ปุคฺคลปญฺญตฺติปกรณ-อนุฏีกา
๑. มาติกาวณฺณนา
๑. ‘‘ธาตุกถํ ‘‘ธมฺมสงฺคเห’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยทิปิ ธมฺมสงฺคเห ผสฺสาทีนํ ปถวีอาทีนญฺจ ธมฺมานํ นานานยวิจิตฺโต อนุปทวิภาโคปิ กโต, น สงฺคโห เอว, โส ปน เตสํ กุสลตฺติกาทิเหตุทุกาทิติกทุเกหิ สงฺคหสนฺทสฺสนตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมสงฺคเห ติกทุกาทิวเสน สงฺคหิตานํ ธมฺมาน’’นฺติฯ เตเนว หิ ตํ ปกรณํ ‘‘ธมฺมสงฺคโห’’ติ สมญฺญํ ลภิฯ กามญฺจ ธมฺมสงฺคเหปิ ‘‘ตสฺมิํ โข ปน สมเย จตฺตาโร ขนฺธา โหนฺตี’’ติอาทินา (ธ. ส. ๕๘) ขนฺธาทิวิภาโค ทสฺสิโต, โส ปน น ตถา สาติสโย, ยถา วิภงฺคปกรเณติ สาติสยํ ตํ คเหตฺวา อาห ‘‘วิภงฺเค ขนฺธาทิวิภาคํ ทสฺเสตฺวา’’ติ, ยโต ตํ ‘‘วิภงฺโค’’ตฺเวว ปญฺญายิตฺถฯ ธาตุกถายาติ อาธาเร ภุมฺมํ, ตถา ‘‘ธมฺมสงฺคเห วิภงฺเค’’ติ เอตฺถาปิฯ อาธาโร หิ สงฺคหณวิภชนปฺปเภทวจนสงฺขาตานํ
เอตฺถ จ อภิญฺเญยฺยธมฺเม เทเสนฺโต เทสนากุสโล ภควา ติกทุกวเสน ตาว เนสํ สงฺคหํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมสงฺคณิํ เทเสตฺวา สงฺคหปุพฺพกตฺตา วิภาคสฺส ตทนนฺตรํ ขนฺธาทิวเสน วิภาคํ ทสฺเสนฺโต วิภงฺคํ เทเสสิฯ ปุน ยถาวุตฺตวิภาคสงฺคหยุตฺเต ธมฺเม สงฺคหาสงฺคหาทินยปฺปเภทโต ทสฺเสนฺโต ธาตุกถํ เทเสสิ ตสฺสา อพฺภนฺตรพาหิรมาติกาสรีรกตฺตาฯ น หิ สกฺกา ขนฺธาทิเก กุสลาทิเก จ วินา สงฺคหาสงฺคหาทินยํ เนตุนฺติฯ เตนาห ‘‘ตถาสงฺคหิตวิภตฺตาน’’นฺติฯ เอวํ สงฺคหโต วิภาคโต ปเภทโต จ ธมฺมานํ เทสนา ยสฺสา ปุคฺคลปญฺญตฺติ เทสิตาติ อิทเมเตสํ จตุนฺนํ ปกรณานํ เทสนานุกฺกมการณํ ทฏฺฐพฺพํฯ
เตสนฺติ ธมฺมานํฯ สภาวโตติ ‘‘ผสฺโส เวทนา’’ติอาทิสภาวโตฯ อุปาทายาติ ‘‘ปุคฺคโล สตฺโต โปโส’’ติอาทินา ขนฺเธ อุปาทายฯ ปญฺญาปนํ ยาย ตชฺชาอุปาทาทิเภทาย ปญฺญตฺติยา โหติ, ตํ ปญฺญตฺติํฯ ปเภทโตติ ขนฺธาทิสมยวิมุตฺตาทิวิภาคโตฯ ยาย ปญฺญตฺติยา สภาวโต อุปาทาย จ ปญฺญาปนนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ตตฺถ เย ธมฺเม’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อสภาวปญฺญตฺติยาปิ มูลภูตํ อุปาทานํ สภาวธมฺโม เอว, เกวลํ ปน เตสํ ปวตฺติอาการเภทสนฺนิสฺสยโต วิเสโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ธมฺเม…เป.… โหตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ ปุพฺพาปริยภาเวน ปวตฺตมาเนติ อิมินา ปพนฺธสนฺนิสฺสยตํ ทสฺเสนฺโต สนฺตานปญฺญตฺติํ วทติ, อสภาวสมูหวเสนาติ อิมินา เสสปญฺญตฺติํฯ ติสฺโส หิ ปญฺญตฺติโย สนฺตานปญฺญตฺติ สมูหปญฺญตฺติ อวตฺถาวิเสสปญฺญตฺตีติฯ ตตฺถ ปพนฺโธ สนฺตาโนฯ สมุทาโย สมูโหฯ อุปฺปาทาทิโก ทหรภาวาทิโก จ อวตฺถาวิเสโสฯ เตสุ อสภาวคฺคหเณน วินา ปพนฺธสมูหานํ อสภาวตฺเต สิทฺเธ อสภาวสมูหวเสนาติ อสภาวคฺคหณํ ปพนฺธสมูหวินิมุตฺตปญฺญตฺติสนฺทสฺสนตฺถนฺติ เตน อวตฺถาวิเสสปญฺญตฺติยา ปริคฺคโห วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ
เตสนฺติ ปุพฺเพ ยํ-สทฺเทน ปรามฏฺฐานํ อินฺทฺริยพทฺธธมฺมานํฯ เตเนวาห ‘‘อญฺเญสญฺจ พาหิรรูปนิพฺพานาน’’นฺติฯ สสภาวสมูหสสภาวปฺปเภทวเสนาติ รูปกฺขนฺธาทิสสภาวสมูหวเสน จกฺขายตนาทิสสภาววิเสสวเสน จฯ ‘‘สสภาวสมูหสภาวเภทวเสนา’’ติ จ ปาโฐฯ ตตฺถ สมูหสภาโวติ ตายาติ อายตนปญฺญตฺติอาทิปฺปเภทาย สภาวปญฺญตฺติยาฯ วิภตฺตา สภาวปญฺญตฺตีติ ‘‘ผสฺโส ผุสนา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๒) วิภตฺตา ผสฺสาทิสภาวปญฺญตฺติฯ สพฺพาปีติ ปิ-สทฺเทน สภาวธมฺเมสุ สามญฺญวเสน ปวตฺตํ กุสลาทิปญฺญตฺติํ สงฺคณฺหาติฯ รูปาทิธมฺมานํ สมูโห สนฺตาเนน ‘‘ปุคฺคลปญฺญตฺติ ปน อสภาวปญฺญตฺตี’’ติฯ ตายาติ ปุคฺคลปญฺญตฺติยาฯ ยสฺมา ปน ธมฺมานํ ปพนฺโธ สมูโห จ ธมฺมสนฺนิสฺสิโตติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตสฺมา ‘‘ปริญฺเญยฺยาทิสภาวธมฺเม อุปาทาย ปวตฺติโต’’ติ วุตฺตํฯ
วิชฺชมานปญฺญตฺติ ปน ‘‘สภาวปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตา, อวิชฺชมานปญฺญตฺติ ‘‘อสภาวปญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตาฯ สพฺพา ปญฺญตฺติโยติ อุปาทายปญฺญตฺติกิจฺจปญฺญตฺติอาทโย สพฺพา ปญฺญตฺติโยฯ ยทิ สพฺพา ปญฺญตฺติโย อิธ ทสฺสิตา โหนฺติ, กถํ ‘‘ปุคฺคลปญฺญตฺตี’’ติ นามํ ชาตนฺติ อาห ‘‘ขนฺธาทิปญฺญตฺตีสู’’ติอาทิฯ อญฺญตฺถาติ ธมฺมสงฺคหาทีสุฯ เย ธมฺเมติ เย ขนฺธาทิธมฺเมฯ ปญฺญตฺติยา วตฺถุภาเวนาติ ปญฺญาปนสฺส อธิฏฺฐานภาเวนฯ อธิฏฺฐานญฺหิ ปญฺญาเปตพฺพธมฺมา ปญฺญาปนสฺสฯ เอวญฺจ กตฺวา ขนฺธาทีหิ สทฺธิํ ปุคฺคโล คหิโตฯ เย ธมฺเมติ วา เย ปญฺญตฺติธมฺเมฯ ปญฺญาเปตุกาโมติ นิกฺขิปิตุกาโม วตฺถุเภทโต อสงฺกรโต ฐเปตุกาโมฯ ปญฺญตฺติปริจฺเฉทนฺติ จ วตฺถุเภทภินฺนํ ปญฺญตฺติภูตํ ปริจฺเฉทํฯ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ
สามญฺญปฺปเภทปญฺญาปนาติ สามญฺญภูตานํ วิเสสภูตานญฺจ อตฺถานํ ปญฺญาปนาฯ เตสนฺติ อตฺถ-สทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโสฯ ตตฺถาติ ปญฺญาปนาย อตฺถทสฺสนภูเตสุ ทสฺสนาทีสุฯ อิทเมวํนามกนฺติ อิทํ รุปฺปนาทิอตฺถชาตํ อิตฺถนฺนามกํ รูปกฺขนฺธเวทนากฺขนฺธาทิสมญฺญํฯ ตํตํโกฏฺฐาสิกกรณนฺติ รูปเวทนาทิตํตํอตฺถวิภาคปริยาปนฺนตาปาทนํฯ ตถา สญฺญุปฺปาทานเมวาติ อาห ‘‘โพธนเมว นิกฺขิปนา’’ติฯ โพธนญฺหิ โพธเนยฺยสนฺตาเน โพเธตพฺพสฺส อตฺถสฺส ฐปนนฺติ กตฺวา ‘‘นิกฺขิปนา’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘ปญฺญาปนา’’ติอาทินา ภาวสาธเนน วตฺวา สาธนนฺตรามสเนน อตฺถนฺตรปริกปฺปาสงฺกา สิยาติ ตํ นิวาเรตุํ ‘‘โย ปนายํ…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ ตํตํปญฺญาเปตพฺพธมฺมานํฯ ทสฺสนภูตาย นามปญฺญตฺติยา ทิฏฺฐตาย, ฐปนภูตาย ฐปิตตายฯ ตํนิมิตฺตตนฺติ ตสฺส ทสฺสนสฺส ฐปนสฺส จ นิมิตฺตการณตํฯ นิมิตฺตญฺหิ กตฺตุภาเวน
ปาฬิยํ อนาคตตนฺติ วิชฺชมานตาทิวิเสสวจเนน สห ปาฐานารุฬฺหตํฯ วิชฺชมานสฺส สโตติ วิชฺชมานสฺส สมานสฺสาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิชฺชมานภูตสฺสาติ อตฺโถ’’ติ อาหฯ ตถาติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานสฺส อนุปลพฺภมานสฺสฯ ตํ ปน อนุปลพฺภมานตํ ตถา-สทฺเทน พฺยติเรกวเสน ทีปิตํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ยถา กุสลาทีนี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วินิวตฺตสภาวานีติ วิภตฺตสภาวานิฯ อุปลทฺธีติ คหณํฯ เตนากาเรนาติ เตน รูปเวทนาทิอากาเรน อวิชฺชมานสฺสฯ อญฺเญนากาเรนาติ ตโต รูปเวทนาทิโต อญฺเญน ตพฺพินิมุตฺเตน ปญฺญาเปตพฺพปญฺญาปนากาเรน วิชฺชมานสฺสฯ ปญฺญตฺติทุเก วุตฺตเมว ‘‘อยญฺจ วาโท เสวตฺถิกถาย ปฏิสิทฺโธ’’ติอาทินาฯ โลกนิรุตฺติมตฺตสิทฺธสฺสาติ เอตฺถ มตฺตคฺคหณํ ตสฺส ปญฺญตฺติวตฺถุสฺส น เกวลํ วิชฺชมานสภาวตานิวตฺตนตฺถเมว, อถ โข วิปรีตคฺคาหนิวตฺตนตฺถมฺปีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนภินิเวเสน จิตฺเตนา’’ติ อาหฯ จตุสจฺจปญฺจกฺขนฺธาทิวินิมุตฺตํ สจฺจนฺตรขนฺธนฺตราทิกํ ปญฺจมสจฺจาทิกํฯ สเจ ตํ โกจิ อตฺถีติ ปฏิชาเนยฺย, อยาถาวคหิตสฺส ตํ วาจาวตฺถุมตฺตเมวสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาภินิเวเสน…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ อุทฺเทเส นิทฺเทเส จ สตฺตวนฺตํ ปธานภาเวน อาคมนํ สนฺธายาห ‘‘สรูปโต ติสฺสนฺนํ อาคตต’’นฺติฯ คุณภาเวน ปน อุทฺธํโสตปญฺญาวิมุตฺตปาสาณเลขาทิคฺคหเณสุ อิตราปิ ติสฺโส ปญฺญตฺติโย อิมสฺมิํ ปกรเณ อาคตา เอวฯ
ยถาวุตฺตสฺส…เป.… อวิโรเธนาติ ‘‘วิชฺชมานปญฺญตฺติ อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตปฺปการสฺส อวิโลมเนนฯ อาจริยวาทาติ เจตฺถ อตฺตโนมติโย เวทิตพฺพา, อญฺญตฺถ ปน อฏฺฐกถา จฯ ยถา จ อวิโรโธ โหติ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวิชฺชมานตฺตา ปญฺญาเปตพฺพมตฺตตฺเถน ปญฺญตฺตีติ เอเตน ‘‘อวิชฺชมานา ปญฺญตฺติ อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ อิมํ สมาสวิกปฺปมาหฯ อวิชฺชมานปญฺญตฺตีติ เอตฺถ หิ ทฺเว สมาสา อวิชฺชมานสฺส, อวิชฺชมานา วา ปญฺญตฺตีติ อวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ เตสุ ปุริเมน นามปญฺญตฺติ วุตฺตา, ทุติเยน อุปาทาปญฺญตฺติอาทิเภทา อิตราปิฯ สสภาวํ เวทนาทิกํฯ ตชฺชปรมตฺถนามลาภโตติ ตชฺชสฺส ตทนุรูปสฺส ปรมตฺถสฺส อนฺวตฺถสฺส นามสฺส ลภนโต, อนุภวนาทิสภาวานํ ธมฺมานํ ปรมตฺถิกสฺส เวทนาทินามสฺส ลภนตฺตาติ อตฺโถ ปรโต ลภิตพฺพนฺติ ปรํ อุปาทาย ลทฺธพฺพํ ยถา รูปาทิเก อุปาทาย สตฺโตติ นิสฺสภาวสมูหสนฺตานาทิ ปญฺญตฺติวตฺถุฯ เอกตฺเตนาติ อนญฺญตฺเตนฯ อนุปลพฺภสภาวตา ญาเณน อคฺคเหตพฺพสภาวตา, ยโต เต นวตฺตพฺพาติ วุจฺจนฺติฯ
สสูกสาลิราสิอาทิอากาเรน สํกุจิตคฺโค วาสววาสุเทวาทีนํ วิย โมลิวิเสโส กิรีฏํ, โส ปน มกุฏวิเสโสปิ โหติเยวาติ อาห ‘‘กิรีฏํ มกุฏ’’นฺติฯ สพฺพสโมโรโธติ สพฺพาสํ วิชฺชมานปญฺญตฺติอาทีนํ ฉนฺนํ ปญฺญตฺตีนํ อนฺโตกรณํฯ สงฺขาตพฺพปฺปธานตฺตาติ อิทํ ลกฺขณวจนํฯ น หิ สพฺพาปิ อุปนิธาปญฺญตฺติสงฺขาวเสน ปวตฺตา, นาปิ สพฺพา สงฺขาตพฺพปฺปธานาฯ ทุติยํ ตติยนฺติอาทิกํ ปน อุปนิธาปญฺญตฺติยา, ทฺเว ตีณีติอาทิกํ อุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺติยา เอกเทสํ อุปลกฺขณวเสน ทสฺเสนฺโต ตสฺส จ สงฺขฺเยยฺยปฺปธานตายาห ‘‘สงฺขาตพฺพปฺปธานตฺตา’’ติฯ ปูรณตฺโถ หิ สทฺโท ตทตฺถทีปนมุเขน ปูเรตพฺพมตฺถํ ทีเปติฯ โส จ สงฺขาวิสโย ปธาโนวาติ ทุติยาทีนํ ปญฺญตฺตีนํ สงฺขาตพฺพปฺปธานตา วุตฺตาฯ ยาว หิ ทสสงฺขา สงฺขฺเยยฺยปฺปธานาติฯ ตถา ทฺเว ตีณีติอาทีนมฺปิ ปญฺญตฺตีนํฯ สงฺขาตพฺโพ ปน อตฺโถ โกจิ วิชฺชมาโน, โกจิ อวิชฺชมาโน, โกจิ สห วิสุญฺจ ตทุภยํ มิสฺโสติ ฉปิ ปญฺญตฺติโย ภชตีติฯ
อิตราติ อุปาทาสโมธานตชฺชาสนฺตติปญฺญตฺติโย วุตฺตาวเสสา อุปนิธาปญฺญตฺติอุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺติโย จฯ สตฺตรถาทิเภทา อุปาทาปญฺญตฺติ, ทีฆรสฺสาทิเภทา อุปนิธาปญฺญตฺติ จ อวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ หตฺถคตาทิวิสิฏฺฐา อุปนิธาปญฺญตฺติ, สโมธานปญฺญตฺติ จ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติฯ ตเถว ‘‘สุวณฺณวณฺโณ พฺรหฺมสฺสโร’’ติอาทิกา วิชฺชมานคพฺภา วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติํ ภชนฺตีติ อาห ‘‘ยถาโยคํ ตํ ตํ ปญฺญตฺติ’’นฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทุติยํ ตติยํ…เป.… ภชนฺตี’’ติฯ ยญฺหีติอาทิ ยถาวุตฺตอุปนิธาอุปนิกฺขิตฺตปญฺญตฺตีนํ อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติภาวสมตฺถนํฯ ตตฺถ ตญฺจ สงฺขานนฺติ ยํ ‘‘ปฐมํ เอก’’นฺติอาทิกํ สงฺขานํ, ตญฺจ สงฺขามุเขน คเหตพฺพรูปํฯ จ-สทฺเทน สงฺขฺเยยฺยํ สงฺคณฺหาติฯ ตมฺปิ หิ ปญฺญาเปตพฺพํ ปญฺญตฺตีติฯ ตสฺสา ปน ปรมตฺถโต อภาโว วุตฺโตเยวฯ กิญฺจิ นตฺถีติ ปรมตฺถโต กิญฺจิ นตฺถิฯ ตถาติ อิมินา อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานภาวนฺติ เอตํ อากฑฺฒติฯ เตนาห ‘‘น หิ…เป.… วิชฺชมาโน’’ติฯ
โอกาเสติ กมฺมนิพฺพตฺตกฺขนฺเธสูติ อิมินา อุตฺตรปทโลเปน กามภวํ ‘‘กาโม’’ติ วทติฯ ภณนํ สทฺโท เจตนา วา, ตํสมงฺคิตาย ตพฺพิสิฏฺเฐ ปุคฺคเล ภาณโกติ ปญฺญตฺตีติ อาห ‘‘วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติปกฺขํ ภชตี’’ติฯ เยภุยฺเยน รูปายตนคฺคหณมุเขน รูปสงฺขาเตน สณฺฐานํ คยฺหตีติ ตสฺส เตน อเภโทปจารํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘รูปายตนสงฺขาเตน สณฺฐาเนนา’’ติฯ ยํ อเภโทปจารํ ภินฺทิตุํ อชานนฺตา นิกายนฺตริยา รูปายตนํ สณฺฐานสภาวํ ปฏิชานนฺติฯ ‘‘กิโส ปุคฺคโล, ถูโล ปุคฺคโล, กิโส ทณฺโฑ, ถูโล ทณฺโฑ’’ติอาทินา ปุคฺคลาทีนํ ปญฺญาปนา ตถาตถาสนฺนิวิฏฺเฐ รูปสงฺขาเต กิสาทิสณฺฐานปญฺญตฺติ, น รูปายตนมตฺเตติ อาห ‘‘สณฺฐานนฺติ วา รูปายตเน อคฺคหิเต’’ติฯ ปจฺจตฺตธมฺมนามวเสนาติ ‘‘ปถวี ผสฺโส’’ติอาทินา ธมฺมานํ ตํตํนามวเสนฯ กิจฺจปญฺญตฺติอาทิวิภาเคน ปวตฺโต อยมฺปิ อาจริยวาโท ‘‘กิจฺจปญฺญตฺติ เอกจฺจา ภูมิปญฺญตฺติ ปจฺจตฺตปญฺญตฺติ อสงฺขตปญฺญตฺติ จ วิชฺชมานปญฺญตฺติ, ลิงฺคปญฺญตฺติ เอกจฺจา ปจฺจตฺตปญฺญตฺติ จ อวิชฺชมานปญฺญตฺติ, เอกจฺจา กิจฺจปญฺญตฺติ วิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติ, เอกจฺจา ภูมิสณฺฐานปญฺญตฺติ วิชฺชมาเนน วา อวิชฺชมาเนน วา อวิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติ ทสฺสิตตฺตา ‘‘ธมฺมกถา อิตฺถิลิงฺค’’นฺติอาทีนํ วิชฺชมาเนนวิชฺชมานปญฺญตฺติภาโว, อวิชฺชมาเนนอวิชฺชมานปญฺญตฺติภาโว จ ทสฺสิตนโยติ อาห ‘‘สพฺพสงฺคาหโกติ ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ อุปาทาปญฺญตฺติอาทิภาโว เจตฺถ กิจฺจปญฺญตฺติอาทีนํ กิจฺจปญฺญตฺติอาทิภาโว จ ตาสํ ยถารหํ วิภาเวตพฺโพฯ
๒. สงฺเขปปฺปเภทวเสนาติ ‘‘ยาวตา ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ สพฺเพปิ ขนฺเธ ขนฺธภาวสามญฺเญน สํขิปนวเสน, ‘‘ยาวตา รูปกฺขนฺโธ’’ติอาทินา ขนฺธานํ ตโต สามญฺญโต ปกาเรหิ ภินฺทนวเสน จฯ อยํ อตฺโถติ อยํ ปญฺญตฺติสงฺขาโต อตฺโถฯ สามญฺญโต วา หิ ธมฺมานํ ปญฺญาปนํ โหติ วิเสสโต วาฯ วิเสโส เจตฺถ อตฺตโน สามญฺญาเปกฺขาย เวทิตพฺโพ, วิเสสาเปกฺขาย ปน โสปิ สามญฺญํ สมฺปชฺชตีติ ‘‘กิตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺตี’’ติ ปุจฺฉาย สงฺเขปโต วิสฺสชฺชนวเสน ‘‘ยาวตา…เป.… ปญฺญตฺตี’’ติฯ ‘‘ยาวตา ปญฺจกฺขนฺธา, เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺติฯ ยาวตา รูปกฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ, เอตฺตาวตา ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺตี’’ติ เอวเมตฺถ ปาฬิโยชนา กาตพฺพาฯ เอวญฺหิ สงฺเขปโต ปเภทโต จ ขนฺธปญฺญตฺติ วิสฺสชฺชิตา โหติฯ ตถา หิ อิมสฺเสว อตฺถสฺส อฏฺฐกถายํ วุตฺตภาวํ ‘‘ยตฺตเกน…เป.… อาทิเกนา’’ติ อาหฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ วิสฺสชฺชนสฺส อตฺถวจเน, ตสฺมิํ วา วิสฺสชฺชนปาเฐ ตทตฺถวจเน จฯ ปเภทนิทสฺสนมตฺตนฺติ ปเภทสฺส อุทาหรณมตฺตํฯ อวุตฺโตปิ สพฺโพ ภูตุปาทิโก, สุขาทิโก จ ปเภโทฯ ตํ ปน ภูมิมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
เอวํ อฏฺฐกถายํ อาคตนเยน ปาฬิยา อตฺถโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ ปการนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อยํ วาติ วุจฺจมานํ สนฺธายาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ขนฺธปญฺญตฺติวิสฺสชฺชเนฯ อิทนฺติ อิทํ ปทํฯ ยตฺตโก…เป.… ขนฺธปญฺญตฺติยา ปเภโทติ อิมินา สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ ขนฺธานํ ปเภทํ ปติ ปญฺญตฺติวิภาโคติ ทสฺสิตํ โหติฯ เตนาห ‘‘วตฺถุเภเทน…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ ปกรณนฺตเรติ วิภงฺคปกรเณฯ ตตฺถ หิ สาติสยํ ขนฺธานํ วิภาคปญฺญตฺติ วุตฺตาฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ…เป.… กถิตา’’ติฯ เอตฺถ จ ปฐมนเย สมุเขน, ทุติเย วตฺถุมุเขน ปญฺญตฺติยา วิภาคา ทสฺสิตาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ
เอส นโยติ อิมินา ขนฺธปญฺญตฺติยา วุตฺตมตฺถํ อายตนปญฺญตฺติยาทีสุ อติทิสติฯ ตตฺถ ‘‘ยาวตา ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ, ‘‘ขนฺธานํ ขนฺธปญฺญตฺตี’’ติ อิทํ ปญฺญตฺตินิทฺเทสปาฬิยา อาทิปริโยสานคฺคหณมุเขน ทสฺสนํฯ ‘‘ยาวตา ทฺวาทสายตนานี’’ติ, ‘‘อายตนานํ อายตนปญฺญตฺตี’’ติ อิมสฺส อตฺโถ ‘‘ยตฺตเกน ปญฺญาปเนน สงฺเขปโต ทฺวาทสายตนานี’’ติ เอเตน ทสฺสิโต, ‘‘ยาวตา จกฺขายตน’’นฺติอาทิกสฺส ปน ‘‘ปเภทโต จกฺขายตน’’นฺติอาทิเกนาติฯ ตตฺถ ‘‘จกฺขายตนํ…เป.… ธมฺมายตน’’นฺติ ปเภทนิทสฺสนมตฺตเมตํฯ เอเตน อวุตฺโตปิ สพฺโพ สงฺคหิโต โหตีติ ‘‘ตตฺราปิ ทสายตนา กามาวจรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อยํ วา เอตฺถ ปาฬิยา อตฺถโยชนา – ‘‘ยาวตา’’ติ อิทํ สพฺเพหิ ปเทหิ
๗. ‘‘ฉ ปญฺญตฺติโย…เป.… ปุคฺคลปญฺญตฺตี’’ติ อิมํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘กิตฺตาวตา…เป.… เอตฺตาวตา อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริยปญฺญตฺตี’’ติ อยํ ปาฬิปเทโส นิทฺเทโสปิ สมาโน ‘‘อุทฺเทสมตฺเตเนวาติ อตฺโถ’’ติฯ
มาติกาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. นิทฺเทสวณฺณนา
๑. เอกกนิทฺเทสวณฺณนา
๑. ปจฺจนีกธมฺมานํ ‘‘อธิปฺปาเยนาหา’’ติ วุตฺตํฯ ฌานธมฺมา หิ สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ สทฺธิํเยว ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจนฺติ, น วินา, ตถา อภิรติวเสน อารมฺมเณ นิราสงฺกปฺปวตฺติปีติ อธิปฺปาโยฯ ยถา วา ฌานงฺคานํ ฌานปจฺจเยน ปจฺจยภาวโต สวิเสโส ฌานปริยาโย, เอวํ วิโมกฺขกิจฺจโยคโต เตสํ สวิเสโส วิโมกฺขปริยาโย, ตทุปจาเรน สมฺปยุตฺตานํ เวทิตพฺโพฯ ปฐมํ สมงฺคิภาวตฺถนฺติ ปฏิลาภํ สนฺธายาหฯ ‘‘ผุสิตฺวา วิหรตีติ ปฏิลภิตฺวา อิริยตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ‘‘เยน หิ สทฺธิํ…เป.… ปฏิลทฺธา นาม โหนฺตี’’ติ เตหิ สาเธตพฺพสหชาตาทิปจฺจยลาโภเยเวตฺถ ปฏิลาโภ ทฏฺฐพฺโพฯ ยถา ผสฺโส ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตํ อารมฺมณํ ผุสตีติ วุจฺจติ, เอวํ สมฺปยุตฺตธมฺเมปิ ตํสภาวตฺตาติ อาห ‘‘สมฺผสฺเสน ผุสนตฺถ’’นฺติฯ ตสฺส ‘‘วิวรตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ อิตเรหีติ อุปจารมฺปีติอาทินา อุปจารปุริมปฺปนาปรปฺปนานํ ปฏิลาภการณนฺติ วจเนหิฯ อิตเร การณตฺเถติ ‘‘อุปจาเรน…เป.… ผุสติเยวา’’ติ วุตฺเต การณตฺถทีปเก อตฺเถฯ ผุสติ ผลํ อธิคจฺฉติ เอตายาติ การณภาวสฺส ผุสนาปริยาโย เวทิตพฺโพฯ
ปฐมตฺถเมวาติ สมงฺคิภาวตฺถเมวฯ ตานิ องฺคานีติ อิมินา ฌานโกฏฺฐาสภาเวน วุตฺตธมฺมาเยว คหิตา, น ผสฺสปญฺจมกอินฺทฺริยฏฺฐกาทิภาเวนาติ วุตฺตํ ‘‘เสสา…เป.… สงฺคหิตานี’’ติฯ เอวํ สตีติ สุขสงฺขาตฌานงฺคโต เวทนาโสมนสฺสินฺทฺริยานํ เสสิตพฺพภาเว ‘‘สุขสฺส ผุสิตพฺพตฺตา’’ติฯ เวทยิตาธิปเตยฺยฏฺเฐหีติ อารมฺมณานุภวนสงฺขาเตน เวทยิตสภาเวน, ตสฺเสว สาตวิเสสสงฺขาเตน สมฺปยุตฺเตหิ อนุวตฺตนียภาเวน จฯ อุปนิชฺฌายนภาโวปิ ยถาวุตฺตเวทยิตาธิปเตยฺยฏฺฐวิสิฏฺโฐ โอฬาริกสฺส อารมฺมณสฺส นิชฺฌายนภาโวฯ อภินฺนสภาโวปิ หิ ธมฺโม ปุริมวิสิฏฺฐปจฺจยวิเสสสมฺภเวน วิเสเสน ‘‘เวทยิตา…เป.… วุตฺตตฺตา’’ติฯ องฺคานีติ นายํ ตปฺปรภาเวน พหุวจนนิทฺเทโส อนนฺตภาวโต, เกวลญฺจ องฺคานํ พหุตฺตา พหุวจนํ, เตน กิํ สิทฺธํ? ปจฺเจกมฺปิ โยชนา สิทฺธา โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺเจกมฺปิ โยชนา กาตพฺพา’’ติฯ ยทิ ‘‘สุขํ ฐเปตฺวา’’ติ โยชนายํ เสสา ตโย ขนฺธา โหนฺติ, เสสา ตโย, จตฺตาโร จ ขนฺธา โหนฺตีติ วตฺตพฺพํ สิยาติ? น, จตูสุ ติณฺณํ อนฺโตคธตฺตาฯ เตนาห ‘‘สพฺพโยชนา…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ
๒. อสมยวิโมกฺเขนาติ เหฏฺฐามคฺควิโมกฺเขนฯ โส หิ โลกิยวิโมกฺโข วิย อธิคมวฬญฺชนตฺถํ ปกปฺเปตพฺพสมยวิเสสาภาวโต เอวํ วุตฺโตฯ อคฺคมคฺควิโมกฺโข ปน เอกจฺจาสววิมุตฺติวจนโต อิธ นาธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺตี’’ติฯ เอกจฺเจหิ อาสเวหิ วิมุตฺโตติ ทิฏฺฐาสวาทีหิ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺโตฯ อสมย…เป.… ลาเภนาติ ยถาวุตฺตอสมยวิโมกฺขสฺส อุปนิสฺสยภูตสฺส อธิคเมนฯ ตโต เอว สาติสเยน, เอกจฺเจหิ กามาสเวหิ วิมุตฺโต วิกฺขมฺภนวเสนาติ อตฺโถฯ โส เอว เอกจฺจสมยวิโมกฺขลาภี ยถาวุตฺโต สมยวิมุตฺโต อสมยวิโมกฺขวิเสสสฺส วเสน สมยวิโมกฺขปญฺญตฺติยา อธิปฺเปตตฺตาฯ โสติ อสมยวิโมกฺขูปนิสฺสยสมยวิโมกฺขลาภีฯ เตน สาติสเยน สมยวิโมกฺเขนฯ ตถาวิมุตฺโตว โหตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ ยสฺมา ตถาวิมุตฺโต โหติ, ตสฺมา สมยวิมุตฺตปญฺญตฺติํ ลทฺธุํ อรหตีติ ปริญฺญาตตฺถํ เหตุนา ปติฏฺฐาเปติฯ พฺยติเรกมุเขนปิ ตมตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ปุถุชฺชโน ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมุทาจารภาวโตติ สมุทาจารสฺส สมฺภวโตฯ โสติ ฌานลาภี ปุถุชฺชโนฯ
ยทิ ปุนราวตฺตกธมฺมตาย ปุถุชฺชโน สมยวิมุตฺโตติ น วุตฺโต, ตทภาวโต กสฺมา อรหา ตถา น วุตฺโตติ อาห ‘‘อรหโต ปนา’’ติอาทิฯ ตทการณภาวนฺติ เตสํ วิโมกฺขานํ, ตสฺส วา สมยวิมุตฺติภาวสฺส อการณภาวํฯ สพฺโพติ สุกฺขวิปสฺสโกปิ สมถยานิโกปิ อฏฺฐวิโมกฺขลาภีปิ ‘‘พาหิรานนฺติ โลกุตฺตรโต พหิภูตาน’’นฺติฯ
๓. รูปโต อญฺญํ น รูปนฺติ ตตฺถ รูปปฏิภาคํ กสิณรูปาทิ รูป-สทฺเทน คหิตนฺติ ตทญฺญํ ปฐมตติยารุปฺปวิสยมตฺตํ อรูปกฺขนฺธนิพฺพานวินิมุตฺตํ อรูป-สทฺเทน คหิตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฏิปกฺขภูเตหิ กิเลสโจเรหิ อมูสิตพฺพํ ฌานเมว จิตฺตมญฺชูสํฯ สมาธินฺติ วา สมาธิสีเสน ฌานเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
๔. อตฺตโน อนุรูเปน ปมาเทนาติ เอตฺถ อนาคามิโน อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อสกฺกจฺจอสาตจฺจกิริยาทินาฯ ขีณาสวสฺส ปน ตาทิเสน ปมาทปติรูปเกน, ตาทิสาย วา อสกฺกจฺจกิริยายฯ สา จสฺส อุสฺสุกฺกาภาวโต เวทิตพฺพาฯ ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพุสฺสุกฺกา หิ เต อุตฺตมปุริสาฯ สมเยน สมยนฺติ สมเย สมเยฯ ภุมฺมตฺเถ หิ เอตํ กรณวจนํ อุปโยควจนญฺจฯ อนิปฺผตฺติโตติ สมาปชฺชิตุํ อสกฺกุเณยฺยโตฯ อสฺสาติ ‘‘เตสญฺหี’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อิมสฺส อฏฺฐกถาวจนสฺสฯ เตนาติ ยถาภเตน สุตฺเตนฯ
๕. เยนาธิปฺปาเยน ‘‘ธมฺเมหี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ, ตํ วิวรนฺโต ‘‘อิธา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อิธาติ ‘‘ปริหานธมฺโม อปริหานธมฺโม’’ติ เอตสฺมิํ ปททฺวเยฯ ตตฺถาติ ‘‘กุปฺปธมฺโม อกุปฺปธมฺโม’’ติ ปททฺวเยฯ สติ วจนนานตฺเต อตฺเถว วจนตฺถนานตฺตนฺติ อาห ‘‘วจนตฺถนานตฺตมตฺเตน วา’’ติฯ วจนตฺถคฺคหณมุเขน คเหตพฺพสฺส ปน วิภาวนตฺถสฺส นตฺเถตฺถ นานตฺตํ, ยโต เตสํ ปริยายนฺตรตาสิทฺธิฯ
๗-๘. สมาปตฺติเจตนาติ ยาย เจตนาย สมาปตฺติํ นิพฺพตฺเตติ สมาปชฺชติ จฯ เตนาห ‘‘ตทายูหนา’’ติฯ อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา สตีติ กตฺวา อาห ‘‘อนุรกฺขณา…เป.… สตี’’ติฯ เตนาห ‘‘เอการกฺโข สตารกฺเขน เจตสา วิหรตี’’ติฯ ตถา หิ สา ‘‘กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเนสตี’’ติ วุตฺตาฯ
๑๑. อคฺคมคฺคฏฺโฐปิ อิตรมคฺคฏฺฐา วิย อนุปจฺฉินฺนภยตฺตา ภยูปรตโวหารํ ลภตีติ อาห ‘‘อรหตฺตมคฺคฏฺโฐ จ…เป.… ภยูปรโต’’ติฯ
๑๒. เกจีติ ‘‘ทุปฺปญฺญาติ อิมินา คยฺหนฺตี’’ติฯ ทุพฺพลา ปญฺญา เยสํ เต ทุปฺปญฺญาติฯ
๑๔. อนิยตธมฺมสมนฺนาคตสฺเสว ‘‘ยตฺถ…เป.… โหนฺตี’’ติฯ ตทภาวาติ นิยตานิยตโวมิสฺสาย ปวตฺติยา อภาวาฯ
๑๖. ปริยาทิยิตพฺพานีติ ปริยาทเกน มคฺเคน เขเปตพฺพานิฯ ตณฺหาทีนํ ปลิพุธนาทิกิริยาย มตฺถกปฺปตฺติยา สีสภาโว เวทิตพฺโพ, นิพฺพานสฺส ปน วิสงฺขารภาวโต สงฺขารสีสตาฯ เตนาห ‘‘สงฺขารวิเวกภูโต นิโรโธ’’ติฯ เกจิ ปน ‘‘สงฺขารสีสํ นิโรธสมาปตฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปญฺญตฺติมตฺตสฺส สีสภาวานุปปตฺติโต ตทุทฺธญฺจ สงฺขารปฺปวตฺติสพฺภาวโตฯ สห วิยาติ เอกชฺฌํ วิยฯ เอเตน สม-สทฺทสฺส อตฺถมาหฯ สหตฺโถ เหส สม-สทฺโทฯ สํสิทฺธิทสฺสเนนาติ สํสิทฺธิยา นิฏฺฐานสฺส อุปรมสฺส ทสฺสเนนฯ
อิธาติ อิมิสฺสา ปุคฺคลปญฺญตฺติปาฬิยา, อิมิสฺสา วา ตทฏฺฐกถายฯ กิเลสปวตฺตสีสานนฺติ กิเลสสีสปวตฺตสีสานํฯ เตสุ หิ คหิเตสุ อิตรมฺปิ ปริยาทิยิตพฺพํ กิเลสภาเวน ปริยาทิยิตพฺพตาสามญฺเญน จ คหิตเมว โหตีติ กิเลสวฏฺฏปริยาทาเนน มคฺคสฺส อิตรวฏฺฏานมฺปิ ปริยาทิยนํฯ วฏฺฏุปจฺเฉทเกน มคฺเคเนว หิ ชีวิตินฺทฺริยมฺปิ อนวเสสโต นิรุชฺฌตีติฯ กสฺมา ปเนตฺถ ปวตฺตสีสํ วิสุํ คหิตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปวตฺตสีสมฺปี’’ติอาทิฯ โอธิโส จ อโนธิโส จ กิเลสปริยาทาเน สติ สิชฺฌมานา ปจฺจเวกฺขณวารา เตน นิปฺผาเทตพฺพาติ วุตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘กิเลสปริยาทานสฺเสว วารา’’ติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อาคเมน สาเธนฺโต ‘‘วิมุตฺตสฺมิ’’นฺติอาทิมาหฯ จุติจิตฺเตน โหตีติ อิทํ ยถาวุตฺตสฺส กิเลสปริยาทานสมาปนภูตสฺส ปจฺจเวกฺขณวารสฺส จุติจิตฺเตน ปริจฺฉินฺนตฺตา วุตฺตํ, ตสฺมา จุติจิตฺเตน ปริจฺเฉทเกน ปริจฺฉินฺนํ โหตีติ อตฺโถฯ
๑๗. ติฏฺเฐยฺยาติ น อุปคจฺเฉยฺยฯ ฐานญฺหิ คตินิวตฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘นปฺปวตฺเตยฺยา’’ติฯ
๑๘. ปยิรุปาสนาย พหูปการตฺตา ปยิรุปาสิตพฺพตฺตาฯ
๒๐. อคฺควิชฺชา ‘‘ยาย กตกิจฺจตา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อคฺควิชฺชาติ อาสวกฺขยญาณํ, อคฺคมคฺคญาณเมว วา เวทิตพฺพํฯ สา จ เตวิชฺชตาติ โยชนาฯ
๒๒. ตตฺเถวาติ สจฺจาภิสมฺโพเธ เอวฯ
๒๔. ตนฺติ นิโรธสมาปตฺติลาภิโน อุภโตภาควิมุตฺตตาวจนํฯ วุตฺตลกฺขณูปปตฺติโกติ ทฺวีหิ ภาเคหิ ทฺเว วาเร วิมุตฺโตติ เอวํ วุตฺตลกฺขเณน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต สมนฺนาคโตฯ เอเสว นโยติ ยถา จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ เอเกกโต นิโรธโต จ วุฏฺฐาย อรหตฺตํ ปตฺตานํ วเสน ปญฺจ อุภโตภาควิมุตฺตา วุตฺตา, ตถา เสกฺขภาวํ ปตฺตานํ วเสน ปญฺจ กายสกฺขิโน โหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ
ทสฺสนการณาติ อิมินา ‘‘ทิสฺวา’’ติ เอตฺถ ตฺวา-สทฺโท เหตุอตฺโถติ ทสฺเสติ ยถา ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติอาทีสุฯ ทสฺสเน สติ ปริกฺขโย, นาสตีติ อาห ‘‘ทสฺสนายตฺตปริกฺขยตฺตา’’ติฯ ปุริมกิริยาติ อาสวานํ ขยกิริยาย ปุริมกิริยาฯ สมานกาลตฺเตปิ หิ การณกิริยา ผลกิริยาย ปุริมสิทฺธา วิย โวหรียติฯ ตโต นามกายโต มุจฺจนโตฯ ยโต หิ เยน มุจฺจิตพฺพํ, ตํ นิสฺสิโต โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นามนิสฺสิตโก’’ติฯ ตสฺสาติ กายทฺวยวิมุตฺติยา อุภโตภาควิมุตฺตภาวสฺสฯ อรูปโลเก หิ ฐิตารหนฺตวเสนายมตฺโถ วุตฺโตฯ เตนาห ‘‘สุตฺเต หี’’ติอาทิฯ
ทฺวีหิ ภาเคหีติ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทภาเคหิฯ ทฺเว วาเรติ กิเลสานํ วิกฺขมฺภนสมุจฺฉินฺทนวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํฯ กิเลเสหิ วิมุตฺโตติ อิทํ ปฐมตติยวาทานํ วเสน วุตฺตํ, อิตรํ ทุติยวาทสฺสฯ อรูปชฺฌานํ ยทิปิ รูปสญฺญาทีหิ วิมุตฺตํ ตํสมติกฺกมาทินา ปตฺตพฺพตฺตา, ปวตฺตินิวารเกหิ ปน กามจฺฉนฺทาทีหิเยวสฺส วิมุตฺติ สาติสยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นีวรณสงฺขาตนามกายโต วิมุตฺต’’นฺติ อาหฯ ยญฺจาปิ อรูปชฺฌานํ รูปโลเก วิเวกฏฺฐตาวเสนปิ รูปกายโต วิมุตฺตํ, ตํ ปน รูปปฏิพนฺธฉนฺทราควิกฺขมฺภเนเนว โหตีติ วิกฺขมฺภนเมว ‘‘รูปตณฺหาวิกฺขมฺภเนน รูปกายโต จ วิมุตฺตตฺตา’’ติฯ เอกเทเสน อุภโตภาควิมุตฺตํ นาม โหติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา อภาวาฯ
๒๕. ‘‘สตฺติสโย’’ติ วิย สมุทาเย ปวตฺโต โวหาโร อวยเวปิ ทิสฺสตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺฐวิโมกฺเขกเทเสน…เป.… วุจฺจตี’’ติฯ
๒๖. ผุฏฺฐานนฺติ ผสฺสิตานํ, อธิคตานนฺติ อตฺโถฯ อนฺโตติ อนฺตสทิโส ผสฺสนาย ปรกาโลฯ ตทนนฺตโร หิ ตปฺปริโยสาโน วิย โหตีติฯ กาลวิสโย จายํ อนฺต-สทฺโท, น ปน กาลตฺโถฯ เตนาห ‘‘อธิปฺปาโย’’ติฯ นามกาเยกเทสโตติ นีวรณสงฺขาตนามกาเยกเทสโตฯ อาโลจิโต ปกาสิโต วิย โหติ วิพนฺธวิกฺขมฺภเนน อาโลจเน ปกาสเน สมตฺถสฺส ญาณจกฺขุโน อธิฏฺฐานสมุปฺปาทนโตฯ น ตุ วิมุตฺโตติ วิมุตฺโตติ น วุจฺจเตวฯ
๒๘. อิมํ ปน นยนฺติ ‘‘อปิจ เตส’’นฺติอาทินา อาคตวิธิํฯ เยน วิเสเสนาติ เยน การณวิเสเสนฯ โสติ ทิฏฺฐิปฺปตฺตสทฺธาวิมุตฺตานํ ยถาวุตฺโต ปญฺญาย วิเสโสฯ ปฏิกฺเขโป กโต การณสฺส อวิภาวิตตฺตาฯ อุภโตภาควิมุตฺโต วิย, ปญฺญาวิมุตฺโต วิย วา สพฺพถา อวิมุตฺตสฺส สาวเสสวิมุตฺติยมฺปิ ทิฏฺฐิปฺปตฺตสฺส วิย ปญฺญาย สาติสยาย อภาวโต สทฺธามตฺเตน วิมุตฺตภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ สทฺธาย อธิมุตฺโตติ อิทํ อาคมนวเสน สทฺธาย อธิกภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, มคฺคาธิคมโต ปนสฺส ปจฺจกฺขเมว ญาณทสฺสนํฯ
๓๑. ‘‘โสโตติ อริยมคฺคสฺส นาม’’นฺติ นิปฺปริยาเยน ตํสมงฺคี โสตาปนฺโนติ อธิปฺปาเยน โจทโก ‘‘อปิ-สทฺโท กสฺมา วุตฺโต’’ติ โจทนํ อุฏฺฐาเปตฺวา ‘‘นนู’’ติอาทินา อตฺตโน อธิปฺปายํ วิวรติฯ อิตโร ‘‘นาปนฺน’’นฺติอาทินา ปริหรติฯ สมนฺนาคโต เอว นาม โลกุตฺตรธมฺมานํ อกุปฺปสภาวตฺตาฯ อิตเรหีติ ทุติยมคฺคฏฺฐาทีหิฯ โส เอวาติ ปฐมผลฏฺโฐ เอวฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สตฺตกฺขตฺตุปรมนิทฺเทเสฯ โสตํ วา อริยมคฺคํ อาทิโต ปนฺโน อธิคโตติ โสตาปนฺโนติ วุจฺจมาเน ทุติยมคฺคฏฺฐาทีนํ โสตํ อริยมคฺคํ อาทิโต มริยาทํ อมุญฺจิตฺวาว ปนฺโน ปฏิปชฺชตีติ กตฺวา มคฺคสมงฺคี ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ วุตฺโตฯ ปริยาเยน อิตโรปิ ตสฺส อปริหานธมฺมตฺตา โสตาปนฺโนติ เวทิตพฺพํฯ ปหีนาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณาย สมุทยสจฺจํ วิย ทุกฺขสจฺจมฺปิ ปจฺจเวกฺขิตํ โหติ สจฺจทฺวยปริยาปนฺนตฺตา ‘‘จตุสจฺจปจฺจเวกฺขณาทีน’’นฺติฯ อาทิ-สทฺเทน ผลปจฺจเวกฺขณอุปริมคฺคผลธมฺเม จ สงฺคณฺหาติฯ
๓๒. มหากุลเมวาติ อุฬารกุลเมว วุจฺจติ ‘‘กุลีโน กุลปุตฺโต’’ติอาทีสุ วิยฯ
๓๓. สชฺฌานโก อปริหีนชฺฌาโน กาลกโต พฺรหฺมโลกูปโค หุตฺวา วฏฺฏชฺฌาสโย เจ, อุปรูปริ นิพฺพตฺติตฺวา นิพฺพายตีติ อาห ‘‘อนาคามิสภาโค’’ติฯ ยโต โส ฌานานาคามีติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘อนาวตฺติธมฺโม’’ติฯ
๓๖. ปรโยเค ตฺวา-สทฺโท ตทนฺโต หุตฺวา ‘‘ปรสทฺทโยเค’’ติ วุตฺโต, อปฺปตฺวาติ วุตฺตํ โหตีติ ‘‘อปฺปตฺตํ หุตฺวา’’ติ อิมินา วุจฺจติฯ
๓๗. เตนาติ ‘‘อุปหจฺจา’’ติ ปเทนฯ นนุ จ เวมชฺฌาติกฺกโม ‘‘อติกฺกมิตฺวา เวมชฺฌ’’นฺติ อิมินา ปกาสิโต โหตีติ อธิปฺปาโยฯ
๔๐. ตณฺหาวฏฺฏโสตา ตณฺหาวฏฺฏพนฺธาฯ ตสฺสาติ โสตสฺสฯ สมฺพนฺเธ เจตํ สามิวจนํฯ อุทฺธํโสตสฺส อุปริภวูปคตา เอกํสิกาติ อาห ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา คนฺตฺวา’’ติฯ ตสฺสาติ อุทฺธํโสตสฺสฯ ตตฺถาติ อวิเหสุฯ ลหุสาลหุสคติกาติ ลหุกาลหุกายุคติกา, ลหุกาลหุกญาณคติกา วาฯ อุปฺปชฺชิตฺวาว นิพฺพายนกาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อากาสํ ลงฺฆิตฺวา นิพฺพายตี’’ติอาทินา วุตฺตา ติสฺโส อุปมา สงฺคณฺหาติฯ อนฺตราอุปหจฺจปรินิพฺพายีหิ อธิมตฺตตา, อุทฺธํโสตโต อนธิมตฺตตา จ อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายีนํ น เวทิตพฺพาติ โยชนาฯ เต เอวาติ อนฺตราอุปหจฺจปรินิพฺพายิอุทฺธํโสตา เอวฯ ยทิ เอวํ อสงฺขารสสงฺขารปรินิพฺพายีนํ อุปมาวจเนน ตโต มหนฺตตเรหิ กสฺมา วุตฺตนฺติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ตโต มหนฺต…เป.… ทสฺสนตฺถ’’นฺติฯ
เตนาติ เตนาติ วา ยถาวุตฺเตน ตสฺส อตฺถวจเนนฯ อิมสฺส ทุกฺขสฺสาติ อิมสฺส สมฺปติ วตฺตมานสฺส วิญฺญาณาทิทุกฺขสฺสฯ อุทยทสฺสนํ ญาณํฯ จตูหิปีติ ‘‘โน จสฺสา’’ติ จตูหิ ปเทหิฯ ยํ อตฺถีติ ยํ ปรมตฺถโต วิชฺชติ ‘‘ภูตนฺติ สสภาว’’นฺติ, ภูตนฺติ ขนฺธปญฺจกนฺติ อตฺโถฯ ยถาห ‘‘ภูตมิทนฺติ, ภิกฺขเว, สมนุปสฺสถา’’ติฯ วิวฏฺฏมานโส วิวิจฺจมานหทโย ตณฺหาทิโสตโต นิวตฺตชฺฌาสโยฯ อุเปกฺขโก โหตีติ จตฺตภริโย วิย ปุริโส ภยํ นนฺทิญฺจ ปหาย อุทาสิโน โหติฯ
อวิสิฏฺเฐติ หีเนฯ วิสิฏฺเฐติ อุตฺตเมฯ ‘‘ภเว’’ติ วตฺวา ‘‘สมฺภเว’’ติ วุจฺจมานํ อวุตฺตวาจกํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปจฺจุปฺปนฺโน’’ติอาทิมาหฯ ภูตเมว วุจฺจตีติ ยํ ภูตนฺติ วุจฺจติ, ตเทว ภโวติ จ วุจฺจติ, ภวติ อโหสีติ วาฯ สมฺภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโวฯ ตทาหาโร ตสฺส ภวสฺส ปจฺจโยฯ อนุกฺกเมน มคฺคปญฺญายาติ วิปสฺสนานุกฺกเมน ลทฺธาย อริยมคฺคปญฺญายฯ เตนาติ เสกฺเขนฯ
เอกกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ทุกนิทฺเทสวณฺณนา
๖๓. กสฺสจีติ กสฺสจิปิฯ กถญฺจีติ เกนจิ ปกาเรน, วิกฺขมฺภนมตฺเตนาปีติ วุตฺตํ โหติฯ อชฺฌตฺตคฺคหณสฺสาติ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตคฺคาหสฺสฯ
๘๓. ปุริมคฺคหิตนฺติ ‘‘กริสฺสติ เม’’ติอาทินา จิตฺเตน ปฐมํ คหิตํฯ ตํ กตนฺติ ตํ ตาทิสํ อุปการํฯ ปุญฺญผลํ อุปชีวนฺโต กตญฺญุปกฺเข ติฏฺฐตีติ วุตฺตํ ‘‘ปุญฺญผลํ อนุปชีวนฺโต’’ติฯ
๙๐. คุณปาริปูริยา ปริปุณฺโณ ยาวทตฺโถ อิธ ติตฺโตติ อาห ‘‘นิฏฺฐิตกิจฺจตาย นิรุสฺสุกฺโก’’ติฯ
ทุกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ติกนิทฺเทสวณฺณนา
๙๑. เสสสํวรเภเทนาติ ‘‘มโนสํวรเภเทนา’’ติฯ อิทานิ ตํ ปการเภเทน ทสฺเสนฺโต ‘‘สติสํวราทิเภเทน วา’’ติ อาห, มุฏฺฐสจฺจาทิปฺปวตฺติยาติ อตฺโถฯ ยํ กิญฺจิ สภาวภูตํ จริตมฺปิ ‘‘สีล’’นฺติ วุจฺจตีติ อกุสลสฺสปิ สีลปริยาโย วุตฺโตฯ
๙๔. สมานวิสยานนฺติ ปฐมผลาทิโก สมาโน เอวรูโป วิสโย เอเตสนฺติ สมานวิสยา, เตสํฯ
๑๐๗. ตทตฺโถ ตปฺปโยชโน โลกุตฺตรสาธโกติ อตฺโถฯ ตสฺส ปรมตฺถสาสนสฺสฯ มูเลกเทสตฺตาติ มูลภาเวน เอกเทสตฺตาฯ
๑๑๘. อุนฺนโฬ อุคฺคตตุจฺฉมาโนฯ
๑๒๓. สีลสฺส อนุคฺคณฺหนํ อปริสุทฺธิยํ โสธนํ อปาริปูริยํ ปูรณญฺจาติ อาห ‘‘โสเธตพฺเพ จ วฑฺเฒตพฺเพ จา’’ติฯ อธิสีลํ นิสฺสายาติ อธิสีลํ นิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนปญฺญายฯ
๑๒๔. คูถสทิสตฺตเมว ทสฺเสติ, น คูถกูปสทิสตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ คูถวเสเนว หิ กูปสฺสปิ ชิคุจฺฉนียตาติฯ อยญฺจ อตฺโถ คูถราสิเยว คูถกูโปติ อิมสฺมิํ ปกฺเข นวตฺตพฺโพ สิยาฯ
๑๓๐. สรภงฺคสตฺถาราทโย รูปภวาทิกามาทิปริญฺญํ กตฺวา ปญฺญเปนฺโต โลกิยํ ปริญฺญํ สมฺมเทว ปญฺญเปนฺตีติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน น สกฺโกนฺตี’’ติฯ อสมตฺถภาวํ วา สนฺธาย โน จ ปญฺญาเปตุํ สกฺโกนฺตีติ วุตฺตนฺติ โยชนาฯ
ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๓. ปเรนาติ อาณตฺติยา อตฺตนา จาติ อาณาปกสฺส อาณตฺติยา, อตฺตนา จ อาณตฺเตน กตํ ตญฺจ ตสฺส อาณาปกสฺส ยํ วจีปโยเคน กตนฺติ โยชนาฯ อาณตฺติยา ปาปสฺสาติ อาณาปนวเสน ปสุตปาปสฺสฯ
๑๔๘. เทสนาย กรณภูตายฯ ธมฺมานนฺติ เทสนาย ยถาโพเธตพฺพานํ สีลาทิธมฺมานํฯ
๑๕๒. อนนฺตรนฺติ ญาณสฺส อุปฏฺฐิตนฺติ อนนฺตรํ วุตฺตํฯ กิํ ปน ตนฺติ อาห ‘‘วจน’’นฺติฯ ลุชฺชตีติ อิทํ เยน การเณน โลก-สทฺโท ตทตฺเถ ปวตฺโต, ตํ ทสฺเสตีติ อาห ‘‘การณยุตฺต’’นฺติฯ
๑๕๖. สหิตาสหิตสฺสาติ กุสลสทฺทโยเคน สามิวจนํ ภุมฺมตฺเถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สหิตาสหิเตติ อตฺโถ’’ติฯ สหิตภาสเนน เทสกสมฺปตฺติ, สหิตาสหิตโกสลฺเลน สาวกสมฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ ปริสสมฺปตฺติปิ ญาณสมฺปนฺนสฺส ธมฺมกถิกสฺส ปฏิภานสมฺปทาย การณํ โหตีติ อาห ‘‘สาวกสมฺปตฺติยา โพเธตุํ สมตฺถตายา’’ติฯ
๑๕๗. กุสลธมฺเมหีติ สมถวิปสฺสนาธมฺเมหิฯ จตุตฺโถ วุตฺโต, โย เนว สงฺฆํ นิมนฺเตติ, น ทานํ เทติฯ
๑๖๖. ยมิทํ ‘‘กาเลนา’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘โย ตตฺถ อวณฺโณ, ตมฺปิ ภณติ กาเลนฯ โยปิ ตตฺถ วณฺโณ, ตมฺปิ ภณติ กาเลนา’’ติ ยํ อิทํ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตตฺร ตสฺมิํ วจเน วากฺเย โย ปุคฺคโล ‘‘กาเลน ภณตี’’ติ วุตฺโต, โส กีทิโสติ วิจารณาย ตสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘กาลญฺญู โหตี’’ติอาทิ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต สงฺคเห อาหาติ โยชนาฯ
๑๖๘. ปุพฺพุปฺปนฺนปจฺจยวิปตฺตีติ ตสฺมิํ อตฺตภาเว ปฐมุปฺปนฺนปจฺจยวิปตฺติฯ เตสํ วิปตฺติ ปวตฺตปฺปจฺจยวิปตฺตีติ โยชนาฯ
๑๗๓. เตสนฺติ วิมุตฺติทสฺสนเมว โหติ วิมุตฺติอตฺถตฺตา ตํทสฺสนสฺสฯ
๑๗๔. ตนฺตาวุตานํ วตฺถานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ
๑๗๘. นามกาโยติ นามสมูโหฯ อิทเมว จ ทฺวยนฺติ สีลสํวรปูรณํ, สาชีวาวีติกฺกมนญฺจาติ อิทเมว ทฺวยํฯ ตโตติ สาชีวาวีติกฺกมนโตฯ กถาย หลิทฺทราคาทิสทิสตาติ โยชนาฯ เตนาห ‘‘น ปุคฺคลสฺสา’’ติฯ
๑๗๙. อิติ-สทฺเทนาติ ‘‘ทารุมาสโก’’ติ เอตฺถ วุตฺตอิติ-สทฺเทนฯ เอวํปกาเรติ อิมินาปิ สลากาทิเก สงฺคณฺหาติฯ
๑๘๑. อวิสฏสุขนฺติ อวิกฺเขปสุขํฯ
๑๘๗. ขนฺธธมฺเมสูติ สงฺขตธมฺเมสุฯ ตทลาเภนาติ มคฺคผลาลาเภนฯ อตฺเถนาติ สีลาทิอตฺเถนฯ
จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา
๑๙๑. ยถา เตสุ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ เตสุ ปญฺจสุ ปุคฺคเลสุ ยถารหํ อุปเมยฺโยปมาทสฺสนมุเขน หิตูปเทสปฏิปตฺติยา ยถา อญฺเญหิ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ กิริยาวาจี อารมฺภ-สทฺโท อธิปฺเปโต, น ‘‘อารมฺภกตฺตุสฺส กสาวปุจฺฉา’’ติอาทีสุ วิย ธมฺมวาจีติ อาห ‘‘อารมฺภกิริยาวาจโก สทฺโท’’ติฯ ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มคฺคกิจฺจวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ
๑๙๒. คหณํ
๑๙๙. น เอวํ สมฺพนฺโธ อสมานชาติกตฺตาฯ
ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๒. อิทํ สงฺคหิตํ โหติ ผลสฺส เหตุนา อวินาภาวโตฯ เตนาห ‘‘สาม’’นฺติอาทิฯ อนาจริยเกน อตฺตนา อุปฺปาทิเตนาติ อิทํ สพฺพญฺญุตญฺญาเณ วิชฺชมานคุณกถนํ, น ตพฺพิธุรธมฺมนฺตรนิวตฺตนํ ตถารูปสฺส อญฺญสฺส อภาวโตฯ เตนสฺส สาจริยกตา, ปรโต จ อุปฺปตฺติ ปฏิกฺขิตฺตาติ อิมมตฺถมาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ สาจริยกตฺตํ ปรูปเทสเหตุกตา, ปรโต อุปฺปตฺติ อุปเทเสน วินาปิ สนฺนิสฺสาย นิพฺพตฺตีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ
ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๓. กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อาธาเร ภุมฺมํ, น วิสเยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสุ อนฺโตคธา’’ติ อาหฯ อิทานิ วิสยลกฺขณํ เอตํ ภุมฺมนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โพธิปกฺขิยธมฺเมสุ วา’’ติอาทิมาหฯ ‘‘ตทุปการตายา’’ติ อิทํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สาเธตพฺเพสูติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุมฺมุชฺชนปญฺญายาติ อุมฺมุชฺชาปนปญฺญาย, อุมฺมุชฺชนากาเรน วา ปวตฺตปญฺญายฯ เตเนวาติ อุมฺมุชฺชนมตฺตตฺตา เอวฯ ยถา หิ ญาณุปฺปาโท สํกิเลสปกฺขโต อุมฺมุชฺชนํ, เอวํ สทฺธุปฺปาโทปีติ อาห ‘‘สทฺธาสงฺขาตเมว อุมฺมุชฺชน’’นฺติฯ จิตฺตวาโรติ จิตฺตปฺปพนฺธวาโรฯ ปจฺเจกํ ฐานวิปสฺสนาปตรณปติคาธปฺปตฺตินิฏฺฐตฺตา ‘‘อเนเก ปุคฺคลา’’ติ วุตฺตํฯ กสฺมา? เตนตฺตภาเวน อรหตฺตสฺส อคฺคหณโตฯ ตติยปุคฺคลาทิภาวนฺติ อุมฺมุชฺชิตฺวา ฐิตปุคฺคลาทิภาวํฯ
สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ทสกนิทฺเทสวณฺณนา
๒๐๙. โสตาปนฺนาทโยติ อสา…เป.… ปนาติ เอตฺถ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถทีปโนฯ เตน ‘‘อชฺฌตฺตสํโยชนานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา’’ติ อิทํ วิเสสํ ทีเปตีติ เวทิตพฺพํฯ
ทสกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปุคฺคลปญฺญตฺติปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตาฯ