กามาวจรกุสลปทภาชนียวณฺณนา
๑. อปฺเปตุนฺติ ‘‘สรูเปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติอาทีสุ โหติ-สทฺโท อตฺถิ-สทฺเทน อนานตฺโถติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘ทุติเยน โหติ-สทฺเทนา’’ติฯ ปุพฺเพ อฏฺฐกถาธิปฺปาเยน วตฺวา ยถาวุตฺตสฺส ปาฬิปฺปเทสสฺส อปฺปนาวโรโธ สมตฺถิโตติ อตฺตโน อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺเขเปนา’’ติอาทิมาหฯ
ญาตุํ อิจฺฉิโตติ ลกฺขณสฺส ปุจฺฉาวิสยตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เยน เกนจีติ ทสฺสนาทิวิเสสยุตฺเตน, อิตเรน วาฯ อวตฺถาวิเสโส หิ ญาณสฺส ทสฺสนตุลนตีรณานิฯ ‘‘อทิฏฺฐต’’นฺติอาทีสุ อาหาติ โยเชตพฺพํ, สพฺพตฺถ จ ลกฺขณสฺสาติฯ ตญฺเหตฺถ อธิกตนฺติฯ อทิฏฺฐํ โชตียติ เอตายาติ เอเตน ทิฏฺฐํ สํสนฺทติ เอตายาติ ทิฏฺฐสํสนฺทนาฯ วิมติํ ฉินฺทติ เอตายาติ วิมติจฺเฉทนาติ เอตาสมฺปิ สทฺทตฺโถ นยโต ทสฺสิโต, อตฺถโต ปน สพฺพาปิ ตถาปวตฺตํ วจนํ, ตทุปฺปาทโก วา จิตฺตุปฺปาโทติ เวทิตพฺพํฯ
อญฺญมญฺญโต ปภิชฺชตีติ ปเภโท, วิเสโส, เตน ปเภเทนฯ ธมฺมานํ เทสนนฺติ กิญฺจาปิ สมยภูมิชาติอารมฺมณสภาวาทิวเสน อนวเสสปฺปเภทปริคฺคหโต นิทฺเทสเทสนาว วตฺตุํ ยุตฺตา, ตถาปิ กุสลาทิมาติกาปทสงฺคหิตวิเสโสเยว อิธ ปเภโทติ อธิปฺเปโตติ วุตฺตํ ‘‘ปเภท…เป.… เทสนํ อาหา’’ติฯ เตเนวาห อฏฺฐกถายํ ‘‘กุสล…เป.… ทีเปตฺวาติ ผสฺโส โหติ…เป.… อวิกฺเขโป โหตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ธมฺมุทฺเทสวาร ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา)ฯ ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติอาทินา จ ปเภทวนฺโตว สาติสยํ นิทฺทิฏฺฐา, น ปน มาติกายํ วุตฺตปฺปเภโทติ ปเภทวนฺตทสฺสนํ นิทฺเทโสฯ อิทํ วุตฺตํ โหตีติอาทินา ‘‘ปเภเท…เป.… ทสฺสนตฺถ’’นฺติ อิมสฺส วากฺยสฺส ปิณฺฑตฺถมาหฯ ยทิ ธมฺมา เอว ปุจฺฉิตพฺพา วิสฺสชฺเชตพฺพา จ, กสฺมา กุสลาติ ปเภทวจนนฺติ อาห ‘‘เต ปนา’’ติอาทิฯ น หิ ปเภเทหิ วินา ปเภทวนฺโต อตฺถีติฯ ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา’’ติ เอเตน ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติ, ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติ จ อาทินา อุทฺทิฏฺฐนิทฺทิฏฺฐานํ ธมฺมานํ กุสลภาโว วิสฺสชฺชิโต โหตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลาติ วิสฺสชฺชเนปี’’ติ อาหฯ อิมสฺมิญฺหีติ หิ-สทฺโท การณตฺโถฯ เตน ยสฺมา ธมฺมาว เทเสตพฺพา, เต จ กุสลา…เป.… เภทา เทเสตพฺพา ธมฺมานเมวาติ อวธารณผลํ ทสฺเสติ ‘‘อโวหารเทสนาโต’’ติฯ อตฺถานญฺจาติ จ-สทฺเทน ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติ เอวมาทิสภาวนิรุตฺติํ ยถาวุตฺตธมฺมาทิญาณญฺจ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘อิติ เอวํ อยํ ปวตฺเตตพฺโพ นิวตฺเตตพฺโพ จา’’ติ ตถา ตถา วิเธตพฺพภาโว อิติกตฺตพฺพตา, ตาย ยุตฺโต อิติ…เป.… ยุตฺโต วิเสสนตฺตา ปเภทสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ
อิติกตฺตพฺพตายุตฺตสฺส วิเสสิตพฺพตฺตา อุทฺเทโส ธมฺมปฺปธาโน, ตสฺมา ตตฺถ ธมฺมสฺส วิเสสิตพฺพตฺตา ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ อยํ ปทานุกฺกโม กโตฯ ปุจฺฉา สํสยิตปฺปธานา อนิจฺฉิตนิจฺฉยนาย ปวตฺเตตพฺพตฺตาฯ เตน สพฺพธมฺเมสุ สมุคฺฆาฏิตวิจิกิจฺฉานุสยานมฺปิ ปุจฺฉา เทเสตพฺพปุคฺคลคตสํสยาปตฺติํ อตฺตนิ อาโรเปตฺวา สํสยาปนฺเนหิ วิย ปวตฺตียตีติ ทสฺเสติฯ กามาวจราทิเภโท วิย กุสลาทิภาเวน กุสลาทิเภโท ธมฺมภาเวน นิยโตติ ธมฺมาติ วุตฺเต นิจฺฉยาภาวโต ‘‘กุสลา นุ โข อกุสลา นุ โข’’ติอาทินา สํสโย โหตีติ อาห ‘‘กุสลาทิเภโท ปน สํสยิโต’’ติฯ ธมฺมภาโว ปน กุสลาทีสุ เอกนฺติกตฺตา นิจฺฉิโตเยวาติ วุตฺตํ ‘‘น จ ธมฺมภาโว สํสยิโต’’ติฯ เตน สํสยิโต นิจฺเฉตพฺพภาเวน ปธาโน เอตฺถ กุสลภาโว, น ตถา ธมฺมภาโวติ ธมฺมา กุสลาติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ
จิตฺตุปฺปาทสมเยติ จิตฺตสฺส อุปฺปชฺชนสมเยฯ ‘‘อถ วิชฺชมาเน’’ติ เอตฺถ อถ-สทฺทสฺส อตฺถมาห ‘‘ปจฺฉา’’ติฯ โภชนคมนาทีหิ สมเยกเทสนานตฺตํ ทสฺเสตฺวา อวเสสนานตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมวายาที’’ติ วุตฺตํฯ วิเสสิตาติ เอเตน ‘‘นิยมิตา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตจิตฺตวิเสสิตพฺพโต สมยโตติ อตฺโถฯ ยถาธิปฺเปตานนฺติ กามาวจราทิวิเสสยุตฺตานํฯ ‘‘ตสฺมิํ สมเย’’ติ จิตฺตุปฺปตฺติยา วิเสสิตพฺโพปิ สมโย เยน จิตฺเตน อุปฺปชฺชมาเนน วิเสสียติ, ตสฺเสว จิตฺตสฺส ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติ เอตฺถ สยํ วิเสสนภาวํ อาปชฺชติฯ ตถา ‘‘ตสฺมิํ สมเย’’ติ เอตฺถ วิเสสนภูตํ จิตฺตํ อตฺตนา วิเสสิตพฺพสมยสฺส อุปการตฺถํ ‘‘ยสฺมิํ สมเย…เป.… จิตฺต’’นฺติ วิเสสิตพฺพภาวํ อาปชฺชติฯ อุปกาโรติ จ อญฺญมญฺญํ อวจฺเฉทกาวจฺฉินฺทิตพฺพภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปุริมธมฺมานํ ภงฺคสมกาลํ, ภงฺคานนฺตรเมว วา ปจฺฉิมธมฺมานํ อุปฺปตฺติ ปุริมปจฺฉิมานํ นิรนฺตรตา เกนจิ อนนฺตริตตาฯ ยาย ภาวปกฺขสฺส พลวภาเวน ปฏิจฺฉาทิโต วิย หุตฺวา อภาวปกฺโข น ปญฺญายตีติ ตเทเวตนฺติ คหณวเสน ปจุรชโน วิปริเยสิโต, โสยมตฺโถ ‘‘เอกีภูตานมิวา’’ติ สมูหฆนตา, ทุพฺพิญฺเญยฺยกิจฺจเภทวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติ กิจฺจฆนตาติ โยชนาฯ เอตฺถ จ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน ปวตฺตมานานํ อเนเกสํ ธมฺมานํ กาลสภาวพฺยาปารารมฺมเณหิ ทุพฺพิญฺเญยฺยเภทตาย เอกีภูตานมิว คเหตพฺพตา ยถากฺกมํ สนฺตติฆนตาทโยติ ทฏฺฐพฺพํฯ
สหการีการณสนฺนิชฺฌํ สเมตีติ สมโย, สมเวตีติ อตฺโถติ สมย-สทฺทสฺส สมวายตฺถตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจยสามคฺคิ’’นฺติ อาหฯ สเมติ สมาคจฺฉติ เอตฺถ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ตทาธารปุคฺคเลหีติ สมโย, ขโณฯ สเมนฺติ เอตฺถ, เอเตน วา, สมาคจฺฉนฺติ ธมฺมา สหชาตธมฺเมหิ อุปฺปาทาทีหิ วาติ สมโย, กาโลฯ ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ กรณํ วิย จ ปริกปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน โวหรียตีติฯ สมํ, สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺฐานนฺติ สมโย, สมูโห ยถา ‘‘สมุทาโย’’ติฯ อวยวสหาวฏฺฐานเมว หิ สมูโหฯ ปจฺจยนฺตรสมาคเม เอติ ผลํ เอตสฺมา อุปฺปชฺชติ ปวตฺตติ จาติ สมโย, เหตุ ยถา ‘‘สมุทโย’’ติฯ สเมติ สมฺพนฺโธ เอติ สวิสเย ปวตฺตติ, สมฺพนฺธา วา อยนฺติ เอเตนาติ สมโย, ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิสํโยชเนน หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺตีติฯ สมยนํ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย, ปฏิลาโภฯ สมสฺส นิโรธสฺส ยานํ, สมฺมา วา ยานํ อปคโม อปฺปวตฺตีติ สมโย, ปหานํฯ อภิมุขภาเวน สมฺมา เอตพฺโพ อภิสเมตพฺโพ อธิคนฺตพฺโพติ อวิปรีโต สภาโว อภิสมโยฯ อภิมุขภาเวน สมฺมา วา เอติ คจฺฉติ พุชฺฌตีติ อภิสมโย, อวิราเธตฺวา ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวาวโพโธฯ เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจโก สมย-สทฺโท เอวาติ สอุปสคฺโคปิ วุตฺโตฯ ตาเนวาติ ปีฬนาทีเนวฯ วิปฺผาริกตา เสริภาเวน กิริยาสุ อุสฺสาหนปรินิปฺผนฺโนฯ
เกสุจีติ อกุสลวิปากาทีสุฯ ขณสฺส อสมฺภโว เตน วินาภาโวติ อาห ‘‘นนู’’ติอาทิฯ ธมฺเมเนวาติ วิเสสนฺตรรหิเตนฯ ตํเยว หิ อวธารเณน นิวตฺติตํ วิเสสํ ทสฺเสติ ‘‘น ตสฺส ปวตฺติตฺถา’’ติอาทินาฯ ยถา วา ตถา วาติ กาเลน โลโก ปวตฺตติ นิวตฺตตีติ วา กาโล นาม ภาโว วตฺตนลกฺขโณ ภาวานํ ปวตฺติโอกาสทายโกติ ตปฺปจฺจยตํ อเนกปจฺจยตํฯ
ปกติสฺสรวาทคฺคหณํ ‘‘เอกการณวาโท’’ติฯ วา-สทฺเทน วา เตสมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อวยว…เป.… ทาโย วุตฺโต อวยวธมฺเมน สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพตฺตา, ยถา ‘‘สมํ จุณฺณํ, อลงฺกโต เทวทตฺโต’’ติ จฯ อนิปฺผาทนํ นิปฺผาทนาภาโว อเหตุภาโวฯ นิปฺผาเทตุํ อสมตฺถสฺส ปน ปจฺจยนฺตรานํ สหสฺเสปิ สมาคเต นตฺเถว สมตฺถตาติ อาห ‘‘นิปฺผาทนสมตฺถสฺสา’’ติฯ เอตฺถ จ สหการีการณายตฺตา ผลุปฺปาทนา ปจฺจยธมฺมานํ อญฺญมญฺญาเปกฺขาติ วุตฺตาติ อเปกฺขา วิยาติ อเปกฺขา ทฏฺฐพฺพาฯ
นิพฺยาปาเรสุ อพฺยาวเฏสุฯ เอเกกสฺมินฺติ อฏฺฐกถายํ อาเมฑิตวจนสฺส ลุตฺตนิทฺทิฏฺฐตํ ทสฺเสติฯ สติ จ อาเมฑิเต สิทฺโธ พหุภาโวติฯ อนฺธสตํ ปสฺสตีติ จ ปจฺจตฺตวจนํ นิทฺธารเณ ภุมฺมวเสน ปริณาเมตฺวา ‘‘อนฺธสเต’’ติ อาหฯ ตถา เอเกกสฺมินฺติ อิมินา วิสุํ อสมตฺถตา โชติตาติ อนฺธสตํ ปสฺสตีติ สมุทิตํ ปสฺสตีติ อตฺถโต อยมตฺโถ อาปนฺโนติ อาห ‘‘อนฺธสตํ สหิตํ ปสฺสตีติ อธิปฺปาโย’’ติฯ อญฺญถาติ ยถารุตวเสน อตฺเถ คยฺหมาเนฯ ยสฺมา อสา…เป.… สิทฺโธ สิวิกุพฺพหนาทีสุ, ตสฺมา นายมตฺโถ สาเธตพฺโพฯ อิทานิ ตสฺสตฺถสฺส สุปากฏภาเวน อสาเธตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิสุ’’นฺติอาทิมาหฯ
เอเตนุปาเยนาติ โยยํ ขณสงฺขาโต สมโย กุสลุปฺปตฺติยา ทุลฺลภภาวํ ทีเปติฯ อตฺตโน ทุลฺลภตายาติ เอตฺถ ขณตฺโถ วา สมย-สทฺโท ขณสงฺขาโต สมโยติ อตฺโถ วุตฺโตฯ เอเตน อุปายภูเตน นยภูเตนฯ โยชนา กาตพฺพาติ เอตฺถายํ โยชนา – สมวาย…เป.… วุตฺติํ ทีเปติ สยํ ปจฺจยสามคฺคิภาวโต, สมวายตฺโถ วา สมย-สทฺโท สมวายสงฺขาโต สมโยฯ โส ยาย ปจฺจยสามคฺคิยา สตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ปกาสนวเสน ธมฺมานํ อเนกเหตุโต วุตฺติํ ทีเปติฯ กาล…เป.… ปริตฺตตํ ทีเปติ อตฺตโน อติปริตฺตตายฯ สมูห…เป.… สหุปฺปตฺติํ ทีเปติ สยํ ธมฺมานํ สมุทายภาวโตฯ เหตุ…เป.… วุตฺติตํ ทีเปติ สติ เอว อตฺตนิ อตฺตโน ผลานํ
ทฬฺหธมฺมา ธนุคฺคหาติ ทฬฺหธนุโน อิสฺสาสาฯ ทฬฺหธนุ นาม ทฺวิสหสฺสถามํ วุจฺจติฯ ทฺวิสหสฺสถามนฺติ จ ยสฺส อาโรปิตสฺส ชิยาพทฺโธ โลหสีสาทีนํ ภาโร ทณฺเฑ คเหตฺวา ยาว กณฺฑปฺปมาณา สิกฺขิตาติ ทสทฺวาทสวสฺสานิ อาจริยกุเล อุคฺคหิตสิปฺปาฯ กตหตฺถาติ ธนุสฺมิํ จิณฺณวสีภาวาฯ โกจิ สิปฺปเมว อุคฺคณฺหาติ, กตหตฺโถ น โหติ, อิเม ปน น ตถาติ ทสฺเสติฯ กตุปาสนาติ ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺปาฯ จตุทฺทิสา ฐิตา อสฺสูติ เอกสฺมิํเยว ปเทเส ถมฺภํ วา รุกฺขํ วา ยํ กิญฺจิ เอกํเยว นิสฺสาย จตุทฺทิสาภิมุขา ฐิตา สิยุนฺติ อตฺโถฯ เอวํ วุตฺตชวนปุริสสฺสาติ น เอวรูโป ปุริโส โกจิ ภูตปุพฺโพ อญฺญตฺร โพธิสตฺเตนฯ โส หิ ชวนหํสกาเล เอวรูปมกาสิฯ สุตฺเต ปน อภูตปริกปฺปนวเสน อุปมามตฺตํ อาหฏํฯ ตปฺปรภาวาติ ตปฺปรภาวโต เหตุสงฺขาตสฺส สมยสฺส ปรายตฺตวุตฺติทีปเน เอกนฺตพฺยาวฏสภาวโตติ อตฺโถฯ เย ปน ‘‘ตปฺปรภาโว’’ติ ปฐนฺติ, เตสํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติทีปนโต ตปฺปรภาโว เหตุสงฺขาตสฺส สมยสฺส, ตสฺมา ตสฺส ปรายตฺตวุตฺติทีปนตา วุตฺตาติ โยชนาฯ สมุทายายตฺตตาทีปเน ตปฺปโร, ตเทกเทสายตฺตตาทีปเน ตปฺปโร น โหตีติ อาห ‘‘อตปฺปรภาวโต’’ติฯ
นนุ จ ตํ ตํ อุปาทาย ปญฺญตฺโต กาโล โวหารมตฺตโก, โส กถํ อาธาโร ตตฺถ วุตฺตธมฺมานนฺติ อาห ‘‘กาโลปิ หี’’ติอาทิฯ ยทิ กิริยาย กิริยนฺตรลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํ, กา ปเนตฺถ ลกฺขณกิริยาติ อาห ‘‘อิหาปี’’ติอาทิฯ ลกฺขณภูตภาวยุตฺโตติ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา สตฺตาสงฺขาตาย ลกฺขณกิริยาย ยุตฺโต สมโย, ตสฺมา ตตฺถ ภูมินิทฺเทโสติฯ
อุทฺทานโตติ ยทิ สงฺเขปโตติ อตฺโถฯ นนุ จ อวสิฏฺฐกิเลสาทโย วิย กิเลสกาโมปิ อสฺสาเทตพฺพตาย วตฺถุกาเม สมวรุทฺโธ ญาณํ วิย เญยฺเยติ สงฺเขปโต เอโกเยว กาโม ‘‘กิเลสกาโม’’ติอาทิฯ สหิตสฺสาติ วิสยวิสยิภาเวน อวฏฺฐิตสฺสฯ ‘‘อุทฺทานโต ทฺเว กามา’’ติ กิญฺจาปิ สพฺเพ กามา อุทฺทิฏฺฐา, ‘‘จตุนฺนํ อปายาน’’นฺติอาทินา ปน วิสยสฺส วิเสสิตตฺตา โอรมฺภาคิยกิเลสภูโต กามราโค อิธ กิเลสกาโมติ คหิโตติ ‘‘เตนา’’ติอาทิมาหฯ โจทโก ตสฺส อธิปฺปายํ อชานนฺโต ‘‘นนุ จา’’ติอาทินา อนุยุญฺชติฯ อิตโร ปน ‘‘พหลกิเลสสฺสา’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติฯ
กามาวจรธมฺเมสุ วิมานกปฺปรุกฺขาทิปฺปกาเรสุ ปริตฺตกุสลาทีสุ วาฯ นนุ จ ‘‘จตุนฺนํ อปายาน’’นฺติ วิสยสฺส วิเสสิตตฺตา รูปารูปธาตุคฺคหณสฺส อสมฺภโวเยวาติ? น, ‘‘อุทฺทานโต ‘‘ทุวิโธ’’ติอาทิมาหฯ กามราโค ปญฺจกามคุณิโก ราโคฯ กามตณฺหา กามาวจรธมฺมวิสยา ตณฺหาฯ นิโรธตณฺหา อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโคฯ อิธาติ เอกาทสวิเธ ปเทเสฯ ยทิ อนวเสสปฺปวตฺติ อธิปฺเปตา, ‘‘ทุวิโธเปโส’’ติ น วตฺตพฺพํ วตฺถุกาเมกเทสสฺส อิธ อปฺปวตฺตนโตติ อนุโยเคน เยภุยฺยภาวโต อนวเสโส วิย อนวเสโสติ วา อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺถุกาโมปี’’ติอาทิมาหฯ อนวเสสสทิสตา เจตฺถ สภาวภินฺนสฺส กสฺสจิ อนวเสสโตฯ เอวญฺจ กตฺวาติ กิเลสกามวตฺถุกามานํ อนวเสสปริปุณฺณภาเวน อภิลกฺขิตตฺตาติ อตฺโถฯ จาสทฺทสฺส รสฺสตฺตํ กตนฺติ กามาวจรสทฺเท เหตุกตฺตุอตฺโถ อนฺโตนีโตติ ทสฺเสติฯ
วิสเยติ วตฺถุสฺมิํ อภิเธยฺยตฺเถติ อตฺโถฯ นิมิตฺตวิรเหติ เอเตน รุฬฺหีสุ กิริยา วิภาคกรณาย, น อตฺตกิริยายาติ ทสฺเสติฯ กุสลภาวนฺติ ชาตกพาหิติกสุตฺตอภิธมฺมปริยาเยน กถิตํ กุสลตฺตํฯ ตสฺสาติ สุขวิปากภาวสฺสฯ ตสฺส ปจฺจุปฏฺฐานตํ วตฺตุกามตายาติ เอเตน ‘‘อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณ’’นฺติ เอตฺถ สุขสทฺโท อิฏฺฐปริยาโย วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ สญฺญาปญฺญากิจฺจํ สญฺญาณกรณปฏิวิชฺฌนานิ, ตทุภยวิธุรา อารมฺมณูปลทฺธิ ‘‘วิชานาตี’’ติ อิมินา วุจฺจตีติ อาห ‘‘สญฺญา…เป.… คหณ’’นฺติฯ นนุ จ ผสฺสาทิกิจฺจโตปิ วิสิฏฺฐกิจฺจํ จิตฺตนฺติ? สจฺจเมตํ, โส ปน วิเสโส น ตถา ทุรวโพโธ, ยถา ‘‘อาเสวนปจฺจยภาเวน จิโนตี’’ติฯ
จิตฺตกตเมวาติ อภิสงฺขารวิญฺญาณกตเมวฯ นานตฺตาทีนํ ววตฺถานนฺติ เอตฺถ ววตฺถานํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํฯ ววตฺถานํ ปริจฺเฉโท อสงฺกรภาโวฯ เตน จ ธมฺโม นิจฺฉิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘นิจฺฉิตตา’’ติฯ ลิงฺคนานตฺตาทีนีติ เอตฺถ อิตฺถิปุริสสณฺฐานวเสน ลิงฺคนานตฺตํฯ เทวมนุสฺสติรจฺฉานาทิวเสน อิตฺถิลิงฺคสฺส ปุถุตฺตํ, ตถา ปุริสลิงฺคสฺสฯ เทวาทิเภเท อิตฺถิลิงฺเค ปจฺเจกํ นานตฺตกายตาสงฺขาตสฺส อญฺญมญฺญวิสทิสสภาวสฺส เทสาทิเภทภินฺนสฺส จ วิเสสสฺส วเสน ปเภโท เวทิตพฺโพฯ ตถา ปุริสลิงฺเคฯ ลิงฺคนิพฺพตฺตกสฺส วา กมฺมสฺส ยถาวุตฺตนานตฺตาทิวเสน ลิงฺคสฺส นานตฺตาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ ลิงฺคนานตฺตาทีสุ ปวตฺตตฺตา สญฺญาทีนํ ‘‘อนาค…เป.… ฆเฏนฺโต’’ติฯ อิตฺถิลิงฺคปุริสลิงฺคาทิ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตสฺส รูปกฺขนฺธสฺส สนฺนิเวสวิเสโสฯ สญฺญาสีเสน จตฺตาโร ขนฺธา วุตฺตาฯ โวหารวจเนน จ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ โวหริตพฺพภาเวน ปวตฺติ ทีปิตา, ยา สา ตณฺหาทิฏฺฐิอภินิเวสเหตูติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลิงฺคาทิ…เป.… โยสานานี’’ติ อาหฯ
‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, ธมฺมา อกุสลา อกุสลภาคิยา, สพฺเพเต มโนปุพฺพงฺคมา’’ติ (อ. นิ. ๑.๕๖-๕๗), ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ (ธ. ป. ๑, ๒) จ เอวมาทิวจนโต จิตฺตเหตุกํ กมฺมนฺติ อาห ‘‘กมฺมญฺหิ จิตฺตโต นิพฺพตฺต’’นฺติฯ ยถาสงฺขฺยนฺติ กมฺมโต ลิงฺคํ ลิงฺคโต สญฺญาติ อตฺโถฯ น ปุริมวิกปฺเป วิย กมฺมโต ลิงฺคสญฺญา ลิงฺคโต ลิงฺคสญฺญาติ อุภยโต อุภยปฺปวตฺติทสฺสนวเสนฯ ‘‘เภทํ คจฺฉนฺติ อิตฺถายํ ปุริโสติ วา’’ติ เภทสฺส วิเสสิตตฺตา อิตฺถาทิภาเวน โวหริตพฺพภาโว อิธ เภโทติ ‘‘อิตฺถิปุริสาทิโวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ อทฺธทฺวยวเสนาติ อตีตปจฺจุปฺปนฺนทฺธทฺวยวเสนฯ คุณาภิพฺยาปนํ ‘‘ปตฺถฏยสต’’นฺติฯ กมฺมนานากรเณน วินา กมฺมนิพฺพตฺตนานาการณาภาวโต ‘‘กมฺมเชหิ…เป.… นานากรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ อวิปจฺจโนกาโส อฏฺฐานภูตา, คติกาโลปิ วาฯ กามาวจรํ อภิสงฺขารวิญฺญาณํ รูปธาตุยา จกฺขุวิญฺญาณาทิํ ชเนตฺวา อโนกาสตาย ตทารมฺมณํ อชเนนฺตํ เอตฺถ นิทสฺเสตพฺพํฯ เอกจฺจจิตฺตกรณสฺส อธิปฺเปตตฺตา จกฺขาทิเวกลฺเลน จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อชนกํ กมฺมวิญฺญาณํ อวเสสปจฺจยวิกเล อโนคธํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตทปิ กาลคติปโยคาทีติ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตนฺติฯ เอตฺถ จ ‘‘สหการีการณวิกลํ วิปากสฺส อจฺจนฺตํ โอกาสเมว น ลภติ, อิตรํ วิปาเกกเทสสฺส ลทฺโธกาสนฺติ, อิทเมเตสํ นานตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ วิปากสฺส โอกาสลาเภ สติ สหายการณวิกลตาว นตฺถีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ
ภวตุ ตาว ภวิตฺวา อปคตํ ภูตาปคตํ, อนุภวิตฺวา อปคตํ ปน กถนฺติ อาห ‘‘อนุภูตภูตา’’ติอาทิฯ เตน อนุภูต-สทฺเทน โย อตฺโถ วุจฺจติ, ตสฺส ภูต-สทฺโทเยว วาจโก, น อนุ-สทฺโท, อนุ-สทฺโท ปน โชตโกติ ทสฺเสติฯ สาขาภงฺคสทิสา หิ นิปาโตปสคฺคาติฯ กิริยาวิเสสกตฺตญฺจ อุปสคฺคานํ อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ เตหิ วตฺตพฺพวิเสสสฺส โชตนภาเวเนว อวจฺฉินฺทนนฺติ ยตฺตกา ธาตุสทฺเทน อภิธาตพฺพา อตฺถวิเสสา, เตสํ ‘‘สามญฺญ…เป.… วิเสสียตี’’ติฯ อนุภูต-สทฺโท พหุลํ กมฺมตฺเถ เอว ทิสฺสตีติ ตสฺส อิธ กตฺตุอตฺถวาจิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุภูตสทฺโท จา’’ติอาทิมาหฯ สติปิ สพฺเพสํ จิตฺตุปฺปาทานํ สเวทยิตภาวโต อารมฺมณานุภวเน, สวิปลฺลาเส ปน สนฺตาเน จิตฺตาภิสงฺขารวเสน ปวตฺติโต อพฺยากเตหิ วิสิฏฺโฐ กุสลากุสลานํ สาติสโย วิสยานุภวนากาโรติ อยมตฺโถ อิธาธิปฺเปโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วตฺตุํ อธิปฺปายวเสนา’’ติ อาหฯ ภูตาปคตภาวาภิธานาธิปฺปาเยนาติ กุสลากุสลสฺส อากฑฺฒนุปายมาหฯ
อุปฺปติตกิจฺจนิปฺผาทนโต อุปฺปติตสทิสตฺตา ‘‘อุปฺปติต’’นฺติ วุตฺตํฯ อุปฺปชฺชิตุํ อารทฺโธติ อนาคตสฺสปิ ตสฺเสว อุปฺปนฺน-สทฺเทน วุตฺตตาย การณมาหฯ เอตฺถ จ รชฺชนาทิวเสน อารมฺมณรสานุภวนํ สาติสยนฺติ อกุสลญฺจ กุสลญฺจ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธตาสามญฺเญน ‘‘สพฺพสงฺขตํ ภูตาปคต’’นฺติ ภูมีติ วุตฺตา อุปาทานกฺขนฺธาฯ อคฺคิอาหิโต วิยาติ ภูมิลทฺธนฺติ วตฺตพฺพตาย อุปายํ ทสฺเสติฯ เอเตนาติ กมฺมํฯ เอตสฺสาติ วิปาโก วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อวิกฺขมฺภิตตฺตาติ อวิโนทิตตฺตาฯ สภูมิยนฺติ สกภูมิยํฯ วิจฺฉินฺทิตฺวาติ ปุน อุปฺปชฺชิตุํ อทตฺวาฯ ขณตฺตเยกเทสคตํ ขณตฺตยคตนฺติ วุตฺตนฺติ ยถาวุตฺตสฺส อุทาหรณสฺส อุปจารภาวมาหฯ เตน อุปฺปนฺนา ธมฺมา ปจฺจุปฺปนฺนา ธมฺมาติ อิทเมตฺถ อุทาหรณํ ยุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ปธาเนนาติ ปธานภาเวนฯ เทสนาย จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมนฺติ โลกิยธมฺเม เทเสตพฺเพ จิตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา เทสนา ภควตา อุจิตาติ ทสฺเสติฯ ธมฺมสภาวํ วา สนฺธายาติ โลกิยธมฺมานํ อยํ สภาโว ยทิทํ เต จิตฺตเชฏฺฐกา จิตฺตปุพฺพงฺคมา ปวตฺตนฺตีติ ทสฺเสติฯ เตน เตสํ ตถาเทสนาย การณมาห, สพฺเพ อกุสลา ธมฺมา จิตฺตวชฺชาติ อตฺโถฯ เกจีติ ปทการาฯ ผสฺสาทโยปีติ ปิ-สทฺเทน ราคาทโย สมฺปิณฺเฑติฯ กาลเภทาภาเวปิ ปจฺจยภาเวน อเปกฺขิโต ธมฺโม ปุริมนิปฺผนฺโน วิย โวหรียตีติ อาห ‘‘ปฐมํ อุปฺปนฺโน วิยา’’ติฯ อนุปจริตเมวสฺส ปุพฺพงฺคมภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนนฺตรปจฺจยมน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ขีณา ภวเนตฺตี’’ติอาทิวจนโต (ที. นิ. ๒.๑๕๕; เนตฺติ. ๑๑๔) เนตฺติภูตาย ‘‘ตณฺหาสมฺปยุตฺตํ วา’’ติฯ
‘‘ยํ ตสฺมิํ สมเย เจตสิกํ สาต’’นฺติ นิทฺทิฏฺฐตฺตา โสมนสฺสเวทนา สาตสภาวาติ อาห ‘‘สภาววเสน วุตฺต’’นฺติฯ นิปฺปริยาเยน มธุร-สทฺโท รสวิเสสปริยาโย, อิฏฺฐภาวสามญฺเญน อิธ อุปจาเรน วุตฺโตติอาห ‘‘มธุรํ วิยา’’ติฯ ปรมตฺถโต ตณฺหาวินิมุตฺโต นนฺทิราโค นนฺทิราคภาโว วา นตฺถีติ ‘‘น เอตฺถ สมฺปโยควเสน สหคตภาโว อตฺถี’’ติ, ‘‘นนฺทิราคสหคตา’’ติ จ วุจฺจติฯ เตน วิญฺญายติ ‘‘สหคตสทฺโท ตณฺหาย นนฺทิราคภาวํ โชเตตี’’ติฯ อวตฺถาวิเสสวาจโก วา ‘‘นนฺทิราคสหคตา’’ติ วุตฺตา, นนฺทิราคสภาวาติ อตฺโถฯ อิธาปีติ อิมิสฺสํ อฏฺฐกถายํฯ อิมสฺมิมฺปิ ปเทติ ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺติ เอตสฺมิมฺปิ ปเทฯ อยเมวตฺโถติ สํสฏฺโฐ เอวฯ ยถาทสฺสิตสํสฏฺฐสทฺโทติ อตฺถุทฺธารปฺปสงฺเคน ปาฬิโต อฏฺฐกถาย อาคตสํสฏฺฐสทฺโทฯ สหชาเตติ สหชาตตฺเถฯ
กาลวิเสสานเปกฺโข กมฺมสาธโน อาภฏฺฐ-สทฺโท ภาสิตปริยาโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อภาสิตพฺพตา อนาภฏฺฐตา’’ติฯ ปาฬิยนฺติ อิมิสฺสา ปฐมจิตฺตุปฺปาทปาฬิยํฯ อภาสิตตฺตา เอวาติ อสงฺขาริกภาวสฺส อวุตฺตตฺตา เอวฯ การณปริยายตฺตา วตฺถุสทฺทสฺส ปจฺจยภาวสามญฺญโต ทฺวารภูตธมฺมานมฺปิ สิยา วตฺถุปริยาโยติ อาห ‘‘ทฺวารํ วตฺถูติ วุตฺต’’นฺติฯ เตน วตฺถุ วิย วตฺถูติ ทสฺเสติฯ มโนทฺวารภูตา ธมฺมา เยภุยฺเยน หทยวตฺถุนา สห จรนฺตีติ ทฺวาเรน…เป.… หทยวตฺถุ วุตฺตนฺติ อาห ยถา ‘‘กุนฺตา ปจรนฺตี’’ติฯ สกิจฺจภาเวนาติ อตฺตโน กิจฺจภาเวน, กิจฺจสหิตตาย วาฯ อญฺญาสาธารโณติ ส-สทฺทสฺส อตฺถมาหฯ สโก หิ รโส สรโสติฯ
อนนฺตรจิตฺตเหตุกตฺตา จิตฺตสฺส เอกสมุฏฺฐานตา วุตฺตา, สหชาตจิตฺตผสฺสเหตุกตฺตา เจตสิกานํ ทฺวิสมุฏฺฐานตาฯ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐานา ธมฺมา, ผุฏฺโฐ ภิกฺขเว เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๓) หิ วุตฺตํฯ
สุขุมรชาทิรูปนฺติ วตฺถุปริตฺตตายาติ เอเตน อเนกกลาปคตานิ พหูนิเยว รูปายตนานิ สมุทิตานิ สํหจฺจการิตาย สิวิกุพฺพหนญาเยน จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจโย, น เอกํ กติปยานิ วาติ ทสฺเสติฯ นนุ จ เอวํ สนฺเต จกฺขุวิญฺญาณํ สมุทายารมฺมณํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ สมุทายสฺเสว อภาวโตฯ น หิ ปรมตฺถโต สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิฯ วณฺณายตนเมว หิ ยตฺตกํ โยคฺยเทเส อวฏฺฐิตํ, สติ ขณปริตฺตตายาติ ปพนฺธกฺขณสฺส อิตฺตรตายฯ ปพนฺธวเสน หิ ปจฺเจกํ รูปารูปธมฺมา วิโรธิอวิโรธิปจฺจยสมาโยเค ลหุํ ทนฺธญฺจ นิรุชฺฌนโต ปริตฺตกาลา ทีฆกาลา จ โหนฺติ, สภาวลกฺขณวเสน ปน เอกปริจฺเฉทา เอวาติฯ ยถา จ รูปายตนํ, เอวํ อิตรานิปิฯ สทฺทาทโยปิ หิ วตฺถุปริตฺตตาทิภาเวน ลพฺภนฺตีติฯ อจฺจาสนฺนาทิตายาติ อาทิ-สทฺเทน อนาวชฺชนํ เกนจิ ปฏิจฺฉนฺนตาติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ วิสยิธมฺมํ วิเสสโต สิโนติ พนฺธตีติ วิสโยติ อนญฺญตฺถภาวาเปกฺโข วิสโยติ อาห ‘‘วิสโย อนญฺญตฺถภาเวนา’’ติฯ น หิ จกฺขุวิญฺญาณาทโย รูปายตนาทิโต อญฺญสฺมิํ อารมฺมเณ ปวตฺตนฺตีติฯ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, โคจโร วิยาติ โคจโรติ สมฺพหุลจาริตาเปกฺโข โคจโรติ อาห ‘‘โคจโร ตตฺถ จรเณนา’’ติฯ พหุลญฺหิ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ รูปาทโย คยฺหนฺติ, น ตถา มโนวิญฺญาเณนาติฯ เตสนฺติ มโนวิญฺญาเณน คยฺหมานานํ รูปายตนาทีนํฯ ‘‘วจนสฺส อนุปปตฺติโต’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ปญฺจทฺวาเร ปวตฺตมโนวิญฺญาณธาตุํ สนฺธาย เตสํ โคจรวิสยํ ปจฺจนุโภตีติ วจนํ อุปปชฺชติเยวาติ? น, นิยมาภาวโตฯ น หิ ปญฺจทฺวาราภินิหฏํเยว มโน อิธ ‘‘มโน’’ติ วุตฺตนฺติ นิยมเหตุ อตฺถีติ, เอตํเยว วา โจทนํ มนสิ เอวํวณฺโณติอาทิวจนโต ปุพฺเพนิวาสอตีตานาคตํสญาณาทโยปิ อิธ สมฺภวนฺติฯ อิตรถาติ รูปํ สทฺทนฺติอาทินาฯ
โภชน อุสฺสาหาทีหีติ อิทํ ยาย กมฺมญฺญตาย รูปกายสฺส กลฺลตา โหติ, ตสฺสา ปจฺจยนิทสฺสนํฯ โภชเน หิ สมฺมาปริณเต สปฺปาเย จ อุตุโภชเน สมฺมุปยุตฺเต สมฺมาปโยคสงฺขาเต กายิกเจตสิกวีริเย จ สมารทฺเธ ลหุตาทิสพฺภาเวน กาโย กมฺมกฺขโม โหติ สพฺพกิริยานุกูโลติฯ อถ วา โภชน…เป.… อุสฺสาหาทีหีติ อิทํ กายสฺส กลฺยตาย วิย อุปทฺทุตตายปิ การณวจนํฯ วิสมโภชนาปริณามาทิโต หิ กายสฺส อุปทฺทวกรา วาตาทโย อุปฺปชฺชนฺตีติฯ อนุวตฺตนฺตสฺสาติ ปทํ ‘‘ชยํ เวรํ ปสวตี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๐๑) วิย เหตุอตฺถวเสน เวทิตพฺพํฯ ชาครณนิมิตฺตญฺหิ อิธ อนุวตฺตนํ อธิปฺเปตนฺติฯ อถ วา อนุวตฺตนฺตสฺสาติ อิทํ ปกติยา ทิฏฺฐาทิวเสน อาปาถคมนุปนิสฺสยานํ กลฺยตาทินิพฺพตฺตานํ กายิกสุขาทีนํ สมฺภวทสฺสนํฯ กายกลฺยตาทิํ อนนุวตฺตนฺตสฺส หิ ยถาวุตฺตอุปนิสฺสยาโภคาภาเวน วุตฺตปฺปการํ อาปาถคมนํ น สิยาติฯ ยถานุภูเต รูปาทิวิสเย จิตฺตสฺส ฐปนํ อาวชฺชนํ จิตฺตปณิทหนํฯ ยถานุภูเตน รูปาทินา สทิสํ อสทิสํ สมฺพนฺธญฺจ สทิสาสทิสสมฺพนฺธํ, ตสฺส ทสฺสนาทิ สทิสาสทิสสมฺพนฺธทสฺสนาทิ, จิตฺตปณิทหนญฺจ สทิสาสทิส…เป.… ทสฺสนาทิ จ จิตฺต…เป.… ทสฺสนาทโย เต ปจฺจยาติ โยเชตพฺพํฯ ธาตุกฺโขภาทีติ อาทิ-สทฺเทน เทวตูปสํหาราทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตํสทิสตา ทิฏฺฐสุตสทิสตาฯ ตํสมฺปยุตฺตตา ทิฏฺฐสุตปฏิพทฺธตาฯ เกนจิ วุตฺเตติ อิมินา สทฺธาย อนุสฺสวนิพฺพตฺตตํ อาหฯ อาการวิจารณนฺติ เตสํ เตสํ อตฺถานํ อุปฏฺฐานาการวิจารณํฯ กตฺถจิ อตฺเถฯ
นิยมิตสฺสาติ กุสลเมว มยา อุปฺปาเทตพฺพนฺติ เอวํ นิยมิตสฺสฯ ปสาทสิเนหาภาโว โทสพหุลตาย โหตีติ ลูขปุคฺคลา โทสพหุลาติ อาหฯ
อายตนภาวโตติ การณภาวโตฯ
วิชฺชมานวตฺถุสฺมินฺติ เอเตน ‘‘วินาปิ เทยฺยธมฺมปริจฺจาเคน จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนว ทานมยํ กุสลํ อุปจิตํ โหตี’’ติ เกสญฺจิ อติธาวนํ นิวตฺติตํ โหตีติฯ
ธมฺมสวนสฺส ธมฺมสวนโฆสนํฯ ตสฺสาติ ‘‘สทฺททานํ ทสฺสามี’’ติ สทฺทวตฺถูนํ ฐานกรณเภริอาทีนํ สสทฺทปฺปวตฺติกรณสฺสฯ จินฺตนํ ตถา ตถา จิตฺตุปฺปาทนํฯ อญฺญตฺถาติ สุตฺเตสุฯ อปรตฺถาติ อภิธมฺมปเทสุฯ อปริยาปนฺนาติ ปทสฺส อตฺถวณฺณนา ‘‘ปริโภครโส’’ติอาทิกาย อตฺถวณฺณนาย ปรโต พหูสุ โปตฺถเกสุ ลิขียติ, ยถาฐาเนเยว ปน อาเนตฺวา วตฺตพฺพาฯ ตตฺถ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตฺตา ลกฺขณปญฺญตฺติโย อญฺญายตนตฺตา ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ อสงฺคหิตา ธมฺมายตเนนาติ โยเชตพฺพํฯ
‘‘เอกทฺวาริกกมฺมํ อญฺญสฺมิํ ทฺวาเร อุปฺปชฺชตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ รูปาทีสุ เอการมฺมณํ จิตฺตํ ยถา น อญฺญารมฺมณํ โหติ จิตฺตวิเสสสฺส อธิปฺเปตตฺตา, เอวํ กมฺมวิเสเส อธิปฺเปเต กายทฺวาราทีสุ เอกทฺวาริกกมฺมํ อญฺญสฺมิํ ทฺวาเร น อุปฺปชฺชติ ตตฺเถว ปริโยสิตตฺตา, อถ กมฺมสามญฺญํ อธิปฺเปตํ, รูปาทีสุ เอการมฺมณนฺติ อิทํ อุทาหรณํ น สิยาติ? น, อสทิสภาววิภาวนวเสน อุทาหฏตฺตา, อิตรถา มโนวิญฺญาณภูตํ อิทํ จิตฺตํ ฉสุปิ วิสเยสุ ปวตฺตนโต อนิพทฺธารมฺมณนฺติ อารมฺมณํ สทิสูทาหรณภาเวน วุจฺเจยฺย อารมฺมณํ วิย ทฺวารมฺปิ อนิพทฺธนฺติฯ ยสฺมา ปน สติปิ กมฺมานํ ทฺวารนฺตรจรเณ เยภุยฺเยน วุตฺติยา ตพฺพหุลวุตฺติยา จ ทฺวารกมฺมานํ อญฺญมญฺญํ ววตฺถานํ วกฺขติ, ตสฺมา ปาณาติปาตาทิภาวสามญฺเญน กมฺมํ เอกตฺตนยวเสน คเหตฺวา ตสฺส วจีทฺวาราทีสุ ปวตฺติสพฺภาวโต กมฺมสฺส อนิพทฺธตฺตาติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กายทฺวาราทีสุ เอกทฺวาริกกมฺมํ อญฺญสฺมิํ ทฺวาเร น นุปฺปชฺชตี’’ติฯ รูปาทีสุ ปน เอการมฺมณํ จิตฺตํ เตเนวารมฺมเณน ปริจฺฉินฺนนฺติ วิสิฏฺฐเมว คหิตนฺติ อารมฺมณเมว นิพทฺธนฺติ วุตฺตนฺติ จิตฺตวิเสโส เอว คหิโต, น จิตฺตสามญฺญํฯ ‘‘นนุ จ รูปารมฺมณํ วา…เป.… ธมฺมารมฺมณํ วา ยํ ยํ วา ปนา’’ติ อารมฺมณมฺปิ อนิยเมเนว วุตฺตนฺติ? สจฺจเมตํ, ตตฺถ ปน ยํ รูปาทีสุ เอการมฺมณํ จิตฺตํ, ตํ เตน วินา นปฺปวตฺตติ, กมฺมํ ปน กายทฺวาริกาทิเภทํ วจีทฺวาราทีสุ น นปฺปวตฺตตีติ อิมสฺส วิเสสสฺส โชตนตฺถํ ปาฬิยํ อารมฺมณเมว คหิตํ, ทฺวารํ น คหิตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อารมฺมณเมว นิพทฺธ’’นฺติอาทินาฯ วจีทฺวาเร อุปฺปชฺชมานมฺปิ ปาณาติปาตาทีติ อตฺโถฯ
กามาวจรกุสลํ
กายกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา
กมฺมทฺวารานนฺติอาทินา นิยตรูปรูปวเสนาติ ธมฺมสงฺคเห นิทฺทิฏฺฐนิยตรูปรูปวเสนฯ อญฺญถา กมฺมสมุฏฺฐานิกกาเย หทยวตฺถุปิ คเหตพฺพํ สิยาฯ เอกสนฺตติปริยาปนฺโน อุปาทินฺนกกาโย อิธ คหิโตติ จกฺขายตนาทีติ วุตฺเตสุ เอโก ภาโว หทยวตฺถุ จ คหิตนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘จกฺขายตนาทีนิ ชีวิตปริยนฺตานี’’ติ สนฺนิเวสสฺส วิภาวิตตฺตาฯ
วิปฺผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิญฺญตฺติคฺคหณสฺส อิจฺฉิตตฺตา จลนาการาว วาโยธาตุ วิญฺญตฺติวิการสหิตาติ กทาจิ อาสงฺเกยฺยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปฐมชวนสมุฏฺฐิตา’’ติ อาหฯ เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน จาเลตุนฺติ เอเตน เทสนฺตรุปฺปตฺติ จลนํ, ตํนิมิตฺเต จ กตฺตุภาโว อุปจริโตติ ทสฺเสติ, อญฺญถา ขณิกตา อพฺยาปารตา จ ธมฺมานํ น สมฺภเวยฺยาติฯ ตทภิมุขภาววิการวตีติ ตํทิสมภิมุโข ตทภิมุโข, ตสฺส ภาโว ตทภิมุขภาโว, โส เอว วิกาโร, ตํสมงฺคินี วาโยธาตุ ตทภิมุขภาววิการวตีฯ อิทานิ ตทภิมุขภาววิกา รสฺส วิญฺญตฺติภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิปฺปายสหภาวี’’ติอาทิฯ เอวญฺจ กตฺวาติอาทินา อิมิสฺสา อตฺถวณฺณนาย ลทฺธคุณํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อาวชฺชนสฺสาติ มโนทฺวาราวชฺชนสฺสฯ ยโต พาตฺติํสาติอาทินา ตสฺส วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตา น สกฺกา ปฏิเสเธตุนฺติ ทสฺเสติฯ
ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺโถติ เอเตน ยถาวุตฺตวาโยธาตุยา ถมฺภนจลนสงฺขาตกิจฺจนิปฺผาทเน ตสฺส อาการวิเสสสฺส สหการีการณภาวมาหฯ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆตาทโย วิย มหาภูตานํ อวตฺถาวิเสสมตฺตํ โส อาการวิเสโสติ ปรมตฺถโต น กิญฺจิ โหตีติ ‘‘ปรมตฺถโต อภาวํ ทสฺเสตี’’ติ อาหฯ ปรมตฺถโต จิตฺตสมุฏฺฐานภาโว ปฏิเสธิโตฯ กมฺมสมุฏฺฐานาทิภาวสฺส ปน สมฺภโวเยว นตฺถีติ ยถาวุตฺตวิการสฺส ปรมตฺถโต สพฺภาเว นกุโตจิสมุฏฺฐิตตฺตา อปฺปจฺจยตฺตํ อาปนฺนํฯ น หิ รูปํ อปฺปจฺจยํ อตฺถิ, อปฺปจฺจยตฺเต จ สติ นิจฺจภาโว อาปชฺชติ, น จ นิพฺพานวชฺโช อตฺโถ สภาวธมฺโม จิตฺตสมุฏฺฐานภาโว วิยาติ วิญฺญตฺติยา จิตฺตสมุฏฺฐานอุปาทารูปภาโว อุปจารสิทฺโธติ ทสฺเสติฯ
วิญฺญตฺติยา ยํ กรณนฺติ ยํ จิตฺตกิริยํ จิตฺตพฺยาปารํฯ วิญฺญตฺติยา วิญฺญาตตฺตนฺติ อิทเมส กาเรตีติ ยเทตํ อธิปฺปายวิภาวนํ, เอตํ วิญฺญตฺติวิการรหิเตสุ รุกฺขจลนาทีสุ น ทิฏฺฐํ, หตฺถจลนาทีสุ ปน ทิฏฺฐํ, ตสฺมา วิปฺผนฺทมานวณฺณวินิมุตฺโต โกจิ วิกาโร อตฺถิ กายิกกรณสงฺขาตสฺส อธิปฺปายสฺส ญาปโกติ วิญฺญายติฯ ญาปโก จ เหตุ ญาเปตพฺพมตฺถํ สยํ ญาโตเยว ญาเปติ, น สพฺภาวมตฺเตนาติ วณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิการคฺคหณมฺปิ วิญฺญายติฯ ตถา หิ วิสยภาวมาปนฺโน เอว สทฺโท อตฺถํ ปกาเสติ, เนตโรฯ เตเนวาห ‘‘น หิ วิญฺญตฺตี’’ติอาทิฯ ยทิ ปน จิตฺตชรูปานํ จลนากาโร วิญฺญตฺติ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิปฺผนฺทมานวณฺณารมฺมณตฺตา เตนปิ สา คหิตา สิยาติ อาสงฺกาย นิวตฺตนตฺถํ อาห ‘‘จกฺขุวิญฺญาณสฺสา’’ติอาทิฯ
ตาลปณฺณาทิรูปานีติอาทินาปิ วิญฺญตฺติยา วิญฺญาตพฺพตํ มโนวิญฺญาเณเนว จ วิญฺญาตพฺพตํ ทสฺเสติฯ สญฺชานาติ เอเตนาติ สญฺญาณํ, ตสฺส อุทกาทิโน สญฺญาณํ ตํสญฺญาณํ, ตสฺส อากาโร ตํสญฺญาณากาโร, อุทกาทิสหจาริปฺปกาโร จ โส ตํสญฺญาณากาโร จาติ อุทกา…เป.… กาโร, ตํ คเหตฺวา ชานิตฺวาฯ ตทาการสฺสาติ อุทกาทิญาปนาการสฺสฯ ยทิ ยถาวุตฺตวิการคฺคหณํเยว การณํ อธิปฺปายคฺคหณสฺส, อถ กสฺมา อคฺคหิตสงฺเกตสฺส อธิปฺปายคฺคหณํ น โหตีติ? น เกวลํ วิการคฺคหณเมว อธิปฺปายคฺคหณสฺส การณํ, กิญฺจรหีติ อาห ‘‘เอตสฺส ปนา’’ติอาทิฯ
อถ ปนาติอาทินา วิญฺญตฺติยา อนุมาเนน คเหตพฺพตํ ทสฺเสติฯ สาธิปฺปาย…เป.… นนฺตรนฺติ อธิปฺปายสหิตวิกาเรน สหชาตวณฺณายตนคฺคหณสงฺขาตสฺส จกฺขุทฺวาริกวิญฺญาณสนฺตานสฺส อนนฺตรํฯ อธิปฺปายคฺคหณสฺสาติ อธิปฺปายววตฺถาปกสฺส ตติยวาเร ชวนสฺสฯ อธิปฺปายสหภู วิการาภาเว อภาวโตติ เอเตน ยถาวุตฺตวิการํ อธิปฺปายคฺคหเณน อนุมิโนติฯ เอวํ สตีติอาทินา ยถานุมิตมตฺถํ นิคมนวเสน ทสฺเสติฯ ตตฺถ อุทกาทิคฺคหเณเนวาติ ตาลปณฺณาทีนํ วณฺณคฺคหณานนฺตเรน ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธานุคฺคหิเตน อุทกาทีนํ ตตฺถ อตฺถิภาววิชานเนเนวฯ ยถา ตาลปณฺณาทีนํ อุทกาทิสหจาริปฺปการตํ
สภาวภูตนฺติ ทฺวิธาติ วิญฺญาปนโต วิญฺเญยฺยโต จฯ กายวิญฺญตฺติยา ตถาปวตฺตมานาย เจตนาสงฺขาตสฺส กมฺมสฺส กายกมฺมภาโว นิปฺผชฺชติ ตาย อุปลกฺขิตพฺพตฺตา, น ปน จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ เกนจิ ปจฺจยภาวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺมิํ ทฺวาเร สิทฺธา’’ติอาทิมาหฯ เตน วจีทฺวารุปฺปนฺนาปิ ปาณาติปาตาทโย สงฺคหิตาติ เตสํ สงฺคหิตภาวํ ทสฺเสติฯ อถ วา กายทฺวารุปฺปนฺนาย กายกมฺมภูตาย เจตนาย วเสน ‘‘เตน ทฺวาเรน วิญฺญาตพฺพภาวโต’’ติ วุตฺตํ, ตสฺสาเยว ทฺวารนฺตรุปฺปนฺนาย วเสน ‘‘เตน ทฺวาเรน นามลาภโต’’ติฯ มโนทฺวาราวชฺชนสฺสปิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกภาโว นิจฺฉิโตติ ‘‘เอกาทสนฺนํ กิริยจิตฺตาน’’นฺติ อาหฯ
ทฺวารนฺตรจาริโนติ ทฺวารนฺตรภาเวน ปวตฺตนกาฯ ทฺวารสมฺเภทาติ ทฺวารานํ สงฺกรณโตฯ ทฺวารานญฺหิ ทฺวารนฺตรภาวปฺปตฺติยา สติ กายทฺวารสฺส วจีทฺวาราทิภาโว, วจีทฺวารสฺส จ กายทฺวาราทิภาโว อาปชฺชตีติ ตํตํทฺวารุปฺปนฺนกมฺมานมฺปิ สงฺกโร สิยาฯ เตนาห ‘‘กมฺมสมฺเภโทปี’’ติฯ เอวํ สติ กายกมฺมํ…เป.… ววตฺถานํ น สิยาฯ ยทิ กมฺมานิ กมฺมนฺตรจารีนิ โหนฺติ, กายกมฺมาทิกสฺส วจีกมฺมาทิกภาวาปตฺติโต ‘‘กมฺมสมฺเภทา ทฺวารสมฺเภโทปี’’ติ กายกมฺมํ กายกมฺมทฺวารนฺติ อญฺญมญฺญววตฺถานํ น สิยาติ อิมมตฺถมาห ‘‘กมฺมานมฺปิ กมฺมนฺตรจรเณ เอเสว นโย’’ติฯ กมฺมนฺตรจรณํ กมฺมนฺตรูปลกฺขณตาฯ เตเนวาห ‘‘ทฺวารภาเวนา’’ติฯ ทฺวารนฺตรจรณํ ทฺวารนฺตรุปฺปตฺติฯ ทฺวาเรติ อตฺตโน ทฺวาเรฯ อญฺญสฺมินฺติ ทฺวารนฺตเรฯ กมฺมานีติ ตํตํทฺวาริกกมฺมานิฯ อญฺญานีติ อญฺญทฺวาริกกมฺมานิฯ ทฺวาเร ทฺวารานิ น จรนฺตีติ ทฺวารนฺตรภาเวน นปฺปวตฺตนฺติ, ทฺวารนฺตรํ วา น สงฺกมนฺติฯ กิญฺจาปิ วิญฺญตฺติยา จตุวีสติยา ปจฺจเยสุ เยน เกนจิ ปจฺจเยน เจตนาย ปจฺจยภาโว นตฺถิ, ตถา ปน วิญฺญตฺติยา ปวตฺตมานาย เอว ปาณาติปาตาทิ โหติ, นาญฺญถาติ สิยา วิญฺญตฺติยา เหตุภาโว เจตนายาติ วุตฺตํ ‘‘ทฺวาเรหิ การณภูเตหี’’ติฯ กายกมฺมํ วจีกมฺมนฺติ กมฺมววตฺถานสฺเสว วา ‘‘ทฺวาเรหิ การณภูเตหี’’ติ วุตฺตํฯ ยทิปิ ‘‘ทฺวาเรหิ กมฺมานี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อญฺญมญฺญํ ววตฺถิตา’’ติ ปน วุตฺตตฺตา กมฺเมหิปิ ทฺวารานิ ววตฺถิตานีติ อยมตฺโถปิ สิทฺโธเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อทฺวารจารีหีติ ทฺวารานํ สยํ ววตฺถิตภาวมาห, น ปน อววตฺถานํ, ววตฺถานเมวาติ อธิปฺปาโยฯ อิทานิ ตํ ววตฺถานํ วิภาเวติ กมฺมานเปกฺขาติอาทินาฯ ตตฺถ สมยนิยมิเตน จิตฺเตน สมโย วิย ทฺวารนิยมิเตหิ กมฺเมหิ ทฺวารานิ นิยมิตานีติ อยํ สงฺเขปตฺโถฯ
เอวํสภาวตฺตาติ อาณตฺติ…เป.… มานสฺสาติ กายวจีกมฺมานํ วจีกายวิญฺญตฺตีหิ ปกาเสตพฺพตํ อาหฯ กายาทีหีติ กายวจีวิญฺญตฺตีหิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ทฺวารนฺตเร จรนฺตานิปิ กมฺมานิ สเกน ทฺวาเรน อุปลกฺขิตาเนว จรนฺติ, ตสฺมาฯ นาปิ กมฺมํ ทฺวารสฺสาติ ยสฺมิํ ทฺวารนฺตเร กมฺมํ จรติ, ตสฺส ทฺวารสฺส อนตฺตนิยสฺสฯ ตํตํทฺวารเมวาติ สกทฺวารเมวฯ กมฺมสฺสาติ สกสกกมฺมสฺสฯ ยทิ กมฺเมหิ ทฺวารานิ ววตฺถิตานิ, ‘‘กมฺมสฺส อนิพทฺธตฺตา’’ติ อิทํ กถํ นียตีติ อาห ‘‘ปุพฺเพ ปนา’’ติอาทิฯ
สาติ วิญฺญตฺติฯ ตสฺสาติ กมฺมสฺสฯ เกนจิ ปกาเรนาติ จตุวีสติยา ปจฺจยปฺปกาเรสุ เกนจิ ปกาเรนฯ ตํสหชาตาติ เอเตน กายวิญฺญตฺติยา สพฺภาเวเยว กายกมฺมสฺส สพฺภาโว, นาญฺญถาติ ปริยาเยน วิญฺญตฺติยา กมฺมสฺส การณภาวํ วิภาเวติฯ เตเนวาห ‘‘อุปฺปตฺติฏฺฐานภาเวน วุตฺตา’’ติฯ ยถาวุตฺตนิยเมนาติอาทินา กมฺมสฺส อุปฺปตฺติฏฺฐานภาเว พฺยภิจาราภาวมาหฯ ตตฺถ ยถาวุตฺตนิยเมนาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตปฺปกาเรน ววตฺถานยุตฺติสงฺขาเตน นิยเมนฯ ทฺวารจรเณติ อญฺญทฺวารจรเณฯ
กายกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา
จตูหิ องฺเคหีติ เอตฺถ ‘‘สุภาสิตํเยว ภาสติ, โน ทุพฺภาสิตํฯ ธมฺมํเยว, ปิยํเยว, สจฺจํเยว ภาสติ, โน อลิก’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๑๓; สุ. นิ. สุภาสิตสุตฺต) ยานิ องฺคานิ สุตฺเต ‘‘สุภาสิตภาสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถาปวตฺตาติ สุภาสิตภาสนาทิภาเวน ปวตฺตาฯ สห สมฺภูตตฺตาติ สเหว อุปฺปนฺนตฺตาฯ น หิ วจีวิญฺญตฺติ สทฺทรหิตา อตฺถิฯ ตถา หิ ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วาจาคิรา พฺยปโถ’’ติอาทินา (ธ. ส. ๖๓๖) นาติสุขุมํเยว สทฺทวาจํ วตฺวา ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ, ตาย สทฺธิํ โยเชตฺวา วจีวิญฺญตฺติยา วุตฺตตฺตา รูปายตนํ วิย วตฺถุปริตฺตตาทินา ‘‘ยา ตาย…เป.… วิญฺญายตี’’ติ อาหฯ
อิทานิ อวิเสเสน จิตฺตสมุฏฺฐานสทฺทสฺส โสตวิญฺญาณารมฺมณตา ปาฬิยํ วุตฺตาติ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิญฺเญยฺโยติ มหาอฏฺฐกถาวาทสฺส ปาฬิยา วิโรธํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตสมุฏฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สงฺคหการสฺส อธิปฺปาเย ฐตฺวา มหาอฏฺฐกถาวาทสฺส ปฏิเสเธตพฺพตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน อธิปฺปาเย ฐตฺวา ตํ ปริหริตุํ ‘‘มหาอฏฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สงฺฆฏฺฏนากาเรน ปวตฺตานํ ภูตานํ สทฺทสฺส นิสฺสยภาวโต สงฺฆฏฺฏเนน สเหว สทฺโท อุปฺปชฺชติฯ ตปฺปจฺจยภาโวติ อุปาทินฺนกฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภาโวฯ จิตฺตชปถวีธาตุยา อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺโถ จิตฺตสมุฏฺฐานมหาภูตานํ เอโก อาการวิเสโส อตฺถิฯ ตทาการตฺตา หิ เตสํ ปถวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆฏฺเฏตีติ อิมมตฺถํ วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพตฺตา ‘‘วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตเมว วุตฺตนยํ ‘‘ตพฺพิการาน’’นฺติอาทินา วิภาเวติฯ ตตฺถ อญฺญมญฺญสฺส ปจฺจยภาโว ตปฺปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อตฺโถฯ อญฺญมฺปิ สพฺพํ วิธานนฺติ ‘‘น จิตฺตสมุฏฺฐานาติ เอเตน ปรมตฺถโต อภาวํ ทสฺเสตี’’ติอาทินา อตฺตนา วุตฺตวิธานํฯ อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตวิธานํ ‘‘เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพ’’นฺติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตเมวาติฯ
อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส เทสนฺตเร ปารมฺปริเยน อุปฺปาทนํ เทสนฺตรุปฺปาทนปรมฺปรตาฯ ลทฺธาเสวเนนาติ ลทฺธปุพฺพาภิสงฺขาเรนฯ จิตฺเตเนวาติ ปฐมจิตฺเตเนวฯ ‘‘สตฺต ชวนานิ สตฺต อกฺขรานิ นิพฺพตฺเตนฺตีติ วาทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เอกชวนวารปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ เอกมกฺขรํ นิพฺพตฺเตนฺตี’’ติ วทนฺติฯ กิญฺจาปิ ปฐมจิตฺเตนปิ ฆฏฺฏนา นิปฺผชฺชติ, เอกสฺเสว ปน พหุโส ปวตฺตเนน
วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มโนกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา
‘‘สพฺพายปิ ‘‘ยสฺส ทฺวารํ มโน, ตํ ทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติฯ ยถา ปน ติวิธจตุพฺพิธกายวจีกมฺมานํ ทฺวารภาวโต กายกมฺมทฺวารวจีกมฺมทฺวารานิ วุตฺตานิ, เอวํ มโนกมฺมนฺติ วุตฺตอภิชฺฌาทีนํ ทฺวารภาวโต วฏฺฏเหตุภูตโลกิยกุสลากุสลสมฺปยุตฺตมโน เอว มโนกมฺมทฺวารนฺติ สนฺนิฏฺฐานํ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เจตนาย อตฺตโน กิจฺจํ อารทฺธาย สมฺปยุตฺตาปิ ตํ ตํ สกิจฺจํ อารภนฺตีติ สา เน สกิจฺเจ ปวตฺเตติ นาม, ตถา ปวตฺเตนฺตี จ สมฺปยุตฺเต เอกสฺมิํ อารมฺมเณ อวิปฺปกิณฺเณ กโรติ พฺยาปาเรติ จาติ วุจฺจติ, ตถา สมฺปยุตฺตานํ ยถาวุตฺตํ อวิปฺปกิณฺณกรณํ สมฺปิณฺฑนํ อายูหนํ พฺยาปาราปาทนํ พฺยาปารณํ เจตยนนฺติ อายูหนเจตยนานํ นานตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ผสฺสาทิธมฺเมหี’’ติอาทิมาหฯ ตถากรณนฺติ ยถา ผสฺสาทโย สกสกกิจฺเจ ปสุตา ภวนฺติ, ตถา กรณํฯ เตเนว ยถาวุตฺเตน อวิปฺปกิณฺณพฺยาปารณากาเรน สมฺปยุตฺตานํ กรณํ ปวตฺตนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กมฺมกฺขยกรตฺตาติ กมฺมกฺขยกรมนสฺส กมฺมทฺวารภาโว น ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโยฯ ยโต ‘‘กมฺมปถกถา โลกิยา เอวา’’ติ วทนฺติฯ
มโนกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กมฺมกถาวณฺณนา
สมานกาลาปิ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ โจปนกิริยนฺติ วิญฺญตฺติทฺวยํ อาหฯ ตสฺสา หิ จิตฺตสมุฏฺฐานกายสทฺทวาจาหิ กายวจีวิญฺญตฺตีหิ เอว วา ปุริมปุริมาหิ ปวตฺเตตพฺพตฺตา ‘‘กายวาจาหิ โจปนกิริยํ กโรตี’’ติ วุตฺตํ ตพฺพิการานํ ภูตานํ ตถาปวตฺตนโตฯ อถ วา กายวาจาหีติ กายวจีวิญฺญตฺตีหิ โจปนกิริยนฺติ รูปกายสฺส ถมฺภนจลนกิริยํ อุปาทินฺนกฆฏฺฏนกิริยญฺจฯ เอสา หิ กิริยา ‘‘รูปกายํ ถมฺเภตุํ จาเลตุํ ปจฺจโย ภวิตุํ สมตฺโถ’’ติ, ‘‘อุปาทินฺนกฆฏฺฏนสฺส ปจฺจยภูโต’’ติ จ วุตฺตตฺตา กายวจีวิญฺญตฺตีหิ นิปฺผชฺชตีติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘โจปนกิริยานิสฺสยภูตา กายวาจา’’ติ, ‘‘กายาทีหิ กรณภูเตหิ โจปนาภิชฺฌาทิกิริยํ กโรนฺติ วาสิอาทีหิ วิย เฉทนาทิ’’นฺติ จ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิตํ ภวติฯ น เกวลํ ธรมานตาว สพฺภาโว, อถ โข มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนตาปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิโรธิเตวา’’ติ อาหฯ อสมุจฺฉินฺนตา จ กายาทีนํ ตทุปนิสฺสยกิเลสาสมุจฺเฉเทเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘กายาทีหิ กรณภูเตหิ โจปนาภิชฺฌาทิกิริยํ กโรนฺตี’’ติ เอเตน โจปนาภิชฺฌาทิกิริยานิพฺพตฺติทฺวาเรน เจตนานิพฺพตฺติเยว วุตฺตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘เอวญฺจ…เป.… ยุชฺชนฺตี’’ติ อาหฯ เอวญฺจ กตฺวา กาเย สติ วาจาย สตีติอาทิวจนํ อนุโลมิตํ โหติฯ ยาย เจตนายาติ กรณนิทฺเทโส ปน กายาทีนํ โจปนาภิชฺฌาทิกิริยาย จ เจตนาเหตุกตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺโตติฯ
สภาวโต อุปการกโต มคฺเค สติ สพฺภาวโต จ โพชฺฌงฺคา มคฺเค อนฺโตคธาติ อาห ‘‘น จ น สกฺกา’’ติอาทิฯ
กมฺมปถํ อปฺปตฺตานมฺปิ ตํตํทฺวาเร สํสนฺทนนฺติ ยถา กมฺมปถํ ปตฺตานํ, เอวํ กมฺมปถํ อปฺปตฺตานมฺปิ สติปิ ทฺวารนฺตรุปฺปตฺติยํ ยถาสกํ ทฺวาเรเหว นามคฺคหณนฺติ วทนฺติ, เอวํ สติ อฏฺฐกถาย วิโรโธฯ ทุติยตฺถสฺส จ อภาโว สิยา, ตสฺมา ตํตํทฺวาเร สํสนฺทนนฺติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ทฺวาเร กมฺมปถํ อปฺปตฺตา อกุสลเจตนาทโย ปวตฺตา, ตาสํ เตน เตเนว ทฺวาเรน นามคฺคหณํฯ ตํ ปน ตํตํทฺวารปกฺขิกภาวกรณโต ตตฺถ อวโรธนนฺติ อฏฺฐกถายํ ‘‘กิญฺจาปิ วจีทฺวาเร โจปนปฺปตฺตํ กมฺมปถํ, อปฺปตฺตตาย ปน กายกมฺมํ น โหติ, เกวลํ วจีทุจฺจริตํ นาม โหตี’’ติ วุตฺตํฯ
สติปิ ปาณาติปาตาทิเจตนาย วจีทฺวาราทีสุ ปวตฺติยํ ยถาวุตฺตเยภุยฺยตพฺพหุลวุตฺติยา กายกมฺมาทิภาวววตฺถาปนํ กมฺมทฺวาราเภทนํฯ ตญฺหิ กมฺมทฺวารานํ อสํกิณฺณภาเวน ปติฏฺฐาปนํฯ ยํ สนฺธาย ‘‘อาณตฺติสมุฏฺฐิเตสู’’ติ อฏฺฐกถายํ วกฺขติฯ เกจิ ปน ‘‘เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร อเนเกสํ กมฺมานํ ปวตฺติทสฺสนมฺปิ ทฺวารสํสนฺทน’’นฺติ วทนฺติฯ ยถา ปวตฺโต พฺยาปาโท กมฺมปโถ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิเม สตฺตา หญฺญนฺตู’’ติ ปวตฺติ พฺยาปาทสฺส ทสฺสิตาฯ กายทฺวาริกเจตนาย สหการีการณภาวโต กายกมฺมโวหารลาภา, อภิชฺฌาทีนํ ปรสนฺตกสฺส อตฺตโน ปริณามนวเสน ‘‘อิเม สตฺตา หญฺญนฺตู’’ติอาทินา จ อปฺปวตฺตตฺตา มโนกมฺมโวหารวิรหา, อเจตนาสภาวโต วา ปาณาติปาตาทิวเสน อพฺโพหาริกา, ปาณาติปาตาทิภาเวน น วตฺตพฺพาติ อตฺโถฯ เอตฺถาติ อพฺโพหาริกภาเวฯ
ทสวิธา อิทฺธิ…เป.… ตพฺพา วิตฺถาเรนาติ อธิปฺปาโยฯ
เตนาธิปฺเปตนฺติ ‘‘อกุสลํ วจีกมฺมํ มโนทฺวาเร สมุฏฺฐาตี’’ติ วทนฺเตน อธิปฺเปตํฯ ‘‘น อุโปสถกฺขนฺธเก วุตฺต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ เตน อุโปสถกฺขนฺธกโต สุตฺตํ อาหฏนฺติ? กิญฺจาปิ อาหฏํ, ตตฺถ อวุตฺโตเยว ปน โส เตน วุตฺโตติ คหิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ อวุตฺตเมวา’’ติอาทิมาหฯ
‘‘สุคติทุคฺคตีสุ อุปปชฺชนํ สุกตทุกฺกฏกมฺมโต น โหติ, ขนฺธสิวาทีหิ ปน โหตีติ คเหตฺวา ‘นตฺถิ ทินฺน’นฺติอาทินา ปรามสนฺตสฺส วเสน ‘มิจฺฉาทิฏฺฐิ…เป.… ปริภณฺฑาทีนิ กโรตี’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ อภิชฺฌาทิปธานตฺตาติ เอเตน วิชฺชมาเนสุปิ พฺยาปาทาทีสุ ยทา กายวจีทฺวาเรสุ เจตนา ‘‘อพฺโพหาริกา’’ติ อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘ตสฺมิํ ทฺวาเร สิทฺธา เจตนา’’ติอาทินา เจตนาเยว ปธานํ กตฺวา วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘สภาเวเนว สา มโนกมฺม’’นฺติอาทิฯ อถ วา กมฺมปถปฺปตฺตอภิชฺฌาทีหิ กายวจีทฺวาเร สหชาตา เจตนา กายวจีกมฺมวเสน อพฺโพหาริกา เจตนาสงฺขาตมโนกมฺมตฺตาติฯ ยทิ อภิชฺฌาทโย ปธานา, น เจตนา, เอวํ สติ อภิชฺฌาทโย เจตฺถ กมฺมํ, น เจตนา, อภิชฺฌาทิปกฺขิกา วา สา สิยาติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ติวิธา, ภิกฺขเว’’ติอาทิฯ ‘‘เจตนาปิ…เป.… มโนทฺวาเร เอว สมุฏฺฐหนฺตี’’ติ อิทํ มโนทฺวาเร เจตนาย อภิชฺฌาทีหิ มโนกมฺมภาเว นิพฺพิเสสภาวทสฺสนนฺติ กตฺวา ‘‘เจตนา…เป.… อธิปฺปาโย’’ติ อาหฯ เจตนา เจตนากมฺมํ, อภิชฺฌาทโย เจตนาสมฺปยุตฺตกมฺมนฺติ เอตฺตกเมว หิ เอตฺถ วิเสโสติฯ เอตฺถ จ เจตนาย กายวจีกมฺมภาโว สิยาติ อาสงฺกาย อภาวโต มโนทฺวาเร อกุสลกายวจีกมฺมานํ อนุปฺปตฺติโต จ อพฺโพหาริกาติ น วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
วิรติวิสิฏฺฐาติ วิรติโต เจตนาย ปธานภาวมาหฯ ตตฺถ ‘‘ติวิธา, ภิกฺขเว, กายสญฺเจตนา’’ติอาทินา (กถา. ๕๓๙) อาคมมฺหิ ‘‘ปาณาติปาตาทิปฏิปกฺขภูตา’’ติ ยุตฺติํ ทสฺเสติฯ ยสฺมา จ ปฏฺฐาเน เจตนาว ‘‘กมฺมปจฺจโย’’ติ ‘‘รกฺขตี’’ติ, วิปริยาเยน ‘‘ภินฺทตี’’ติ วุตฺโตติ รกฺขณภินฺทนานิ อนาเสตฺวา นาเสตฺวา จ กถนนฺติ วุตฺตานีติฯ
กมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตติโย วิกปฺโป ปฐมจตุตฺถวิญฺญาณทฺวาเรสุเยว ลพฺภติ, น อิตรตฺถ ‘‘โสตํ ฆาน’’นฺติอาทินา อวุตฺตตฺตา, อิตรถาปิ วา อวิภตฺติเก นิทฺเทเส ลพฺภติฯ ยโต สํวรวเสน ปาติโมกฺขสีลํ ปวตฺตติ, ตํ ทุสฺสีลฺยนฺติ อาห ‘‘ทุสฺสีลฺยํ ปาณาติปาตาทิเจตนา’’ติฯ อิตรา สํวรวินิมุตฺตา อภิชฺฌาโทมนสฺสยุตฺตา ตปฺปธานา วา อกุสลธมฺมา สติปฏิปกฺขา อกุสลา ธมฺมา ปมาโทฯ วีริยปโนทนภาวโต ถินมิทฺธํ ‘‘โกสชฺช’’นฺติ วุตฺตํ, ถินมิทฺธปฺปธาโน วา จิตฺตุปฺปาโทฯ
อสุทฺธตาติ อเกวลตา อญฺเญน สมฺมิสฺสตาฯ ทฺวารญฺหิ ทฺวารนฺตริกกมฺมสฺส ทฺวารํ โหนฺตํ เตน มิสฺสิตํ วิย โหติฯ เตเนวาห ‘‘มุสาวาทาทิโนปิ กายทฺวาเร ปวตฺติสพฺภาวา’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘อวิญฺเญยฺยมานนฺตรานํ ทฺวารนฺตรจิตฺตานํ อนฺตรนฺตรา อปฺปวตฺติโต สุทฺธนฺติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ อเนกสฺสปิ ชวนวารสฺส กายกมฺมาทิภาเวน ปพนฺธนวเสน ปวตฺติ อตฺถีติ กตฺวา วุตฺตํฯ อวิรุทฺธํ โหตีติ อกุสลกายกมฺมาทิภาเวน อวธาเรตฺวา อสํวรํ วตฺวา ปุน ตสฺเสว วาจาอสํวรทฺวาราทีสุ อุปฺปตฺติวจนํ กายทฺวารูปลกฺขิโต อสํวโร ทฺวารนฺตเร ปวตฺโตปิ กายทฺวาริโก เอวาติ เอวํ สํวณฺณนาย สติ น วิรุชฺฌตีติ อตฺโถฯ อิทานิ ตํ อวิรุชฺฌนาการํ ‘‘อสํวโร หี’’ติอาทินา วิภาเวติฯ สทฺวาเรติ อตฺตโน ทฺวาเรฯ อสํวโร ทฺวารนฺตเร อุปฺปชฺชมาโนปิ สทฺวารวเสน อุปฺปนฺโนติ วุจฺจตีติ เอเตน วาจาอสํวรทฺวาเร อุปฺปนฺโนปิ กายิโก อสํวโร โจปนกายอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโนตฺเวว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส นโย อิตรตฺถาปิฯ กมฺมํ อญฺญทฺวาเรติ กมฺมสฺส ทฺวารนฺตรจรณํ ปากฏนฺติ กตฺวา วุตฺตํฯ
เอวํ สตีติ โจปนสงฺขาเต กายอสํวรทฺวาเร อสํวโรติ เอตฺตเก เอว คหิเตฯ กมฺมปถภาวปฺปตฺตสฺเสว กมฺมภาโว อฏฺฐกถายํ วุตฺโตติ อาห ‘‘กมฺมปถภาวปฺปตฺตตาย วจีมโนกมฺม’’นฺติฯ เสสนฺติ ทฺวารนฺตรานุปลกฺขิตํฯ ตถา น วุจฺจตีติ กายกมฺมนฺติ น วุจฺจตีติ อตฺโถฯ ตตฺเถว วกฺขามาติ กมฺมปถสํสนฺทเน วกฺขามฯ ‘‘โส หิ กายทฺวาเร โจปนปฺปตฺโต อกุสลํ กายกมฺมํ โหตี’’ติอาทินา (ธ. ส. อฏฺฐ. กมฺมปถสํสนฺทนกถา) ‘‘โจปนกายอสํวรทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อกุสลํ กายกมฺมเมว โหตี’’ติอาทินา จ วจีกมฺมาทีนญฺจ กมฺมปถปฺปตฺตานํ อสํวรภูตานํ กายกมฺมาทิภาเว อาปนฺเน ‘‘จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ อกุสลํ วจีกมฺมเมว โหตี’’ติอาทินา อปวาเทน นิวตฺติ ทฏฺฐพฺพาติ เอวํ วกฺขมานตํ สนฺธายาหฯ อนฺโตคธตา ทฏฺฐพฺพา ปจฺจยสนฺนิสฺสิตอาชีวปาริสุทฺธิสีลานํ ญาณวีริเยหิ สาเธตพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ
อกุสลกมฺมปถกถาวณฺณนา
สรเสน ‘‘ปโยค…เป.… ภาวโต’’ติฯ ยถาวุตฺตปจฺจยวิปริยาเยปีติ ปโยควตฺถุอาทิปจฺจยานํ อมหตฺเตปิฯ ตํตํปจฺจเยหีติ คุณวนฺตตาทิปจฺจเยหิฯ เอตฺถ จ หนฺตพฺพสฺส คุณวนฺตตาย มหาสาวชฺชตา วตฺถุมหนฺตตาย วิย ทฏฺฐพฺพาฯ กิเลสานํ อุปกฺกมานํ ทฺวินฺนญฺจ มุทุตาย ติพฺพตาย จ อปฺปสาวชฺชตา มหาสาวชฺชตา จ โยเชตพฺพาฯ ปาโณ ปาณสญฺญิตา วธกจิตฺตญฺจ ปุพฺพภาคสมฺภารา, อุปกฺกโม
มนฺตปริชปฺปเนน ปรสฺส สนฺตกหรณํ วิชฺชามโย, วินา มนฺเตน ปรสนฺตกสฺส กายวจีปโยเคหิ อากฑฺฒนํ ตาทิสอิทฺธิโยเคน อิทฺธิมโย ปโยโคติ อทินฺนาทานสฺสปิ ฉ ปโยคา สาหตฺถิกาทโย เวทิตพฺพาฯ
อภิภวิตฺวา วีติกฺกมเน มิจฺฉาจาโร มหาสาวชฺโช, น ตถา อุภินฺนํ สมานจฺฉนฺทภาเวฯ ‘‘จตฺตาโร สมฺภาราติ วุตฺตตฺตา อภิภวิตฺวา วีติกฺกมเน สติปิ มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติอธิวาสเน ปุริมุปฺปนฺนเสวนาภิสนฺธิปโยคาภาวโต มิจฺฉาจาโร น โหติ อภิภุยฺยมานสฺสา’’ติ วทนฺติฯ เสวนจิตฺเต สติ ปโยคาภาโว น ปมาณํ อิตฺถิยา เสวนปฺปโยคสฺส เยภุยฺเยน อภาวโตฯ ปุริสสฺเสว หิ เยภุยฺเยน เสวนปฺปโยโค โหตีติ อิตฺถิยา ปุเรตรํ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐาเปตฺวา นิปนฺนายปิ มิจฺฉาจาโร น สิยาติ อาปชฺชติ, ตสฺมา ปุริสสฺส วเสน อุกฺกํสโต จตฺตาโร สมฺภารา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญถา อิตฺถิยา ปุริสกิจฺจกรณกาเล
ทุฏฺฐจิตฺตสฺส อมรณาธิปฺปายสฺส ผรุสกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา ผรุสเจตนา ผรุสวาจาฯ มรณาธิปฺปาเย ปน สติ อตฺถสิทฺธิตทภาเวสุ ปาณาติปาตา พฺยาปาทา จ โหนฺตีติฯ ยํ ปติ ผรุสวาจา ปยุชฺชติ, ตสฺส สมฺมุขาว สีสํ เอติฯ ‘‘ปรมฺมุเขปิ ผรุสวาจา โหตี’’ติ วทนฺติฯ
ยทิ เจตนาย สพฺพทา กมฺมปถภาวาภาวโต อนิยโต กมฺมปถภาโวติ กมฺมปถราสิมฺหิ อวจนํ, นนุ อภิชฺฌาทีนมฺปิ กมฺมปถํ อปฺปตฺตานํ อตฺถิตาย อนิยโต กมฺมปถภาโวติ เตสมฺปิ กมฺมปถราสิยํ อวจนํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, กมฺมปถตาตํสภาคตาหิ เตสํ ตตฺถ วุตฺตตฺตาฯ ยทิ เอวํ เจตนาปิ ตตฺถ วตฺตพฺพา สิยาติ? สจฺจเมตํ, สา ปน ปาณาติปาตาทิกาติ ปากโฏ ตสฺสา
ปาณาติปาตาทีนํ อารมฺมณาเนว ตพฺพิรติอารมฺมณานีติ ปญฺจ สิกฺขาปทา ปริตฺตารมฺมณา เอวาติ วจเนน อทินฺนาทานาทีนํ สตฺตารมฺมณตาวจนสฺส วิโรธํ โจเทติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘วีติกฺกมิตพฺพโตเยว หิ เวรมณี นาม โหตี’’ติฯ สยเมว ปริหริสฺสตีติ สิกฺขาปทวิภงฺเค ปญฺหปุจฺฉกวณฺณนํ สนฺธาย วทติฯ ตตฺถ หิ ‘‘ยสฺมา สตฺโตติ สงฺขฺยํ คเต สงฺขาเรเยว อารมฺมณํ กโรติ, ตสฺมา ปริตฺตารมฺมณาติ วุจฺจนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ
ทุคฺคตตาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อลทฺธาลาโภ ลทฺธวินาโส อิจฺฉิตานํ โภคานํ กิจฺฉปฏิลาโภ ราชาทีหิ สาธารณโภคตา ทุกฺขวิหาโร สาสงฺกวิหาโร’’ติ เอวมาทโย สงฺคหิตาฯ เกจิ ปน ‘‘ทิฏฺเฐว ธมฺเม โภคชานิอาทโย นิสฺสนฺทผล’’นฺติ วทนฺติฯ
กุสลกมฺมปถกถาวณฺณนา
ตาสญฺจ วิรตีนํ เจตนาสมฺปยุตฺตตฺตา เจตนาทฺวาเรน สุคติทุคฺคติตทุปฺปชฺชนสุขทุกฺขานํ ปถภาโว ยุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ
กมฺมปถสํสนฺทนกถาวณฺณนา
ตถาติ กมฺมปถปฺปตฺตานํฯ เกจีติ ธมฺมสิริตฺเถรํ สนฺธายาหฯ โส หิ กมฺมปถปฺปตฺตานเมว ทุสฺสีลฺยาทีนํ สุสีลฺยาทีนญฺจ กมฺมปเถหิ อตฺถโต นานตฺตาภาวทสฺสนํ, เตสํ วา ผสฺสทฺวาราทีหิ อวิโรธภาเวน ทีปนํ กมฺมปถสํสนฺทนนฺติ วทติฯ กมฺมปถตา นตฺถีติ เอเตน ยถาวุตฺตานํ อสํวรสํวรานํ ‘‘ติวิธ…เป.… ทสฺสเนนา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ปุริมปกฺเข สงฺเขปโต โทสํ วตฺวา ทุติยปกฺเขปิ วตฺตุํ ‘‘น จ ทุจฺจริตาน’’นฺติอาทิมาหฯ เตน เย ทุจฺจริตสุจริตอสํวรสํวรา อนุจรียนฺติ, เตสํ กายกมฺมาทิตา วิธียตีติ ทสฺเสติฯ ‘‘ปญฺจผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปนฺโน อสํวโร อกุสลํ มโนกมฺมเมว โหตี’’ติอาทินา หิ วุตฺตนฺติฯ ยทิ จาติอาทินา อนวเสสปริยาทานาภาวมาหฯ อุปฺปตฺติ น วตฺตพฺพาติ กมฺมปถ…เป.… วทนฺเตหิ ‘‘มโนกมฺมํ ฉผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปชฺชตี’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อถ วา ยทิ กมฺมปถปฺปตฺตาเนว ทุสฺสีลฺยาทีนิ กายกมฺมาทินาเมหิ อฏฺฐกถายํ วุตฺตานีติ เอวํ วทนฺเตหิ อฏฺฐกถาจริเยหิ มโนกมฺมสฺส ฉผสฺสทฺวารวเสน อุปฺปตฺติ น วตฺตพฺพาติ อตฺโถฯ ตํตํกมฺมภาวสฺส วุตฺตตฺตาติ ‘‘ติวิธํ กายทุจฺจริตํ อกุสลํ กายกมฺมเมว โหตี’’ติอาทิํ (วิภ. ๙๑๓) สนฺธายาหฯ
กมฺมนฺตรมฺปิ ตํทฺวาริกกมฺมเมว สิยาติ ปาณาติปาตาทิกสฺส วจีกมฺมาทิภาวมาสงฺกติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เกสญฺจิ อสํวรานํ สํวรานญฺจ กมฺมปถตา นตฺถิ, กายทุจฺจริตาทีนญฺจ กมฺมปเถหิ นานตฺตาภาวทสฺสเนน ปโยชนํ นตฺถิ, น จ ทุจฺจริตาทีนํ ผสฺสทฺวารานํ วเสน อุปฺปตฺติ สมานนามตา กายกมฺมาทิตาฯ สามญฺญนามาวิชหนํ กายกมฺมาทิภาวาวิชหนํฯ อุภเยสนฺติ กมฺมปถากมฺมปถานํฯ อุปฺปตฺติปริยายวจนาภาวโตติ เอเตน ผสฺสทฺวารอสํวรทฺวาราทีนํ ตํทฺวาริกกมฺมานญฺจ อตฺถโต นานตฺตาภาเวปิ ตถา ตถา ปวตฺตเทสนาวเสน เต วิจาริตาติ ทสฺเสติฯ ‘‘อกุสลํ กายกมฺมํ ปญฺจผสฺสทฺวารวเสน น อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิโก ทุติยวินิจฺฉโยฯ
กาเย วาจาย จ…เป.… สิทฺธิโตติ เอเตน โจปนปฺปตฺตํ อกุสลํ มโนกมฺมํ โจปนํ อปฺปตฺตโต วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กายวจีกมฺม’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน กายวจีกมฺมภาวโตติ ทสฺเสติฯ เตน กายวจีคหณํ ยถาวุตฺตโจปนปฺปตฺตํ เอว วิภาเวตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห – ‘‘โจปนปฺปตฺตํ อกุสลํ กายทฺวาเร วจีทฺวาเร จ มโนกมฺมํ โหตี’’ติฯ ตํ-สทฺเท ยํ-สทฺโท อพฺยภิจาริตสมฺพนฺธตาย วุตฺโตเยว โหตีติ กตฺวา ‘‘ยํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อุปฺปาทมตฺตปริจฺฉินฺเนนาติ ฉผสฺสทฺวาริกกมฺเมนาติ อตฺโถฯ มตฺต-สทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน มโนกมฺมตาวิเสสํ นิวตฺเตติฯ นิยมสฺส เอว-สทฺทสฺส อกตตฺตา ‘‘กายวจีกมฺมเมว โหตี’’ติ อวุตฺตตฺตาฯ อิทานิ นิยมากรเณน ลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘น ปน สพฺพมฺปี’’ติอาทิมาหฯ
‘‘นิยมสฺส อกตตฺตา’’ติอาทิ ปุริมนโยติ อธิปฺเปโตฯ วตฺตุอธิปฺปายานุโรธินี สทฺทปฺปวตฺตีติ สมาสปเท เอกเทโสปิ อากฑฺฒียติ อธิการวเสนาติ อธิปฺปาเยน ‘‘กมฺม-สทฺทมตฺเตน สมฺพนฺธํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ยํ ปน วทนฺตีติอาทินา เอตฺถ ปทการมตสฺส อยุตฺตตํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ เจตนาปกฺขิกานนฺติ กายวจีกมฺมภูตเจตนาปกฺขิกานํฯ สตนฺติ สมานานํฯ ตํตํทฺวารกมฺมปถานญฺจาติ อิทํ อิมสฺส จิตฺตสฺส กมฺมปถภาเวน ปวตฺตํ กาลํ สนฺธาย วุตฺตํ, น สพฺพทา, กมฺมปถภาเวเนว ปวตฺตนโตฯ จ-สทฺเทน วา อกมฺมปถสงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา ตํตํทฺวารา จ ตํตํทฺวารกมฺมปถา จ ตํตํทฺวารกมฺมปถาติ ‘‘ตํตํทฺวารา’’ติ ปเทน อกมฺมปถานํ สํวรานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตน สภาเวนาติ มโนกมฺมสฺส ทฺวารภาเวน, น อตฺตโนติ อธิปฺปาโยฯ เอวมิธาปีติ จิตฺตชนิโต จิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส กมฺมสฺส ทฺวารภาโว จิตฺเตปิ อุปจริโตติ อตฺโถฯ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ อนนฺตรปจฺจยภูตมโนรหิตสฺส จิตฺตสฺส อภาวโตติฯ
ทฺวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กมาภาวนิยมาภาเว สพฺพารมฺมณตาทีติ อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ น หิ…เป.… อตฺถีติ ปธาเน อสมฺภวโต อปฺปธานํ อธิกรียตีติ ทสฺเสติฯ
ธมฺมุทฺเทสวารกถา
ผสฺสปญฺจมกราสิวณฺณนา
‘‘ตสฺมิํ สมเย ผสฺโส โหตี’’ติอาทิกาย ปาฬิยา ผสฺสาทีนํ กามาวจรตาทิทสฺสเน น ตปฺปรภาโว, สภาวทสฺสเน เอว ปน ตปฺปรภาโวติ ทสฺเสติ ‘‘น หิ ผสฺสาทีน’’นฺติอาทินาฯ
จิตฺตกิริยาภาเวนาติ สนฺนิปติตปฺปวตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ เอเตน จิตฺตารมฺมณสนฺนิปาตการณํ ผสฺโส จิตฺตารมฺมณสนฺนิปาโตติ วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ ผสฺโส หิ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺติโต ตสฺส อารมฺมเณ สนฺนิปติตปฺปวตฺติยา ปจฺจโยติ จ วุจฺจติฯ สา จสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ สาขคฺเค ฐิตํ ทิสฺวา ภูมิสณฺฐิตสฺส อวีรกปุริสสฺส ชงฺฆจลนํ, อมฺพิลอมฺพปกฺกาทิํ ขาทนฺตํ ทิสฺวา มุเข เขฬุปฺปตฺติ, ทยาลุกสฺส ปรํ หญฺญมานํ ทิสฺวา สรีรกมฺปนนฺติ เอวมาทีสุ ปริพฺยตฺตา โหติฯ ตพฺพิเสสภูตา รูปธมฺมาติ ยถา ปฏิหนนวเสน อญฺญมญฺญํ อาสนฺนตรํ อุปฺปชฺชมาเนสุ รูปธมฺมวิเสเสสุ สงฺฆฏฺฏนปริยาโย, เอวํ จิตฺตารมฺมณานํ วิสยกรณวิสยภาวปฺปตฺติ ปฏิหนนากาเรน โหติฯ โส จ จิตฺตนิสฺสิโต ธมฺมวิเสโส สงฺฆฏฺฏนปริยาเยน วุตฺโต, ยทาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิฯ เกจิ ปน ‘‘สงฺฆฏฺฏนรโส ผสฺโส ปญฺจทฺวาริโกว, น อิตโร วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนาภาวโต’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ อุปจารสิทฺธตฺตา สงฺฆฏฺฏนสฺสฯ อิตรถา ปญฺจทฺวาริกสฺสปิ ตํ น สมฺภเวยฺยาติฯ อินฺทฺริยมนสิกาเรสุ ยถาปวตฺตมาเนสุ ตํตํอารมฺมเณ วิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, เตสํ ตถาปวตฺติเยว วิญฺญาณสฺส วิสยภาวกรณํฯ
‘‘ยํ โข, ภิกฺขเว, อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วุจฺจติ กามานํ อสฺสาโท’’ติอาทิวจนโต (อ. นิ. ๙.๓๔) สุขเวทนาว อสฺสาโทติ อาห ‘‘อสฺสาทภาวโต’’ติฯ ผุสนาทิภาเวน อารมฺมณคฺคหณํ เอกเทสานุภวนนฺติ อนุปจริตเมว ผสฺสาทีนํ อนุภวนกิจฺจมาหฯ
นิมิตฺเตนาติ นีลาทินา ทีฆาทินา จ นิมิตฺเตนฯ เอเตนุปาเยนาติ ยถา ญาณปฺปธาเน จิตฺตุปฺปาเท สญฺญา ญาณมนุวตฺตติ, เอวํ สมาธิปฺปธาเน สมาธินฺติ ทสฺเสติฯ
ปพนฺธตีติ ปฏฺฐเปติ สมฺปยุตฺตธมฺเม สกสกกิจฺเจ ปฏฺฐเปติฯ เตเนว หิ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ปวตฺเตตี’’ติ อาหฯ
วิชฺชมานตาวาจี โหติ-สทฺโท, วิชฺชมานตา จ สงฺขตธมฺมานํ อุปฺปชฺชเนน วินา นตฺถีติ ‘‘จิตฺตํ น ตถา อตฺถโต นุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ เตน ยสฺมา จิตฺตํ โหติ-อุปฺปชฺชติ-สทฺทานํ สมานตฺถตฺเตน น กิญฺจิ ปโยชนํ ทิสฺสติฯ อถ วา ภวนํ นาม สตฺตา, สตฺตา จ อุปฺปาทาทินา สมงฺคิตาติ ผสฺสาทีนํ ขณตฺตยปริยาปนฺนตา ‘‘ผสฺโส โหตี’’ติอาทีสุ โหติ-สทฺเทน วุตฺตาฯ ตตฺถ โย ภาโว อุปฺปาทสมงฺคี, น โส น โหติ นาม, ตสฺมา อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส โหติ-สทฺทวจนียตา น น สมฺภวติฯ อุปฺปนฺนํ โหตีติ เอตฺถ ปน กิญฺจาปิ อุปฺปนฺน-สทฺเทเนว อุปฺปาทาทิสมงฺคิตา วุจฺจติ, ตพฺภาวานติวตฺติ ปน โหติ-สทฺเทน วุตฺตา ขณตฺตยวีติวตฺเตปิ อุปฺปนฺน-สทฺทสฺส วตฺตนโต, ตสฺมา น เอตฺถ อุปฺปชฺชติ-สทฺเทน สมานตฺถตาสพฺภาวทสฺสนํ วิย อุปฺปชฺชติทสฺสนมฺปิ วิรุชฺฌติ ปากฏกรณภาวโตฯ อิตรถา ‘‘จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ อิมินาว จิตฺตสฺส วิชฺชมานภาโว ทสฺสิโตติ กิํ ปุน วิชฺชมานภาวทสฺสเนนาติ น น สกฺกา วตฺตุํ, สมยววตฺถานวเสน สวิเสสํ วุตฺตมฺปิ จิตฺตํ ผสฺสาทีหิ สหุปฺปตฺติยา สุฏฺฐุตรํ นิพฺพิเสสนฺติ ทสฺเสตุํ จิตฺตสฺส ปุน วจนํฯ อุทฺทิฏฺฐธมฺมานํเยว เจตฺถ นิทฺเทสวาเร วิภชนํ, น วิภงฺเค วิย ปาฬิยา อารุฬฺหสพฺพปทานนฺติ ‘‘อุทฺเทสวาเร สงฺคณฺหนตฺถํ นิทฺเทสวาเร วิภชนตฺถ’’นฺติ อยมฺปิ อตฺโถ นิจฺจโลฯ ตถา หิ ‘‘ยสฺมิํ สมเย รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี’’ติอาทีสุ มคฺคาทโย น วิภตฺตาฯ อปิจ อธิปติภาเวน อินฺทฺริเยสุ วิย ผสฺสเวทนาสญฺญาเจตนาหิ สห สพฺพจิตฺตุปฺปาทสาธารณราสิยํ คเหตพฺพตฺตา สมยววตฺถาเน วุตฺตมฺปิ จิตฺตํ ผสฺสปญฺจมเก วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ฌานงฺคราสิวณฺณนา
วิตกฺกนนฺติ
วิปฺผาโร ‘‘วิปฺผารวาติ วิจลนยุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ อุปจารปฺปนาสุ สนฺตาเนน ปวตฺติยนฺติ เอเตน ยถา อปุพฺพารมฺมเณ ปฐมาภินิปาตภูโต วิตกฺโก วิปฺผารวา โหติ, น ตถา เอกสฺมิํเยว อารมฺมเณ นิรนฺตรํ อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺติยํ, นาติวิปฺผารวา ปน ตตฺถ โหติ สนฺนิสินฺนภาวโตติ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘นิจฺจโล หุตฺวา’’ติอาทิฯ
‘‘ปีติสุเขน อภิสนฺเทตี’’ติอาทิวจนโต (ที. นิ. ๑.๒๒๖; ม. นิ. ๑.๔๒๗) ปีติยา ผรณํ กายวิสยนฺติ ยถา ตํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปณีตรูเปหี’’ติ วุตฺตํฯ
วิสารสฺส พฺยคฺคภาวสฺส ปฏิปกฺโข สภาโว อวิสาโร, น วิสาราภาวมตฺตํฯ อวิสาราวิกฺเขปานํ สมาธานภาวโต อตฺถโต วิเสสาภาเวปิ สมุเขน สมฺปยุตฺตมุเขน จ อุภยํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิสา…เป.… วิกฺเขโป’’ติ วุตฺตํฯ วิเสสโตติ อติสเยนาติ วา อตฺโถ คเหตพฺโพฯ สุขญฺหิ สมาธิสฺส วิเสสการณํ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๕๙; อ. นิ. ๓.๙๖; ๖.๑๐; ๑๑.๑๒) วจนโตฯ
อินฺทฺริยราสิวณฺณนา
ตตฺถาติ ปุคฺคโล สทฺทหตีติ อิมินาปิ สทฺธาย อาหิตวิเสสานํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานํ สทฺทหนกิริยาย กตฺตุภาวเมว วิภาเวติฯ อวยวพฺยาปาโร หิ สมุทาเย โวหรียตีติฯ น เกวลํ ปสาทนียวตฺถุสฺมิํ อปฺปสาทนาการปฺปวตฺตเมว อกุสลํ อสฺสทฺธิยํ, อถ โข อปฺปสาทนียวตฺถุสฺมิํ ปสาทนาการปฺปวตฺตมฺปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มิจฺฉาธิโมกฺโข’’ติ วุตฺตํฯ เตน ปูรณาทีสุ ปสาทสฺส อสฺสทฺธิยตมาหฯ ปสาทภูโตติ เอเตน อปฺปสาทภูตํ อสฺสทฺธิยํ นิวตฺเตติฯ วตฺถุคโตติ อิมินา มิจฺฉาธิโมกฺขํฯ ‘‘ปสาทภูโต นิจฺฉโย’’ติ อิมินา ปน วิภาวิตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘น เยวาปนกาธิโมกฺโข’’ติ อาหฯ อกาลุสฺสิยํ ปสาโท, ตํ ปน อสงฺโขภภาวโต ‘‘อนาวิลภาโว’’ติ วุตฺตํฯ ตญฺหิ สมฺปยุตฺเตสุ วิทหนฺตี สทฺธา อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺฐานาฯ เอวเมตนฺติ อธิมุจฺจนากาเรน ปน คเหตพฺพตฺตา พุทฺธาทิวตฺถูนีติ เอตฺถ อิธโลกปรโลกกมฺมผลสมฺพนฺธาปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สทฺธาหตฺโถ, มหานาม, อริยสาวโก’’ติ, ‘‘สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๔), ‘‘สทฺธา พีชํ ตโป วุฏฺฐี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๙๗; สุ. นิ. ๗๗) เอวมาทิวจนโต กุสลธมฺมานํ อาทานาทีสุ หตฺถาทโย วิย สทฺธา ทฏฺฐพฺพาฯ
‘‘อิธ ภิกฺขุนา กมฺมํ กตฺตพฺพํ โหติฯ ตสฺส เอวํ โหติ ‘กมฺมํ โข เม กตฺตพฺพํ ภวิสฺสติ, กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส น สุกรํ พุทฺธานํ สาสนํ มนสิ กาตุํ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยายา’’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๓๕) –
อาทิกา อนุรูปปจฺจเวกฺขณาฯ
ตํมูลกานีติ คนฺตพฺพมคฺคาทิมูลกานิฯ เอตฺถ จ มคฺโค คนฺตพฺโพ โหตีติอาทโย อฏฺฐกถายํ ทสฺสนวเสเนว วุตฺตา, น ปาฬิยํ อาคตานุกฺกเมนาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
กรณาทิกาเล วิย จิรกตาทิอารมฺมณํ วิภูตํ กตฺวา ปวตฺตนฺตี สติ ตํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐนฺตี ‘‘อุทเก อลาพุ วิยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สารณนฺติ เอเตน ‘‘สรนฺติ ตายา’’ติ อิมเมวตฺถํ วิภาเวติฯ สรณกิริยาย หิ ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สติ ปจฺจโยฯ ตสฺสา หิ ตถา ปจฺจยภาเว สติ เต ธมฺมา สาริตา อสมฺมุฏฺฐกตา อปิลาวิตาโหนฺตีติฯ ‘‘อิเมหิ นาม เหตูหิ ปจฺจเยหิ จ เอเต ธมฺมา สมฺภวนฺตี’’ติ สมฺภวโตฯ ‘‘อิมํ นาม ผลํ นิพฺพตฺเตนฺตี’’ติ ผลโต ธมฺมา อุปฺปชฺชเนน วิปจฺจเนน จ นิปฺผนฺนา นาม โหนฺตีติฯ วตฺถุภูตาติ อารมฺมณภูตาฯ
สติปิ สพฺเพสํ สารมฺมณธมฺมานํ อารมฺมณคฺคหเณ น จิตฺตํ วิย ปเร ปริจฺฉิชฺชคาหิโนติ ‘‘ปริจฺฉินฺโนปลทฺธิวเสน ชานาตี’’ติ จิตฺตํ วุตฺตํฯ เจตสิเกสุ หิ เกจิ วิสยํ ปริจฺฉิชฺช คเหตุํ น สกฺโกนฺติ, เกจิ ปน ปริจฺเฉทมตฺเตเยว ‘‘น สญฺญา…เป.… วิชฺฌนวเสนา’’ติ อาหฯ
ปีติยา จ โสมนสฺสภาโว อาปชฺชตีติ อิทํ ปีติ จ โสมนสฺสญฺจ ปีติโสมนสฺสนฺติ ปีติโสมนสฺสานํ ตุลฺยโยคํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โสมนสฺสสฺเสว ปน ‘‘อาชญฺญรโถ’’ติ วิย ปีติยุตฺตํ โสมนสฺสํ ปีติโสมนสฺสนฺติ ปธานภาโว อิจฺฉิโตติ น ปีติยา โสมนสฺสภาวปฺปตฺติฯ น หิ ปธาเน วิชฺชมาเน อปฺปธานํ อุปยุชฺชติ, ปีติคฺคหณญฺเจตฺถ ปีติยุตฺตสฺส โสมนสฺสสฺส เยภุยฺเยน ภาวโต ปริพฺยตฺตกิจฺจโต จ กตํ, น จ นิปฺปีติกโสมนสฺสสฺส อสงฺคโหฯ รุฬฺหีสทฺเทสุ กิริยาย อนจฺจนฺติกภาวโตฯ ปีติยา ปน อุปลกฺขณภาเวน อยมตฺโถ สุฏฺฐุ ยุชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปีติอุปลกฺขิตํ วา’’ติอาทิฯ
ปวตฺตํ อุปาทินฺนกฺขนฺธํฯ จิรฏฺฐิติกํ โหตีติ เอเตน น เกวลํ อนุปาเลตพฺพธมฺมานํ ขณฏฺฐิติยาเยว, อถ โข ปพนฺธานุปจฺเฉทสฺสปิ ชีวิตํ การณนฺติ ทสฺเสติฯ อญฺญถา หิ อายุกฺขยมรณํ น ยุชฺเชยฺยาติฯ อวิเสเสนาติ การณวิเสสานเปกฺเขน ชีวิตินฺทฺริยตาสามญฺเญนฯ ยทิปิ อรูปาสญฺญภเวสุ รูปารูปธมฺมา นปฺปวตฺตนฺติ, เตหิ ปน ปุริมปจฺฉิมภเวสุ จริมปฐมธมฺมา สมานชาติเยน อพฺยวหิตตาย นิรนฺตราเยว นาม โหนฺตีติ ‘‘ยาว ปรินิพฺพานํ อวิจฺฉินฺนํ ปวตฺตตี’’ติ วุตฺตํฯ อนุปาลนาทิกสฺสาติ อนุปาลนปวตฺตนฏฺฐปนานิเยว ชีวมานวิเสสปฺปจฺจยภาวโตติ สหชาตานํ ชีวมานตาวิเสสสฺส ปจฺจยภาวโตฯ อินฺทฺริยพทฺธสฺส หิ มตรูปโต กมฺมชสฺส จ อุตุชาทิโต วิเสโส ชีวิตินฺทฺริยกโตติฯ
มคฺคงฺคราสิวณฺณนา
อวิปรีตนิยฺยานิกภาเวนาติ อิทํ สมฺมา-สทฺทสฺส ทิฏฺฐิ-อาทิสทฺทานญฺจ สมานาธิกรณตาวเสน ทิฏฺฐิอาทีนํ อวิเสสภูตสฺส นิยฺยานิกภาวสฺส สมฺมา-สทฺเทน วิเสสิตพฺพตฺตา วุตฺตํฯ อวิปรีตตฺโถ หิ สมฺมา-สทฺโท, น นิยฺยานิกตฺโถติฯ อวิปรีตนิยฺยานิกตฺโถ เอว วา สมฺมา-สทฺโทฯ อเนกตฺถา หิ นิปาตาติฯ เอวเมวาติ อวิปรีตนิยฺยานิกภาเวนฯ
พลราสิวณฺณนา
ปติสฺสโว ‘‘สปฺปติสฺสวํ ปติสฺสวภูตํ ตํสภาคญฺจ ยํ กิญฺจิ คารว’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวนาติ อชฺฌตฺตภูเตสุ ชาติยาทีสุ พหิทฺธาภูเตสุ ภิกฺขุอาทีสุ หิโรตฺตปฺปานํ อนุรูปปจฺจเวกฺขณวเสน สสมฺภารปถวีอาทีสุ ปถวีธาตุอาทีนํ วิย วิภูตกิจฺจภาเวนาติ อตฺโถฯ
มูลราสิวณฺณนา
เอวญฺหิ อุปมาย สเมตีติ ยถา อสุจิมฺหิ ปติตปุริสสฺส สติปิ กาเยน อลฺลียเน ภาโว อนลฺลีโน, เอวํ อโลโภปิ อารมฺมณกรณวเสน คหิเตปิ อารมฺมเณ อลคฺคภาเวน อนลฺลีนภาโว อนลฺลีนากาโร เอว ปวตฺตติฯ เอวํสภาโว หิ โส ธมฺโมติฯ กิญฺจิ ทุสฺสีลฺยํ โทสสมุฏฺฐานํ สพฺพมฺปิ ทุสฺสีลฺยํ โทสูปนิสฺสยนฺติ ‘‘โทสสมุฏฺฐานตํ โทสูปนิสฺสยตญฺจา’’ติ วุตฺตํฯ เตน อโทโส โทสสฺเสว อุชุวิปจฺจนีโก, ตํมุเขน ทุสฺสีลฺยสฺสาติ ทสฺเสติฯ
ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนาติ โย โส เอกตฺตุปคโต ตตฺถ ชาตานํ…เป.… อาเสวนฏฺเฐน ภาวนา นามฯ
ยสฺมา ปาฬิยํ อาคโต เอว, ญาเณน จ สํกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวํ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ตถา ตถา นิปฺผาเทตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘เอวํ วุตฺตาย ปญฺญาสาธนาย ภาวนายา’’ติ วุตฺตํฯ อปฺปวตฺตีติ ยสฺมิํ ธมฺเม สติ ยถาวุตฺตา ภาวนา นปฺปวตฺตติ, โส ธมฺโม ปฏิปกฺขภาวนาปรามสเนน อภาวนาติ วุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ น หิ อภาวมตฺตสฺส อโมโห ปฏิปกฺโขติ ยุชฺชตีติฯ ตปฺปฏิปกฺขภูตา อกุสลา กามจฺฉนฺทาทโย ทฏฺฐพฺพาฯ ปมาทวิเสโส วา อภาวนาฯ โส หิ ‘‘กุสลานํ วา ธมฺมานํ อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺม’’นฺติอาทินา นิทฺทิฏฺโฐติฯ
เอกนฺเตน อลพฺภเนยฺยทสฺสนตฺถํ ‘‘ชราธมฺโม’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘ชาติธมฺมานํ, ภิกฺขเว, สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๓๗๓) อิจฺฉิตาลาโภ วิภตฺโตฯ อโลภานุภาเวน กายานุปสฺสนาย, อโมหานุภาเวน จิตฺตธมฺมานุปสฺสนาย สิทฺธิ ปากฏาเยวาติ อปากฏํ อโทสานุภาเวน เวทนานุปสฺสนาสิทฺธิํ วิภาเวนฺโต ‘‘สุขวิปริณาเม’’ติอาทิมาหฯ อยญฺจ โยชนา อโลภาทีนํ วิเสสปจฺจยตํ สนฺธาย กตา, อวิเสเสน อาสนฺนปฏิปกฺโข, น ราโค วิย ทูรปฏิปกฺโขฯ
กมฺมปถราสิวณฺณนา
อภิชฺฌาทโย วิย อนภิชฺฌาทโยปิ น เอกนฺตํ กมฺมปถภูตาเยวาติ อาห ‘‘กมฺมปถตาตํสภาคตาหี’’ติฯ มโนกมฺมปถภาเวน ปวตฺตนกมฺมภาวโต หิ เอเตสํ กมฺมปถราสิภาเวน สงฺคโห, น สพฺพทา กมฺมปถาเยวาติฯ เตน โย อญฺโญปิ ธมฺโม อนิยโต กมฺมปถภาเวน ปากโฏ จ, ตสฺสปิ กมฺมปถตาวจนํ น วิรุชฺฌตีติ ทสฺเสติฯ
ปสฺสทฺธาทิยุคลวณฺณนา
สมนฺติ เจติยวนฺทนาทิอตฺถนฺติ เจติยวนฺทนาทิเหตุฯ สมถจตุสจฺจกมฺมฏฺฐานวเสน ตพฺเภทวเสน จ สพฺพกมฺมฏฺฐานภาวนาภิยุตฺตานํ มุทุมชฺฌิมติกฺขินฺทฺริยตาทิเภทวเสน สพฺพโยคีนํ จิตฺตสฺส ลีนุทฺธจฺจาทิกาลวเสน สพฺพทา หิตาหิตธมฺมูปลกฺขณภาวโต ยถาสภาวํ ปฏิเวธภาวโต จ สติสมฺปชญฺญานํ ปาริพนฺธกหรณภาวนาวฑฺฒนานิ อวิเสสโต ทฏฺฐพฺพานิฯ ยถา อปฺปนาโกสลฺเลน วินา สมโถ สมถมนฺตเรน ยถาภูตาวโพโธ จ นตฺถีติ นานากฺขณิกา สมาธิปญฺญา อญฺญมญฺญสฺส วิเสสการณํ, เอวํ ปฏิเวเธ เอกกฺขณิกาปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อญฺญมญฺญํ นิมิตฺตภาเวนา’’ติฯ ปญฺญาย หิ สาติสยํ อวภาสิยมาเน วิสเย สมาธิ เอกตฺตวเสน อปฺเปตุํ สกฺโกติ, สมาธิมฺหิ จ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปนฺเน ปญฺญา อารมฺมเณสุ วิสทา วหตีติฯ สมํ ปวตฺตาติ อญฺญมญฺญานติวตฺตเนน สมํ อวิสมํ เอกรสภาเวน ปวตฺตาฯ อญฺญมญฺญสหายภาวูปคมเนน โยคิโน มโนรถธุรากฑฺฒเน รถธุรากฑฺฒเน วิย อาชาเนยฺยยุโค ยุคลโก หุตฺวา อญฺญมญฺญานติวตฺตมาเนน นทฺธา พทฺธา วิยาติ วา ยุคนทฺธาฯ อธิจิตฺตมนุยุตฺเตหิ วีริยสมาธโย สมํ โยเชตพฺพาติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ปุพฺเพ คหิตาปิ เต ปุน คหิตาติ ทสฺเสตุํ วีริยสมาธิโยชนตฺถายาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ ตํ ปน สมาธิวีริยโยคสฺส วิภาวนํ โหตีติ ‘‘โยควจนตฺถายาติ อตฺโถ’’ติ อาหฯ
เยวาปนกวณฺณนา
ยถา ตถา วาติ สมฺมา มิจฺฉา วาฯ อนธิมุจฺจนฺโตติ ‘‘อิทํ กริสฺสามิ, เอตํ กริสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺตปุพฺพภาคสนฺนิฏฺฐานเหตุเกน ปโยคกาลสนฺนิฏฺฐาเนน อนิจฺฉินนฺโตฯ ยตฺถ หิ อนิจฺฉโย, ตตฺถ อปฺปฏิปตฺติ เอวาติฯ สํสปฺปนํ สํสโยฯ โส หิ ‘‘อาสปฺปนา ปริสปฺปนา’’ติ วุตฺโตฯ อสติปิ พฺยาปาเร ตตฺรมชฺฌตฺตตาย สติ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา สกสกกิจฺจวเสน อนูนานธิกตาย อลีนอนุทฺธตตาย จ สํวตฺตนฺตีติ สา เตสํ ตถาปวตฺติยา ปจฺจยภูตา อูนาธิกภาวํ นิวาเรติ วิยาติ อูนาธิกนิวารณรสา วุตฺตาฯ ตถา ปวตฺติปจฺจยตฺตาเยว เตสุ ธมฺเมสุ มชฺฌตฺตตาติ จ วุตฺตาฯ
ฌานปทสฺสาติ ฌานสทฺทสฺสฯ เตสูติ ปญฺจสุฯ ปญฺจ หิ องฺคานิ ฌานปทสฺส อตฺโถติ อิทํ สํวณฺณิยมานตฺตาเยว อิมํ จิตฺตุปฺปาทํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ สพฺพสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท ปญฺเจว ฌานงฺคานิฯ ปทสมูโห วากฺยํ, ปทโกฏฺฐาโส วา ผสฺสปญฺจมกาทิ ธมฺมราสิฯ วุตฺตํ ปูริตนฺติ ฉปณฺณาสาทิตาย ปูรณวเสนฯ ผสฺสปจฺจยา เวทนา ‘‘ผุฏฺโฐ เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาตี’’ติอาทิวจนโต (สํ. นิ. ๔.๙๓) ผสฺโส เวทนาทีนํ ปจฺจโยฯ ยทิปิ ฉนฺทาทโย ยถาวุตฺตราสิกิจฺจาภาวโต เตสุ น วตฺตพฺพา, วิสุํ ราสิอนฺตรภาเวน ปน สรูปโต วตฺตพฺพาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ‘‘วุตฺตานมฺปี’’ติอาทิมาหฯ
ธมฺมุทฺเทสวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กามาวจรกุสลํ
นิทฺเทสวารกถาวณฺณนา
๒. สนฺเตติ สภาวโต วิชฺชมาเนฯ ผสฺสสฺส วิสยวิสยีนํ สนฺนิปตนากาเรน คเหตพฺพตฺตา ผุสนํ วิสเย จิตฺตสฺส สนฺนิปตนํ วุตฺตํฯ ‘‘จินฺตนฏฺเฐน จิตฺตํ, มนนฏฺเฐน มโน’’ติอาทินา ‘‘จิตฺตํ มโนติอาทีสุ วิย กิจฺจวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา’’ติฯ ยถา โลเก วิกตเมว เวกตํ, วิสโย เอว เวสยนฺติ วุจฺจติ, เอวํ มโน เอว มานสนฺติ สทฺทมตฺตวิเสโสฯ นีลาทิ-สทฺทา วิย วตฺถาทีสุ จิตฺเตสุ ปริสุทฺธภาวนิพนฺธนา ปณฺฑรสทฺทสฺส ปวตฺตีติ ตสฺส คุณวิเสสาเปกฺขตา วุตฺตาฯ ยถา กายิกํ สาตนฺติ เอตฺถ กายปฺปสาทนิสฺสิตนฺติ อตฺโถ, เอวํ เจตสิกํ สาตนฺติ เอตฺถ เจโตนิสฺสิตํ สาตนฺติ นิสฺสยวิเสสาเปกฺขตา วุตฺตาฯ เอกกฺขณิกา นานากฺขณิกา จ จิตฺตสฺส ฐิติ นาม, ตสฺส อวตฺถาวิเสโสติ อวตฺถาวิเสสาเปกฺโข จิตฺตสฺส ฐิตีติ เอวํปกาโร นิทฺเทโสฯ ‘‘น ลุพฺภตี’’ติ วุตฺตสฺส จิตฺตสฺส, ปุคฺคลสฺส วา ปวตฺติอาการภาเวน อลุพฺภนาติ อโลโภ วุตฺโตติ อญฺญสฺส กิริยาภาววิเสสาเปกฺโข อลุพฺภนาติ นิทฺเทโสฯ วุตฺตนเยเนว อลุพฺภิตสฺส ภาโว อลุพฺภิตตฺตนฺติ อยํ นิทฺเทโส อญฺญสฺส ภาวภูตตาวิเสสาเปกฺโข วุตฺโตฯ กตฺตุกรณภาวาทโย สภาวธมฺมานํ อชฺฌาโรปนวเสเนว สิชฺฌนฺติ ‘‘ธมฺมมตฺตทีปนํ สภาวปท’’นฺติ วุตฺตํฯ อารมฺมณํ ผุสนฺตสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติอากาโร ผุสนพฺยาปาโร โหตีติ ‘‘ผุสนกิริยา ผุสนากาโร’’ติ วุตฺตํฯ สมฺผุสนาติ สํ-สทฺโท ‘‘สมุทโย’’ติอาทีสุ วิย สมาคมตฺถทีปโกติ อาห ‘‘สมาคมผุสนา’’ติฯ ‘‘ผุสามิ เนกฺขมฺมสุข’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๗๒) ปฏิลาโภปิ ผุสนา สมฺผุสนาติ จ วุจฺจตีติ อาห ‘‘น ปฏิลาภสมฺผุสนา’’ติฯ
อปเรน เววจเนนฯ พหุสฺสุตภาวสมฺปาทิกาย ปญฺญาย ปณฺฑิจฺจปริยาโยฯ สิปฺปายตนาทีสุ ทกฺขตาภูตาย โกสลฺลปริยาโย, ยตฺถ กตฺถจิ ติกฺขสุขุมาย เนปุญฺญปริยาโย, สมฺมา ธมฺเม ปญฺญเปนฺติยา เวภพฺยาปริยาโยติ เอวมาทินา เตสุ เตสุ ปญฺญาวิเสเสสุ เต เต ปริยายวิเสสา วิเสเสน ปวตฺตาติ เตสํ ปญฺญาวิเสสานํ นานากาเล ลพฺภมานตา วุตฺตา, อิตเรปิ อนุคตา โหนฺติ เยภุยฺเยนาติ อธิปฺปาโยฯ อตฺถนานตฺเตน ปญฺญาทิอตฺถวิเสเสนฯ โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตนฺติ เอวํปการา นิทฺเทสา สภาวาการภาวทีปนวเสน พฺยญฺชนวเสเนว วิภาควจนํฯ ปณฺฑิจฺจนฺติอาทโย ปญฺญาวิเสสนิพนฺธนตฺตา อตฺถวเสน วิภาควจนนฺติ อิมมตฺถมาห ‘‘อถ วา’’ติอาทินาฯ เอวมากาโร ปนาติ ปุริมาการโต วิเสโส อตฺถโต วิภตฺติคมนสฺส การณํ วุตฺตํฯ
ปฏิกฺขิปนํ สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขปนานตฺตํฯ ตํ สทฺธมฺมครุตาปฏิกฺเขปนานตฺตํ ปน โกธครุตาทิเภทภินฺนนฺติ ‘‘โกธครุตาทิวิสิฏฺเฐนา’’ติ วุตฺตํฯ โกธาทีหิ วิสิฏฺโฐ ภินฺโน สทฺธมฺมครุตาย ปฏิกฺเขโป ปฏิเสธนํ โกธาทิวิสิฏฺฐปฏิกฺเขโปฯ โกธครุตาทิเยว, ตสฺส นานตฺเตน สทฺธมฺมครุตาปฏิปกฺขนานตฺเตนาติ โกธครุตา สทฺธมฺมครุตาย ปฏิปกฺโขฯ มกฺขลาภสกฺการครุตา สทฺธมฺมครุตาย ปฏิปกฺโขติ สทฺธมฺมครุตาย ปฏิปกฺขภาววิเสเสน อสทฺธมฺมครุตา ตพฺภาเวน โกโธ อตฺถโต โทโสเยวฯ มกฺโข โทสปฺปธานา ปรคุณวิทฺธํสนาการปฺปวตฺตา อกุสลา ขนฺธาฯ ตคฺครุตา จ เตสํ สาทรอภิสงฺขรณวเสน ปวตฺตนเมวฯ ลาภครุตา จตุนฺนํ ปจฺจยานํ สกฺการครุตา, เตสํเยว สุสงฺขตานํ ลทฺธกามตาฯ ตทุภเยสุ จ อาทรกิริยา ตถาปวตฺตา อิจฺฉาเยว, ตสฺมา ‘‘สทฺธมฺมครุตาปฏิปกฺขนานตฺเตน อสทฺธมฺมา นานตฺตํ คตา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ จตฺตาโร อสทฺธมฺมา อิจฺเจว อุทฺทิฏฺฐาฯ อสทฺธมฺมครุตาติ เอตฺถ จ ปุริมสฺมิํ วิกปฺเป ‘‘น สทฺธมฺมครุตา’’ติ สทฺธมฺมครุตา น โหตีติ อตฺโถฯ ทุติยสฺมิํ สทฺธมฺมครุตาย ปฏิปกฺโขติ สทฺธมฺมครุตา เอว วา ปฏิปกฺโข, ตสฺส นานตฺเตน สทฺธมฺมครุตาปฏิปกฺขนานตฺเตนาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ โกธมกฺขครุตานญฺหิ สทฺธมฺมวิเสสา ปวตฺติเภทภินฺนา เมตฺตา ปฏิปกฺโขฯ ลาภสกฺการครุตานํ อปฺปิจฺฉตา สนฺโตสาฯ เตน โกธครุตา น สทฺธมฺมครุตาติ โกธครุตา กายจิ สทฺธมฺมครุตาย ปฏิปกฺโขติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติฯ ตถา มกฺขครุตาทีสุปิฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘จตฺตาโร สทฺธมฺมา สทฺธมฺมครุตา น โกธครุตา…เป.… สทฺธมฺมครุตา น สกฺการครุตา’’ติ (อ. นิ. ๔.๔๔) อาคตตนฺติปิ สมตฺถิตา ภวติฯ โลโภ น โหตีติ อโลโภ ลุพฺภนา น โหตีติ อลุพฺภนาติ เอวมาทิโก อโลโภติอาทีนํ โลภาทิวิสิฏฺโฐ ปฏิกฺเขโป ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติอาทิเกหิ วิสทิสภาวโต ‘‘ผสฺสาทีหิ นานตฺต’’นฺติ วุตฺโตฯ ผสฺสาทีหีติ เจตฺถ อลุพฺภนาทโยปิ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ โลภาทิปฏิปกฺเขนาติ ‘‘โลภปฏิปกฺโข อโลโภ’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ เสสํ ปุริมสทิสเมวฯ อโลภาโทสาโมหานํ วิธุรตาย ปฏิปกฺขภาเวน จ ลพฺภมาโน อญฺญมญฺญวิสทิโส โลภาทิวิสิฏฺฐปฏิกฺเขปภาเวน โลภาทิปฏิปกฺขภาเวน จ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘อโลภา…เป.… โยเชตพฺพ’’นฺติฯ พหูหิ ปกาเรหิ ทีเปตพฺพตฺถตา มหตฺถตาฯ อาทรวเสน โสตูนํฯ
๓. ยทิปิ ‘‘เตหิ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสาติ สาตสฺส สุขสฺสฯ ชาตาติ เอตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘การณภาเวน ผสฺสตฺถํ ปวตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา เจตสิกสาตสงฺขาตา โสมนสฺสเวทนา สาทยตีติ อธิคมาสีสาย อนญฺญนินฺนํ กโรติฯ
๕. น ตสฺสา ตชฺชตาติ ตสฺสา มโนวิญฺญาณธาตุยา ตสฺสารุปฺปา ‘‘ตสฺส ชาตา’’ติ วา อุภยถาปิ ตชฺชตา น ยุชฺชติฯ ยทิปิ ผสฺโส วิญฺญาณสฺส วิเสสปจฺจโย น โหติ, ตถาปิ โส ตสฺส ปจฺจโย โหติเยวาติ ตสฺส ตชฺชามโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชตา วตฺตพฺพาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘น จ ตเทวา’’ติอาทิฯ เตหิ อารมฺมเณหิ ชาตา ตชฺชาติ อิมินาปิ อตฺเถน ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตุสมฺผสฺสชาติ วตฺตุํ น สกฺกาฯ วิญฺญาณสฺส ปน ตชฺชตาปญฺญตฺติ ลพฺภเตวฯ ตถา หิ ‘‘กิํ วา เอเตนา’’ติอาทินา ผสฺสาทีนํ ตถา เทเสตพฺพตํ อาหฯ
๗. จิตฺตสฺส อารมฺมเณ อานยนาการปฺปวตฺโต วิตกฺโก อตฺถโต อารมฺมณํ ตตฺถ อากฑฺฒนฺโต วิย โหตีติ ‘‘อารมฺมณสฺส อากฑฺฒนํ วิตกฺกน’’นฺติ วุตฺตํฯ
๘. อารมฺมณสฺส อนุมชฺชนาการปฺปวตฺโต วิจาโร ตตฺถ ปริพฺภมนฺโต วิย สมนฺตโต จรนฺโต วิย จ โหตีติ ‘‘สมนฺตโต จรณํ วิจรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ
๑๑. ตถา อวฏฺฐานมตฺตภาวโตติ ปาณวธาทิสาธนอวฏฺฐานมตฺตภาวโต, น พลวภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ
๑๔. เยน ธมฺเมน จิตฺเต อารมฺมณํ อุปติฏฺฐติ โชตติ จ, โส ธมฺโม อุปฏฺฐานํ โชตนนฺติ จ วุตฺโตติ อาห ‘‘อุปฏฺฐานํ โชตนญฺจ สติเยวา’’ติฯ
๑๖. สณฺหฏฺเฐนาติ สุขุมฏฺเฐนฯ
๓๐. ภาโวติ หิริยนํ วทติฯ
๓๓. น พฺยาปาเทตพฺโพติ อพฺยาปชฺช-สทฺทสฺส กมฺมตฺถตํ อาหฯ
๔๒-๔๓. ยทิ อนวชฺชธมฺมานํ สีฆสีฆปริวตฺตนสมตฺถตา ลหุตา, สาวชฺชธมฺมานํ กถนฺติ อาห ‘‘อวิชฺชานีวรณาน’’นฺติอาทิฯ เตสํ ภาโว ครุตาติ เอเตน สติปิ สพฺเพสํ อรูปธมฺมานํ สมานขณตฺเต โมหสมฺปยุตฺตานํ สาติสโย ทนฺโธ ปวตฺติอากาโรติ ทสฺเสติฯ โส ปน เตสํ ทนฺธากาโร สนฺตาเน ปากโฏ โหติฯ
๔๔-๔๕. อปฺปฏิฆาโต อวิโลมนํฯ
๔๖-๔๗. กิลินฺนนฺติ อวสฺสุตํฯ
๕๐-๕๑. ปจฺโจสกฺกนํ มายา ยา อจฺจสราติปิ วุจฺจติฯ อรุมกฺขนํ วณาเลปนํฯ เวฬุ เอว ทาตพฺพภาเวน ปริคฺคหิโต เวฬุทานํ นามฯ
นิทฺเทสวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โกฏฺฐาสวารกถาวณฺณนา
๕๘-๑๒๐. เตติ ผสฺสปญฺจมกาทโยฯ สงฺคหคมเนเนวาติ สาธารณตาทินา เกนจิ สทิสตาเลเสน, น ผสฺสาทโย วิย วิสุํ ธมฺมภาเวเนวาติ อตฺโถฯ ตถา อวิปฺปกิณฺณตฺตาติ ผสฺสาทโย วิย สรูเปน วิสุํ วิสุํ อวุตฺตตฺตาฯ ยทิปิ ฉนฺทาทโย สงฺคหสุญฺญตวาเรสุปิ สรูเปน น วุตฺตา, ขนฺธายตนธาตุราสีสุ ปน สงฺคหิตาเยวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตํนิทฺเทเสติ สงฺขารกฺขนฺธนิทฺเทเสฯ ขนฺธานํ ธาตายตนภาเว พฺยภิจาราภาวโต อขนฺธภาวนิวารเณน อนายตนาธาตุภาวนิวารณมฺปิ ทฏฺฐพฺพํฯ น เยวาปนกา ฐเปตพฺพาติ ขนฺธาทิราสิอนฺโตคธตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุทฺเทสาทีสุ ปน ‘‘เยวาปนาตฺเวว วุตฺตานํ เตสํ ตถาเยว สงฺคโห ยุตฺโต’’ติ อฏฺฐกถายํ ‘‘ฐเปตฺวา เยวาปนเก’’ติ วุตฺตํฯ สรูเปน อวุตฺตานมฺปิ จิตฺตุปฺปาทปริยาปนฺนานํ
อาหารปจฺจยสงฺขาเตนาติ อุปตฺถมฺภกปจฺจยสงฺขาเตนฯ โส จ อาหารานํ อุปตฺถมฺภกภาโว ปากโฏติ กตฺวา วุตฺโต, น ชนกตฺตาภาวโตฯ โอชฏฺฐมกรูปสฺส หิ เวทนาทีนญฺจ อาหารณโต เตสํ ชนกตฺตํ ลพฺภตีติฯ ยทิ อุปตฺถมฺภโก อิธ ปจฺจโยติ อธิปฺเปโต, กพฬีการาหารสฺส ตาว โหตุ, อิตเรสํ กถนฺติ อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ สหชาตาทิปจฺจเยติ สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเย วทติ, มหาจตุกฺกํ วา, เอเกนากาเรนาติ รูปารูปานํ อุปตฺถมฺภกตฺเตน อุปการกภาวมาหฯ โส เอว จ เนสํ อาหรณกิจฺจํฯ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ วจนโต เจตนาย วิญฺญาณสฺส ปจฺจยภาโว สาติสโยติ อาห ‘‘วิญฺญาณํ วิเสเสนา’’ติฯ
ยถาคตมคฺโคติ วุตฺโต การณผลานํ อเภทูปจาเรนาติ ทฏฺฐพฺพํ, นานากฺขณิโก อฏฺฐงฺคิกมคฺโค อุปนิสฺสโย เอตสฺสาติ อฏฺฐงฺคิกมคฺคูปนิสฺสโยฯ อริยมคฺคสฺส ยถาคตมคฺคปริยาโย วุจฺจมาโน ตสฺส ยา ปุริมกาลภูตา อเภโทปจารสิทฺธา อาคมนาวตฺถา ตโต นาติวิลกฺขณาติ อิมมตฺถํ วิภาเวตีติ อาห ‘‘ปุพฺพภาค…เป.… ทีปิตา’’ติฯ วิญฺญาณสฺส จิตฺตวิจิตฺตตา วิชานนภาววิเสสา เอวาติ อาห ‘‘วิชานนเมว จิตฺตวิจิตฺตตา’’ติฯ เวทนากฺขนฺธาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ทฺวายตนานิ โหนฺตี’’ติอาทีสุ วุตฺตมนายตนาทโยปิ สงฺคณฺหาติฯ ตปฺปฏิกฺเขโปติ ตสฺส ชาตินิทฺเทสภาวสฺส ปฏิกฺเขโปฯ กโต โหตีติ เอเตน อาหารินฺทฺริยฌานมคฺคผลเหตุโย ยตฺตกา อิมสฺมิํ จิตฺเต ลพฺภนฺติ, เต สพฺเพปิ ‘‘เอโก วิญฺญาณาหาโร โหตี’’ติอาทินา อวุตฺตาปิ อตฺถโต วุตฺตาเยวาติ ทสฺเสติฯ เอส นโย อญฺญตฺถาปิฯ
โกฏฺฐาสวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สุญฺญตวาราทิวณฺณนา
๑๒๑-๑๔๕. ยถาวุตฺเต สมเยติ วุตฺตปฺปการสมูเหฯ
๑๔๖. อุสฺสาหนํ เปสนํ นิโยชนํฯ
๑๕๖-๑๕๙. นาติสมาหิตายาติ นานาวชฺชนูปจารํ สนฺธาย วทติฯ เยวาปนเกหิปิ นิพฺพิเสสตํ ทสฺเสติ กรุณามุทิตานมฺปิ อุปฺปชฺชนโตฯ
กายวจีกิริยา กายวจีปวตฺติ, วิญฺญตฺติ เอว วาฯ อสมตฺตภาวนนฺติ ปุพฺพภาคภาวนมาหฯ
กามาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
รูปาวจรกุสลํ
จตุกฺกนโย
ปฐมชฺฌานกถาวณฺณนา
๑๖๐. อุตฺตรปทโลปํ กตฺวา ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติ วุตฺโต, ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสติ (ม. นิ. ๒.๒๔๘; ๓.๓๑๒; ธ. ส. ๒๔๘; ปฏิ. ม. ๑.๒๐๙), รูปราโค’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๓๖๓) วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปโยคสมฺปาทิตสฺส รูปชฺฌานสฺส รูปภวาติกฺกมสฺสปิ อุปายภาวโต ยถา รูปูปปตฺติยา เอว มคฺโคติ อยํ นิยโม น ยุชฺชติ, เอวํ ปจฺจยนฺตรวิกลตาทีหิ รูปูปปตฺติยา อนภินิปฺผาทกสฺสปิ อตฺถิภาวโต รูปูปปตฺติยา มคฺโค เอวาติ อยมฺปิ นิยโม น ยุชฺชติฯ เอวญฺจ สติ ยเทว รูปูปปตฺติยา นิปฺผาทกํ, ตสฺเสว สมฺปยุตฺตสฺส รูปาวจรกุสลภาโว, น อนภินิปฺผาทกสฺสาติ อยมตฺโถ อาปนฺโนติ โจทนํ สมุฏฺฐาเปติ น สพฺพสฺส กุสลชฺฌานสฺสาติอาทินาฯ ตตฺถ สามญฺญสทฺโทปิ อธิการวเสน วิเสสนิทฺทิฏฺโฐ โหตีติ ‘‘กุสลชฺฌานสฺส มคฺคภาโว’’ติ วุตฺตํฯ
รูปูปปตฺติชนกสภาโว รูปภววิปจฺจนสภาโวติ ตสฺสปิ วิปากธมฺมภาเว สติปิ สพฺพกุสลากุสลสาธารณํ วิปากธมฺมภาวสามญฺญํ ‘‘วิปากธมฺมภาโว วิยา’’ติ อุทาหรณภาเวน วุตฺตํฯ สามญฺญมฺปิ หิ วิเสสโต ภินฺนํ กตฺวา โวหรียตีติฯ สพฺพสมาโนติ รูปูปปตฺติยา นิปฺผาทกสฺส ปจฺจยนฺตรวิกลตาทีหิ อนิปฺผาทกสฺส จ สพฺพสฺส ยถาธิคตสฺส ฌานสฺส สาธารโณฯ เอเตน อุตฺตรปทาวธารณสฺส ปริคฺคหิตตํ ทสฺเสติฯ ‘‘อิโต อญฺโญ มคฺโค นาม นตฺถี’’ติ อิมินาปิ สชาติยา สาธารโณ อญฺญชาติวินิวตฺติยา อนญฺญสาธารโณ อิมสฺส ฌานสฺส รูปูปปตฺติยา อุปายภาโว วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิตเร ทฺเว สทฺธา หิรี จฯ ยทิ ปฏิปทาย สาเธตพฺพโต ปุคฺคลปุพฺพงฺคมาย เทสนาย ภาเวนฺเตน สมยววตฺถานํ กตํฯ ปฏิปทารหิเตสุ กถนฺติ อาห ‘‘เกสญฺจี’’ติอาทิฯ ตตฺถ เกสญฺจีติ สมถภาวนาย กตาธิการานํฯ เตสญฺหิ มคฺคาธิคมนโต ปุพฺเพ อนธิคตชฺฌานานํ ปฏิสมฺภิทาทโย วิย มคฺคาธิคเมเนว ตานิ สมิชฺฌนฺติฯ
อญฺญานีติ อริยมคฺคสิทฺธิโต อญฺญานิฯ เตสุปีติ อริยมคฺเคน สิทฺธตฺตา ปฏิปทารหิเตสุปิฯ นนุ จ อริยมคฺคสิทฺธสฺสปิ อาคมนวเสน ปฏิปทา อุปลพฺภติเยวฯ อิตรถา ‘‘น กามาวจรํ วิย วินา ปฏิปทาย อุปฺปชฺชตี’’ติ
วฏฺฏาสยสฺส วิเสสปจฺจยภูตาย ตณฺหาย ตนุกรณวเสน วิวฏฺฏาสยสฺส วฑฺฒนนฺติ อาห ‘‘ตณฺหาสํกิเลสโสธเนน อาสยโปสน’’นฺติฯ อาสยโปสนนฺติ จ ฌานภาวนาย ปจฺจยภูตา ปุพฺพโยคาทิวเสน ‘‘ตณฺหาสํกิเลสโสธเนนา’’ติฯ
ถินมิทฺธาทีนนฺติ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิจิกิจฺฉานํฯ ปหานนฺติ ปหายกํฯ
ตํสทิเสสูติ มหคฺคตภาวาทินา ปฐมชฺฌานสมาธิสทิเสสุฯ
ปีติสุขวนฺตํ ฌานํ ปีติสุขนฺติ วุตฺตํ ยถา อริสโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปีติสุข…เป.… อกาโร วุตฺโต’’ติ อาหฯ มคฺคสฺสปิ วา นิพฺพานารมฺมณโต ตถลกฺขณูปนิชฺฌานตา โยเชตพฺพาฯ อสมฺโมสธมฺมนฺติ อวินาสภาวํฯ
ทุติยชฺฌานกถาวณฺณนา
๑๖๑-๑๖๒. ทิฏฺฐาทีนวสฺส ตํตํฌานกฺขเณ อนุปฺปชฺชนธมฺมตาปาทนํ วูปสมนํ วิรชฺชนํ ปหานญฺจาติ อิธาธิปฺเปตวิตกฺกาทโยเยว ฌานงฺคภูตา ตถา กรียนฺติ, น ตํสมฺปยุตฺตผสฺสาทโยติ วิตกฺกาทีนํเยว วูปสมาทิวจนํ ญายาคตํฯ ยสฺมา ปน วิตกฺกาทโย วิย ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ เอเตน เอตํ โอฬาริกนฺติ ทิฏฺฐาทีนวา เอว, ตสฺมา อวิเสเสน วิตกฺกาทีนํ ตํสหชาตานญฺจ วูปสมาทิเก วตฺตพฺเพ วิตกฺกวิจาราทีนํเยว วูปสมาทิกํ วุจฺจมานํ ‘‘อธิกวจนมญฺญมตฺถํ โพเธตี’’ติ กิญฺจิ วิเสสํ ทีเปตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เยหิ วิตกฺกวิจาเรหี’’ติอาทิมาหฯ วิสุํ ‘‘เตสํ…เป.… ตํ ทีปกนฺติ วุตฺต’’นฺติ อาหฯ อิทานิ อวยเวน สมุทาโยปลกฺขณํ วินา วิตกฺกวิจารวูปสมวจเนน ปีติวิราคาทิวจนานํ สวิสเย สมานพฺยาปารตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ
ตสฺมิํ ทสฺสิเตติ ‘‘ยา สทฺธา สทฺทหนา’’ติอาทินา ฌานวิภงฺเค สมฺปสาทเน ทสฺสิเตฯ สมานาธิกรณนิทฺเทเสเนวาติ ตตฺเถว วิภงฺเค อุทฺเทสปทุทฺธาราทีสุ สทฺธาฌานานํ ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ เอกาธิกรณตาวจเนเนวฯ
โอฬาริกงฺคมุเขน ‘‘ตทนุธมฺมตา สตี’’ติ วุตฺตาย ตํตํฌานนิกนฺติยา วิกฺขมฺภนํ วิตกฺกวิจารวูปสมวจนาทีหิ ปกาสิตนฺติ อาห ‘‘ตณฺหาปฺปหานํ เอเตสํ วูปสมน’’นฺติ (วิภ. ๗๙๙)ฯ ยโต วิตกฺกวิจาเรสุ วิรตฺตภาวทีปกํ วิตกฺกวิจารวูปสมวจนนฺติ ตทุภยาภาวทีปนํ ปุน กตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา
๑๖๓. วีริยํ อุเปกฺขาติ วุตฺตํ ‘‘ปคฺคหนิคฺคเหสุ พฺยาปารากรเณน อุเปกฺขิยตี’’ติฯ คหเณ มชฺฌตฺตภาเวน สงฺขาเร อุเปกฺขตีติ สงฺขารุเปกฺขา, ตถาปวตฺตา วิปสฺสนา ปญฺญาฯ ตสฺสา ปน วิสยโต ปเภโท ‘‘อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๕๗) ยสฺสํ ปาฬิยํ วุตฺโต, ตํ ปาฬิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฐมชฺฌาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปาทนฺติ ปุริมกมฺมปจฺจยา อิธ อุปฺปตฺติํฯ ปวตฺตนฺติ ตถา อุปฺปนฺนสฺส ปวตฺติํฯ นิมิตฺตนฺติ สพฺพมฺปิ สงฺขารคตํ นิมิตฺตภาเวน อุปฏฺฐานโตฯ อายูหนนฺติ อายติํ ปฏิสนฺธิเหตุภูตํ กมฺมํฯ ปฏิสนฺธินฺติ อายติํ อุปปตฺติํฯ คตินฺติ ยาย คติยา สา ปฏิสนฺธิ โหติฯ นิพฺพตฺตินฺติ ขนฺธานํ นิพฺพตฺตนํฯ อุปปตฺตินฺติ ‘‘สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา’’ติ เอวํ วุตฺตํ วิปากปฺปวตฺติํฯ ชาตินฺติ ชราทีนํ ปจฺจยภูตํ ภวปจฺจยา ชาติํฯ ชรามรณาทโย ปากฏา เอวฯ เอตฺถ จ อุปฺปาทาทโย ปญฺเจว สงฺขารุเปกฺขาญาณสฺส วิสยวเสน วุตฺตา, เสสา เตสํ เววจนวเสนฯ ‘‘นิพฺพตฺติ
ภูตสฺสาติ ขนฺธปญฺจกสฺสฯ เอเตหีติ ฌานจิตฺตสมุฏฺฐิตรูเปหิฯ
จตุกฺกนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปญฺจกนยวณฺณนา
๑๖๗. อาการเภทนฺติ อาการวิเสสํฯ อเนกาการา หิ ธมฺมา, เต จ นิรวเสสํ ทุติยชฺฌานปกฺขิกํ น ปฐมชฺฌานปกฺขิกนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตเนวาห ‘‘ปฐมชฺฌานเมว หี’’ติอาทิฯ อตฺถโต หิ จตุกฺกปญฺจกนยา อญฺญมญฺญานุปฺปเวสิโนฯ ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานํ กิํ สวิจารตาย ปฐมชฺฌานปกฺขิกํ อุทาหุ อวิตกฺกตาย ทุติยชฺฌานปกฺขิกนฺติ สิยา อาสงฺกาติ ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถมิทํ วุตฺตํฯ กสฺมาติอาทินา ตตฺถ การณมาหฯ สุตฺตนฺตเทสนาสุ จ ทุติยชฺฌานเมว ภชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ จ-สทฺเทน น เกวลํ อิเธว, อถ โข สุตฺตนฺตเทสนาสุปีติ เทสนนฺตเรปิ ยถาวุตฺตชฺฌานสฺส ปฐมชฺฌานปกฺขิกตฺตาภาวํ ทสฺเสติฯ อิทานิ ภชนมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘วิตกฺกวูปสมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน สุตฺตนฺเตปิ ปญฺจกนยสฺส ลพฺภมานตํ ทสฺเสติฯ
นนุ จ สุตฺตนฺเต จตฺตาริเยว ฌานานิ วิภตฺตานีติ ปญฺจกนโย นตฺถิเยวาติ? น, ‘‘สวิตกฺกสวิจาโร สมาธี’’ติอาทินา สมาธิตฺตยาปเทเสน ปญฺจกนยสฺส ลพฺภมานตฺตาฯ จตุกฺกนยนิสฺสิโต ปน กตฺวา ปญฺจกนโย วิภตฺโตติ ตตฺถาปิ ปญฺจกนโย นิทฺธาเรตพฺโพฯ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ หิ วิตกฺกสฺส วิจารสฺส วิตกฺกวิจารานญฺจ วิตกฺกวิจารานนฺติ สกฺกา วตฺตุํฯ ตถา อวิตกฺกอวิจารานนฺติ จ วินา สห จ วิจาเรน วิตกฺกปฺปหาเนน อวิตกฺกํ สห วินา จ วิตกฺเกน วิจารปฺปหาเนน อวิจารนฺติ อวิตกฺกํ อวิจารํ อวิตกฺกอวิจารญฺจาติ วา ติวิธมฺปิ สกฺกา สงฺคณฺหิตุํฯ
ทุติยนฺติ
ปฏิปทาจตุกฺกาทิวณฺณนา
๑๗๖-๑๘๐. ตทนุรูปตาติ ตสฺส ปฐมาทิชฺฌานสฺส อนุรูปสภาวาฯ ยถาลทฺธชฺฌานํ สนฺตโต ปณีตโต ทิสฺวา อสฺสาทยมานา นิกนฺติ ตํสมฺปยุตฺตา ขนฺธา วา ตทารกฺขภูตา สติเยว วา ตสฺส ฌานสฺส อนุจฺฉวิกตาย ‘‘ตทนุธมฺมตา สตี’’ติ วุตฺตาติฯ กทาจีติ ยทา ปฐมํ อธิคนฺตฺวา ยถานิสินฺโนเยว วินา ปโยคนฺตรํ ทุติยาทีนิ อธิคจฺฉติ, อีทิเส กาเลติ อตฺโถฯ
๑๘๖. กุสลชฺฌานสฺส อธิคตตฺตา ‘‘เสกฺขา’’ติ วุตฺตํฯ น หิ เต อุปฺปาเทนฺติ นามาติ อริยมคฺคกฺขเณ รูปาวจรชฺฌานานํ อนุปฺปชฺชมานตํ สนฺธายาหฯ
กสิณกถาวณฺณนา
๒๐๓. อารุปฺปปาทกตา จ ทสฺสิตา วินา อภาวโตฯ น หิ เตสํ อารุปฺปปาทกตาย วินา นิโรธปาทกตา อตฺถีติฯ นิมฺมินิตุํ อิจฺฉิตสฺส วตฺถุโน นิมฺมานวเสน ขิปฺปํ นิสนฺติ นิสามนํ อาโลจนํ อธิคโม เอตสฺสาติ ขิปฺปนิสนฺติฯ ตพฺภาโว ‘‘ขิปฺปนิสนฺติภาโว’’ติ อาห ‘‘ขิปฺปทสฺสนํ ขิปฺปาภิญฺญตา’’ติฯ
กสิณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อภิภายตนกถาวณฺณนา
๒๐๔. ปฏิภาคนิมิตฺตภูตํ กสิณายตนํ, ฌานํฯ อถ วา อารมฺมณสฺส อนวเสสผรณฏฺเฐน กสิณญฺจ ตํ อายตนญฺจ โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺฐานภาวโต มนายตนธมฺมายตนภาวโต จาติ สสมฺปยุตฺตํ ฌานํ กสิณายตนํฯ เตเนวาห ‘‘สติปิ อภิภายตนานํ กสิณายตนตฺเต’’ติฯ ภาวนาย นิมิตฺตํ ภาวนานิมิตฺตํ, อารมฺมณสฺส ปริตฺตปฺปมาณตา สุวิสุทฺธนีลาทิตา จ, ตเทว นานตฺตํฯ ภาวนา เอว วา ปุพฺพภาคภูตา ภาวนานิมิตฺตํ, ตสฺส นานตฺตํ ภาวนานิมิตฺตนานตฺตํฯ ปุพฺพภาคภาวนา หิ ยถาวุตฺตวิเสเส อารมฺมเณ ปวตฺติอาการวิเสสโต นานาสภาวาติฯ กสิณนิมิตฺตสฺส อภิภวนกภาวนานิมิตฺตนานตฺตํ กสิณ…เป.… นานตฺตํ, ตโตติ โยเชตพฺพํฯ
เอตฺถ จ ปุริมานิ จตฺตาริ อภิภายตนานิ ภูตกสิณารมฺมณานิ, ภูตกสิเณสุ จ ยํ สุวณฺณํ ทุพฺพณฺณนฺติ จ น สกฺกา วตฺตุํฯ ตตฺถ ปวตฺติตานิ สพฺพตฺถ วา วณฺณาโภครหิเตน ปวตฺติตานิ ปฐมตติยาภิภายตนานีติ ทุติยจตุตฺถานิ วณฺณกสิณารมฺมณานิฯ ยทิ เอวํ ทุติยจตุตฺเถหิ ปญฺจมาทีนํ โก วิเสโสติ ‘‘ปญฺจมาทีนิ วณฺณโต รมณียตรานิ, น ตถา อิตรานี’’ติ วทนฺติฯ ปุริมานิปิ จตฺตาริ อฏฺฐ กสิณารมฺมณาเนว, ตสฺมา ตํ เนสํ มติมตฺตํ ‘‘อฏฺฐสุ กสิเณสู’’ติ วุตฺตตฺตาฯ วิโมกฺเขสุ จ ปฐมทุติยวิโมกฺขา อฏฺฐ กสิณารมฺมณาฯ ตติโย วณฺณกสิณารมฺมโณฯ ปฐมทุติยาปิ วา วณฺณกสิณารมฺมณา เอว ‘‘พหิทฺธา นีลกสิณาทิรูปานิ
ญาณํ อปฺปนาปญฺญาฯ วิชฺชมาเนปีติ อปิ-สทฺเทน อวิชฺชมาเนปีติ ทสฺเสติฯ ปริตฺตปฺปมาณตา อภิภวนสฺส การณํ อิเมสุ จตูสุ อภิภายตเนสูติ อธิปฺปาโยฯ นนุ จ สพฺพตฺถ ‘‘สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติ วจนโต วณฺณาโภคสหิตานิเยว คหิตานีติ? น คหิตานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถาติ อาคเมสุฯ ตถา อปฺปมาณานีติ วณฺณาโภครหิตานิ จ สพฺพานิ อปฺปมาณานิ สุวณฺณทุพฺพณฺณานีติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ กถํ วิสิฏฺฐานํ วณฺณาโภเคน รหิตานํ สหิตานญฺจ เอกชฺฌํ มนสิ กโรติ? น เอกชฺฌํ, วิสุํเยว ‘‘อตฺถิ หิ เอโส ปริยาโย’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยทิทํ วณฺณาโภคชนิตํ วิเสสํ อคฺคเหตฺวา ปริตฺตสามญฺเญน เอกตฺตํ เนตฺวา ‘‘ปริตฺตานิ อภิภุยฺยา’’ติ วตฺวา ปุน ตทนฺโตคธธมฺมปฺปเภทํ วิเนยฺยวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ตานิ เจ กทาจิ วณฺณวเสน อาภุชิตานิ โหนฺติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานิ อภิภุยฺยา’’ติ วตฺตพฺพตาย วณฺณาโภครหิตานิ สหิตานิ จ วิสุํ มนสิ กตฺวา อุภยตฺถาปิ วณฺณาโภครหิตปริตฺตาภิภวเน ตํ สหิตปริตฺตาภิภวเน จ ปริตฺตาภิภวนสฺส สามญฺญํ คเหตฺวา เอกนฺติ วจนํ, เอโส ปริยาโย วิชฺชตีติ อยมธิปฺปาโยฯ
เอวํ สุตฺตนฺตาภิธมฺมปาฐวิเสสโต อฏฺฐกถาย วิโรธาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุตฺตนฺตาภิธมฺมปาฐานํ อวิโรธํ อธิปฺปายวิภาวเนน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถจา’’ติอาทิมาหฯ เอวํ อภิธมฺเม วณฺณาโภครหิตานิ สหิตานิ จ วิสุํ วุตฺตานิฯ สุตฺตนฺเต ปน ‘‘อุภยานิ เอกชฺฌ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ กถํ วิญฺญายตีติ อาห ‘‘ตเทต’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อาคตสฺสาติ สุตฺตนฺเต อาคตสฺสฯ ตตฺถ หิ ‘‘อชฺฌตฺตํ รูปสญฺญี’’ติ อาคตํฯ อวจนโตติ อภิธมฺเม อวจนโตฯ ยทิปิ วิโมกฺขา วิสุํ เทสิตา, กสิณายตนภาโว วิย ปน อภิภายตนานํ วิโมกฺขกิจฺจตาปิ อตฺถีติ อภิภายตนวิโมกฺขานํ อิธาปิ สงฺกโร ทุนฺนิวาโรติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘สพฺพวิโมกฺขกิจฺจสาธารณวจนภาวโต’’ติฯ เตน ยถา อภิภายตนเทสนายํ อภิภายตนกิจฺจานิ นิรวเสสโต วุตฺตานิ, เอวํ วิโมกฺขเทสนายํ วิโมกฺขกิจฺจานีติ อิธ เตสํ อสงฺกโรเยวาติ ทสฺเสติฯ
เย จ ยถาวุตฺตํ ววตฺถานํ น สมฺปฏิจฺฉนฺติ, เตหิ สุตฺตนฺตาภิธมฺมปาฐเภเท อญฺญํ การณํ วตฺตพฺพํ สิยาฯ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ, นนุ อฏฺฐกถายํ ‘‘กสฺมา ปน ยถา สุตฺตนฺเต’’ติอาทิํ วตฺวา ‘‘อชฺฌตฺตรูปานํ อนภิภวนียโต’’ติ การณํ วุตฺตนฺติฯ น ตํ ตสฺส การณวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อชฺฌตฺตรูปาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยนฺติ อิธ สุตฺตนฺเต จ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตี’’ติ (อ. นิ. ๘.๖๕) วุตฺตวจนํ สนฺธายาหฯ พหิทฺธา รูปานิเยว หิ อภิภวนียานีติฯ อญฺญเหตุกนฺติ เทสนาวิลาสโต อญฺญํ อภิภวนียเหตุ เอตสฺสาติ อญฺญเหตุกํฯ อชฺฌตฺตอรูปสญฺญิตาย เอว, น สุตฺตนฺเต วิย อชฺฌตฺตรูปสญฺญิตาย จาติ อตฺโถฯ อวิภูตตฺตาติ อิทํ ญาณุตฺตรานํ สห นิมิตฺตุปฺปาทเนน อปฺปนานิพฺพตฺตนํ อารมฺมณสฺส อภิภโว น ‘‘เทสนาวิลาโส จ ยถาวุตฺตววตฺถานวเสน เวทิตพฺโพ’’ติฯ เทสนาวิลาโส หิ นาม วิเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิชฺชมานสฺเสว ปริยายสฺส วิภาวนํ น ยสฺส กสฺสจีติฯ ตตฺถ จ ‘‘ปริยายเทสนตฺตา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการววตฺถานํ เทสนาวิลาสนิพนฺธนมาหฯ ตถา เจว หิ ปุรโต เทสนาวิลาโส วิภาวิโตฯ
อภิภายตนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วิโมกฺขกถาวณฺณนา
๒๔๘. ตนฺติ ‘‘สสนฺตติปริยาปนฺนรูป’’นฺติ วุตฺตเกสาทิวณฺณมาหฯ ตํ ปน ยสฺมา ขลมณฺฑลาทิ วิย ปรมฺปราย ฌานสฺส การณํ, ตสฺมา ‘‘ฌานสฺส เหตุภาเวนา’’ติ อาหฯ เยนาติ ยถาวุตฺตรูปวิเสเสนฯ วิสิฏฺเฐนาติ อติสยปฺปตฺเตน ‘‘รูปูปปตฺติยา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๖๐ อาทโย; วิภ. ๖๒๕) วิย อุตฺตรปทโลเปน ฌานานเมว กสิณภาเวน ปวตฺตาฯ สุตฺเต อารมฺมณานํ กสิณภาเวน ปวตฺตา ‘‘ปถวีกสิณเมโก สญฺชานาตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๖๐; อ. นิ. ๑๐.๒๕)ฯ
วิโมกฺขกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
พฺรหฺมวิหารกถาวณฺณนา
๒๕๑. อญฺญาณสมฺปยุตฺตาปิ วา อุเปกฺขาเวทนา อญฺญาณุเปกฺขา, อุเปกฺขาติ อญฺญาณสมฺปยุตฺตา อุเปกฺขาเวทนา, อญฺญาณุเปกฺขาติปิ เอตาสํเยว นามนฺติ (วิภ. อฏฺฐ. ๙๔๗) หิ สมฺโมหวิโนทนิยํ วกฺขตีติฯ อปฺปฏิภาคนิมิตฺตตฺเตปิ เอกํ กติปเย วา สตฺเต โอทิสฺส ปวตฺตา ปริจฺฉินฺนรูปาทิอุปาทานวิสเย ปวตฺตตฺตา กถมปฺปมาณโคจราติ อาห ‘‘น จ สมฺมุติสจฺจวเสนา’’ติอาทิฯ เอวมฺปิ ยถา นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ สตฺตวเสน ปวตฺตายปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สงฺขารารมฺมณตา วุจฺจติ อุปาทานวเสน, เอวํ สตฺตวเสน ปวตฺตานมฺปิ เมตฺตาทีนํ สงฺขารารมฺมณตาปิ สิยาติ เจ? น, อปรามสนวเสน ปวตฺตานํ เมตฺตาทีนํ สอุปาทานคฺคหณาสมฺภวโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปรามาสา’’ติอาทิฯ
พฺรหฺมวิหารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อสุภกถาวณฺณนา
๒๖๓. ‘‘เอกาหมตํ วา ทฺวีหมตํ วา’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๓๗๙; ม. นิ. ๑.๑๑๒) วุตฺตาสุ นวสุ สิวถิกาสุ วณฺณวเสน ปวตฺตชฺฌานํ สิวถิกาวณฺณชฺฌานํฯ นนุ เจตสฺส วณฺณกสิเณหิ คหณํ ยุตฺตํ, น อสุเภหีติ? น, สิวถิกาวณฺณํ อุปมํ กตฺวา อตฺตโน กาเย ปฏิกูลตฺตํ อมุญฺจิตฺวาว วณฺณวเสน ปวตฺตนโต ‘‘ปฏิกูลมนสิการสามญฺเญนา’’ติฯ อยมตฺโถ สิวถิกาวณฺณชฺฌานสฺสาติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพติ วิภาเวนฺโต ‘‘ตมฺปี’’ติอาทิมาหฯ
อสุภกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
รูปาวจรกุสลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อรูปาวจรกุสลกถาวณฺณนา
๒๖๕. รูปนิมิตฺตนฺติ รูปเหตุ รูปาธิกรณํฯ รูปารูปนิมิตฺเตสูติ รูปธมฺเมสุ จ ปถวีกสิณาทินิมิตฺเตสุ จฯ ตทารมฺมณชฺฌาเนสูติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน รูปนิมิตฺตํ ปจฺจามสติ รูปมฺปิ รูปาทีสูติ รูปารูปนิมิตฺตตทารมฺมณชฺฌาเนสุ รูปปฏิพทฺธธมฺเมสุ จฯ อนาวชฺชิตุกามตาทินาติ อาทิ-สทฺเทน อสมาปชฺชิตุกามตาทิํ สงฺคณฺหาติฯ
จุติโต อุทฺธํ อุปฺปตฺติรหานํ…เป.… อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน สมติกฺกโมติ เอเตน สมติกฺกมิตพฺพตฺเตน รูปาวจรกุสลานํ รูปาวจรวิปากกิริเยหิ วิเสสาภาวํ ทสฺเสติ อนธิคตภาวโตฯ เยสญฺหิ รูปสญฺญาทีนํ อรูปภาวนาย สมติกฺกมาทิโก ลพฺภติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อรูปภาวนาย อภาเว จุติโต อุทฺธํ อุปฺปตฺติรหาน’’นฺติ วุตฺตนฺติฯ ยาติ เอกนฺตรูปนิสฺสิตา อวสิฏฺฐปริตฺตวิปากสญฺญาทโยฯ
อาเนญฺชสนฺตสมาปตฺติสุขานุภวนภววิเสสูปปชฺชนาทโย อารุปฺปสมาปตฺตีนํ อตฺถาติ อาห ‘‘รูปสญฺญา…เป.… น อตฺโถ’’ติฯ
อิธ อุคฺฆาฏิตกสิณวเสน ปริตฺตานนฺตตา โหติ นิปฺปริยายเทสนตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยทิ เอวํ ปริตฺตกสิณุคฺฆาฏิเต กถมากาสานญฺจายตนวจนนฺติ? ตตฺถาปิ อนนฺตผรณสพฺภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘อนนฺตผรณตาสพฺภาเว’’ติฯ ยทิ สพฺพตฺถ อนนฺตผรณตา อตฺถิ, อถ กสฺมา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สมยววตฺถาปนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปฏิปตฺตีติ ฌานภาวนาการมาหฯ
๒๖๖. อุคฺฆาฏภาโว อุคฺฆาฏิมํฯ ยถา ปากิมํฯ
๒๖๘. อากาเส ‘‘ตทติกฺกมโต หี’’ติอาทิมาหฯ อารุปฺปสมาปตฺตีนํ อารมฺมณาติกฺกเมน ปตฺตพฺพตฺตา วิเสสโต อารมฺมเณ โทสทสฺสนํ ตเทว อติกฺกมิตพฺพนฺติ อยํ ยุตฺติ, อารมฺมเณ ปน อติกฺกนฺเต ตทารมฺมณํ ฌานมฺปิ อติกฺกนฺตเมว โหติฯ ภาวนาย อารมฺมณสฺส วิคมนํ อปนยนํ วิภาวนาฯ ปาฬิยนฺติ วิภงฺเคฯ นนุ จ ปาฬิยํ ‘‘ตญฺเญว วิญฺญาณ’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตํ ‘‘น อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณ’’นฺติฯ ‘‘น ตญฺเญววิญฺญาณนฺติ วิเสสวจเนน อยมตฺโถ สิทฺโธ’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิญฺญาณญฺจายตน’’นฺติอาทิมาหฯ
อรูปาวจรกุสลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เตภูมกกุสลวณฺณนา
๒๖๙. สตฺตหิ มหาวาเรหีติ ปฏิจฺจสหชาตปจฺจยนิสฺสยสํสฏฺฐสมฺปยุตฺตปญฺหาวาเรหิ อนุโลมปจฺจนียอนุโลมปจฺจนียปจฺจนียานุโลมาทินยา อนุโลมาทินยาฯ ภารทฺวาชโคตมาทโย อฏฺฐจตฺตาลีส โลเก โคตฺตานิ มูลภูตานิ, ตถา กฏฺฐกลาปาทโย อฏฺฐจตฺตาลีเสว จรณานีติ อาห ‘‘อฏฺฐจตฺตาลีส’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ เตสนฺติ ภพฺพาภพฺพานํฯ ทฺวารสีเสน ทฺวารวนฺตานิ คยฺหนฺตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ตํตํทฺวารานิ วา กายาทีนี’’ติฯ อจิตฺตีกาเรน วา กตํ หีนํ, อชฺฌุเปกฺขเนน กตํ มชฺฌิมํ, สกฺกจฺจกตํ ปณีตํฯ อามิสกิญฺชกฺขาทิเหตุ วา กตํ หีนํ, ปุญฺญผลกามตาย กตํ มชฺฌิมํ, กตฺตพฺพมิจฺเจว อริยภาเว ฐิเตน กตํ ปณีตํฯ ภวสมฺปตฺติโลเภน วา ปวตฺติตํ หีนํ, อโลภชฺฌาสเยน ปวตฺติตํ มชฺฌิมํ, ปรหิตาย ปวตฺติตํ ปณีตํฯ ปริตฺตกตํ วา หีนํ, มตฺตโส กตํ มชฺฌิมํ, อธิมตฺตโส กตํ ปณีตํฯ มหคฺคเตสุ ปน ปฏิลทฺธมตฺตํ หีนํ, นาติสุภาวิตํ มชฺฌิมํ, สุภาวิตํ วสิปฺปตฺตํ ปณีตํฯ อิเมสุปิ เอเกกสฺส หีนาทิกสฺส อายูหนนานตฺตาทิวเสน หีนาทิเภโท ลพฺภติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วเสนาติ โย จิตฺตปฺปภาวิโต จิตฺตสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตาธิปเตยฺยภาโว, โส ตํนิมิตฺเต จิตฺเต อุปจริโตติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถฯ
เตภูมกกุสลวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โลกุตฺตรกุสลวณฺณนา
๒๗๗. ‘‘เกนฏฺเฐน ‘‘โลกํ ตรตีติ เอเตนา’’ติอาทิมาหฯ เอเกกสฺมิํ โยเชตพฺโพ โลกสฺส อนฺตคมนาทิตาย มคฺคาทีสุปิ ลพฺภมานตฺตาฯ มคฺเคเยว วา ติวิโธปิ อตฺโถ โยเชตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ อนติวตฺตนาทีติ อาทิ-สทฺเทน อินฺทฺริยานํ เอกรสตา ตทุปควีริยวาหนํ อาเสวนาติ อิเม ตโย ภาวนาวิเสเส สงฺคณฺหาติฯ ยสฺมา เจเต ภาวนาวิเสสา สํกิเลสโวทาเนสุ วฏฺฏวิวฏฺเฏสุ จ ตํตํอาทีนวานิสํสทสฺสนภูตาย ปุพฺพภาคปญฺญาย ‘‘อญฺญมญฺญํ…เป.… วฑฺเฒตี’’ติฯ
นิสฺสโย โหตีติ รุกฺโข วิย สาขาย อาธารภาเวน โวหรียตีติ อตฺโถฯ ผลญาณผลงฺคานํ นิสฺสยวจนํ นิสฺสยปจฺจยตฺตาฯ ตโตเยว นิสฺสยภาวโต ปติฏฺฐาภาวโตฯ อริยผลสนฺนิสฺสเยน หิ อริยา กตกิจฺจา สุฏฺฐุ นิพฺพินฺนสพฺพภวาปิ จิรตรํ โลเก ปรหิตาย ติฏฺฐนฺติฯ กิเลสานํ โอธิโส ปชหนกาปิ อริยมคฺคา อวิเสเสน สพฺพากุสลานํ สพฺพกุสลปฏิปกฺขตาย อญฺญมคฺคปฺปหาตพฺเพสุปิ เกนจิ ปหานากาเรน ปวตฺตนฺตีติ ตํ ปหานาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตเรสํ วิชฺชุโตภาเสน วิย ตมสฺสา’’ติ อาหฯ เยน ปาฬิยํ เหฏฺฐิมมคฺคญาณานํ วิชฺชูปมตา ทสฺสิตาฯ ยทิ เอวํ อุปริมคฺควชฺฌา กิเลสา อิตเรติ อิธาธิปฺเปตาฯ น เตสํ สมุจฺเฉทวจนํ ยุตฺตํฯ น หิ ภาวนาย ปหาตพฺเพ ทสฺสนมคฺโค สมุจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติฯ ตถา จ สติ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เอว เต สิยุํฯ อถ ตทงฺคปฺปหานํ อธิปฺเปตํ, เยน ‘‘วิชฺชุโตภาเสน วิย ตมสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปุพฺพภาควิปสฺสนาย เอว สิทฺธํ น จ ยุตฺตํ โลกุตฺตรมคฺโค ตทงฺควเสน กิเลเส ปชหตีติฯ วิกฺขมฺภเนปิ เอเสว นโย, อนุโลมญาเณเนว ตสฺส สาติสยํ สาธิตตฺตาฯ อถ ปน ปฐมมคฺควชฺฌา เอว กิเลสา อิตเรติ อธิปฺเปตา, เอวํ สนฺเต เตสํ อิตรภาโวว น สิยา, น จ อนปายคมนียา น วินา ปฏิปทาย อิชฺฌตีติ อิทํ อธิปฺปายวเสน เนตพฺพํ เนยฺยตฺถตฺตาติ ตํ อธิปฺปายํ วิภาเวนฺโต ‘‘อกตาธิการสฺสา’’ติ อาหฯ เตน ยถาวุตฺตวจนสฺส จ สปฺปเทสตํ ทสฺเสติฯ นนุ จ กตาธิการสฺส อริยสฺส มคฺเคน สมิชฺฌมานมฺปิ ฌานํ มคฺคปฏิปทาวเสน ปฏิปทาสหิตเมวาติฯ น วินา ปฏิปทาย อิชฺฌตีติ สกฺกา วตฺตุํ, เตเนตํ วจนํ นิปฺปเทสเมวาติ อนุโยคํ สนฺธายาห ‘‘กตาธิการสฺส ปนา’’ติอาทิฯ อิทานิ ตสฺส วจนสฺส อธิปฺปายวเสน คเหตพฺพตฺถตา ปาฬิโตปิ วิญฺญายตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถาวุตฺต…เป.… กตา’’ติฯ
‘‘โย โกจีติ อวิเสสวจน’’นฺติ ตสฺส อปวาทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกิํ ทฺวิกฺขตฺตุ’’นฺติ อาทิมาหฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ ปริชานนํฯ นามรูปววตฺถาปนาทีนนฺติ นามรูปววตฺถาปนปจฺจยปริคฺคหลกฺขณปฏิเวธนิกนฺติปริยาทานานํ กิจฺฉสิทฺธิโตติ นามรูปววตฺถาปนาทีนํ เกสญฺจิ สพฺเพสมฺปิ วา กิจฺฉสิทฺธิโตฯ เอส นโย ทุติยวาราทีสุปิ ยถาสมฺภวํฯ สุขสิทฺธิยมฺปีติ นามรูปววตฺถาปนาทีนํ กิจฺฉสิทฺธิ มคฺคปาตุภาวทนฺธภาวสฺส การณภาเว อเนกนฺติกาฯ วิปสฺสนาสหคตินฺทฺริยานํ ปน มนฺทตา ตสฺส เอกนฺตการณนฺติ ทสฺเสติฯ
เอตทนฺตตฺตา ปฏิปทายาติ เอเตน นิปฺปริยายโต ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาตาย วิปสฺสนาปญฺญาย จิราจิรปฺปวตฺติวเสน มคฺคสฺส ขิปฺปทนฺธาภิญฺญตา วุตฺตาติ ทสฺเสติฯ ปุริมานนฺติ ปุริมวารานํ, ลกฺขณปฏิเวธาทีนํเยว วาฯ เหฏฺฐิมโกฏิยา ติกฺขตฺตุํ กิเลสวิกฺขมฺภเน สติ ทุกฺขาปฏิปทาภาโว, น ตโต เหฏฺฐาติ นิจฺฉิตตฺตา อาห ‘‘ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภนวารตาวเสนา’’ติฯ ตสฺส สุขาปฏิปทา เวทิตพฺพา อุกฺกํสวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ
ยสฺมิํ ปุคฺคเล วิสํวาทนเภทนานิฏฺฐานตฺถนิโยชนานํ ปวตฺติ, ตตฺถ สิเนหวิรเหเนว เตสํ ปวตฺติ, โส จ ปุคฺคโล อสงฺคหิโต โหตีติ มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขตา จ อปริคฺคหตา จ วุตฺตาฯ ตปฺปฏิปกฺขวิรุทฺธสภาวตฺตา สมฺมาวาจาย สินิทฺธภาวตา ปริคฺคาหกสภาวตา สมุฏฺฐาเปตีติ ปวตฺเตติฯ ชีวมาโน วา สตฺโต, สมฺปยุตฺตธมฺมา วา โวทายนฺติ เอเตน สยํ วา โวทายตีติ โวทานํฯ
๒๘๕. ตณฺหาทิฏฺฐีหิ ปติฏฺฐานํฯ อวเสสกิเลสาภิสงฺขาเรหิ อายูหนาฯ สสฺสตทิฏฺฐิยา ปติฏฺฐานํฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิยา อายูหนาฯ ลีนวเสน ปติฏฺฐานํฯ อุทฺธจฺจวเสน อายูหนาฯ กามสุขานุโยควเสน ปติฏฺฐานํฯ อตฺตกิลมถานุโยควเสน อายูหนาฯ สพฺพากุสลาภิสงฺขารวเสน ปติฏฺฐานํฯ สพฺพโลกิยกุสลาภิสงฺขารวเสน อายูหนาติ โอฆตรณสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺเตสุ ปการนฺตเรสุ อิธ อวุตฺตานํ วเสนปิ ปติฏฺฐานายูหนา เวทิตพฺพาฯ
อถ วา กิเลสคฺคหเณน ตณฺหาสสฺสตทิฏฺฐิสพฺพากุสลาภิสงฺขารา คหิตา ตํสภาคตาย ตเทกฏฺฐตาย จฯ ตถา อภิสงฺขารคฺคหเณน อวเสสกิเลสอุจฺเฉททิฏฺฐิสพฺพโลกิยกุสลาภิสงฺขาราฯ ลีนุทฺธจฺจกามสุขตฺตกิลมถานุโยคานํ วิสุํ วุตฺตตฺตา เตหิ น โยเชตพฺพนฺติ กิเลสาภิสงฺขารวเสน ปติฏฺฐานายูหเน วตฺวา ตณฺหาทิฏฺฐีนํ ตตฺถ วิเสสปจฺจยตํ ทีเปตุํ ตทุภยวเสนปิ โยชนา กตาฯ นยทสฺสนํ วา เอตํ ตตฺถ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวมิตเรปิ ปการา โยเชตพฺพาติ องฺค-สทฺทสฺส การณตฺถตา ทฏฺฐพฺพาฯ
๒๙๙. มุสาวาทาทีนิ ภาสมาโน กโรติ นาม กิํ วกฺขมานํ กิริยํ, กา ปน สาติ? มุสาวาทาทิกิริยาติ วิทิโตวายมตฺโถฯ เอวํ วา เอตฺถ โยชนา ทฏฺฐพฺพาฯ
๓๐๑. นิปฺผาทิตปจฺจยานนฺติ จีวราทิปจฺจยานํฯ กุหนวตฺถูนีติ ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย ลูขจีวราทิเสวนวเสน ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส อรหา’’ติอาทินา (ปารา. ๒๒๔) อตฺตานํ อริยคุณสามนฺตํ กตฺวา ภณนวเสน วิเสสลาภิโน วิย อตฺตโน ปริหรณวเสน จ ปวตฺตา อกุสลจิตฺตุปฺปาทา ปเรสํ วิมฺหาปนการณานิ กุหนวตฺถูนิฯ
๓๔๓. สติปิ ‘‘น ปน สคุณารมฺมเณหิ…เป.… สิทฺธํ โหตี’’ติฯ ยสฺมา ปน อาคมนโต สุญฺญตํ อปฺปณิหิตนฺติ ลทฺธนามสฺส มคฺคสฺส สคุณโต อารมฺมณโต จ ตํนามาภาโว น กทาจิปิ อตฺถิ, ตสฺมา นามตฺตยปาริปูริเหตุอาคมนโต นามลาโภติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ปริปุณฺณนามสิทฺธิเหตุตฺตา’’ติฯ สพฺเพสนฺติ สพฺพวิโมกฺขมุขาคตานมฺปิ มคฺคานํฯ นามตฺตยโยโคติ สุญฺญตาปณิหิตานิมิตฺตนามโยโคฯ ววตฺถานํ อสงฺกโรฯ
๓๕๐. นิมิตฺตธมฺมา สงฺขารา เตหิ สนิมิตฺตา สวิคฺคหา วิย อุปฏฺฐหนฺตีติ เตสํ อภาวิตภาวนสฺส ภาวิตภาวนสฺส จ อุปฏฺฐหนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมูหาที’’ติอาทิมาหฯ เตน จ ‘‘วิโมกฺเขน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๓๕๐) วุตฺตํ, น ‘‘ตสฺมิํ วิโมกฺเข’’ติ, ตสฺมา ‘‘อนิมิตฺตวิโมกฺโขติ อนิจฺจานุปสฺสนํ อาหา’’ติ วุตฺตํฯ อิตรตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อนิมิตฺตสฺส อนิมิตฺตภาวาภาโว นตฺถีติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ จ อนิจฺจานุปสฺสนาย อนิมิตฺตวิโมกฺขภาโว ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเทสนาย ตสฺสา อนิมิตฺตภาวาภาโว อตฺถิ เอว, เอวญฺจ สติ ‘‘อนิมิตฺตสฺส อนิมิตฺตนามทานาภาโว’’ติ จ น น สกฺกา วตฺตุนฺติ อุปมาสํสนฺทนํ สุฏฺฐุตรํ ยุชฺชติ, ตถา อนิมิตฺเตน มคฺคสฺส อนิมิตฺตภาโว น ยุชฺชติเยวฯ เตนาห ‘‘ปรมตฺถโต นามํ ทาตุํ น สกฺโกตี’’ติ? สจฺจเมตํ สามญฺญนฺติ อุปโมปมิตพฺพานํ สมฺพนฺธมาหฯ น มคฺคาธิปตีติ มคฺโค อธิปติ มคฺคาธิปตีติ ฉนฺทจิตฺตานํ อยํ สมญฺญา นตฺถีติ อตฺโถฯ น จ เตหิ มคฺคสฺสาติ ฉนฺทจิตฺเตหิ มคฺโค อธิปติ เอตสฺสาติ มคฺคาธิปตีติ อยํ สมญฺญา มคฺคสฺส นตฺถิฯ กสฺมา? เตสํ ฉนฺทจิตฺตานํ อมคฺคงฺคตฺตาฯ
ฌานสฺส สุญฺญตาทินามกตฺตาติ เอเตน อินฺทฺริยพลาทีนมฺปิ มคฺคสมฺปโยคโต สุญฺญตาทินามกตา ทสฺสิตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สติปิ ปจฺจนีกามสเน ‘‘สรสปฺปธาโน’’ติฯ ทฺวีหีติ สรสปจฺจนีเกหิฯ อญฺญนิรเปกฺเขหีติ อาคมนนิรเปกฺเขหิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สรสโตว นามลาเภ อววตฺถานาปตฺติ สพฺพสฺส มคฺคสฺส สพฺพนามภาวาปตฺติ โหติ, ตสฺมาฯ อตฺตาภิ…เป.… มคฺคาติ เตน อาคมนโต นามลาภสฺส ปจฺจนีกโต นามลาภภาวํ ทสฺเสติฯ สรสนฺตเรติ อนิมิตฺตภาวาทิเกฯ ปจฺจนีกสหิเตน สรเสนาติ สุญฺญตาปฺปณิหิตภาเวหิ ตทาคมเนหิฯ นิมิตฺตคฺคหณานิวารณาติ สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส อนิเสธนโตฯ สุญฺญตาปฺปณิหิตสฺเสว มคฺคสฺส วุตฺตตฺตา อนิจฺจโต วุฏฺฐหนฺตสฺส มคฺโค อิธ อสงฺคหิโต สิยาติ อาสงฺกิตฺวา อาห ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนา’’ติอาทิฯ สงฺขาเรหิ วุฏฺฐานํ น สิยา, ลกฺขเณหิ เอว วุฏฺฐานํ สิยาติ อธิปฺปาโย, ลกฺขณปฏิเวโธ น สิยา อตทารมฺมณตฺตาติ อตฺโถฯ สงฺขารานญฺหิ หุตฺวา อภาวอุทยพฺพยปฏิปีฬนาวสวตฺตนากาเรสุ อนิจฺจตาทิลกฺขณโวหาโรฯ
อาการวนฺเตสุ คหิเตสุ ตทากาโรปิ คหิโตเยว โหตีติ อาห ‘‘ลกฺขณานิปิ ปฏิวิทฺธานิ โหนฺติ ตทาการสงฺขารคฺคหณโต’’ติฯ ยถาวุตฺตาธิปฺปาเยนาติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ‘‘สงฺขาเรสู’’ติอาทินาว วุตฺตปฺปการาธิปฺปาเยนฯ วิสุนฺติ สงฺขาเรหิ วินิวตฺเตตฺวาฯ
โลกุตฺตรกุสลํ
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
ปญฺจธา อุทฺทิสติ ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ อชฺฌตฺตทุกวเสน รูปทุกวเสน จ ภินฺทิตฺวา อภินฺทิตฺวา จ นิมิตฺตวจเนเนว อุทฺทิสติ ปวตฺตสฺสปิ สงฺขารนิมิตฺตภาวานติวตฺตนโต วุฏฺฐาตพฺพตาสามญฺญโต จฯ เตเนว อุปาทินฺนานุปาทินฺนวเสน ปวตฺตํ ทฺวิธา กตฺวา นิทฺทิสิตฺวาปิ ‘‘อยํ ตาว นิมิตฺเต วินิจฺฉโย’’ติ นิมิตฺตวเสเนว นิคเมติฯ เอตฺถ จ นิมิตฺตํ อชฺฌตฺตพหิทฺธา, ปวตฺตํ ปน อชฺฌตฺตเมวาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ โพชฺฌงฺคาทิวิเสสนฺติ โพชฺฌงฺคฌานงฺคมคฺคงฺคานํ อสทิสตํฯ อสมาปชฺชิตุกามตาสงฺขาตา วิตกฺกาทิวิราคภาวนา อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวนาฯ อิตรสฺสาติ ปาทกชฺฌานาทิกสฺสฯ อตพฺภาวโตติ ยถาวุตฺตวิราคภาวนาภาวสฺส อภาวโตฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา มคฺคาสนฺนาย วิปสฺสนาย โสมนสฺสสหคตตฺเต มคฺคสฺส ปฐมาทิชฺฌานิกตา จ อุเปกฺขาสหคตตฺเต
อิทานิ อปาทกปฐมชฺฌานปาทกานํ ปกิณฺณกสงฺขารปฐมชฺฌานานิ สมฺมสิตฺวา นิพฺพตฺติตานญฺจ มคฺคานํ เอกนฺเตน ปฐมชฺฌานิกภาวโต วิปสฺสนานิยโมเยเวตฺถ เอกนฺติโก ปธานญฺจาติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต ‘‘วิปสฺสนานิยเมเนวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิตเรติ ทุติยชฺฌานิกาทิมคฺคาฯ ปาทกชฺฌานาติกฺกนฺตานํ องฺคานํ อสมาปชฺชิตุกามตาวิราคภาวนาภูตา วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อธิฏฺฐานภูเตน ปาทกชฺฌาเนน อาหิตวิเสสา มคฺคสฺส ฌานงฺคาทิวิเสสนิยามิกา โหตีติ ‘‘ปาทกชฺฌานวิปสฺสนานิยเมหี’’ติ วุตฺตํฯ ยถา จ อธิฏฺฐานภูเตน ปาทกชฺฌาเนน, เอวํ อารมฺมณภูเตน สมฺมสิตชฺฌาเนน อุภยสพฺภาเว อชฺฌาสยวเสน อาหิตวิเสสา วิปสฺสนา นิยเมตีติ อาห ‘‘เอวํ เสสวาเทสุปิ…เป.… โยเชตพฺโพ’’ติฯ
ปาทกชฺฌานสงฺขาเรสูติ ปฐมชฺฌานสงฺขาเรสุฯ ‘‘ปฐมชฺฌานํ ปาทกํ กตฺวา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๓๕๐) หิ วุตฺตํฯ ตํตํวิราคาวิราคภาวนาภาเวนาติ วิตกฺกาทีนํ วิรชฺชนาวิรชฺชนภาวนาภาเวนฯ เตน อารมฺมณชฺฌานสฺสปิ วิปสฺสนาย วิเสสาธานํ อุปนิสฺสยตมาหฯ
ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานานิเยว โพชฺฌงฺคาทิวิเสสานํ อุปนิสฺสโย การณนฺติ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานุปนิสฺสโย ตทภาวาภาวโตติ ตสฺส อชฺฌาสยสฺส อภาวาภาวโตฯ
จตุตฺถชฺฌานิกสฺส มคฺคสฺส อารุปฺเป อรูปชฺฌานเมว ปาทกํ สิยาติ อาห ‘‘จตุตฺถชฺฌานิกวชฺชาน’’นฺติฯ อริยมคฺคสฺส โอฬาริกงฺคาติกฺกมนูปนิสฺสยา วิปสฺสนาย อธิฏฺฐานารมฺมณภูตา ทุติยชฺฌานาทโยฯ ปญฺจหิ องฺเคหีติ ปญฺจหิ ฌานงฺเคหิฯ ‘‘ตํตํวาเทหิ ปญฺญาปิยมานานิ ปาทกชฺฌานาทีนิ วาทสหจาริตาย ‘วาทา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ อธิปฺปาเยน ‘‘ตโยเปเต วาเท’’ติ อาหฯ วทนฺติ เอเตหีติ วา วาทกรณภูตานิ ปาทกชฺฌานาทีนิ วาทาฯ
วิปากสนฺตานสฺส…เป.… สุสงฺขตตฺตาติ เอเตน ยสฺมิํ สนฺตาเน กมฺมํ อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ อุปฺปชฺชมานเมว กิญฺจิ วิเสสาธานํ กโรตีติ ทีเปติฯ ยโต ตสฺมิํเยว สนฺตาเน ตสฺส วิปาโก, นาญฺญตฺถฯ
ปุริมานุโลมํ วิย ตนฺติ ยถา โคตฺรภุฏฺฐาเน อุปฺปนฺนานุโลมโต ปุริมอนุโลมญาณํ ตํ โคตฺรภุฏฺฐาเน อุปฺปนฺนานุโลมํ อนุพนฺธติ, เอวํฯ ตทปีติ โคตฺรภุฏฺฐาเน อุปฺปนฺนานุโลมญาณมฺปิ อญฺญํ อนุโลมญาณเมว อนุพนฺเธยฺย, ตสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺเชยฺยฯ สา ภูมีติ สา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตา กิเลสานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย ภูมิฯ เอโก ภโวติ คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เอเตน สตฺต ภเว ทฺเว ภเวติ อิทมฺปิ อธิปฺปายวเสน เนตพฺพตฺถํ, น ยถารุตวเสนาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถายํ อธิปฺปาโย – เอกวารํ กามาวจรเทเวสุ เอกวารํ มนุสฺเสสูติ เอวมฺปิ มิสฺสิตูปปตฺติวเสน เตสุ เอกิสฺสา เอว อุปปตฺติยา อยํ ปริจฺเฉโทฯ ยํ ปน ‘‘น เต ภวํ อฏฺฐมมาทิยนฺตี’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๙; สุ. นิ. ๒๓๒) วุตฺตํ, ตมฺปิ กามาวจรภวํเยว สนฺธายาหฯ มหคฺคตภวานํ ปริจฺเฉโท นตฺถีติ วทนฺติฯ ตถา ‘‘ฐเปตฺวา ทฺเว ภเว’’ติ เอตฺถาปิ กามาวจรเทวมนุสฺสภวานํ มิสฺสกวเสเนว, ตสฺมา กามธาตุยํ เย ทฺเว ภวาติ กามาวจรเทวมนุสฺสวเสน เย ทฺเว ภวาติ อตฺโถฯ ปุริมวิกปฺเปสุ ปุคฺคลเภเทน ปฏิปทา ภินฺทิตฺวา กสฺสจิ จลตีติ, กสฺสจิ น จลตีติ กตฺวา ‘‘จลติ เอวา’’ติ อวธารณมนฺตเรน อตฺโถ วุตฺโตฯ ยสฺมา ปน อฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๓๕๐ โลกุตฺตรกุสลปกิณฺณกกถา) ‘‘ยถา จ ปฏิปทา, เอวํ อธิปติปิ จลติ เอวา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ ปฏิปทาสุ อเภเทน คหิตาสุ เอกนฺเตน จลนํ สมฺภวตีติ ‘‘จลติจฺเจว วุตฺตํ, น น จลตี’’ติ ตติยวิกปฺโป จลนาวธารโณ วุตฺโตฯ
โลกุตฺตรกุสลปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปฐมมคฺควีสติมหานยวณฺณนา
๓๕๗. ฌานมคฺคาทิปริยาเยหิ ‘‘ยสฺส ปุพฺพภาเค’’ติอาทิมาหฯ
๓๕๘. อุปนิสฺสยวเสนาติ ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิฯ ตทนุรูปพลาติ อธิปติปจฺจยลาเภน สตฺติวิเสสโยคมาหฯ ยทิ ปุพฺพภาคาภิสงฺขารวเสน ฉนฺทาทีนํ อธิปติภาโว, กิมตฺถเมเตเยว เอวํ วุตฺตา, นนุ สทฺธาทีนมฺปิ ปุพฺพภาคาภิสงฺขาโร ลพฺภตีติ อาห ‘‘เสสธมฺมาน’’นฺติอาทิฯ อตํสภาวตฺตาติ สมฺปยุตฺเตหิ สาติสยมนุวตฺติตพฺพภาวรหิตตฺตาฯ กิญฺจาปิ หิ สทฺธาทโยปิ อินฺทฺริยปจฺจยตาย สมฺปยุตฺเตหิ อนุวตฺตยนฺติ, เอกสฺมิํ ปน จิตฺตุปฺปาเท สมธุเรน อญฺเญน วินา สมฺปยุตฺเตหิ อนุวตฺตนียภาโว น เตสํ ยถา ฉนฺทาทีนนฺติ เตเยว อธิปติภาเวน วุตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา อินฺทฺริยสหชาตาธิปติปจฺจยานํ วิเสโส ปริพฺยตฺโต โหติฯ
จตุมคฺคนยสหสฺสวณฺณนา
๓๖๒. มานสฺส ทิฏฺฐิสทิสา ปวตฺติฯ ตถา หิ โส อธิปติ วิย อญฺญาธิปตินา ทิฏฺฐิยา สห นปฺปวตฺตตีติฯ เอกเทส…เป.… อุปมา โหติ, น สพฺพสามญฺเญน, อิตรถา สูริยตฺถงฺคมเน อนฺธการาวตฺถรณํ วิย อคฺคมคฺคติโรธาเน สจฺจปฏิจฺฉาทกตมปฺปวตฺติ อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญมญฺญนฺติ อญฺเญ อญฺเญฯ ‘‘อานีตํ อิทํ สุตฺต’’นฺติ วิภตฺติ ปริณาเมตพฺพาฯ ยถาวุตฺตนเยนาติ อิมิสฺสา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยนฯ น อุปมาย วุตฺตตฺตาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต น อุปมาย วุตฺตภาวโตฯ ยถาวุตฺตนเยนาติ วา เอตสฺมิํ สุตฺเต วุตฺตปฺปกาเรน นเยน อิมิสฺสา อฏฺฐกถายํ อุปมาย น วุตฺตตฺตาฯ อวยวา วิย โหนฺติ, เยน เต เจตสิ นิยุตฺตา, จิตฺตสฺส เอเตติ จ เจตสิกาติอาทินา วุจฺจนฺติ, น ปน ‘‘ผสฺสิกา’’ติอาทินาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
กุสลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อกุสลปทํ
ธมฺมุทฺเทสวาโร
ปฐมจิตฺตวณฺณนา
๓๖๕. ขณตฺตยสฺส สมย-สทฺโทฯ โลภาภิภูตาย เอว อิฏฺฐารมฺมณสฺมิํ อิตรตฺร ‘‘ยถานุรูป’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘กิเลสาตุรตาย อนาโรคฺยฏฺเฐน กิเลสวชฺชสพฺภาวโต สาวชฺชฏฺเฐน อวิชฺชาสมฺภูตตาย อโกสลฺยสมฺภูตฏฺเฐน อกุสล’’นฺติ จ ‘‘สาวชฺชทุกฺขวิปากลกฺขณํ, อนตฺถชนนรสํ, สํกิเลสปจฺจุปฏฺฐานํ, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํ, คารยฺหภาวโต วา สาวชฺชลกฺขณํ, สํกิเลสภาวรสํ, อนิฏฺฐวิปากปจฺจุปฏฺฐานํ, ยถาวุตฺตปทฏฺฐานเมวา’’ติ จ เอวมาทินา วุตฺตนเยน อนุคนฺตพฺพตาย วุตฺตํ ‘‘วุตฺตนยํ อนุคนฺตฺวา’’ติฯ
คตํ คมนํ ปวตฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘คตมตฺตํ คติมตฺตํ คหณมตฺต’’นฺติฯ ทิฏฺฐิยา หิ คติ ปวตฺติ เอวาติฯ อาสนฺนการณตฺตาติ ปทฏฺฐานตาย, โยนิโสมนสิกาโร วิย หิ กุสลสฺส อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลสฺส อจฺจาสนฺนเหตุฯ ตถา หิ สติปิ อสทฺธมฺมสวนาทิการเณ อโยนิโส อนาวชฺชิเต อววตฺถาปิเต จ นตฺถิ อกุสลปฺปวตฺติฯ ตถา จ วกฺขติ อฏฺฐกถายํ ‘‘อโยนิโส อกุสล’’นฺติฯ เอเตน เอกนฺตการณตา จ วุตฺตตฺถา โหติฯ ปฏิสงฺขา สีตาทิขมนํ อปฺปมาทวิหาโรติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปมชฺชนํ ขมน’’นฺติฯ เตน สติสํวโรติ อิธ ขนฺติสํวโร วุตฺโตติ อธิปฺปาโย อินฺทฺริยสํวรสฺส วุตฺตตฺตาฯ ปหานสํวโรติ วีริยสํวโรฯ โส หิ ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๖; อ. นิ. ๔.๑๔; ๖.๕๘) วุตฺโตติฯ
สมฺมาปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขภาเวน คเหตพฺพตากาโร โมโห สมฺมาปฏิปตฺติปฏิปกฺขภาวคฺคหณากาโรฯ เตน หิ นิวุตา น สมฺมา ปฏิปชฺชนฺติฯ อภิชฺฌาย วิเสสโยโค กมฺมปถปฺปตฺติฯ
อนุปปริกฺขา โมโหฯ โส เจตฺถ ทิฏฺฐิรหิโต เวทิตพฺโพฯ ทิฏฺฐิสหิตสฺส ปน ทิฏฺฐิยา อนุวิธายกตฺตา ตคฺคหเณเนว คหณนฺติฯ อวตฺถุสฺมินฺติ อสทฺทหนีเย วตฺถุสฺมิํฯ สานุนโย อธิโมกฺโขติ อหิริกาทีหิ การเณหิฯ อารกฺขรหิตจิตฺเตติ จิตฺตสฺส สติวิรหตํเยว ทสฺเสติฯ อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา หิ สตีติฯ เอเตน ‘‘อสฺสทฺธิยจิตฺเต อนฺธพาลจิตฺเต’’ติ ปททฺวยํ วุตฺตตฺถํ โหติฯ อุปนาหาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อวิเสเสนา’’ติ วุตฺตํ วิเสสสฺส เอกจฺจสฺส อสมฺภวโตฯ อิธาติ, อิมสฺมิํ จิตฺเตฯ นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน ภุมฺมํ ‘‘จมฺมสฺมิํ ทีปินํ หนฺตี’’ติ (วชิร. ฏี. ๑๗-๑๘ เวรญฺชกณฺฑวณฺณนา) วิย อารมฺมณํ วา อวูปสโม ผลูปจาเรน ‘‘เสมฺโห คุโฬ’’ติ วิยฯ
ธมฺมุทฺเทสวารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิทฺเทสวารกถาวณฺณนา
๓๙๐. สภาวปฏิจฺฉาทวเสน ปกติอตฺตาทิอสนฺตคฺคหณสฺส นิสฺสยตฺตา นิมิตฺตตฺตา อสนฺตํ พุชฺฌติ, นิจฺจาทิวิสมคฺคหณสฺส สญฺญาทิวิปริเยสสฺส นิสฺสยตฺตา อสมํ พุชฺฌตีติ โมโห วุตฺโต นิมิตฺตสฺส กตฺตุภาเวน อุปจาริตตฺตา, อยญฺจ อตฺโถ ทิฏฺฐิสหิตโมหวเสน ทฏฺฐพฺโพฯ เอตฺถ จ ปกตีติ กาปิลานํ ปธานํฯ
ตติยจิตฺตวณฺณนา
๔๐๐. อปณฺณกปทํ วิย อวิรชฺฌนกปทมฺปิ กทาจิ นิยตภาวํ ทีเปยฺยาติ อนิยตตํ ทีเปตุํ ‘‘อุปฺปตฺติอรหงฺคานี’’ติ วุตฺตํ มานสฺส อนิยตตฺตาฯ ยทิ หิ มาโน นิยโต สิยา, กามราคสฺส มานรหิตา ปวตฺติ น สิยา, ตถา ภวราคสฺสฯ เอวํ สติ ปฏฺฐาเน จตุกฺขตฺตุํ กามราเคน โยชนา น สิยา, ติกฺขตฺตุํเยว สิยา, ภวราคมูลิกา จ น สิยา, เอวญฺจ สํโยชนานํ สํโยชเนหิ อฏฺฐวิเธน โยชนา สิยา, น ทสวิธา ทสฺสิตาติ ยถาวุตฺตาหิ โยชนาหิ มานสฺส อนิยตภาโว ปกาสิโตฯ อถ วา มาเนน สทฺธิํ ปญฺจ โหนฺติ ยถาวุตฺตานิ อปณฺณกงฺคานิ, กิํ ปน โหนฺตีติ อเปกฺขายํ เยวาปนกาติ วิทิโตวายมตฺโถฯ เยวาปนกานญฺหิ ปญฺจภาโว อิธ วิธียติ, น อปณฺณกงฺคานนฺติ โส ยถา โหติ ‘‘ตถา กิเลสทุเกปี’’ติ วุตฺตํฯ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตสสงฺขาริกาสงฺขาริกจิตฺตวเสน หิ อยํ ปาฐเภโทติฯ
‘‘กามราโค จตุธา เอกโต อุปฺปชฺชติ, ปฏิโฆ ติธา, มาโน เอกธา, ตถา วิจิกิจฺฉา ภวราโคติ อุทฺทิสิตฺวา กามราโค มานสํโยชนอวิชฺชาสํโยชเนหิ เจว อวิชฺชาสํโยชนมตฺเตเนว จ สทฺธิํ มาโน ภวราคาวิชฺชาสํโยชเนหิ สทฺธิํ ภวราโค อวิชฺชาสํโยชเนน สทฺธิ’’นฺติ อฏฺฐกถากณฺฑวณฺณนายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๑๔๘๕) วกฺขมานตฺตา ‘‘อิธ จ วกฺขตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺเถว ‘‘โลโภ ฉธา เอกโต อุปฺปชฺชติ, ปฏิโฆ ทฺเวธา, ตถา โมโห’’ติ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘โลโภ อสงฺขาริโก ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺโต โมหอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริโก โมหถินอุทฺธจฺจอหิริกาโนตฺตปฺเปหิ, อสงฺขาริโก เอว โมหมานอุทฺธจฺจอหิริกอโนตฺตปฺเปหิ, สสงฺขาริโก เอว จ โมหมานถินอุทฺธจฺจอหิริกอโนตฺตปฺเปหี’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘ตถาทสวิธา กิเลสาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘อห’’นฺติ คหณตาย อวํกตฺวา คหณมฺปิ ‘‘สมฺปคฺคโห’’ติ วุตฺตํฯ
จตุตฺถจิตฺตวณฺณนา
๔๐๒. อุสฺสาหํ ชเนนฺตาติ เอตฺถ จิตฺตปโยคสงฺขาโต สงฺขาโร เอว อุสฺสาโห, น วีริยุสฺสาโหติฯ
นวมจิตฺตวณฺณนา
๔๑๓. วิสปฺปนานิฏฺฐรูปสมุฏฺฐานํ เยน กุปิตสฺส สกลสรีรํ กมฺปติ, กุปิตากาโร ปญฺญายติฯ เอเตน สมฺปตฺติอตฺโถ รโส ทสฺสิโต โหติ, ปวตฺติอาการวเสน วา วิสปฺปนรโสฯ ตถา หิ ยสฺส กุปฺปติ, ตสฺส อมิตฺตสฺส สมฺปตฺติ เยภุยฺเยน ปฏิฆุปฺปตฺติเหตุ โหตีติฯ เอเตน กิจฺจตฺโถ รโส วุตฺโต โหตีติฯ
๔๑๘. วจนตฺถเมว
เอกาทสมจิตฺตวณฺณนา
๔๒๔. นิจฺฉยาภาวาติ อสณฺฐหนโตติ สนฺตานวเสน เอกสฺมิํ อารมฺมเณ อนวฏฺฐานโตฯ
ทฺวาทสมจิตฺตวณฺณนา
๔๒๙. สหชาตาธิปติ นตฺถิ ‘‘ฉนฺทวโต เจ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, สา มยฺหํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติอาทิปฺปวตฺติยา อภาวาฯ อนุทฺธฏตฺตา ปฏิสิทฺธตา, ยถาธมฺมสาสเน อวจนมฺปิ อภาวํ ทีเปติฯ
อวจนโตติ อ-การสฺส ตทญฺญวจนตํ ทสฺเสติฯ เอเตน จ ทสฺสเนน ปหาตพฺเพสุ อภาววจเนน การณสิทฺธิยา ผลสิทฺธีติ ตตฺถ อภาวสฺส การณเมว ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนโต’’ติ วุตฺตํฯ เตน ตํสภาวตา ตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส วุตฺตา โหติฯ ตโต จ ‘‘พลวํ ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒติ, ทุพฺพลํ นากฑฺฒตี’’ติ อิทํ ปฏิสนฺธิทานสภาเวสุฯ ยสฺส ปน ปฏิสนฺธิทานสภาโว เอว นตฺถิ, น ตสฺส พลวภาโว ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน การณนฺติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ อนากฑฺฒนํ สาเธติ ‘‘ยทิ หิ อากฑฺเฒยฺยา’’ติอาทินาฯ ยสฺมา จ นาคตํ, ตสฺมา นากฑฺฒตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยสฺมา ปน ตํ ปฏิสนฺธิทานํ นตฺถิ, ตสฺมา นาคต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘อนากฑฺฒนโต อนาคมนํ สาเธตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ
อปายคมนียสฺสาติ อปายํ คเมตีติ อปายคมนียํ, ตํสภาวนฺติ อตฺโถฯ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒเน สติ อุทฺธจฺจสหคตํ เอกนฺเตน อปายคมนียํ สิยาฯ เตน วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๔๒๙) ‘‘อิตรสฺสาปิ เอตฺเถว ปฏิสนฺธิทานํ ภเวยฺยา’’ติฯ น หิ อกุสลปฏิสนฺธิ สุคติยํ สมฺภวตีติฯ ‘‘จตูหิ อปาเยหิ จ วิปฺปมุตฺโต (ขุ. ปา. ๖.๑๑; สุ. นิ. ๒๓๔) อวินิปาตธมฺโม’’ติ (ส. นิ. ๒.๔๑; ๕.๙๙๘, ๑๐๐๔) วจนโต อปายคมนียญฺจ ทสฺสเนน ปหาตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อปายคมนียสฺส ทสฺสเนน ปหาตพฺพตฺตา’’ติฯ น เจตํ ทสฺสเนน ปหาตพฺพํ, น โส ตสฺส อปายคมนีโย ราโค โทโส
‘‘กุสลากุสลํ น เจตํ ทสฺเสเนน ปหาตพฺพนฺติ สพฺพํ ปุพฺเพ วิย อาวตฺตติฯ
สหชาตเมว วิภตฺตนฺติ ยถา ทสฺสเนน ปหาตพฺพวิภงฺเค ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ธมฺโม เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๒.๘.๘๖) สหชาตํ นานากฺขณิกนฺติ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘สหชาตา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย, นานากฺขณิกา ทสฺสเนน ปหาตพฺพา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วิภตฺตํ, เอวํ อวิภชิตฺวา ‘‘ภาวนาย ปหาตพฺพา เจตนา จิตฺตสมุฏฺฐานานํ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๒.๘.๘๙) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘นานากฺขณิกา เจตนา วิปากานํ ขนฺธานํ กฏตฺตา จ รูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติฯ เตน น ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโวติ วิญฺญายติฯ ปจฺจนีเยปิ ยถาสมฺภวํ สงฺคาหกปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยุทฺธาเร กริยมาเนฯ อิตรตฺถ จาติ ทสฺสเนนปหาตพฺพปเทฯ ตตฺถ หิ ‘‘ทสฺสเนน ปหาตพฺโพ ธมฺโม เนว ทสฺสเนน น ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, สหชาตอุปนิสฺสยปจฺฉาชาตกมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๒.๘.๗๑) กมฺมปจฺจโยปิ วุตฺโตติฯ
ตทภาวาติ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยตฺตาภาวาฯ น จ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยํ วินา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนํ อตฺถีติ ‘‘ปฏิสนฺธิอนากฑฺฒนโต ตตฺถ อนาคตา’’ติ วุตฺตํฯ เอตฺถาติ ‘‘ฐเปตฺวา อุทฺธจฺจสหคตํ เสสานิ เอกาทเสว ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒนฺตี’’ติ เอตฺถฯ ปวตฺติวิปากสฺสาติ ปวตฺติยํ วิปาโก ปวตฺติเอกเทสตาย ปวตฺติภูโต วา วิปาโก เอตสฺสาติ ปวตฺติวิปากํ, กมฺมํ, ตสฺสฯ อถ วา ปวตฺติยํ วิปาโก ปวตฺติวิปาโกฯ อิมสฺมิํ ปน อตฺเถ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจโย เอตสฺสาติ ตพฺภาโว…เป.… ตาติ เอวํ ปทจฺเฉโท ทฏฺฐพฺโพฯ น สกฺกา นิวาเรตุํ นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยํ วินา วิปากสฺส อนุปฺปชฺชนโตฯ
อิทานิ ‘‘วุตฺตญฺจา’’ติอาทิมาหฯ วิปากทานํ ปฏิสนฺธิวิปากธมฺมตาติ มญฺญมาโน ‘‘ยทิ ภาวนา’’ติอาทิมาหฯ อิตโร วิปากทานาภาเวปิ สิทฺโธ วิปากธมฺมภาโว ตาทิสานํ อญฺเญสมฺปิ ลพฺภมานตฺตาติ อาห ‘‘อภิญฺญาจิตฺตาทีน’’นฺติฯ อาทิ-สทฺเทน อตฺตโน กาลมติกฺกนฺตํ ทิฏฺฐธมฺมเวทนียํ อุปปชฺชเวทนียญฺจ สงฺคณฺหาติฯ วุตฺตํ สิยาติ อิทํ สหายปจฺจยลาภโต ปุถุชฺชนสนฺตานวุตฺติโน อุทฺธจฺจสหคตสฺส วิปากุปฺปาทนํ, ตทภาวา เสกฺขสนฺตติยํ ตสฺส วิปากานุปฺปาทนญฺจ ยุตฺตํ สิยาติ วุตฺตํฯ เตเนวาห ‘‘อิทํ ปน ฐานํ สุฏฺฐุ วิจาเรตพฺพ’’นฺติอาทิฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘ปุถุชฺชเนสุ อุปฺปชฺชมานานํ สกภณฺเฑ ฉนฺทราคาทีนํ อุทฺธจฺจสหคตจิตฺตุปฺปาทสฺส จ สํโยชนตฺตยตเทกฏฺฐกิเลสานํ อนุปจฺฉินฺนตาย อปริกฺขีณสหายานํ วิปากุปฺปาทนํ น สกฺกา ปฏิกฺขิปิตุนฺติ อุทฺธจฺจสหคตธมฺมานํ วิปาโก วิภงฺเค วุตฺโต’’ติฯ ตสฺส ตาทิสสฺเสว สติ สหาเย วิปากุปฺปาทนวจนํ, อสติ วิปากานุปฺปาทนวจนํ วิรุชฺฌตีติ จ ปวตฺติวิปากทายิกํ วา อุทฺธจฺจสหคตสฺส มนสิ กตฺวา ‘‘วุตฺตํ สิยา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปวตฺติวิปากญฺหิ สนฺธาย ‘เตสํ วิปาเก ญาณ’นฺติ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค (วิภ. ๗๒๕-๗๒๖) วุตฺต’’นฺติ เอเก วณฺณยนฺติฯ เอวํ อุทฺธจฺจเจตนาปิ น โหติ, สาปิ วิญฺญาณปจฺจยภาเว อปเนตพฺพาติ อิทมฺปิ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ
อกุสลปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อพฺยากตปทํ
อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา
๔๓๑. กามาวจร…เป.… อาทิ วุตฺตนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อุปจิตตฺตา’’ติ ปทํ สงฺคยฺหติ ‘‘อสาธารณกมฺมปจฺจยวเสนา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘อุปจิตตฺตาติ ลทฺธาเสวนตฺตา’’ติ เกจิ วทนฺติ ‘‘ยถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิปากาภิมุขนฺติ วิปากทานาภิมุขํ กโตกาสํฯ กโตกาสตา จ อนาทิมฺหิ สํสาเร อเนเกสํ กมฺมานํ กตานํ อตฺถิตาย ปรสฺส ปฏิพาหเนน โหตีติ ‘‘อญฺญสฺส วิปากํ ปฏิพาหิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วฑฺฒิตตา อสาธารเณน นามํ อุทฺธฏํ ‘‘เภรีสทฺโท ยวงฺกุโร’’ติ ยถาฯ วิญฺญาณานนฺติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํฯ วิเสสปจฺจยตฺตาติ อธิกปจฺจยตฺตาฯ
จกฺขุสนฺนิสฺสิตญฺจ ตํ รูปวิชานนญฺจาติ เอเตน สมานาธิกรณตํ สมาสสฺส ทสฺเสนฺโต ตตฺถ จ ‘‘จกฺขุสนฺนิสฺสิต’’นฺติอาทิปททฺวยสฺส นีลุปฺปลสทฺทาทีนํ วิย อญฺญมญฺญวิเสสนวิเสสิตพฺพภาวมาหฯ อญฺญวิญฺญาณนฺติ รูปารมฺมณํ มโนวิญฺญาณํฯ รูปํเยวารมฺมณนฺติ ปน อตฺเถ ทิพฺพจกฺขุวิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพํ ตํสทิสานํ ตทุปจารํ กตฺวา ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติรี ตานิ เอว โอสธานี’’ติฯ ฌานปจฺจยตฺตาภาเว น ฌานงฺคตา นตฺถีติ ปญฺจวิญฺญาเณสุ อุเปกฺขาทีนํ อุปจริตฌานงฺคตํ สาเธติฯ น หิ ฌานงฺคานํ ฌานปจฺจยตํ วตฺวา เตสํ ฌานปจฺจยภาโว ปฏิกฺขิตฺโตติฯ ยทิ เอวํ ปญฺจวิญฺญาเณสุ อุเปกฺขาทโย ฌานราสิฏฺฐาเน น วตฺตพฺพา สิยุนฺติ อาห ‘‘ฌานปจฺจยตฺตาภาเว’’ติอาทิฯ อุเปกฺขาทิภาวโตติ อุเปกฺขาสุขทุกฺเขกคฺคตาภาวโตฯ อญฺญฏฺฐานาภาวโตติ จิตฺตฏฺฐิติํ เอว สนฺธาย วุตฺตํฯ
๔๓๖. อกุสลํ ภวงฺคนิสฺสนฺเทน ‘‘ปณฺฑร’’นฺติ วุจฺจติ, ภวงฺเค อปณฺฑเร ตํมูลิกา กุโต อกุสลสฺส ปณฺฑรตาติ ‘‘อกุสลสฺส จา’’ติ วุตฺตํฯ ปณฺฑรตาย การณํ วตฺตพฺพํ, ยทิ อญฺญการณา ปณฺฑรตา, สภาโววายนฺติ จิตฺตสฺส อกิเลสสภาวตาย วุตฺตํ, น เจตฺถ ผสฺสาทีนมฺปิ ปณฺฑรตาปตฺติฯ ยโต ธมฺมานํ สภาวกิจฺจวิเสสญฺญุนา ภควตา วิญฺญาณํเยว ตถา นิทฺทิฏฺฐนฺติฯ
๔๓๙. อนติกฺกมเนน ภาวนายฯ ปสาทฆฏฺฏนํ วิสยสฺส โยคฺยเทเส อวฏฺฐานนฺติ ‘‘ปสาทํ ฆฏฺเฏตฺวา อาปาถํ คนฺตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญตีติ เอตฺถ น สยํ กิญฺจิ ปฏิหญฺญติ, นาปิ เกนจิ ปฏิหญฺญียติ อโผฏฺฐพฺพสภาวตฺตาฯ วิสยวิสยีภูตํ ปน อภิมุขภาวปฺปตฺติยา วิญฺญาณุปฺปตฺติยา เหตุตาย วิสิฏฺฐภาวปฺปตฺตํ ปฏิหตปฏิฆาตกภาเวน โวหรียติ ‘‘อุภยฆฏฺฏนทสฺสนตฺถ’’นฺติ อาหฯ
๔๕๕. ทสฺสนาทิปฺปวตฺติภาวโตติ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ อทสฺสนาทิตาย สา เอเตสํ เอว วิเสโสฯ อนญฺญนิสฺสยมโนปุพฺพงฺคมตายาติ อญฺญนิสฺสยมโนปุพฺพงฺคมตฺตาภาวโตฯ อญฺญนิสฺสยวิญฺญาณสฺส อนนฺตรปจฺจยตฺตาภาเวนาติ อิมินา กิริยามโนธาตุโตปิ วิเสสสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘มโนทฺวารนิคฺคมนมุขภาวาภาวโต’’ติ วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘นิคฺคมนปเวสมุขภาวาภาวโต’’ติฯ ติวิเธนปิ หิ มโนธาตุวิญฺญาณธาตูหิ มโนวิญฺญาณธาตุยา วิเสโส ทสฺสิโตติฯ ตโต เอว วิชานนวิเสสวิรหโตเยวฯ ยทิ มโนธาตุ ‘‘มโนวิญฺญาณ’’นฺติ น วุจฺจติ, ฉวิญฺญาณกายาติ กถํ มโนธาตุยา ตตฺถ สงฺคโห โหตีติ? สงฺคโห เอว ปริยายเทสนตฺตาฯ อตฺถิ หิ เอส ปริยาโย ‘‘มนนมตฺตํ วิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณ’’นฺติ ยถา ‘‘มนนมตฺตา ธาตุ มโนธาตู’’ติฯ อปิจ วตฺถุกิจฺเจหิ มโนวิญฺญาณสภาคตฺตา ตสฺส อุปรมุปฺปาทภาวโต อนฺตาทิภาวโต จ มโนวิญฺญาณกายสงฺคหิตา มโนธาตุ, น เสสวิญฺญาณกายสงฺคหิตา อตํสภาคตฺตา, อิธ ปน นิปฺปริยายกตตฺตา มนโส สมฺภูย วิสิฏฺฐมโนกิจฺจยุตฺตํ มโนวิญฺญาณนฺติ ตทภาวโต ‘‘มโนวิญฺญาณนฺติปิ น วุจฺจตี’’ติ อิมเมวตฺถํ สาเธตุํ ‘‘น หิ ตํ วิญฺญาณํ มนโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน มโนธาตุยา นิปฺปริยายโต มโนวิญฺญาณกิจฺจวิรหํเยว ทสฺเสติฯ ทสฺสนาทีนํ ปนาติอาทินา อญฺญวิญฺญาณวิธุรํ มโนธาตุยา จ สภาวํ ทสฺเสติฯ
ยทิ ชนกสทิสตา นาม มหาวิปาเกสุ วิตกฺกาทีนํ สมฺมาสงฺกปฺปาทิตา, ติเหตุกโต นิพฺพตฺตานํ ติเหตุกานํ, ทุเหตุกโต นิพฺพตฺตานํ ทุเหตุกานญฺจ ภวตุ สมฺมาสงฺกปฺปาทิตา, ติเหตุกโต ปน นิพฺพตฺตทุเหตุกานํ กถนฺติ อาห ‘‘ตตฺถ หี’’ติอาทิฯ ตํโสตปติตตา น สิยา ตสฺสา อนานนฺตรตฺตาฯ ตโต เอว หีติอาทินา วุตฺตโสตปติตํ เอวานนฺตเรน วจเนน สมตฺถยติฯ ยทิ วิชฺชมานานมฺปิ ‘‘ฌานปจฺจยกิจฺจมตฺตโต’’ติอาทิฯ น เหตฺถ ฌานงฺคานํ พลวทุพฺพลภาโว อธิกโต, อถ โข ฌานปจฺจยภาวมตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ
๔๖๙. สมานวตฺถุกํ อนนฺตรปจฺจยํ ลภิตฺวาติ ทสฺสนาทิโต มโนธาตุยา จ พลวภาเว การณวจนํฯ ยถารมฺมณนฺติ อารมฺมณานุรูปํฯ ยทิ สมานนิสฺสยตาย มโนธาตุโต พลวตรตฺตํ วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา โสมนสฺสสหคตาย, โวฏฺฐพฺพนํ กถํ มชฺฌตฺตเวทนนฺติ อนุโยคํ มนสิ กตฺวา ตสฺส พลวภาวํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สนฺตติปริณามนพฺยาปารวิเสสา น โสมนสฺสเวทนนฺติ ปริหารํ วทนฺโต ‘‘โวฏฺฐพฺพน’’นฺติอาทิมาหฯ วิปาโก วิย อนุภวนเมว น โหตีติ สติ สมตฺถตาย วิปากานํ เอกนฺเตน อารมฺมณรสานุภวนตาย วุตฺตํฯ
อเหตุกกุสลวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อฏฺฐมหาวิปากจิตฺตวณฺณนา
๔๙๘. วิปากธมฺมานํ กมฺมทฺวารํ วุตฺตํ ทฺวารกถายํ ‘‘เตภูมกกุสลากุสโล เอกูนติํสวิโธ มโน’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. มโนกมฺมทฺวารกถา)ฯ ปโยเคนาติ อตฺตนา ปเรหิ วา กเตน อุสฺสาหนปโยเคนฯ กุสลากุสลานิ วิย เยสํ ตํ ตทารมฺมณํ อนุพนฺธภูตํฯ ปฐมปญฺจมจิตฺตานํ อญฺญมญฺญพลวทุพฺพลภาววิจาเรน ทุติยฉฏฺฐาทีนมฺปิ โส วิจาริโต โหตีติ ‘‘เอเตสุ พลวํ ทุพฺพลญฺจ วิจาเรตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ยถา สาลิอาทีนํ ถทฺธมุทุภูมิวเสน ติณาทีนํ ‘‘กาลวเสน ปริณมตี’’ติฯ สุกฺกโสณิตปจฺจยานนฺติ กมฺมวิเสสปริภาวิตสนฺตานุปฺปนฺนตาย สุกฺกโสณิตานํ อายุวิเสสเหตุภาวมาห สุกฺกโสณิตวเสนปิ วณฺณาทิวิเสสทสฺสนโต, เยน ‘‘ปิตูนํ อาการํ ปุตฺโต อนุวิทหตี’’ติ วุจฺจติฯ ตํมูลกานนฺติ อปฺปายุกสํวตฺตนิยกมฺมมูลกานํฯ อาหาราทีติ อาทิ-สทฺเทน วิสมูปกฺกมาทโย ปริคฺคณฺหาติฯ
วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา
ยโต ติเหตุกาทิกมฺมโตฯ ยสฺมิญฺจ ฐาเนติ ปฏิสนฺธิอาทิฏฺฐาเน, สุคติทุคฺคติยํ วาฯ ติเหตุกโต ทุเหตุกํ อนิจฺฉนฺโต ปฏิสนฺธินฺติ อธิปฺปาโยฯ ปวตฺติวิปากํ ปน ติเหตุกโต ทุเหตุกมฺปิ อิจฺฉติ เอวฯ ตถา หิ วกฺขติ อฏฺฐกถายํ ‘‘ยํ ปุริมาย เหตุกิตฺตนลทฺธิยา น ยุชฺชตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๔๙๘)ฯ
เย ‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติ, ‘‘เอกปุปฺผํ ยชิตฺวาน, อสีติ กปฺปโกฏิโย (เถรคา. ๙๖)ฯ ทุคฺคติํ นาภิชานามี’’ติ (อป. เถร ๒.๔๖.๖๔) จ เอวมาทิวจนสฺส อธิปฺปายํ อชานนฺตา ‘‘กิํ นุ โข เอเกนปิ กมฺเมน อเนกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ, ‘‘ทิสฺวา กุมารํ สตปุญฺญลกฺขณ’’นฺติอาทิวจนสฺส (ที. นิ. ๓.๒๐๕) อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘กินฺนุ โข นานากมฺเมหิ เอกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ สํสยปกฺขนฺทา, เตสํ พีชงฺกุโรปมาย ‘‘เอกสฺมา เอกา, อเนกสฺมา จ อเนกา ปฏิสนฺธิ โหตี’’ติ วินิจฺฉิตตฺตา กมฺมปฏิสนฺธิววตฺถานโต สาเกตปญฺเห วิปากุทฺธารกถาย อุสฺสทกิตฺตนคหณสฺส สมฺพนฺธํ อาห ‘‘กมฺมวเสน…เป.… ทสฺเสตุ’’นฺติฯ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมวเสน ปฏิสนฺธิวิปาโก เอว อโลภโลภาทิคุณโทสาติเรกภาวเหตูติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘โส เตน กมฺเมน ทินฺนปฏิสนฺธิวเสน นิพฺพตฺโต ลุทฺโธ โหตี’’ติอาทิฯ เอตฺถ จ โลภวเสน, โทส, โมห
ตตฺถ อฏฺฐกถายํ ‘‘โลโภ พลวา, อโลโภ มนฺโท, อโทสาโมหา พลวนฺโต, โทสโมหา มนฺทา’’ติฯ โส จ เตสํ มนฺทพลวภาโว ปุริมูปนิสฺสยโต อาสยสฺส ปริภาวิตตาย เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ ปฐมทุติเยหิ, สตฺตมปฐเมหิ วา วาเรหิ ติเหตุกกมฺมโต ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน ติเหตุกวิปาโก, อิตเรหิ ติเหตุกทุเหตุกกมฺมโต ยถาสมฺภวํ ปฏิสนฺธิปวตฺติวเสน ทุเหตุกาเหตุกวิปากา ทสฺสิตาติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ
อิธาติ วิปากุทฺธารมาติกายํฯ เตน เหตุกิตฺตนํ วิเสเสติฯ ชจฺจนฺธาทิวิปตฺตินิมิตฺตํ โมโห, สพฺพากุสลํ วาฯ ยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เตน ปฏิสมฺภิทามคฺควจเนนฯ คติสมฺปตฺติยา สติ ญาณสมฺปยุตฺเต ปฏิสนฺธิมฺหิ อญฺญตฺถาติ นิกนฺติปฏิสนฺธิกฺขเณสุฯ กมฺมสริกฺขโกติ อิธ สาติสโย สริกฺขภาโว อธิปฺเปโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ อิตรถา ติเหตุกทุเหตุกาปิ อญฺญมญฺญํ สริกฺขาเยวาติ ทสฺสิตเมตนฺติฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนีติ เอตฺถ ปญฺจวิญฺญาณานิ วิย อปุพฺพนิสฺสยปวตฺตินี วิชานนวิเสสรหิตา จ มโนธาตุ อิฏฺฐาทิภาคคฺคหเณ น สมตฺถาติ ‘‘ปากฏาเยวา’’ติ น วุตฺตา, อาทิ-สทฺเทน วา สงฺคหิตาฯ ตทารมฺมณปจฺจยสพฺพชวนวตาติ ตทารมฺมณสฺส ปจฺจยภูตสกลชวนปฺปวตฺติสหิเตนฯ ยํ สนฺธาย ‘‘อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนาน’’นฺติ วุตฺตํฯ อญฺญกาเลติ อพุทฺธิปวตฺติกาเลฯ
อนุโลเมติ ธมฺมานุโลเมฯ อาเสวนปจฺจยาติ อาเสวนภูตา ปจฺจยาฯ น มคฺเค อมคฺคปจฺจเย โสปิ โมฆวาโร ลพฺเภยฺยาติ ยทิ โวฏฺฐพฺพนมฺปิ อาเสวนปจฺจโย สิยา, ยถา ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม อุปฺปชฺชติ อาเสวนปจฺจยา น (ปฏฺฐา. ๑.๒.๓) มคฺคปจฺจยา’’ติ (ปฏฺฐา. ๑.๒.๑๔) อนุโลมปจฺจนีเย, ปจฺจนียานุโลเม จ ‘‘สุขา…เป.… น มคฺคปจฺจยา อาเสวนปจฺจยา’’ติ จ วุตฺตํ หสิตุปฺปาทจิตฺตวเสน, เอวํ โวฏฺฐพฺพนวเสน ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปาโฐ สิยา, ตถา จ สติ วารทฺวยวเสน คณนายํ ‘‘อาเสวนปจฺจยา น มคฺเค ทฺเวฯ น มคฺคปจฺจยา อาเสวเน ทฺเว’’ติ จ วตฺตพฺพํ สิยา, น ปน วุตฺตํ, ตสฺมา น ลพฺเภยฺยายํ โมฆวาโรติ อธิปฺปาโยฯ
โวฏฺฐพฺพนมฺปิ ยทิ อาเสวนปจฺจโย สิยา, ทุติยโมฆวาเร อตฺตโน วิย ตติยจตุตฺถวาเรสุปิ สิยา, ตถา สติ อตฺตนาปิ กุสลากุสลานํ สิยาฯ น หิ…เป.… อวุตฺโต อตฺถิ ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา’’ติอาทินา อนวเสสโต วุตฺตตฺตาฯ โวฏฺฐพฺพนสฺส…เป.… อวุตฺโต ‘‘อพฺยากโต ธมฺโม กุสลสฺส ธมฺมสฺส อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโยฯ อกุสลสฺส…เป.… ปจฺจโย’’ติ วจนาภาวโตฯ น เกวลํ อวุตฺโต, อถ โข กุสลํ…เป.… ปฏิกฺขิตฺโตวฯ อถาปิ สิยาติอาทิ มคฺคโสธนตฺถเมว วุจฺจติฯ สมานเวทนานํ เอว อาเสวนปจฺจยภาวสฺส ทสฺสนโต ‘‘อสมานเวทนานํ วเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ‘‘อาเสวน ปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติปิ วตฺตพฺพํ สิยา, สมานเวทนาวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อภินฺนชาติกสฺส จาติ จ-สทฺโท อภินฺนเวทนสฺส จาติ สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เวทนาตฺติเกปิ โวฏฺฐพฺพนสฺส อาเสวนปจฺจยตฺตสฺส อภาวาติ โยชนาฯ กุสลตฺติกาทีสุ ยถาทสฺสิตปาฬิปฺปเทเสสุปีติ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโทฯ คณนาย การณภูตาย คณนาย นิทฺธาริยมานาย สติ คณนาย วา อพฺภนฺตเรฯ ทุติโย โมฆวาโร วีมํสิตพฺโพติ อาเสวนปจฺจยตฺตาภาวา ชวนฏฺฐาเน ฐาตุํ น ยุชฺชติฯ น หิ วินา อาเสวนํ ชวนปฺปวตฺติ อตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ
อปิเจตฺถ ‘‘ยํ ชวนภาวปฺปตฺตํ, ตํ ฉินฺนมูลกรุกฺขปุปฺผํ วิยา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๕๖๖) วกฺขมานตฺตา อนุปจฺฉินฺนภวมูลานํ ปวตฺตมานสฺส โวฏฺฐพฺพนสฺส กิริยภาโว น สิยา, วุตฺโต จ ‘‘ยสฺมิํ สมเย มโนวิญฺญาณธาตุ อุปฺปนฺนา โหติ กิริยา เนว กุสลา นากุสลา น จ กมฺมวิปากา อุเปกฺขาสหคตา’’ติ, ตสฺมา ‘‘ชวนฏฺฐาเน ฐตฺวาติ ชวนสฺส อุปฺปชฺชนฏฺฐาเน
เอวญฺจ กตฺวาติ โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนานํ อนตฺถนฺตรภาวโต ‘‘อาวชฺชนา’’อิจฺเจว วุตฺตํ, โวฏฺฐพฺพนฏฺฐาเนปีติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺมาติ ยสฺมา โวฏฺฐพฺพนํ อาวชฺชนาเยว อตฺถโต อุเปกฺขาสหคตาเหตุกกิริยมโนวิญฺญาณธาตุภาวโต, ตสฺมาฯ ตํ อาวชฺชนา วิย สติ อุปฺปตฺติยํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยชวนานํ เอกนฺตโต อนนฺตรปจฺจยภาเวเนว วตฺเตยฺย, โน อญฺญถาติ อธิปฺปาเยน ‘‘โวฏฺฐพฺพนโต’’ติอาทิมาหฯ จตุนฺนนฺติ มุญฺฉามรณาสนฺนเวลาทีสุ มนฺทีภูตเวคตาย จตฺตาริปิ ชวนานิ อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํฯ อยเมตสฺส สภาโวติ ‘‘ชวนาปาริปูริยา…เป.… ยุตฺโต’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อาวชฺชนาทีนํ ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตี’’ติ ปน วุตฺตตฺตา จิตฺตปฺปวตฺติวเสน ปฐมโมฆวารโต เอตสฺส น โกจิ วิเสโสฯ เตเนวาห ‘‘อยมฺปิ…เป.… เรตพฺโพ’’ติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตเยว ปวตฺติยํ ‘‘ภวงฺค’’นฺติ วุจฺจมาเน น ตสฺส เหตุวเสน เภโทติ ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๓.๑.๑๐๒) น สกฺกา วตฺตุํ, วุตฺตญฺจ, ตสฺมา สเหตุกํ ภวงฺคนฺติ ตทารมฺมณํ วุตฺตนฺติ วิญฺญายติฯ
สภาวกิจฺเจหิ อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยภาโว, สภาวกิจฺจานํ วา ผลภูตานํ ปจฺจยภาโว สภาวกิจฺจปจฺจยภาโวฯ อปฺปฏิสิทฺธํ ทฏฺฐพฺพนฺติ ‘‘ทุเหตุกโสมนสฺสสหคตอสงฺขาริกชวนาวสาเน เอวา’’ติ อิมสฺส อตฺถสฺส อนธิปฺเปตตฺตาฯ ยถา จ อเหตุกทุเหตุกปฏิสนฺธิกานํ ติเหตุกชวนาวสาเน อเหตุกทุเหตุกตทารมฺมณํ อปฺปฏิสิทฺธํ, เอวํ ติเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส ติเหตุกชวนานนฺตรํ ทุเหตุกตทารมฺมณํ, ทุเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส จ ทุเหตุกานนฺตรํ อเหตุกตทารมฺมณํ อปฺปฏิสิทฺธํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ติเหตุกกมฺมํ ติเหตุกมฺปิ ทุเหตุกมฺปิ อเหตุกมฺปิ วิปากํ เทตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๔๙๘) หิ วุตฺตํฯ ปริปุณฺณวิปากสฺสาติ มุขนิทสฺสนมตฺตเมว ยถาวุตฺตตทารมฺมณปฺปวตฺติยา อวิภาวิตตฺตาฯ ติเหตุกาทิกมฺมสฺส หิ อุกฺกฏฺฐสฺส ติเหตุกกมฺมสฺส โสฬส, อิตรสฺส ทฺวาทส, อุกฺกฏฺฐสฺเสว ทุเหตุกกมฺมสฺส ทฺวาทส, อิตรสฺส อฏฺฐาติ เอวํ โสฬสวิปากจิตฺตาทีนิ โยเชตพฺพานิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ปริปุณฺณวิปากสฺส ปฏิสนฺธิชนกกมฺมสฺส วเสน วิปากวิภาวนาย มุขนิทสฺสนมตฺตเมเวตํ, ตสฺมาฯ
เอวญฺจ กตฺวาติ นานากมฺมโต ตทารมฺมณุปฺปตฺติยํ อิโต อญฺญถาปิ สมฺภวโตติ อตฺโถฯ ‘‘อุเปกฺขา…เป.… อุปฺปชฺชตี’’ติ เอตฺถ เกน กิจฺเจน อุปฺปชฺชตีติ? ตทารมฺมณกิจฺจํ ตาว น โหติ ชวนารมฺมณสฺส อนาลมฺพณโต, นาปิ สนฺตีรณกิจฺจํ ตถา อปฺปวตฺตนโต, ปฏิสนฺธิจุตีสุ วตฺตพฺพเมว
ตนฺนินฺนนฺติ อาปาถคตวิสยนินฺนํ อาวชฺชนนฺติ สมฺพนฺโธฯ อญฺญสฺส วิย ปฐมชฺฌานาทิกสฺส วิยฯ เอตสฺสปิ สาวชฺชนตาย ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ อตทตฺถาติ เอตฺถ ตํ-สทฺเทน นิโรธํ ปจฺจามสติฯ อุปฺปตฺติยาติ อุปฺปตฺติโตฯ ตนฺติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ ตสฺส นิโรธสฺสฯ ตถา จ อุปฺปชฺชตีติ ‘‘อนนฺตรปจฺจโย โหตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติฯ ยถาวุตฺตา วุตฺตปฺปการาฯ โวทานํ ทุติยมคฺคาทีนํ ปุเรจาริกญาณํฯ เอเตสนฺติ อริยมคฺคจิตฺตมคฺคานนฺตรผลจิตฺตานํฯ เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตวิปากจิตฺตสฺสฯ
อุปนิสฺสยโต ตสฺเสว จกฺขุวิญฺญาณาทิวิปากสฺส ทสฺสนตฺถํ จกฺขาทีนํ ทสฺสนาทิอตฺถโต ทสฺสนาทิผลโต, ทสฺสนาทิปฺปโยชนโต วาฯ ปุริมจิตฺตานิ อาวชฺชนาทีนิฯ วตฺถนฺตรรหิตตฺเต ทสฺเสตพฺเพ วตฺถนฺตเร วิย อารมฺมณนฺตเรปิ น วตฺตตีติ ‘‘วตฺถารมฺมณนฺตรรหิต’’นฺติ วุตฺตํฯ
ยทิ วิปาเกน กมฺมสริกฺเขเนว ภวิตพฺพํ, เอวํ สติ อิมสฺมิํ วาเร อเหตุกวิปากานํ อสมฺภโว เอว สิยา เตสํ อกมฺมสริกฺขกตฺตาติ อิมมตฺถํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘อเหตุกานํ ปนา’’ติฯ อภินิปาตมตฺตนฺติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ กิจฺจมาหฯ เต หิ อาปาถคเตสุ รูปาทีสุ อภินิปาตนมตฺเตเนว อาทิ-สทฺเทน สมฺปฏิจฺฉนาทีนิ สงฺคณฺหาติฯ กุสเลสุ กุสลากุสลกิริเยสุปิ วา วิชฺชมานา สสงฺขาริกาสงฺขาริกตา อญฺญมญฺญํ อสริกฺขตฺตา ปหานาวฏฺฐานโต จ วิรุทฺธา วิยาติ วิปาเกสุ สา ตทนุกูลา สิยา, สา ปน มูลาภาเวน น สุปฺปติฏฺฐิตานํ สวิสยาภินิปตนมตฺตาทิวุตฺตีนํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘น สสงฺขาริกวิรุทฺโธ’’ติอาทิฯ อุภเยนปิ เตสํ นิพฺพตฺติํ อนุชานาติ ยถา ‘‘กฏตฺตารูปาน’’นฺติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘วิปากธมฺมธมฺโม วิปากสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโยฯ วิปากธมฺมธมฺเม ขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสติ, อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชติ, โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ’’ติอาทินา (ปฏฺฐา. ๑.๓.๙๓) วิปากตฺติเก วิย สิยา กุสลตฺติเกปิ ปาฬีติ กตฺวา ‘‘กุสลตฺติเก จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ ‘‘กุสโล ธมฺโม อพฺยากตสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เสกฺขา วา ปุถุชฺชนา วา กุสลํ อนิจฺจโต ‘‘วิปฺผาริกญฺหี’’ติอาทินาฯ
เอตฺถ เกจิ ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขาวโตปิ กิริยมยจิตฺตตาย กิริยชวนสฺส วิปฺผาริกกิริยภาโว น สกฺกา นิเสเธตุนฺติ นิทสฺสนภาเวน ปณฺณปุฏมุปนีตํ อสมานํฯ กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณาภาวสฺส ปาฬิยํ อวจนมฺปิ อการณํ ลพฺภมานสฺสปิ กตฺถจิ เกนจิ อธิปฺปาเยน อวจนโตฯ ตถา หิ ธมฺมสงฺคเห อกุสลนิทฺเทเส ลพฺภมาโนปิ อธิปติ น วุตฺโต, ตสฺมา กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณาภาโว วีมํสิตพฺโพ’’ติ วทนฺติฯ สติปิ กิริยมยตฺเต สพฺพตฺถ ตาทิภาวปฺปตฺตานํ ขีณาสวานํ ชวนจิตฺตํ น อิตเรสํ วิย วิปฺผาริกํ, สนฺตสภาวตาย ปน สนฺนิสินฺนรสํ สิยาติ ตสฺส ปณฺณปุฏํ ทสฺสิตํฯ ธมฺมสงฺคเห อกุสลนิทฺเทเส อธิปติโน วิย ปฏฺฐาเน กิริยชวนานนฺตรํ ตทารมฺมณสฺส ลพฺภมานสฺส อวจเน น กิญฺจิ การณํ ทิสฺสติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ตตฺถ อฏฺฐกถายํ ‘‘เหฏฺฐา ทสฺสิตนยตฺตา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๔๒๙)ฯ น เจตฺถ ทสฺสิตนยตฺตาติ สกฺกา วตฺตุํ วิปากธมฺมธมฺเมหิ กุสลากุสเลหิ อตํสภาวานํ นยทสฺสนสฺส อยุชฺชมานกตฺตาฯ อปิจ ตตฺถ วีมํสาย เกสุจิ สพฺเพสญฺจ อธิปตีนํ อภาวโต เอกรสํ เทสนํ ‘‘อวจเน การณํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ
อธิปฺปาเยนาติ อกุสลานนฺตรํ สเหตุกตทารมฺมณํ นตฺถีติ ตสฺส เถรสฺส มติมตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ ‘‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. ๓.๑.๙๘) วจนโต ปน อกุสลานนฺตรํ สเหตุกตทารมฺมณมฺปิ วิชฺชติเยวาติ อุปฺปตฺติํ วทนฺตสฺส ยุตฺตคฺคหณวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ
น เอตฺถ การณํ ทิสฺสตีติ เอเตน ติเหตุกชวนานนฺตรํ ติวิธมฺปิ ตทารมฺมณํ ยุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ เยน อธิปฺปาเยนาติ ปฐมเถเรน ตาว เอเกน มหาปกรเณ อาคตปาฬิยาติ ‘‘สเหตุโก ธมฺโม อเหตุกสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๓.๑.๑๐๒) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สเหตุกา ขนฺธา วุฏฺฐานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอวมาทินา ปฏฺฐาเน สเหตุกทุกาทีสุ อาคตปาฬิยาติ อตฺโถฯ
กามาวจรกุสลวิปากวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถาวณฺณนา
๔๙๙. ตสฺมิํ ขเณ วิชฺชมานานํ ฉนฺทาทีนนฺติ เอเตน วิปากชฺฌาเน ทุกฺขาปฏิปทาทิภาวสฺส นานากฺขเณสุ นานาธิปเตยฺยนฺติ ‘‘ยสฺมิํ ขเณ ยํ ฌานํ ยทธิปติกํ, ตโต อญฺญสฺมิํ ขเณ ตํ ฌานํ เอกนฺเตน ตทธิปติกํ น โหตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ จตุตฺถชฺฌานสฺเสวาติ จ ปฏิปทา วิย อธิปตโย น เอกนฺติกาติ อิมเมวตฺถํ ทสฺเสติฯ
รูปาวจรารูปาวจรวิปากกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โลกุตฺตรวิปากกถาวณฺณนา
๕๐๕. ตณฺหาวิชฺชาทีหิ ‘‘ตณฺหาทีหิ อภิสงฺขต’’นฺติฯ อิตรสฺสาติ สุญฺญตาปฺปณิหิตนามรหิตสฺสฯ โย สุทฺธิกปฏิปทาย วิภาวิโต, โย จ สุตฺตนฺตปริยาเยน อนิมิตฺโตติ วุจฺจติฯ เตเนวาห ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนานนฺตรสฺสปิ มคฺคสฺสา’’ติอาทิฯ วฬญฺชน…เป.… เภโท โหติ มคฺคาคมนวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘มคฺคานนฺตรผลจิตฺตสฺมิํ เยวา’’ติ วจนํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘สุญฺญตาทินามลาเภ สตี’’ติ สาสงฺกํ อาหฯ อนิมิตฺตนามญฺจ ลภติ มคฺคาคมนโต ผลสฺส นามลาเภ วิเสสาภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ตาทิสาย เอวาติ ยาทิสา มคฺเค สทฺธา, ตาทิสาย เอว ผเล สทฺธายฯ
๕๕๕. ‘‘กตเม ธมฺมา นิยฺยานิกา? จตฺตาโร มคฺคา’’ติ วจนโต (ธ. ส. ๑๒๙๕, ๑๖๐๙) อนิยฺยานิกปทนิทฺเทเส จ ‘‘จตูสุ ภูมีสุ วิปาโก’’ติ (ธ. ส. ๑๖๑๐) วุตฺตตฺตา น นิปฺปริยาเยน ผลํ นิยฺยานสภาวํ, นิยฺยานสภาวสฺส ปน วิปาโก กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานวเสน ปวตฺตมาโน ปริยายโต ตถา วุจฺจตีติ อาห ‘‘นิยฺยานิกสภาวสฺสา’’ติอาทิฯ ปญฺจงฺคิโก จาติ เอเตน มคฺควิภงฺเค สพฺพวาเรสุปิ ผลสฺส มคฺคปริยาโย เอวํ โพชฺฌงฺคาปีติ ยถา มคฺโค, เอวํ มคฺคโพชฺฌงฺควิภงฺเคสุ ผเลสุ จ โพชฺฌงฺคา อุทฺธฏาติ อตฺโถฯ
โลกุตฺตรวิปากกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กิริยาพฺยากตกถาวณฺณนา
๕๖๘. ปุริมา ปวตฺตีติ มหากิริยจิตฺตปฺปวตฺติํ อาหฯ ตาย หิ ขีณาสโว เอวํ ปจฺจเวกฺขติฯ เตเนวาห ‘‘อิทํ ปน จิตฺตํ วิจารณปญฺญารหิต’’นฺติฯ เอวนฺติ ยถา โสตทฺวาเร, เอวํ ฆานทฺวาราทีสุปิ มหากิริยจิตฺเตหิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วิสเย อิทมตฺถิกตาย ปริจฺฉินฺนาย อิทํ จิตฺตํ วตฺตตีติ ปญฺจทฺวารานุคตํ หุตฺวา ลพฺภมานนฺติ ปญฺจทฺวาเร ปวตฺตมหากิริยจิตฺตานํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกภาเวน อิมสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปญฺจทฺวาเร เอว วา อิทเมว ปวตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘โลลุปฺป…เป.… ภูต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปญฺจทฺวาเร ปฐมํ อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสิโต หุตฺวา ปจฺฉา มหากิริยจิตฺเตหิ ตํ ตํ อตฺถํ วิจิโนตีติ อยมตฺโถ วุตฺโต วิย ทิสฺสติฯ ปุพฺเพเยว ปน มโนทฺวาริกจิตฺเตน ปธานสารุปฺปฏฺฐานาทิํ ปริจฺฉินฺทนฺตสฺส ปญฺจทฺวาเร ตาทิสสฺเสว ตาทิเสสุ รูปาทีสุ อิทํ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ วทนฺติฯ อยมฺปิ อตฺโถ ปญฺจทฺวาเร เอว ปวตฺตํ โลลุปฺปตณฺหาปหานาทิปจฺจเวกฺขณาเหตุ ยถาวุตฺตการณภูตํ ชาตนฺติ เอวํ โยเชตฺวา สกฺกา วตฺตุํฯ เอวญฺจ สติ อิมสฺส จิตฺตสฺส ปจฺจยภูตา ปุริมา ปวตฺตีติ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ
เอตฺถ จ ปญฺจทฺวาเร อิมินา จิตฺเตน โสมนสฺสุปฺปาทนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, น หาสุปฺปาทนํ ปญฺจทฺวาริกจิตฺตานํ อวิญฺญตฺติชนกตฺตา, มโนทฺวาเร ปน หาสุปฺปาทนํ โหติฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ ปญฺจทฺวาเร ‘‘โสมนสฺสิโต โหตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, มโนทฺวาเร จ ‘‘หาสยมาน’’นฺติฯ อิมินา หสิตุปฺปาทจิตฺเตน ปวตฺติยมานมฺปิ ภควโต สิตกรณํ ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสสพฺพญฺญุตญฺญาณานํ อฏฺฐกถายํ ‘‘เตสํ ญาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อิทํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ อวสฺสญฺจ เอตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํ, อญฺญถา อาวชฺชนจิตฺตสฺสปิ ภควโต ปวตฺติ น ยุชฺเชยฺยฯ ตสฺสปิ หิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกภาวสฺส นิจฺฉิตตฺตา, น จ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกตฺเต ตํสมุฏฺฐิตาย วิญฺญตฺติยา กายกมฺมาทิภาวํ อาวชฺชนภาโว วิพนฺธตีติฯ
ตโต เอวาติ มูลาภาเวน น สุปฺปติฏฺฐิตตฺตา เอวฯ ‘‘อเหตุกานํ ฌานงฺคานิ พลานิ จา’’ติ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ฌานงฺคานิ จาติ จ-สทฺโทฯ ยทิ อปริปุณฺณตฺตา พลภาวสฺส อิมสฺมิํ อเหตุกทฺวเย พลานิ อนุทฺทิฏฺฐานิ อสงฺคหิตานิ จ, อถ กสฺมา นิทฺทิฏฺฐานีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ สมฺมา นิยฺยานิกสภาวานํ กุสลานํ ปฏิภาคภูโต วิปาโกปิ ผลํ วิย ตํสภาโว สิยาติ สเหตุกวิปากจิตฺตานิ อคฺคเหตฺวา กิริยจิตฺตกตตฺตา วา ‘‘มหากิริยจิตฺเตสู’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา มหากิริยจิตฺเตสุจาติ จ-สทฺเทน สเหตุกวิปากจิตฺตานิปิ คหิตานีติ เวทิตพฺพานิฯ
๕๗๔. ‘‘อินฺทฺริย อิมสฺสานนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานี’’ติ วุตฺตํ เตสํ ญาณานํ กามาวจรตฺตาฯ อิตเรสํ มหคฺคตตฺตา ‘‘ปริกมฺมานนฺตรานี’’ติ วุตฺตํฯ
๕๗๗. อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, โส เอว ภวติ อุปฺปชฺชติ, น ปรปริกปฺปิโต วิย นิจฺโจติ อตฺตภาโวฯ อตฺตาติ วา ทิฏฺฐิคติเกหิ คเหตพฺพากาเรน ภวติ ปวตฺตตีติ อตฺตภาโวฯ
กิริยาพฺยากตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ