานุโลเม ปจฺจนีกมตฺตวเสน อฏฺเฐวฯ ตตฺถ ยสฺมา ปรวาทินา สุตฺตวเสน สมฺมุติสจฺจํ สาธิตํ, สมฺมุติยา จ สปฺปจฺจยาทิภาโว
ลกฺขณยุตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. วจนโสธนวณฺณนา
๕๕-๕๙. อิทานิ วจนโสธนํ โหติฯ ตตฺถ ยเทตํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ วจนํ, ตํ โสเธตุํ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติฯ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตสฺสตฺโถ – ยเทตํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปททฺวยํ, ตํ เอกตฺถํ วา ภเวยฺย นานตฺถํ วาฯ ยทิ ตาว นานตฺถํ, ยถา อญฺญํ รูปํ, อญฺญา เวทนา, เอวํ อญฺโญ ปุคฺคโล, อญฺโญ อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติฯ อเถกตฺถํ, ยถา ยํ จิตฺตํ ตํ มโน, เอวํ สฺเวว ปุคฺคโล, โส อุปลพฺภตีติ อาปชฺชติฯ เตน ตํ วทามิ ‘‘ยทิ เต โย ปุคฺคโล, โส อุปลพฺภติ, เอวํ สนฺเต โย โย อุปลพฺภติ, โส โส ปุคฺคโลติ อาปชฺชติ, กิํ สมฺปฏิจฺฉสิ เอต’’นฺติ? ตโต ปุคฺคลวาที ยสฺมา ปุคฺคลสฺส อุปลพฺภตํ ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อุปลพฺภติ เก หิ จิ ปุคฺคโล เก หิ จิ น ปุคฺคโลติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – มม ปุคฺคโล อตฺถิ ปุคฺคโลติ สตฺถุ วจนโต อุปลพฺภติฯ โย ปน อุปลพฺภติ, น โส สพฺโพ ปุคฺคโล, อถ โข เก หิ จิ ปุคฺคโล เก หิ จิ น ปุคฺคโลติฯ ตตฺถ โก-การตฺเถ เก-กาโร, หิ-กาโร จ นิปาตมตฺโตฯ โกจิ ปุคฺคโล, โกจิ น ปุคฺคโลติ อยํ ปเนตฺถ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ปุคฺคโลปิ หิ รูปาทีสุปิ โย โกจิ ธมฺโม อุปลพฺภติเยว, ตตฺถ ปุคฺคโลว ปุคฺคโลฯ รูปาทีสุ ปุคฺคโล เก หิ จิ อุปลพฺภติ เก หิ จิ น อุปลพฺภตีติฯ ตสฺสตฺโถ – ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเต ยทิ อุปลพฺภตีติ อนุญฺญาโต ธมฺโม ปุคฺคลโต อนญฺโญปิ โกจิ ปุคฺคโล โกจิ น ปุคฺคโล, ปุคฺคโลปิ น เหวนฺติ ปฏิกฺขิปติฯ อิโต ปรํ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติอาทิ สพฺพํ สงฺขิตฺตํฯ วิตฺถารโต ปน เวทิตพฺพํฯ ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโฐติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺพานิ เหตานิ อุปลพฺภติเววจนาเนว, อปิจ ยสฺมา ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติสจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ อยํ ปุคฺคลวาทิโน ปฏิญฺญา, ตสฺมาสฺส ยเถว ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ลทฺธิ, เอวเมวํ ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺโฐติปิ อาปชฺชติฯ ยา ปนสฺส ปุคฺคโล อตฺถีติ ลทฺธิ, ตสฺสา วิชฺชมาโนติเววจนเมว, ตสฺมา สพฺพานิเปตานิ วจนานิ โสธิตานิฯ
๖๐. ตตฺถ ยํ อวสาเน ‘‘ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโล’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺรายมธิปฺปาโย – ยญฺเหตํ ปรวาทินา ‘‘ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ เกหิจิ ปุคฺคโล, เกหิจิ น ปุคฺคโล’’ติ วุตฺตํ, ตํ ยสฺมา อตฺถโต ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติ เอตฺตกํ โหติ, ตสฺมา นํ สกวาที สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา อิทานิ นํ เอวํ อนุยุญฺชติฯ ตยา หิ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย ‘‘ปุคฺคโล อตฺถี’’ติ ลทฺธิ คหิตา, ยถา จ ภควตา เอตํ วุตฺตํ, ตถา ‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราชา, สทา สโต’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๑๑๒๕) นเยน ‘‘นตฺถี’’ติปิ วุตฺตํ, ตสฺมา ยเถว เต ‘‘ปุคฺคโล อตฺถิ, อตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโล’’ติ ลทฺธิ, ตถา ปุคฺคโล นตฺถิ, นตฺถิ น สพฺโพ ปุคฺคโลติปิ อาปชฺชติ, กิํ เอตํ สมฺปฏิจฺฉสีติ? อถ นํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต น เหวาติ ปฏิกฺขิปติฯ เสสเมตฺถ นิคฺคหาทิวิธานํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา
๖๑-๖๖. อิทานิ รูปีติ วุตฺเต รูปกายสพฺภาวโต เจว ตถารูปาย จ ปญฺญตฺติยา อตฺถิตาย ปฏิชานาติฯ กามีติ วุตฺเต วีตราคสพฺภาวโต เจว ตถารูปาย จ ปญฺญตฺติยา นตฺถิตาย ปฏิกฺขิปติฯ อรูปีติ วุตฺเตปิ อรูปกฺขนฺธสพฺภาวโต เจว ตถารูปาย จ ปญฺญตฺติยา อตฺถิตาย ปฏิชานาติฯ ทฺวีสุปิ นเยสุ สตฺโตติ ปุคฺคลสฺส เววจนวเสน วุตฺตํฯ
๖๗. อิทานิ ยสฺมา โส ‘‘กาเย กายานุปสฺสี’’ติ อาคตฏฺฐาเน อญฺโญ กาโย อญฺโญ ปุคฺคโลติ อิจฺฉติ, ตสฺมา ตํ ลทฺธิํ ภินฺทิตุํ กาโยติ วา สรีรนฺติ วาติอาทิ สกวาทีปุจฺฉา โหติฯ ตตฺถ กายํ อปฺปิยํ กริตฺวาติ กายํ อปฺเปตพฺพํ อลฺลียาเปตพฺพํ เอกีภาวํ อุปเนตพฺพํ อวิภชิตพฺพํ กตฺวา ปุจฺฉามีติ อตฺโถฯ เอเสเสติ เอโส โสเยวฯ เอเส เอเสติปิ ปาโฐฯ เอโส เอโสเยวาติ อตฺโถฯ เอกฏฺเฐติ เอกฏฺโฐฯ สเม สมภาเค ตชฺชาเตติ สโม สมภาโค ตชฺชาติโกฯ วจนมตฺเตเยเวตฺถ เภโทฯ อตฺถโต ปน กาโยว เอโสติ ปุจฺฉติฯ ปรวาที นานตฺตํ อปสฺสนฺโต อามนฺตาติ ปฏิชานาติฯ ปุคฺคโลติ วา ชีโวติ วาติ ปุจฺฉายปิ เอเสว นโยฯ อญฺโญ กาโยติ ปุฏฺโฐ ปน กายานุปสฺสนาย เอวํลทฺธิกตฺตา ปฏิชานาติฯ อญฺญํ ชีวนฺติ ปุฏฺโฐ ปน อาหจฺจ ภาสิตํ สุตฺตํ ปฏิกฺขิปิตุํ อสกฺโกนฺโต อวชานาติฯ ตโต ปรํ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติอาทิ อุตฺตานตฺถเมวฯ
๖๘. ปรวาทีปกฺเข ปน อญฺโญ กาโย อญฺโญ ปุคฺคโลติ ปุฏฺโฐ สกวาที ฐปนียปญฺหตฺตา ปฏิกฺขิปติ, ปรวาที ฉลวเสน ปฏิกมฺมํ กโรติฯ ตมฺปิ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. คติอนุโยควณฺณนา
๖๙-๗๒. อิทานิ สนฺธาวตีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตตฺถ สนฺธาวตีติ สํสรติ คมนาคมนํ กโรติฯ อตฺตโน ลทฺธิวเสน ปฏิญฺญา ปรวาทิสฺสฯ โส ปุคฺคโลติอาทโย อนุโยโคปิ สกวาทิสฺส, ปฏิกฺเขโป อิตรสฺสฯ ตตฺถ โสติ โสเยวาติ อตฺโถฯ เอวํ ปน อนุยุตฺโต สสฺสตทิฏฺฐิภเยน ปฏิกฺขิปติฯ อญฺโญติ ปุฏฺโฐ อุจฺเฉททิฏฺฐิภเยนฯ โส จ อญฺโญ จาติ ปุฏฺโฐ เอกจฺจสสฺสตทิฏฺฐิภเยนฯ เนว โส น อญฺโญติ ปุฏฺโฐ อมราวิกฺเขปทิฏฺฐิภเยนฯ ปุน จตฺตาโรปิ ปญฺเห เอกโต ปุฏฺโฐ จตุนฺนมฺปิ ทิฏฺฐีนํ ภเยน ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ยานิสฺส สุตฺตานิ นิสฺสาย ลทฺธิ อุปฺปนฺนา ตานิ ทสฺเสนฺโต เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวตีติอาทิมาหฯ
๗๖. ปุน สกวาทินา ‘‘ยฺวายํ ตว ลทฺธิยา สนฺธาวติ, กิํ โส อสฺมิญฺจ ปรสฺมิญฺจ โลเก เอโกเยวา’’ติ อธิปฺปาเยน สฺเววาติ นิยเมตฺวา ปุฏฺโฐ สสฺสตภยา ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ทฬฺหํ กตฺวา ตเถว ปุฏฺโฐ ยสฺมา โส ปุคฺคโลว น อญฺโญ ภาโว, ‘‘โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติอาทิสุตฺตมฺปิ (ปารา. ๑๒; ที. นิ. ๑.๒๔๕) อตฺถิ, ตสฺมา ปฏิชานาติฯ สฺเวว มนุสฺโสติ ปุฏฺโฐ มนุสฺสสฺเสว เทวตฺตาภาวโต ปฏิกฺขิปติฯ
๗๗. ปุน ปุฏฺโฐ ‘‘อหํ เตน สมเยน สุเนตฺโต นาม สตฺถา อโหสิ’’นฺติอาทิสุตฺตวเสน (อ. นิ. ๗.๖๖ อตฺถโต สมานํ) ปฏิชานาติฯ อถสฺส สกวาที เทวมนุสฺสุปปตฺตีนํ นานตฺตโต วจนํ มิจฺฉาติ ปกาเสนฺโต มนุสฺโส หุตฺวาติอาทิมาหฯ
๗๘. ตตฺถ เหวํ มรณํ น เหหิตีติ เอวํ สนฺเต มรณํ น ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ อิโต ปรํ ยกฺโข เปโตติ อตฺตภาวนานตฺตวเสน อนุโยคนานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ
๘๒. ขตฺติโยติอาทีนิ ชาติวเสน เจว องฺคเวกลฺลาทิวเสน จ วุตฺตานิฯ
๘๗. ปุน น วตฺตพฺพนฺติ ปรวาทินา ปุฏฺโฐ อิธฏฺฐกสฺส อุปปตฺติวเสน ปรโลกสฺส คมนาภาวโต ปฏิญฺญา สกวาทิสฺส ปุน โสตาปนฺนสฺส ภวนฺตเรปิ โสตาปนฺนภาวาวิชหนโต ทุติยปฏิญฺญาปิ ตสฺเสวฯ หญฺจีติอาทิวจนํ ปรวาทิสฺสฯ
๘๘. ปุน เทวโลเก อุปปนฺนสฺส มนุสฺสตฺตาภาวทสฺสเนน อนุโยโค สกวาทิสฺสฯ
๘๙. ตโต ปรํ อนญฺโญ อวิคโตติ เอตฺถ อนญฺโญติ สพฺพากาเรน เอกสทิโสฯ อวิคโตติ เอเกนาปิ อากาเรน อวิคโตติ อตฺโถฯ น เหวนฺติ เทวโลเก อุปปนฺนสฺส มนุสฺสภาวาภาวโต เอวมาหฯ
๙๐. ปุน หตฺถจฺฉินฺโนติอาทิ อาการวิคมนทสฺสเนน อวิคโต สนฺธาวตีติ ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ อฬจฺฉินฺโนติ ยสฺส องฺคุฏฺฐกา ฉินฺนาฯ กณฺฑรจฺฉินฺโนติ ยสฺส มหานฺหารู ฉินฺนาฯ
๙๑. สรูโปติอาทีสุ ปฐเม ปญฺเห อิมินา รูปกาเยน สทฺธิํ อคมนํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ ทุติเย อนฺตราภวปุคฺคลํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ โส หิ ตสฺส ลทฺธิยา สรูโปว คนฺตฺวา มาตุกุจฺฉิํ ปวิสติฯ อถสฺส ตํ รูปํ ภิชฺชติฯ ตํ ชีวนฺติ เยน รูปสงฺขาเตน สรีเรน สทฺธิํ คจฺฉติ, กิมสฺส ตเทว ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ปุจฺฉติฯ ปรวาที อิธ สรีรนิกฺเขปา สุตฺตวิโรธา จ ปฏิกฺขิปติฯ
สเวทโนติอาทีสุ อสญฺญูปปตฺติํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ตทญฺญํ อุปปตฺติํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ ตํ ชีวนฺติ เยน เวทนาทิสงฺขาเตน สรีเรน สทฺธิํ คจฺฉติฯ กิมสฺส ตเทว ชีวํ ตํ สรีรนฺติ ปุจฺฉติฯ ตํ ชีวํ ตํ สรีรํ, อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีรนฺติ เอติสฺสา หิ ลทฺธิยา ปญฺจปิ ขนฺธา สรีรนฺติ อธิปฺเปตาฯ ปรวาที สุตฺตวิโรธา ปฏิกฺขิปติฯ
๙๒. อรูโปติอาทีสุ ปฐเม ปญฺเห อนฺตราภวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติฯ ทุติเย อรูปา รูปํ อุปปชฺชมานํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ อญฺญํ, ชีวนฺติ ยํ
อเวทโนติอาทีสุ สญฺญีภวํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, ตทญฺญํ อุปปตฺติํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ อญฺญํ ชีวนฺติ ยํ เวทนาทิสงฺขาตํ สรีรํ ปหาย อเวทโน อวิญฺญาโณ สนฺธาวติ, กิํ เต ตํ อญฺญํ สรีรํ, อญฺญํ ชีวนฺติ ปุจฺฉติฯ อิตโร สุตฺตวิโรธา ปฏิกฺขิปติฯ
๙๓. รูปํ สนฺธาวตีติอาทีสุ เย รูปาทโย ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคลํ ปญฺญเปติ, กิํ เต ตสฺมิํ ปุคฺคเล สนฺธาวนฺเต ตมฺปิ รูปํ สนฺธาวตีติ ปุจฺฉติฯ ปรวาที ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ สตฺตสฺเสว สนฺธาวนวจนโต
๙๔. รูปํ น สนฺธาวตีติอาทีสุ ยสฺมา เต รูปํ ปุคฺคโล น โหติ, สฺเวว จ สนฺธาวตีติ วเทสิ, ตสฺมา ตํ ปุจฺฉามิ, กิํ เต รูปํ น สนฺธาวตีติ อตฺโถฯ อิตโร ปุคฺคเล สนฺธาวนฺเต น สกฺกา ตสฺส อุปาทานภูเตน รูเปน สนฺธาวิตุนฺติ สญฺญาย ปฏิกฺขิปติฯ ปุน ปุฏฺโฐ สตฺตานญฺเญว สนฺธาวนวจนโต ปฏิชานาติฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ
คาถานํ ปน อยมตฺโถ – อายสฺมโต มเตน รุกฺขํ อุปาทาย ฉายา วิย, อินฺธนํ อุปาทาย อคฺคิ วิย จ, ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคโล; รูปาทีนํ สนฺธาวเน อสติ เตสุ ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ โส ตว ปุคฺคโล ภิชฺชติ เจ, เอวํ สนฺเต อุจฺเฉทา ภวติ ทิฏฺฐิ, อุจฺเฉททิฏฺฐิ เต อาปชฺชติฯ กตรา ยา พุทฺเธน วิวชฺชิตา อกุสลทิฏฺฐิฯ ยา ปน ‘‘อุจฺเฉทวาที สมโณ โคตโม’’ติ ปริยายภาสิตา, น ตํ วทามาติ ทสฺเสติฯ อถาปิ เตสุ ขนฺเธสุ ภิชฺชมาเนสุ โส ปุคฺคโล น ภิชฺชติ, เอวํ สนฺเต สสฺสโต ปุคฺคโล โหติฯ ตโต โส นิพฺพาเนน สมสโม อาปชฺชติ สมสโมติ อติวิย สโม, สเมน วา สโม, สมภาเวเนว สโมฯ ยเถว นิพฺพานํ นุปฺปชฺชติ น ภิชฺชติ, เอวํ เต ปุคฺคโลปิ เตน สมสโมติฯ
คติปริวตฺตนมุเขน จุติปฏิสนฺธานุโยโค นิฏฺฐิโตฯ
อนุโยควณฺณนาฯ
๑๒. อุปาทาปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา
๙๕. อิทานิ
๙๗. นีลํ รูปํ อุปาทาย นีโลติอาทีสุ นีลรูเปน สทฺธิํ ปุคฺคลสฺส เอกตฺตํ, เอกสรีเร นีลาทีนํ พหูนํ วเสน พหุภาวญฺจ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ
๙๘. กุสลํ เวทนนฺติ เอตฺถาปิ เวทนาย สทฺธิํ เอกตฺตํ เอกสนฺตาเน พหูนํ กุสลเวทนานํ วเสน พหุภาวญฺจ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ ทุติยนเย มคฺคกุสโลติอาทิวจนสพฺภาวโต เฉกฏฺฐํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ สผโลติอาทีนิ ปุฏฺโฐ ตถารูปสฺส โวหารสฺส อภาวโต ปฏิกฺขิปติฯ
๙๙. อกุสลปกฺเข อเฉกฏฺฐํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ
๑๐๐. อพฺยากตปกฺเข สสฺสตาทิวเสน อพฺยากตภาวํ สนฺธาย ปฏิชานาติฯ เสสเมตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
๑๐๔. จกฺขุํ อุปาทายาติอาทีสุ ‘‘จกฺขุมา วิสมานีว…เป.… ปาปานิ ปริวชฺชเย’’ติ(อุทา. ๔๓) อาทิโวหารสพฺภาวโต ปฏิชานาติฯ จกฺขุมตฺตาทินิโรเธน ปุคฺคลนิโรธํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ
๑๐๗. รูปํ อุปาทาย เวทนํ อุปาทายาติ เอตฺถ อญฺเญปิ รูปมูลกา ทุกติกจตุกฺกา เวทิตพฺพาฯ ยสฺมา ปน ขนฺเธ อุปาทาย ปุคฺคลสฺส ปญฺญตฺติ, ตสฺมา ทฺเวปิ ตโยปิ จตฺตาโรปิ ปญฺจปิ
๑๑๒. อิทานิ ยํ อุปาทาย ยสฺส ปญฺญตฺติ, ยถา ตสฺส อนิจฺจตาย ตสฺสาปิ อนิจฺจตา, ตโต จ อญฺญตฺตํ สิทฺธํ, เอวํ ตสฺส ปุคฺคลสฺสาปิ อาปชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ยถา รุกฺขนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปาทายาติ ปฏิจฺจ อาคมฺม, น วินา ตนฺติ อตฺโถฯ ปรวาที ปน ตถา อนิจฺฉนฺโต ลทฺธิยํ ฐตฺวา ปฏิกฺขิปติฯ
๑๑๕. นิคโฬติ สงฺขลิกพนฺธนํฯ เนคฬิโกติ เตน พนฺธโก ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ ยสฺมา ยสฺส รูปํ โส รูปวา โหติ, ตสฺมา ยถา น นิคโฬ
๑๑๖. จิตฺเต จิตฺเตติอาทีสุ สราคาทิจิตฺตวเสน สราคาทิตํ สนฺธาย จิตฺตานุปสฺสนาวเสน ปฏิชานาติฯ ชายตีติอาทินา นเยน ปุฏฺโฐ ปุคฺคลสฺส ขณิกภาวํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘โส’’ติ วา ‘‘อญฺโญ’’ติ วา ปุฏฺโฐ สสฺสตุจฺเฉทภเยน ปฏิกฺขิปติฯ ปุน น วตฺตพฺพํ ‘‘กุมารโก’’ติ วา ‘‘กุมาริกา’’ติ วา ปุฏฺโฐ โลกโวหารสมุจฺเฉทภเยน วตฺตพฺพนฺติ ปฏิชานาติฯ เสสเมตฺถ ปากฏเมวฯ
๑๑๘. อิทานิ ปรวาที อญฺเญนากาเรน ลทฺธิํ ปติฏฺฐาเปตุกาโม น วตฺตพฺพํ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ น วตฺตพฺพนฺติ กิํ เต อิมินา เอวํ พหุนา อุปาทาปญฺญตฺตานุโยเคน, อิทํ ตาว วเทหิ, กิํ น วตฺตพฺพํ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติฯ ตโต สกวาทินา อามนฺตาติ วุตฺเต นนุ โย ปสฺสตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ โยติ ปุคฺคโล ยนฺติ รูปํฯ เยนาติ จกฺขุนาฯ โสติ ปุคฺคโลฯ ตนฺติ รูปํฯ เตนาติ จกฺขุนาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – นนุ โย ยํ รูปํ เยน จกฺขุนา ปสฺสติ, โส ตํ รูปํ เตน จกฺขุนา ปสฺสนฺโต ปุคฺคโลติฯ สกวาที กิญฺจาปิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิสฺสยภาวํ คจฺฉนฺตํ จกฺขุเมว รูปํ ปสฺสติ, ตถา โสตเมว สทฺทํ สุณาติ…เป.… วิญฺญาณเมว ธมฺมํ วิชานาติ, ‘‘อตฺถิ อรหโต จกฺขุ, ปสฺสติ อรหา จกฺขุนา รูป’’นฺติอาทิสมฺมุติวเสน ปน อามนฺตาติ ปฏิชานาติฯ
๑๒๐. ตโต ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ โย น ปสฺสตีติ อนฺโธ อสญฺญสตฺโต อรูปํ อุปปนฺโน นิโรธํ สมาปนฺโน, อนนฺโธปิ จ อญฺญตฺร ทสฺสนสมยา น ปสฺสติ นามฯ เสสวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ เสสํ ปาฬิวเสเนว อตฺถโต เวทิตพฺพํฯ
๑๒๒. สุตฺตสํสนฺทนายํ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน รูปโคจรตฺตา รูปํ ปสฺสตีติ อาหฯ ทุติยวาเร ‘‘สตฺเต ปสฺสามี’’ติวจนโต ปุคฺคลํ ปสฺสตีติ อาหฯ ตติยวาเร ‘‘รูปํ ทิสฺวา ปุคฺคลํ วิภาเวตี’’ติ ลทฺธิโต อุโภ ปสฺสตีติ อาหฯ ยสฺมา ปน ปสฺสิตพฺพํ นาม ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตนฺติ จตุพฺพิเธ รูปสงฺคเห รูปายตนเมว สงฺคหิตํ, ตสฺมา สกวาที ‘‘รูปํ ปุคฺคโล, ปุคฺคโล รูปํ, อุโภ รูป’’นฺติ อนุโยคํ กโรติฯ ตสฺสตฺโถ ปากโฏเยวาติฯ
อุปาทาปญฺญตฺตานุโยควณฺณนาฯ
๑๓. ปุริสการานุโยควณฺณนา
๑๒๓. อิทานิ กตฺตา กาเรตาติ ปุจฺฉา ปรวาทิสฺสฯ ตตฺถ กตฺตาติ เตสํ กมฺมานํ การโกฯ กาเรตาติ อาณตฺติเทสนาทีหิ อุปาเยหิ การาปโกฯ อิทานิ ยสฺมา
๑๒๔. ตสฺส กตฺตา กาเรตาติ เอตฺถ ยทิ ยํ ยํ อุปลพฺภติ, ตสฺส ตสฺส กตฺตา ปุคฺคโล เต อุปลพฺภติ, กิํ ตสฺสาปิ การโก จ การาปโก จ อญฺโญ ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ อตฺโถฯ ปรวาที ตถา อนิจฺฉนฺโต อิสฺสรนิมฺมานวาทภเยน ปฏิกฺขิปติฯ ปุน ปุฏฺโฐ ยสฺมา ปุคฺคลํ มาตาปิตโร ชเนนฺติ นามํ กโรนฺติ โปเสนฺติ, ตสฺมาสฺส เต การกาฯ เย จ ปน ตํ กลฺยาณมิตฺตา วา อาจริยา วา ตานิ ตานิ วิชฺชาฏฺฐานสิปฺปายตนานิ สิกฺขาเปนฺติ
๑๒๕. ตสฺส ตสฺเสวาติ อิมินา อิทํ ปุจฺฉติ – ยทิ กมฺมานํ การกสฺส กตฺตา ตสฺสาปิ กตฺตา ตสฺสาปิ กตฺตา อตฺเถว, เอวํ สนฺเต ปุริเมน ปุริเมน อวสฺสํ ปจฺฉา ปจฺฉา ปุคฺคโล กาตพฺโพติ อิมินาปิ เต กมฺมานํ การเกน ปุคฺคเลน อายติํ อญฺโญ ปุคฺคโล กาตพฺโพ, เตนาปิ อญฺโญติ นตฺถิ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา, นตฺถิ วฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโท, นตฺถิ อปฺปจฺจยปรินิพฺพานํฯ ปจฺจยาภาเวน ปจฺจยปฏิพทฺธสฺส ทุกฺขสฺส อภาวา ยํ นิพฺพานํ วุตฺตํ, นตฺถิ เต ตนฺติฯ อถ วา ตสฺส ตสฺเสวาติ ยทิ กมฺมํ กมฺมมตฺตํ น โหติ, ตสฺส ปน การโก ปุคฺคโล, ตสฺสาปิ การโก, ตสฺสาปิ การโกติ เอวํ ปุคฺคลปรมฺปรา อตฺถิฯ เอวํ สนฺเต ยา เอสา กมฺมวฏฺฏสฺส อปฺปวตฺติกรเณน ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา วุตฺตา, สา นตฺถีติ อตฺโถฯ ปรวาที ตํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺขิปติฯ อิโต อปราสุปิ อุปลพฺภติ สามญฺเญน การกปุจฺฉาสุ ปุคฺคลํเยว สนฺธาย ‘‘กตฺตา กาเรตา’’ติ
๑๓๕. อญฺโญ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ กตฺตาติ ปญฺโห ‘‘สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทิทิฏฺฐิภยา ปฏิกฺขิตฺโตฯ
๑๓๖. วิปาโก อุปลพฺภตีติอาทิ วิปากปฏิสํเวทีวเสน ปุคฺคลํ ทสฺเสนฺตสฺส ลทฺธิภินฺทนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ วิปากปฏิสํเวทีติ อนุโยโค ปรวาทิสฺส
๑๓๘. ตสฺส ปฏิสํเวทีติ ตสฺส วิปากปฏิสํเวทกสฺส ปฏิสํเวที ยสฺมา ปน ปฏิสํเวทิตพฺโพ นาม วิปาโก, น จ ปุคฺคโล วิปาโก, ตสฺมา ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ ปุน ปุฏฺโฐ ยสฺมา ปุญฺญวิปาเก ฐิตตฺตา วิปากปฏิสํเวที ปุตฺตํ วา ปติํ วา มาตา วา ชายา วา ปริจุมฺพติ ปริสชฺชติ, ตสฺมา ตถารูปํ ปฏิสํเวทิตํ สนฺธาย ปฏิชานาติ ปรวาทีฯ
ตสฺส ตสฺเสวาติ ยทิ วิปาโก วิปากมตฺตํ น โหติ, ตสฺส ปน ปฏิสํเวที ปุคฺคโล, ตสฺสาปิ ปฏิสํเวที ตสฺสาปิ ปฏิสํเวทีติ เอวํ ปุคฺคลปรมฺปรา อตฺถิฯ เอวํ สนฺเต ยา เอสา วิปากวฏฺฏสฺส อปฺปวตฺติกรเณน ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา วุตฺตา, สา นตฺถีติ อตฺโถฯ อิโต ปรํ อุปลพฺภติสามญฺเญน ปฏิสํเวทีปุจฺฉาสุ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
๑๔๒. อญฺโญ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากปฏิสํเวทีติ ปญฺโห ‘‘เวทนวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทิทิฏฺฐิภยา ปฏิกฺขิตฺโตฯ
๑๔๓. ทิพฺพํ สุขนฺติอาทิ กลฺยาณปาปกานํ กมฺมานํ วิปากํ ภาเชตฺวา ทสฺสนวเสน อารทฺธํฯ ตํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สกวาทิโน เจตฺถ ปุคฺคลวเสเนว ปฏิสํเวทีปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ, น เวทยิตวเสนฯ
๑๔๘. มหาปถวีอาทีนิ หิ อารมฺมณํ กตฺวา เวทยิตานํ อุปฺปตฺติ อปฺปฏิสิทฺธาฯ
๑๗๐. กตฺตา กาเรตา วิปากปฏิสํเวทีติอาทิ โวมิสฺสกนยวเสน อารทฺธํฯ ตตฺถ โส กโรตีติ ยํ ตฺวํ กตฺตาติ จ ปฏิสํเวทีติ จ วเทสิ, กิํ โสเยว กโรติ, โส ปฏิสํเวเทติฯ อยมนุโยโค สกวาทิสฺส, สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ
๑๗๑. ปุน สยํกตํ สุขทุกฺขนฺติ
๑๗๒. ตตฺถ อญฺโญ กโรตีติ การกเวทกานํ อญฺญตฺตปุจฺฉาวเสน วุตฺตํฯ ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธภเยน ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโฐ ‘‘มนุสฺสภูโต กตฺวา เทวภูโต ปฏิสํเวเทตี’’ติ มญฺญมาโน ปฏิชานาติ
๑๗๔. โส จ อญฺโญ จาติ การกเวทกานํ เอกตฺตอญฺญตฺตปุจฺฉาวเสน วุตฺตํฯ ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธภเยเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโฐ ปุริเม ทฺเวปิ นเย เอกโต กตฺวา ปฏิชานาติฯ เอวํวาทิโน ปน สยํกตญฺจ ปรํกตญฺจ สุขทุกฺขํ อาปชฺชตีติ ตสฺส วเสน ปุฏฺโฐ ปุน ปฏิกฺขิปติฯ
๑๗๖. เนว โส กโรตีติ การกเวทกานํ เอกตฺตอญฺญตฺตปฏิกฺเขปวเสน วุตฺตํฯ ตโต ปรวาที สุตฺตวิโรธวเสเนว ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ปุฏฺโฐ ยสฺมา มนุสฺโส เทวโลกูปปตฺติยา กมฺมํ กตฺวา น มนุสฺสภูโตว ปฏิสํเวเทติ, นาปิ เยน กมฺมํ กตํ, ตโต อญฺโญว ปฏิสํเวเทติ, ตสฺมา การกโต เวทโก เนว โส โหติ, น อญฺโญติ มญฺญมาโน ปฏิชานาติฯ ลทฺธิมตฺตเมเวตํ? เอวํวาทิโน ปน อสยํการํ อปรํการํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ สุขทุกฺขํ อาปชฺชตีติ ตสฺส วเสน ปุฏฺโฐ ปุน ปฏิกฺขิปติฯ อปิจ อิมสฺมิํ โวมิสฺสกนเย อาทิโต ปฏฺฐาย อิมินาปิ นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา หิ อยํ ปุคฺคลวาที กมฺมานํ การกญฺเจว เวทกญฺจ อิจฺฉติ, ตสฺมาสฺส โย การโก, เตเนว วา เวทเกน ภวิตพฺพํ, อญฺเญน วา อุโภหิ วา ภวิตพฺพํ, อุโภหิ วาปิ น ภวิตพฺพนฺติ อิทมาปนฺนํ โหติฯ เอวมาปนฺนเมว อนุโยคํ อนุยุญฺชนฺโต สกวาที ‘‘โส กโรตี’’ติอาทโย จตฺตาโรปิ วิกปฺเป อาหฯ เสสํ วุตฺตปฺปการเมวฯ
ปริโยสาเน ปน จตฺตาโรปิ ปญฺหา เอกโต ปุฏฺฐาฯ ตตฺถ ปฏิกฺเขโป จ ปฏิชานนา จ สยํกตาทิโทสปฺปตฺติ จ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพาฯ อิโต
ปุริสการานุโยควณฺณนาฯ
กลฺยาณวคฺโคติปิ เอตสฺเสว นามํฯ
๑๔. อภิญฺญานุโยควณฺณนา
๑๙๓. อิโต อามนฺตาติ สกวาทินา ปฏิญฺญาเต ปรวาที ‘‘พหิทฺธา อนินฺทฺริยพทฺธรูเป อิทฺธิวิธาทิวิเสสาธิคโม นตฺถิ, อชฺฌตฺตํ นนุ อตฺถิ โกจิ อิทฺธิํ วิกุพฺพตีติอาทิมาหฯ ตํ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวฯ
อภิญฺญานุโยควณฺณนาฯ
๑๕-๑๘. ญาตกานุโยคาทิวณฺณนา
๑๙๗. อิทานิ มาตาติอาทิโก ญาตกานุโยโคฯ ขตฺติโยติอาทิโก ชาติอนุโยโคฯ คหฏฺโฐ ปพฺพชิโตติ ปฏิปตฺติอนุโยโคฯ เทโว มนุสฺโสติ อุปปตฺติอนุโยโคฯ โสตาปนฺโนติอาทิโก ปฏิเวธานุโยโค, อริยานุโยโคติปิ วุจฺจติฯ เต สพฺเพ อุตฺตานตฺถาเยวฯ ‘‘อรหา หุตฺวา น อรหา’’ติ ปเนตฺถ โมฆปญฺหตฺตา น วุตฺตํฯ
๒๐๖. จตฺตาโร ปุริสยุคาติอาทิ สํฆานุโยโค, โสปิ อุตฺตานตฺโถเยวฯ
๒๐๙. สงฺขโตติอาทิ สจฺจิกฏฺฐสภาวานุโยโคฯ ตตฺถ ตติยา โกฏีติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺสฯ ตถารูปสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อภาวโต ปฏิกฺเขโป ปรวาทิสฺสฯ ปุน ปุฏฺโฐ ปุคฺคลํ สนฺธาย ปฏิญฺญา ตสฺเสวฯ
๒๑๑. อญฺโญ ปุคฺคโลติปญฺเหปิ สงฺขเตหิ ขนฺเธหิ อญฺญตฺตํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิกฺเขโป ตสฺเสวฯ
๒๑๒. ขนฺธา สงฺขตาติอาทิ สงฺขตาสงฺขตานิ สรูเปน ทสฺเสตฺวา อญฺญตฺตปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํฯ
๒๑๓. รูปํ สงฺขตนฺติอาทิ ขนฺเธ วิภาคโต ทสฺเสตฺวา อญฺญตฺตปุจฺฉนตฺถํ วุตฺตํฯ
๒๑๔. ปุคฺคลสฺส อุปฺปาโทติ ปุจฺฉา สกวาทิสฺส, ‘‘ชาติธมฺมา ชราธมฺมา, อโถ มรณธมฺมิโน’’ติอาทิสุตฺตวเสน
๒๑๕. ปุน น อุปฺปาโท ปญฺญายตีติอาทินา นเยน ปุฏฺโฐ ‘‘ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ
๒๑๖. อตฺถตฺถมฺหีติ อตฺถํ วุจฺจติ นิพฺพานํฯ ตตฺถ อตฺถีติ ปุจฺฉติฯ ตสฺส อตฺถิตาย สสฺสตํ, นตฺถิตายฯ อุจฺเฉโท อาปชฺชติฯ ตทุภยมฺปิ อนิจฺฉนฺโต ปจฺฉา ปฏิกฺขิปติฯ
ญาตกานุโยคาทิวณฺณนาฯ
๑๙. ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา
๒๑๗. ภวํ นิสฺสาย ปญฺเห ภวนฺติ อุปปตฺติภวํฯ
๒๑๘. เวทนํ เวทิยมานปญฺเห เวทนํ เวทิยมาโน ปริคฺคหิตเวทโน โยคาวจโรว ปชานาติ, พาลปุถุชฺชโน นปฺปชานาติฯ
๒๒๔. กายานุปสฺสนาทิปญฺหา อุตฺตานตฺถาเยวฯ
๒๒๖. ปารายนคาถาย สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ สตฺตสุญฺญตวเสน ขนฺธโลกํ โอโลเกหีติ อตฺโถฯ
๒๒๘. ปุคฺคโล อเวกฺขตีติ สกวาทิปุจฺฉาฯ ปรวาทิสฺส หิ ‘‘สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสู’’ติ คาถาย โย อเวกฺขติ, โส ปุคฺคโลติ ลทฺธิ, ตสฺมา นํ เอวํ ปุจฺฉติฯ สห รูเปนาติ วินา รูเปนาติ อิทํ จตุโวการวเสน อนุชานิตฺวา ปุน อญฺญํ ชีวนฺติ ปุฏฺโฐ สุตฺตวิโรธภเยเนว ปฏิกฺขิปติฯ ‘‘อพฺภนฺตรคโต’’ติ จ ‘‘พหิทฺธา นิกฺขมิตฺวา’’ติ จ อิทํ ‘‘สห รูเปน วินา รูเปนา’’ติ เหฏฺฐา วุตฺตสฺส ลกฺขณวจนํฯ ตตฺถ อพฺภนฺตรคโตติ รูปสฺส อนฺโตคโต, อิโต วา เอตฺโต วา อนิกฺขมิตฺวา รูปปริจฺเฉทวเสเนว ฐิโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ นิกฺขมิตฺวาติ รูปปริจฺเฉทํ อติกฺกมิตฺวาฯ รูปํ อนิสฺสิโต หุตฺวาติ อตฺโถฯ
๒๓๑. อนตฺตาติ อตฺตนา ชีเวน ปุคฺคเลน รหิโตฯ เอกธมฺเมปิ ปุคฺคโล นตฺถีติ อตฺโถฯ เอวํ สพฺพสุตฺตานํ อาคมฏฺฐกถาสุ วุตฺตนเยเนว
๒๓๗. วุตฺตํ ภควตา สปฺปิกุมฺโภติอาทิ ‘‘สพฺพาว เทสนา ยถารุตวเสเนว อตฺถโต น คเหตพฺพา’’ติ ทสฺสนตฺถํ อาภตํฯ ยถา หิ สุวณฺณํ คเหตฺวา กโต สุวณฺณวิกาโร กุมฺโภ สุวณฺณกุมฺโภติ วุจฺจติ, น เอวํ สปฺปิํ คเหตฺวา กโต สปฺปิสฺส วิกาโร สปฺปิกุมฺโภ นาม อตฺถิฯ ยสฺมิํ ปน กุมฺเภ สปฺปิ ปกฺขิตฺตํ, โส สปฺปิกุมฺโภ นามาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เตลกุมฺภาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยถา จ นิพฺพานํ นิจฺจํ ธุวํ, น เอวํ ภตฺตํ วา ยาคุ วา อตฺถิฯ กาลปริจฺเฉทํ ปน อกตฺวา ทิวเส ทิวเส ทสฺสามาติ ปญฺญตฺตวเสน ‘‘นิจฺจภตฺตํ ธุวยาคู’’ติ วุจฺจตีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ
‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุปิ ยถา รูปาทโย ธมฺมา ปจฺจตฺตลกฺขณสามญฺญลกฺขณวเสน อตฺถิ, น เอวํ ปุคฺคโล
พุทฺธานํ ทฺเว กถา สมฺมุติกถา จ ปรมตฺถกถา จฯ ตตฺถ สตฺโต, ปุคฺคโล, เทโว, พฺรหฺมาติอาทิกา สมฺมุติกถา นามฯ อนิจฺจํ, ทุกฺขํ, อนตฺตา, ขนฺธา, ธาตุโย, อายตนานิ, สติปฏฺฐานา, สมฺมปฺปธานาติอาทิกา ปรมตฺถกถา นามฯ
ตตฺถ โย สมฺมุติเทสนาย สตฺโตติ วา…เป.… พฺรหฺมาติ วาติ วุตฺเต ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ อรหตฺตชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ภควา อาทิโตว สตฺโตติ วา ปุคฺคโลติ วา โปโสติ วา เทโวติ วา พฺรหฺมาติ วา กเถติฯ โย ปรมตฺถเทสนาย อนิจฺจนฺติ วา ทุกฺขนฺติ วาติอาทีสุ อญฺญตรํ สุตฺวาว ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นิยฺยาตุํ อรหตฺตชยคฺคาหํ คเหตุํ สกฺโกติฯ ตสฺส อนิจฺจนฺติอาทีสุ อญฺญตรํ กเถติฯ ตถา สมฺมุติกถาย พุชฺฌนกสตฺตสฺส น ปฐมํ ปรมตฺถกถํ กเถติฯ สมฺมุติกถาย ปน โพเธตฺวา ปจฺฉา ปรมตฺถกถํ กเถติ
‘‘ทุเว สจฺจานิ อกฺขาสิ, สมฺพุทฺโธ วทตํ วโร;
สมฺมุติํ ปรมตฺถญฺจ, ตติยํ นุปลพฺภติ’’ฯ
ตตฺถ
‘‘สงฺเกตวจนํ สจฺจํ, โลกสมฺมุติการณํ;
ปรมตฺถวจนํ สจฺจํ, ธมฺมานํ ตถลกฺขณ’’นฺติฯ
อปโร นโย – ทฺเว ภควโต เทสนา ปรมตฺถเทสนา จ ขนฺธาทิวเสน, สมฺมุติเทสนา จ สปฺปิกุมฺภาทิวเสนฯ น หิ ภควา สมญฺญํ อติธาวติฯ ตสฺมา ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ วจนมตฺตโต อภินิเวโส น กาตพฺโพฯ สตฺถารา หิ –
‘‘ปญฺญตฺติํ
สมญฺญํ นาติธาเวยฺย, ตสฺมา อญฺโญปิ ปณฺฑิโต;
ปรมตฺถํ ปกาเสนฺโต, สมญฺญํ นาติธาวเย’’ฯ
เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ
ปุคฺคลกถา นิฏฺฐิตาฯ