กถาวตฺถุปกรณ-อนุฏีกา
คนฺถารมฺภวณฺณนา
สมุทาเย ‘‘กถาสมุทายสฺสา’’ติอาทินาฯ ตตฺถ กถานนฺติ ติสฺโส กถา วาโท ชปฺโป วิตณฺฑาติฯ เตสุ เยน ปมาณตกฺเกหิ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺฐาปนปฏิกฺเขปา โหนฺติ, โส วาโทฯ เอกาธิกรณา หิ อญฺญมญฺญวิรุทฺธา ธมฺมา ปกฺขปฏิปกฺขา ยถา ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ (ที. นิ. ๑.๖๕)ฯ นานาธิกรณา ปน อญฺญมญฺญวิรุทฺธาปิ ปกฺขปฏิปกฺขา นาม น โหนฺติ ยถา ‘‘อนิจฺจํ รูปํ, นิจฺจํ นิพฺพาน’’นฺติฯ เยน ฉลชาตินิคฺคหฏฺฐาเนหิ ปกฺขปฏิปกฺขานํ ปติฏฺฐาปนํ ปฏิกฺเขปารมฺโภ, โส ชปฺโปฯ อารมฺภมตฺตเมเวตฺถ, น อตฺถสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ อารมฺภคฺคหณํฯ ยาย ปน ฉลชาตินิคฺคหฏฺฐาเนหิ ปฏิปกฺขปฏิกฺเขปาย วายมนฺติ, สา วิตณฺฑาฯ ตตฺถ อตฺถวิกปฺปุปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉลํ ยถา ‘‘นวกมฺพโลยํ ปุริโส, ราชา โน สกฺขี’’ติ เอวมาทิ ชาตโย, อุตฺตรปติรูปกาติ อตฺโถฯ นิคฺคหฏฺฐานานิ ปรโต อาวิ ภวิสฺสนฺติฯ เอวํ วาทชปฺปวิตณฺฑปฺปเภทาสุ ตีสุ กถาสุ อิธ วาทกถา ‘‘กถา’’ติ อธิปฺเปตาฯ สา จ โข อวิปรีตธมฺมตาย ปติฏฺฐาปนวเสน, น วิคฺคาหิกกถาภาเวนาติ เวทิตพฺพํฯ มาติกาฐปเนเนวาติ อุทฺเทสเทสนาย เอวฯ ฐปิตสฺสาติ เทสิตสฺสฯ เทสนา หิ เทเสตพฺพมตฺถํ วิเนยฺยสนฺตาเนสุ ฐปนโต นิกฺขิปนโต ฐปนํ, นิกฺเขโปติ จ วุจฺจติฯ
คนฺถารมฺภวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิทานกถาวณฺณนา
ปรินิพฺพานเมว วุตฺตํฯ อภินฺนสภาวมฺปิ หิ อตฺถํ ตทญฺญธมฺมโต วิเสสาวโพธนตฺถํ อญฺญํ วิย กตฺวา โวหรนฺติ ยถา ‘‘อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๑)ฯ สาติ อสงฺขตา ธาตุฯ กรณภาเวน วุตฺตา ยถาวุตฺตสฺส อุปสมสฺส สาธกตมภาวํ สนฺธายฯ ธมฺมวาที…เป.… ทุพฺพลตา วุตฺตา ตถารูปาย ปญฺญาย ภาเว ตาทิสานํ ปกฺขภาวาภาวโตฯ ลทฺธิยาติ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน, ปริหายติ อรหา อรหตฺตา’’ติอาทิลทฺธิยาฯ สุตฺตนฺเตหีติ เทวตาสํยุตฺตาทีหิฯ ลิงฺคากปฺปเภทํ ปรโต สยเมว วกฺขติฯ
ภินฺทิตฺวา มูลสงฺคหนฺติ มูลสงฺคีติํ วินาเสตฺวา, เภทํ วา กตฺวา ยถา สา ฐิตา, ตโต อญฺญถา กตฺวาฯ สงฺคหิตโต วา อญฺญตฺราติ มูลสงฺคีติยา สงฺคหิตโต อญฺญตฺรฯ เตนาห ‘‘อสงฺคหิตํ สุตฺต’’นฺติฯ นีตตฺถํ ยถารุตวเสน วิญฺเญยฺยตฺถตฺตาฯ เนยฺยตฺถํ วิปริณามทุกฺขตาทิวเสน นิทฺธาเรตพฺพตฺถตฺตาฯ ตีหิ ฐาเนหีติ ‘‘สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑) เอวํ วุตฺเตหิ ตีหิ การเณหิฯ อญฺญํ สนฺธาย ภณิตนฺติ เอกํ ปพฺพชฺชาสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยวาสํ สนฺธาย ภณิตํฯ อญฺญํ อตฺถํ ฐปยิํสูติ สพฺพสฺสปิ พฺรหฺมจริยวาสสฺส วเสน ‘‘นตฺถิ เทเวสุ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติอาทิกํ (กถา. ๒๖๙) อญฺญํ อตฺถํ ฐปยิํสุฯ สุตฺตญฺจ อญฺญํ สนฺธาย ภณิตํ ตโต อญฺญํ สนฺธาย ภณิตํ กตฺวา สุญฺญตาทีติ อาทิ-สทฺเทน อนิจฺจตาทิํ สงฺคณฺหาติฯ
คมฺภีรํ เอกเทสํ มหาปเทสปริวาราทิํฯ เอกจฺเจ สกลํ อภิธมฺมํ วิสฺสชฺชิํสุ ฉฑฺฑยิํสุ เสยฺยถาปิ สุตฺตนฺติกาฯ เต หิ ตํ น ชินวจนนฺติ วทนฺติฯ กถาวตฺถุสฺส สวิวาทตฺเตติอาทิ เหฏฺฐา นิทานฏฺฐกถาย อาคตนยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เกจิ ปน ปุคฺคลปญฺญตฺติยาปิ สวิวาทตฺตํ มญฺญนฺติฯ ‘‘ตติยสงฺคีติโต ปุพฺเพ ปวตฺตมานานํ วเสนา’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ตติยสงฺคีติโต ปุพฺเพปิ ตํ มาติการูเปน ปวตฺตเตว? นิทฺเทสํ วา สนฺธาย ตถา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญานีติ อญฺญาการานิ อภิธมฺมปกรณาทีนิ อกริํสุ, ปวตฺตนฺตานิปิ ตานิ อญฺญถา กตฺวา ปฐิํสูติ อตฺโถ มญฺชุสิรีติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํฯ น หิ ตํ นามํ ปิฏกตฺตยํ อนุวตฺตนฺเตหิ ภิกฺขูหิ คยฺหติ? อิตเรหิ คยฺหมานมฺปิ วา สาสนิกปริญฺเญหิ น สาสนาวจรํ คยฺหตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ นิกายนามนฺติ มหาสงฺฆิกาทินิกายนามํ, ทุตฺตคุตฺตาทิวคฺคนามญฺจฯ
สงฺกนฺติกานํ เภโท สุตฺตวาทีติ สงฺกนฺติกานํ อนนฺตเร เอโก นิกายเภโท สุตฺตวาที นาม ภิชฺชิตฺถฯ สหาติ เอกชฺฌํ กตฺวา, คณิยมานาติ อตฺโถฯ
อุปฺปนฺเน วาเท สนฺธายาติ ตติยสงฺคีติกาเล อุปฺปนฺเน วาเท สนฺธายฯ อุปฺปชฺชนเกติ ตโต ปฏฺฐาย ยาว สทฺธมฺมนฺตรธานา เอตฺถนฺตเร อุปฺปชฺชนเกฯ สุตฺตสหสฺสาหรณญฺเจตฺถ ปรวาทภญฺชนตฺถญฺจ สกวาทปติฏฺฐาปนตฺถญฺจฯ สุตฺเตกเทโสปิ หิ ‘‘สุตฺต’’นฺติ วุจฺจติ สมุทายโวหารสฺส อวยเวสุปิ ทิสฺสนโต ยถา ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโฐ’’ติ จฯ เต ปเนตฺถ สุตฺตปเทสา ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทินา อาคตา เวทิตพฺพาฯ
นิทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มหาวคฺโค
๑. ปุคฺคลกถา
๑. สุทฺธสจฺจิกฏฺโฐ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑. สมฺพราทีหิ ‘‘มายาย อมณิอาทโย มณิอาทิอากาเรน ทิสฺสมานา มายาติ วุตฺตา’’ติ อาหฯ สจฺจญฺเญว สจฺจิกํ, โส เอว อตฺโถ อวิปรีตสฺส ญาณสฺส วิสยภาวฏฺเฐนาติ สจฺจิกฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘ภูตฏฺโฐ’’ติฯ อวิปรีตภาวโต เอว ปรโม ปธาโน อตฺโถติ ปรมตฺโถ, ญาณสฺส ปจฺจกฺขภูโต ธมฺมานํ อนิทฺทิสิตพฺพสภาโวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตมตฺโถ’’ติฯ
อตฺถีติ วจนสามญฺเญนาติ ‘‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๙๖; กถา. ๒๒) ‘‘อตฺถี’’ติ ปวตฺตวจนสามญฺเญนฯ อตฺถวิกปฺปุปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉลนฺติ วทนฺติฯ ปติฏฺฐํ ปจฺฉินฺทนฺโตติ เหตุํ ทูเสนฺโต, อเหตุํ กโรนฺโตติ อตฺโถฯ เหตุ หิ ปฏิญฺญาย ปติฏฺฐาปนโต ปติฏฺฐา, ตํ ปน เหตุํ อตฺถมตฺตโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ สจฺจิกฏฺเฐนา’’ติอาทิมาหฯ ปโยคโต ปน ทูสเนน สทฺธิํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ โอกาสํ อททมาโนติ ยถานุรูปํ ยุตฺติํ วตฺตุํ อวสรํ อเทนฺโตฯ อถ วา ปติฏฺฐํ ปจฺฉินฺทนฺโต, ปฏิญฺญํ เอว ปริวตฺเตนฺโตติ อตฺโถฯ อุปลพฺภติ ปุคฺคโลติ หิ สกวาทิํ อุทฺทิสฺส ปรวาทิโน ปฏิญฺญาว ‘‘อนุปลพฺภเนยฺยโต น ตว วาโท ติฏฺฐตีติ นิวตฺเตนฺโต’’ติฯ รูปญฺจ อุปลพฺภติ…เป.… ทสฺเสตีติ เอเตน ปรวาทินา อธิปฺเปตเหตุโน วิปรีตตฺถสาธกตฺตํ ทสฺเสติฯ
อุปลพฺภมานํ นาม โหตีติ อาการโต ตํอาการวนฺตานํ อนญฺญตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญถาติ อาการ, อาการวนฺตานํ เภเทฯ เอติสฺสาติ ‘‘ตโต โส ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมฏฺเฐนา’’ติ เอวํ เอส วิเสโสติ โย ยถาวุตฺโต ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ วิสยสฺส สภาวาการเภโท, เอส ทฺวินฺนํ ปุจฺฉานํ วิเสโสฯ สภาวธมฺมานํ สามญฺญลกฺขเณน อภินฺนานมฺปิ สลกฺขณโต เภโทเยวาติ อญฺญธมฺมสฺส อญฺเญนากาเรน น กทาจิปิ อุปลพฺโภ ภเวยฺยฯ ยทิ สิยา, อญฺญตฺตเมว น สิยาติ รุปฺปนาทิสปจฺจยาทิอากาเรน อนุปลพฺภมาโนปิ ปุคฺคโล อตฺตโน ภูตสภาวฏฺเฐน อุปลพฺภเตวาติ วทนฺตํ ปรวาทินํ ปติ ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติอาทิ โจทนา อโนกาสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา ปน…เป.… นิคฺคโห จ น กาตพฺโพ’’ติฯ ตตฺถ นิคฺคโหติ ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ เอวํ วุตฺตนิคฺคโห, ปราชยาโรปเนน ปรวาทิโน นิคฺคณฺหนนฺติ อตฺโถฯ
สฺวายํ ปน ยสฺมา ตสฺส วาทาปราธเหตุโก, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ โทสาปราธปริยาเยหิ วิภาวิโตฯ อวชานนญฺเหตฺถ นิคฺคหฏฺฐานํฯ ตถา หิ ปฏิญฺญาหานิ, ปฏิญฺญานฺตรํ, ปฏิญฺญาวิโรโธ, ปฏิญฺญาสญฺญาโส, เหตฺวนฺตรํ, อตฺถนฺตรํ, นิรตฺถกํ, อวิญฺญาตตฺถํ, อสมฺพนฺธตฺถํ, อปฺปตฺตกาลํ, อูนํ, อธิกํ, ปุนรุตฺตํ, อนนุภาสนํ, อวิญฺญาตํ, อปฺปฏิภา, วิกฺเขโป, มตานุญฺญา, อนุยุญฺชิตพฺพสฺส อุเปกฺขนํ, อนนุยุญฺชิตพฺพสฺส อนุโยโค, อปสิทฺธนฺตรํ, เหตฺวาภาสา จาติ ทฺวาวีสติ นิคฺคหฏฺฐานานิ ญายวาทิโน วทนฺติฯ
ตตฺถ วิสทิสูทาหรณธมฺมานุชานนํ ปฐมุทาหรเณ ปฏิญฺญาหานิฯ ปฏิญฺญาตตฺถปฏิเสเธ ตทญฺญตฺถนิทฺเทโส ปฏิญฺญานฺตรํฯ ปฏิญฺญาวิรุทฺธเหตุกิตฺตนํ ปฏิญฺญาวิโรโธฯ ปฏิญฺญาตตฺถาปนยนํ ปฏิญฺญาสญฺญาโสฯ อวิเสสวุตฺเต เหตุมฺหิ ปฏิสิทฺเธ วิเสสเหตุกถนํ เหตฺวนฺตรํฯ อธิกตตฺถานุปโยคิอตฺถกถนํ อตฺถนฺตรํฯ มาติกาปาโฐ วิย อตฺถหีนํ นิรตฺถกํฯ ติกฺขตฺตุํ วุตฺตมฺปิ สกฺขิปฏิวาทีหิ อวิทิตํ อวิญฺญาตตฺถํฯ ปุพฺพาปรวเสน สมฺพนฺธรหิตํ อสมฺพนฺธตฺถํฯ อวยววิปลฺลาสวจนํ อปฺปตฺตกาลํฯ อวยววิกลํ อูนํฯ อธิกเหตูทาหรณํ อธิกํฯ ฐเปตฺวา ปุนรุตฺตํฯ ปริสาย วิทิตสฺส ตีหิ วุตฺตสฺส อปจฺจุทาหาโร อนนุภาสนํฯ ยํ วาทินา อวิญฺญาตํฯ ตํวาทินา วตฺตพฺเพ วุตฺเต ปรวาทิโน ปฏิวจนสฺส อนุปฏฺฐานํ อปฺปฏิภาฯ กิจฺจนฺตรปฺปสงฺเคน กถาวิจฺฉินฺทนํ วิกฺเขโปฯ อตฺตโน โทสานุชานเนน ปรปกฺขสฺส โทสปฺปสญฺชนํ ปรมตานุชานนํ มตานุญฺญาฯ นิคฺคหปฺปตฺตสฺส นิคฺคณฺหนํ อนุยุญฺชิตพฺพสฺส อุเปกฺขนํฯ สมฺปตฺตนิคฺคหสฺส อนิคฺคหฏฺฐาเน จ นิคฺคณฺหนํ อนุยุญฺชิตพฺพสฺส อนุโยโคฯ เอกํ สิทฺธนฺตมนุชานิตฺวา อนิยมโต ตทญฺญสิทฺธนฺตกถาปฺปสญฺชนํ อปสิทฺธนฺตรํฯ อสิทฺธา อเนกนฺติกา วิรุทฺธา จ เหตฺวาภาสา, เหตุปติรูปกาติ อตฺโถฯ เตสญฺจ กถนํ นิคฺคหฏฺฐานนฺติฯ
อิเมสุ ทฺวาวีสติยา นิคฺคหฏฺฐาเนสุ อิทํ ปฏิญฺญาย อปนยนโต สยเมว ปจฺจกฺขานโต ปฏิญฺญาสญฺญาโส นาม นิคฺคหฏฺฐานํฯ เตเนวาห ‘‘อวชานเนเนว นิคฺคหํ ทสฺเสตี’’ติฯ อสิทฺธตฺตาติ เอเตน ปจฺจกฺขโต อนุมานโต จ ปุคฺคลสฺส อนุปลพฺภมาหฯ น หิ โส ปจฺจกฺขโต อุปลพฺภติฯ ยทิ อุปลพฺเภยฺย, วิวาโท เอว น สิยา, อนุมานมฺปิ ตาทิสํ นตฺถิ, เยน ปุคฺคลํ อนุมิเนยฺยุํฯ ตถา หิ ตํ สาสนิโก ปุคฺคลวาที วเทยฺย ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ, อตฺถิ ปุคฺคโล’’ติ ภควตา วุตฺตตฺตา รูปเวทนาทิ วิยฯ ยญฺหิ ภควตา ‘‘อตฺถี’’ติ ยทิ วุตฺตํ, ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ ยถา ตํ รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํฯ ยํ ปน ปรมตฺถโต นตฺถิ, น ตํ ภควตา ‘‘อตฺถี’’ติ วุตฺตํ ยถา ตํ ปกติวาทิอาทีนํ ปกติอาทีติ, ตํ มิจฺฉาฯ เอตฺถ หิ ยทิ โวหารโต ปุคฺคลสฺส อตฺถิภาโว อธิปฺเปโต, สิทฺธํ สาธนํ, อถ ปรมตฺถโต, อสิทฺโธ เหตุ ตถา อวุตฺตตฺตาฯ วิรุทฺโธ จ ตสฺส อนิจฺจสงฺขตปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาทิภาวาสาธนโต รูปเวทนาทีสุ ตถา ทิฏฺฐตฺตาติอาทินา ตสฺส อเหตุกภาวสฺเสว ปากฏภาวโตฯ
ยํ ปน พาหิรกา ปุถุ อญฺญติตฺถิยา วทนฺติฯ อตฺเถว จ ปรมตฺถโต อตฺตา ญาณาภิธานสฺส ปวตฺติยา นิมิตฺตภาวโต รูปาทิ วิยฯ อถ วา อตฺตาติริตฺตปทตฺถนฺตโร รูปกฺขนฺโธ ขนฺธสภาวตฺตา ยถา ตํ อิตรกฺขนฺธาฯ ยญฺเหตฺถ ปทตฺถนฺตรํ, โส ปุคฺคโลติ อธิปฺปาโยฯ
เอตฺถ
ยํ ปน กาณาทา ‘‘สุขาทีนํ นิสฺสยภาวโต’’ติ อนุมานํ วทนฺติ, เต อิทํ วตฺตพฺพา – กิํ สุขาทีนํ อตฺตนิ ปฏิพทฺธํ ยโต สุขาทินิสฺสยตาย อตฺตา อนุมียติฯ ยทิ อุปฺปาโท, เอวํ สนฺเต สพฺเพปิ สุขาทโย เอกโต เอว ภเวยฺยุํ การณสฺส สนฺนิหิตภาวโต อญฺญนิรเปกฺขโต จฯ อถ อญฺญมฺปิ กิญฺจิ อินฺทฺริยาทิการณนฺตรมเปกฺขิตพฺพํ, ตเทว โหตุ การณํ, กิมญฺเญน อทิฏฺฐสามตฺถิเยน ปริกปฺปิเตน ปโยชนํฯ อถ ปน เตสํ อตฺตาธีนา วุตฺตีติ วเทยฺยุํ, เอวมฺปิ น สิชฺฌติ อุทาหรณาภาวโตฯ น หิ รูปาทิวินิมุตฺโต ตาทิโส โกจิ สภาวธมฺโม สุขาทิสนฺนิสฺสยภูโต อตฺถิ, ยโต อตฺตโน อตฺตตฺถสิทฺธิยา อุทาหรณํ อปทิเสยฺยุํฯ อิมินา นเยน อสมาสปทาภิเธยฺยตฺตาติอาทีนมฺปิ อยุตฺตตฺตา นิวาเรตพฺพาฯ ตถา ‘‘อญฺญสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อสิทฺธตฺตา’’ติ อิมินา จ ปกติอณุอาทีนมฺปิ พาหิรปริกปฺปิตานํ อสิทฺธตา วุตฺตาวาติ เวทิตพฺพาฯ กถํ ปน เตสํ อสิทฺธีติ? ปมาเณน อนุปลพฺภนโตฯ น หิ ปจฺจกฺขโต ปกติ สิทฺธา กปิลสฺสปิ อิสิโน ตสฺส อปจฺจกฺขภาวสฺส กาปิเลหิ อนุญฺญายมานตฺตาฯ
ยํ ปน ‘‘อตฺถิ ปธานํ เภทานํ อนฺวยทสฺสนโต สกลกลาปมตฺตํ วิยา’’ติ เต อนุมานํ วทนฺติฯ อิมินา หิ เภทานํ สตฺวาทีนํ วิชฺชมานปธานตา ปฏิญฺญาตาฯ เอตฺถ จ วุจฺจเต – สกลาทีนํ ปธานํ ตพฺพิภาเคหิ กิํ อญฺญตฺตํ, อุทาหุ อนญฺญนฺติ, กิญฺเจตฺถ ยทิ อญฺญตฺตํ, สพฺโพ โลโก ปธานมโยติ สมยวิโรโธ สิยา, สณฺฐานเภเทน อญฺญตฺถ ปฏิชานนโต
อปิจ ปกติวาทิโน ‘‘สตฺวรชตมสงฺขาตานํ ติณฺณํ คุณานํ สมภาโว ปกติ, สา จ นิจฺจา สตฺวาทิวิสมสภาวโต อนิจฺจโต มหตาทิวิการโต อนญฺญา’’ติ ปฏิชานนฺติฯ สา เตสํ วุตฺตปฺปการา ปกติ น สิชฺฌติ ตโต วิรุทฺธสภาวโต วิการโต อนญฺญตฺตาฯ น หิ อสฺสสฺส วิสาณํ ทีฆํ, ตญฺจ รสฺสโต โควิสาณโต อนญฺญนฺติ วุจฺจมานํ สิชฺฌติฯ กิญฺจ ภิยฺโย? ติณฺณํ เอกภาวาภาวโตฯ สตฺวาทิคุณตฺตยโต หิ ปกติยา อนญฺญตฺตํ อิจฺฉนฺตานํ เตสํ สตฺวาทีนมฺปิ ปกติยา อนญฺญตฺตํ อาปชฺชติ, น จ ยุตฺตํ ติณฺณํ เอกภาโวติฯ เอวมฺปิ ปกติ น สิชฺฌติฯ กถํ? อเนกโทสาปตฺติโตฯ ยทิ หิ พฺยตฺตสภาวโต วิการโต อพฺยตฺตสภาวา ปกติ อนญฺญา, เอวํ สนฺเต เหตุมนฺตตา อนิจฺจตา อพฺยาปิตา สกิริยตา อเนกตา นิสฺสิตตา ลิงฺคตา สาวยวตา ปรตนฺตฺรตาติ เอวมาทโย อเนเก โทสา ปกติยา อาปชฺชนฺติ, น ชาติวิการโต อนญฺญา ปฏิชานิตพฺพาฯ ตถา จ สติ สมยวิโรโธติ กปฺปนามตฺตํ ปกตีติ อสิทฺธา สาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ
ปกติยา
อปิเจตสฺส โลกวิจิตฺตสฺส อิสฺสรนิมฺมานภาเว พหู โทสา สมฺภวนฺติฯ กถํ? ยทิ สพฺพมิทํ โลกวิจิตฺตํ อิสฺสรนิมฺมิตํ, สเหว วจเนน ปวตฺติตพฺพํ, น กเมนฯ น หิ สนฺนิหิตการณานํ ผลานํ กเมน อุปฺปตฺติ ยุตฺตา, การณนฺตราเปกฺขาย อิสฺสรสฺส สามตฺถิยหานิฯ จกฺขาทีนํ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ การณภาโว น ยุตฺโตฯ กโรตีติ หิ การณนฺติฯ อิสฺสโร เอว จ การโกติ สพฺพการณานํ การณภาวหานิฯ เยหิ ปุถุวิเสเสหิ อิสฺสโร ปสีเทยฺย, เตสญฺจ สยํการตา อาปชฺชติ, ตถา สพฺเพสํ เหตุกานํ การณภาโวฯ ยญฺเชตํ นิมฺมานํ, ตญฺจสฺส อตฺตทตฺถํ วา สิยา, ปรตฺถํ วา สิยาฯ อตฺตทตฺถตายํ อตฺตโน อิสฺสรภาวหานิ อกตกิจฺจตาย อิสิตาวสิตาภาวโตฯ เตน วา นิมฺมิเตน ยํ อตฺตโน กาตพฺพํ, ตํ กสฺมา สยเมว น กโรติฯ ปรตฺถตายํ ปน ปโร นาเมตฺถ โลโก เอวาติ กิมตฺถิยํ ตสฺส นิรยาทิโรคาทิวิสาทินิมฺมานํฯ ยา จสฺส อิสฺสรตา, สา สยํกตา วา สิยา ปรํกตา วา อเหตุกา วาฯ ตตฺถ สยํกตา เจ, ตโต ปุพฺเพ อนิสฺสรภาวาปตฺติฯ ปรํกตา เจ, ปจฺฉาปิ อนิสฺสรภาวาปตฺติ สอุตฺตรตา จ สิยาฯ อเหตุกา เจ, น กสฺสจิ อนิสฺสรตาติ เอวมิสฺสรสฺสปิ อสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ
ยถา จ อิสฺสโร, เอวํ ปชาปติ ปุริโส จฯ นามมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโสฯ เตหิ วาทีหิ ปกปฺปิตํ ยทิทํ ‘‘ปชาปติ ปุริโส’’ติฯ ตํนิมิตฺตกํ
ยํ ปน วทนฺติ กาณาทา ‘‘อปรสฺมิํ อปรํ ยุคปทิ จิรํ ขิปฺปมิติ กาลลิงฺคานีติ ลิงฺคสพฺภาวโต
สภาวนิยติยทิจฺฉาทโยปิ อสิทฺธาฯ กิํ การณา? ลกฺขณาภาวาฯ น หิ สภาวโต นิยติยทิจฺฉา สมฺภวติฯ อญฺญถา เอวํวิโธ โกจิ
ยํ ปน กาณาทา ‘‘ปรมาณโว นิจฺจา, เตหิ ทฺวิอณุกาทิผลํ นิพฺพตฺตติ, ตญฺจ อนิจฺจํ ‘‘ธมฺมปฺปเภทโต ปน อญฺญสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อสิทฺธตฺตา’’ติฯ
เอตฺถาห ‘‘ยทิ ปรมตฺถโต ปุคฺคโล น อุปลพฺภติ, เอวํ ปน ปุคฺคเล อนุปลพฺภมาเน อถ กสฺมา ภควา ‘อตฺถิ ปุคฺคโล อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน’ติ (อ. นิ. ๔.๙๕; กถา. ๒๒), ‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ปุคฺคลา สนฺโต สํวิชฺชมานา โลกสฺมิ’นฺติ
อปิจ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ปุคฺคลกถํ กเถติ หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ, กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถํ, ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ, อานนฺตริยทีปนตฺถํ, พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ, ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถํ, ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ, โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถญฺจาติฯ ‘‘ขนฺธา ธาตู อายตนานิ หิรียนฺติ โอตฺตปฺปนฺตี’’ติ หิ วุตฺเต มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ วา โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตู อายตนานิ หิรียนฺติ โอตฺตปฺปนฺติ นามา’’ติฯ ‘‘อิตฺถี หิรียติ โอตฺตปฺปติ, ปุริโส, ขตฺติโย, พฺราหฺมโณ’’ติ ปน วุตฺเต ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ, ตสฺมา ภควา หิโรตฺตปฺปทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘ขนฺธา กมฺมสฺสกา, ธาตุโย อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตสฺมา กมฺมสฺสกตาทีปนตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘เวฬุวนาทโย มหาวิหารา ขนฺเธหิ การาปิตา, ธาตูหิ, อายตเนหี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโยฯ ตถา ‘‘ขนฺธา มาตรํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, ปิตรํ, อรหนฺตํ, รุหิรุปฺปาทกมฺมํ, สงฺฆเภทกมฺมํ กโรนฺติ, ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ, ‘‘ขนฺธา เมตฺตายนฺติ ปจฺจตฺตปุริสการทีปนตฺถํ อานนฺตริยทีปนตฺถํ พฺรหฺมวิหารทีปนตฺถํ ปุพฺเพนิวาสทีปนตฺถญฺจ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ ‘‘ขนฺธา ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, ธาตุโย, อายตนานี’’ติ วุตฺเตปิ มหาชโน น ชานาติ, สมฺโมหํ อาปชฺชติ, ปฏิสตฺตุ วา โหติ ‘‘กิมิทํ ขนฺธา ธาตู อายตนานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ นามา’’ติฯ ‘‘ปุคฺคโล ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ ปน วุตฺเต ชานาติ, น สมฺโมหํ อาปชฺชติ, น ปฏิสตฺตุ โหติ, ตสฺมา ภควา ทกฺขิณาวิสุทฺธิทีปนตฺถํ ปุคฺคลกถํ กเถติฯ โลกสมฺมุติญฺจ พุทฺธา ภควนฺโต นปฺปชหนฺติ โลกสมญฺญาย โลกาภิลาเป ฐิตาเยว ธมฺมํ เทเสนฺติ, ตสฺมา ภควา โลกสมฺมุติยา อปฺปหานตฺถมฺปิ ปุคฺคลกถํ กเถตีติ อิเมหิ อฏฺฐหิ
ธมฺมปฺปเภทากาเรเนวาติ ยถาวุตฺตรูปาทิธมฺมปฺปเภทโต อญฺญสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อสิทฺธตฺตา รูปาทิธมฺมปฺปเภทากาเรเนว ปุคฺคลสฺส อุปลทฺธิยา ภวิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ เตน ‘‘กิํ ตว ปุคฺคโล อุปลพฺภมาโน รุปฺปนากาเรน อุปลพฺภติ, อุทาหุ อนุภวนสญฺชานนาภิสงฺขรณวิชานเนสุ อญฺญตรากาเรนา’’ติ ทสฺเสติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สภาวธมฺมสฺส โลเก อภาวโตฯ อวิเสสวิเสเสหิ ปุคฺคลูปลพฺภสฺส ปฏิญฺญาปฏิกฺเขปปกฺขา อนุชานนาวชานนปกฺขาฯ ยทิปิเม ทฺเวปิ ปกฺขา อนุโลมปฏิโลมนเยสุ ลพฺภนฺติ, อาทิโต ปน ปฐมํ ฐเปตฺวา ปวตฺโต ปฐมนโย, อิตโร ทุติยนฺติ อิมํ เนสํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนุชานนา…เป.… เวทิตพฺโพ’’ติ อาหฯ ยถาธิกตาย ลทฺธิยา อนุโลมนโต เจตฺถ ปฐโม นโย อนุโลมปกฺโข, ตพฺพิโลมนโต อิตโร ปฏิโลมปกฺโขติ วุตฺโตติ เวทิตพฺพนฺติฯ
เตน วต เรติ เอตฺถ เตนาติ การณวจนํฯ เยน ปุคฺคลูปลพฺโภ ปติฏฺฐปียติ, เตน เหตุนาฯ สฺวายํ เหตุ สาสนิกสฺส พาหิรกสฺส จ วเสน เหฏฺฐา ทสฺสิโต เอวฯ เหตุปติรูปเก จายํ เหตุสมญฺญา ปรมตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เหฏฺฐา ‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ นิคฺคหสฺส สญฺญาปนมตฺตํ กตํ, ตํ อิทานิ ‘‘ยํ ตตฺถ วเทสี’’ติอาทินา นิคมนรูเปน มิจฺฉาภาวทสฺสเนน จ วิภาวิยมานํ ปากฏภาวกรณโต อาโรปิตํ ปติฏฺฐาปิตํ โหตีติ อฏฺฐกถายํ ‘‘อาโรปิตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ
เอตฺถ ปฏิญฺญาวยโว สรูเปเนว ทสฺสิโตฯ ‘‘เตนา’’ติ อิมินา สามญฺญโต เหตาวยโว ทสฺสิโตฯ ยฺวายํ ยสฺมา ปฏิญฺญาธมฺโม หุตฺวา สทิสปกฺเข วิชฺชมาโน, วิสทิสปกฺเข อวิชฺชมาโนเยว เหตุ ลกฺขณูปปนฺโน นาม โหติ, น อิตโร, ตสฺมา ยตฺถ โส วิชฺชติ น วิชฺชติ จ, โส สทิสาสทิสภาวภินฺโน ทุวิโธ ทิฏฺฐนฺตาวยโวฯ ยถา รูปาทิ อุปลพฺภติ, ตถา ปุคฺคโลฯ ยถา จ สสวิสาณํ น อุปลพฺภติ, น ตถา ปุคฺคโลติ อุปนโยฯ สฺวายํ ‘‘วตฺตพฺเพ โข ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ อิมาย ปาฬิยา ทีปิโต, โย อฏฺฐกถายํ สทฺธิํ เหตุทาหรเณหิ ‘‘ปาปนา’’ติ วุตฺโตฯ นิคมนํ ปาฬิยํ สรูเปเนว อาคตํ, ยา อฏฺฐกถายํ ‘‘โรปนา’’ติ
อิทานิ วตฺตเนน ปรปกฺขุปลกฺขิเต เหตุทาหรเณ อนฺวยพฺยติเรกทสฺสนวเสน นิทฺธาเรตฺวา สาธนปโยโค โยเชตพฺโพฯ การณํ วตฺตพฺพนฺติ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํฯ เหตุทาหรเณหิเยว หิ สปรปกฺขานํ สาธนํ ทูสนํ วา, น ปฏิญฺญาย, ตสฺสา สาเธตพฺพาทิภาวโตฯ ตํ ปน ทฺวยํ ‘‘เตน วต เร’’ติอาทิปาฬิยา วิภาวิตํฯ อฏฺฐกถายํ ปาปนาโรปนาสีเสน ทสฺสิตํฯ ปฏิญฺญาฐปนา ปน เตสํ วิสยทสฺสนํ กถายํ ตํมูลตายาติ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ยํ ปน วกฺขตี’’ติอาทิฯ เตเนว จ อฏฺฐกถายํ ‘‘อิทํ อนุโลม…เป.… เอกํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพ’’นฺติ วกฺขติฯ ตถา จาห ‘‘ยถา ปน ตตฺถา’’ติอาทิฯ นิคฺคโหว วิสุํ วุตฺโต, น ปฏิกมฺมนฺติ อธิปฺปาโยฯ วิสุํ วุตฺโตติ จ ปาปนาโรปนาหิ อสมฺมิสฺสํ กตฺวา วิสุํ องฺคภาเวน วุตฺโต, น ตทญฺญตโร วิย ตทนฺโตคธภาเวน วุตฺโต, นาปิ ฐปนา วิย อคณนุปคภาเวนาติ อตฺโถฯ เย ปนาติ ปทกาเร สนฺธายาหฯ ทุติเย…เป.… อาปชฺชติ ตตฺถ นิคฺคหสฺส อยถาภูตตฺตา ปฏิกมฺมสฺส จ ยถาภูตภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ
๒. ปรมตฺถโต ปุคฺคลํ นานุชานาติ, โวหารโต ปน อนุชานาตีติ สกวาทิมตํ ชานนฺเตนปิ ปรวาทินา ฉลวเสน วิภาคํ อกตฺวา ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ ปุจฺฉาย กตาย สกวาที ตตฺถ อยํ ปุคฺคลวาที, อิมสฺส ลทฺธิ ปฏิกฺขิปิตพฺพาติ ปรมตฺถสจฺจํ สนฺธายาห ‘‘อามนฺตา’’ติฯ ‘‘น อุปลพฺภตี’’ติ หิ วุตฺตํ โหติฯ ปุน อิตโร สมฺมุติสจฺจํ สนฺธาย ‘‘โย สจฺจิกฏฺโฐ’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – โย โลกโวหารสิทฺโธ สจฺจิกฏฺโฐ, ตโต เอว เกนจิ อปฏิกฺขิปิตพฺพโต ปรมตฺถโต ตโต โส ปุคฺคโล ‘‘อตฺตนา อธิปฺเปตํ สจฺจิกฏฺฐเมวาติ สมฺมุติสจฺจํ สนฺธายาติ อธิปฺปาโย’’ติ ‘‘ยทิ ปรวาทินา…เป.… นารภิตพฺพา’’ติ อิทํ น วตฺตพฺพํ ปฐมปุจฺฉาย ปรมตฺถสจฺจสฺส สจฺจิกฏฺโฐติ อธิปฺเปตตฺตาฯ ‘‘อถ สกวาทินา…เป.… อาปชฺชตี’’ติ อิทมฺปิ น วตฺตพฺพํ ทุติยปุจฺฉาย สมฺมุติสจฺจสฺส สจฺจิกฏฺโฐติ อธิปฺเปตตฺตาฯ
ยทิ อุภยํ อธิปฺเปตนฺติ อิทํ ยทิ ปฐมปุจฺฉํ สนฺธาย, ตทยุตฺตํ ตสฺสา ปรมตฺถสจฺจสฺเสว วเสน ปวตฺตตฺตาฯ อถ ทุติยปุจฺฉํ สนฺธาย, ตสฺสา สมฺมุติสจฺจวเสน ปฐมตฺถํ วตฺวา ปุน มิสฺสกวเสน วตฺตุํ ‘‘สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ วา เอกโต กตฺวาปิ เอวมาหา’’ติ วุตฺตตฺตา ตมฺปิ น วตฺตพฺพเมวฯ ทฺเวปิ สจฺจานีติ สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิฯ เตสุ ปรมตฺถสจฺจสฺเสว นิปฺปริยาเยน สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถภาโว, อิตรสฺส อุปจาเรนฯ ตถา จ วุตฺตํ ‘‘มายา มรีจิ…เป.… อุตฺตมฏฺโฐ’’ติฯ ตสฺมา สมฺมุติสจฺจวเสน อุปลทฺธิํ อิจฺฉนฺเตนปิ ปรมตฺถสจฺจวเสน อนิจฺฉนโต ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติอาทินา อนุโยโค ยุตฺโตฯ ‘‘ปธานปฺปธาเนสุ ปธาเน กิจฺจสิทฺธี’’ติ เอเตเนว ‘‘น จ สจฺจิกฏฺเฐกเทเสน อนุโยโค’’ติอาทิ นิวตฺติตญฺจ โหติ สจฺจิกฏฺเฐกเทสภาวสฺเสว อสิทฺธตฺตาฯ นาสฺส ปรมตฺถสจฺจตา อนุยุญฺชิตพฺพาติ อสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส ปรมตฺถสจฺจตา ปรวาทินา น อนุยุญฺชิตพฺพา ‘‘ปุคฺคโล นุปลพฺภติ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถนา’’ติ สกวาทิโนปิ สจฺจิกฏฺฐปรมตฺถโต ตสฺส อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ โวหริตสจฺจิกฏฺฐสฺส อตฺตนา อธิปฺเปตสจฺจิกฏฺฐตาปิ ยุตฺตา ตสฺส เตน อธิปฺเปตตฺตาฯ สฺวายมตฺโถ เหฏฺฐา ทสฺสิโตเยวฯ วุตฺตนโยว โทโสติ ‘‘ทฺเวปิ สจฺจานี’’ติอาทินา อนนฺตรเมว วุตฺตํ สนฺธายาหฯ ตสฺส ปน อโทสภาโว ทสฺสิโตเยวฯ อถ น อิติ อถ น ภูตสภาวตฺเถน อุปลพฺเภยฺยาติ โยชนาฯ วตฺตพฺโพติ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘โย โลกโวหารสิทฺโธ’’ติอาทินา วุตฺตเมว, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘ปรมตฺถโต ปุคฺคลํ นานุชานาตี’’ติอาทินา อธิปฺปายมคฺคนํ ทฏฺฐพฺพํฯ
อนุญฺเญยฺยเมตํ สิยาติ เอตํ อนุปลพฺภนํ ปฐมปุจฺฉายํ วิย ทุติยปุจฺฉายมฺปิ อนุชานิตพฺพํ สิยาฯ น วา กิญฺจิ วตฺตพฺพนฺติ อถ วา กิญฺจิ น วตฺตพฺพํ ฐปนียตฺตา ปญฺหสฺสฯ ตถา หิสฺส ฐปนียาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ จ กามํ สจฺจทฺวยากาเรน อนุญฺญาตํ ปฏิกฺขิตฺตญฺจาติ เอตํ ฉลวาทํ นิสฺสายาติ เอตํ เอกํเยว วตฺถุํ อุทฺทิสฺส อนุชานนปฏิกฺขิปนาการํ ฉลวจนํ นิสฺสายฯ ตฺวํ นิคฺคเหตพฺโพติ โยชนาฯ สมฺภวนฺตสฺส สามญฺเญนาติ นิคฺคหฏฺฐานภาเวน สมฺภวนฺตสฺส อนุโลมนเยน อนุชานนปฏิกฺเขปสฺส สมานภาเวนฯ อสมฺภวนฺตสฺส กปฺปนนฺติ ปจฺจนีกนเยน ตสฺส นิคฺคหฏฺฐานภาเวน อสมฺภวนฺตสฺส ตถา กปฺปนํ สํวิธานํ ฉลวาโท ภวิตุํ อรหติฯ ‘‘อตฺถวิกปฺปุปปตฺติยา วจนวิฆาโต ฉล’’นฺติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ เตนาติ ยถาวุตฺตกปฺปนํ ฉลวาโทติ วุตฺตตฺตาฯ วจนสามญฺญมตฺตํ กปฺปิตํ ฉลํ วทติ เอเตนาติ ฉลวาโทฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ฉลวาทสฺส การณตฺตา ฉลวาโท’’ติฯ วจนสามญฺญมตฺตํ อตฺถภูตํ ตทตฺถํ ฉลวาทํ นิสฺสายฯ ‘‘วิจาเรตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, กิเมตฺถ วิจาเรตพฺพํฯ ยทิปิ ปกฺขสฺส ฐปนามูลกํ อนุชานนาวชานนานํ มิจฺฉาภาวทสฺสนํ ตพฺพิสยตฺตา, ปาปนาโรปนาหิ เอว ปน โส วิภาวียติ, น ฐปนายาติ ปากโฏยมตฺโถฯ
๔-๕. เตนาติ สกวาทินาฯ เตน นิยาเมนาติ เยน นิยาเมน สกวาทินา จตูหิ ปาปนาโรปนาหิสฺส นิคฺคโห กโต, เตน นิยาเมน นเยนฯ โส นิคฺคโห ทุกฺกโฏ อนิคฺคโหเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนิคฺคหภาวสฺส วา อุปคมิตตฺตา’’ติ, ปาปิตตฺตาติ อตฺโถฯ เอวเมวาติ ยถา ‘‘ตยา มม กโต นิคฺคโห’’ติอาทินา อนิคฺคหภาวูปนโย วุตฺโต, เอวเมวฯ เอตสฺสาติ ‘‘เตน หี’’ติอาทินา อิมาย ปาฬิยา วุตฺตสฺสฯ
อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๗-๑๐. อญฺเญนาติ สมฺมุติสจฺจภูเตนฯ ปรสฺสาติ สกวาทิโนฯ โส หิ ปรวาทินา ปโร นาม โหติฯ ปฏิญฺญาปฏิกฺเขปานํ ภินฺนวิสยตฺตา ‘‘อวิโรธิตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ อภินฺนาธิกรณํ ‘‘น หิ…เป.… อาปชฺชตี’’ติ อาหฯ ยทิ เอวํ กถมิทํ นิคฺคหฏฺฐานํ ชาตนฺติ อาห ‘‘อตฺตโน ปนา’’ติอาทิฯ เตน ปฏิญฺญานฺตรํ นาม อญฺญเมเวตํ นิคฺคหฏฺฐานนฺติ ทสฺเสติฯ
ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สุทฺธสจฺจิกฏฺฐวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. โอกาสสจฺจิกฏฺโฐ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๑. สามญฺเญน วุตฺตํ วิเสสนิวิฏฺฐํ โหตีติ อาห ‘‘สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ สรีเรติ อยมตฺโถ’’ติฯ สามญฺญโชตนา หิ วิเสเส อวติฏฺฐตีติ วิเสสตฺถินา วิเสโส อนุปยุชฺชิตพฺโพติฯ เอเตนาติ เทสวเสน สพฺพตฺถ ปฏิกฺเขปวจเนนฯ
๓. กาลสจฺจิกฏฺโฐ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๒. มชฺฌิมชาติกาเลติ ปจฺจุปฺปนฺนตฺตภาวกาเลฯ อตฺตภาโว หิ อิธ ‘‘ชาตี’’ติ อธิปฺเปโตฯ ตโต อตีโต ปุริมชาติกาโล, อนาคโต ปจฺฉิมชาติกาโลฯ อิเมสุ ตีสูติ สพฺพตฺถ, สพฺพทา, สพฺเพสูติ อิเมสุ ตีสุ นเยสุฯ ปาฐสฺส สํขิตฺตตา สุวิญฺเญยฺยาติ ตํ ฐเปตฺวา อตฺถสฺส สทิสตํ วิภาเวนฺโต ‘‘อิธาปิ หิ…เป.… โยเชตพฺพ’’นฺติ อาหฯ เอตฺถาปิ ‘‘น เกนจิ สภาเวน ปุคฺคโล อุปลพฺภตี’’ติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติฯ น หิ เกนจิ สภาเวน อุปลพฺภมานสฺส สกเลกเทสวินิมุตฺโต ปวตฺติกาโล นาม อตฺถีติฯ
๔. อวยวสจฺจิกฏฺโฐ
๑. อนุโลมปจฺจนีกวณฺณนา
๑๓. ตติยนเย
โอกาสาทิสจฺจิกฏฺโฐ
๒. ปจฺจนีกานุโลมวณฺณนา
๑๔. อนุโลมปญฺจกสฺสาติอาทิมฺหิ ตตฺถาติ ยถาวุตฺเต อฏฺฐกถาวจเน, เตสุ วา อนุโลมปญฺจกปจฺจนีเกสุฯ สพฺพตฺถ ปุคฺคโล นุปลพฺภตีติอาทิกสฺส ปาฐปฺปเทสสฺส อตฺโถ ‘‘สรีรํ สนฺธายา’’ติอาทินา อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ อตฺโถฯ ปฏิกมฺมาทิปาฬินฺติ ปฏิกมฺมนิคฺคหอุปนยนนิคมนปาฬิํฯ ตีสุ มุเขสูติ ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ตีสุ วาทมุเขสุฯ ปจฺจนีกสฺส ปาฬิ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธฯ ตนฺติ ปาฬิํฯ สงฺขิปิตฺวา อาคตตฺตา สรูเปน อวุตฺเตฯ สุทฺธิก…เป.… วุตฺตํ โหติ ตตฺถ ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทินา สรีราทิโน ปรามสนํ นตฺถิ, อิธ อตฺถีติ อยเมว วิเสโส, อญฺญํ สมานนฺติฯ
สจฺจิกฏฺฐวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา
๑๗-๒๗. สจฺจิกฏฺฐสฺส, สจฺจิกฏฺเฐ วา สํสนฺทนํ สจฺจิกฏฺฐสํสนฺทนนฺติ สมาสทฺวยํ ภวตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺจิกฏฺฐสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สจฺจิกฏฺฐสฺส ปุคฺคลสฺสาติ สจฺจิกฏฺฐสภาวสฺส ปรมตฺถโต วิชฺชมานสภาวสฺส ปุคฺคลสฺสฯ รูปาทีหิ สทฺธิํ สํสนฺทนนฺติ สจฺจิกฏฺฐตาสามญฺเญน รูปาทีหิ สมีกรณํฯ สจฺจิกฏฺเฐติ สจฺจิกฏฺฐเหตุ, ตตฺถ วา ตํ อธิฏฺฐานํ กตฺวาฯ ‘‘ตุลฺยโยเค สมุจฺจโย’’ติ สมุจฺจยตฺถตฺตา เอว จ-การสฺส สจฺจิกฏฺเฐน อุปลทฺธิสามญฺเญน ‘‘ยถารูป’’นฺติ นิทสฺสนวเสน อตฺโถ วุตฺโต, อญฺญถา อิธ รูปสฺส อาหรณเมว กิมตฺถิยํฯ เอวํ เสสธมฺเมสุปิฯ ยา ปเนตฺถ อญฺญตฺตปุจฺฉา, สาปิ นิทสฺสนตฺถํ อุปพฺรูเหติ อญฺญตฺตนิพนฺธนตฺตา ตสฺสฯ โอปมฺมสํสนฺทเน ปน นิทสฺสนตฺโถ คาหียตีติ อิมสฺมิํ สุทฺธิกสํสนฺทเน เกวลํ สมุจฺจยวเสเนว อตฺถทสฺสนํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ รูปาทีนิ อุปาทาปญฺญตฺติมตฺตตฺตา ปุคฺคลสฺส โส เตหิ อญฺโญ, อนญฺโญ จาติ น วตฺตพฺโพติ อยํ สาสนกฺกโมติ อาห ‘‘รูปาทีหิ…เป.… สมโย’’ติฯ อนุญฺญายมาเนติ ตสฺมิํ สมเย สุตฺเต จ อปฺปฏิกฺขิปิยมาเนฯ อยญฺจ อตฺโถ สาสนิกสฺส ปรวาทิโน วเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ
‘‘อาชานาหิ นิคฺคห’’นฺติ ปาโฐ ทิฏฺโฐ ภวิสฺสติ, อญฺญถา ‘‘ปฏิโลมปญฺจกานิ ทสฺสิตานิ, ปฏิกมฺมจตุกฺกาทีนิ สํขิตฺตานี’’ติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ อธิปฺปาโยฯ โจทนาย วินา ปรวาทิโน ปฏิชานาปนํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘ปฏิชานาปนตฺถนฺติ…เป.… โจทนตฺถ’’นฺติฯ โจทนาปุพฺพกญฺหิ ตสฺส ปฏิชานาปนํฯ เตน ผลโวหาเรน การณํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติฯ อพฺยากตตฺตาติ อพฺยากรณียตฺตา, ภควตา วา น พฺยากตตฺตาฯ ยทิ ฐปนียตฺตา ปฏิกฺขิปิตพฺพนฺติ อิมสฺมิํ ปจฺจนีกนเย ฐปนียตฺตา ปญฺหสฺส สกวาทินา ปฏิกฺขิปิตพฺพํฯ ปเรนปีติ ปรวาทินาปิ ฐปนียตฺตา ลทฺธิเมว นิสฺสาย อนุโลมนเย ปฏิกฺเขโป กโตติ อยเมตฺถ สุทฺธิกสํสนฺทนาย อธิปฺปาโย ยุตฺโต อนุโลเมปิ รูปาทีหิ อญฺญตฺตโจทนายเมว ปรวาทินา ปฏิกฺเขปสฺส กตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ
สุทฺธิกสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา
๒๘-๓๖. อุปลทฺธิสามญฺเญน อญฺญตฺตปุจฺฉา จาติ อิมินา ทฺวยมฺปิ อุทฺธรติ อุปลทฺธิสามญฺเญน อญฺญตฺตปุจฺฉา, อุปลทฺธิสามญฺเญน ปุจฺฉา จาติฯ ตตฺถ ปจฺฉิมํ สนฺธายาห ‘‘ทฺวินฺนํ สมานตา’’ติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ทฺวินฺนํ รูปเวทนานํ วิย รูปปุคฺคลานํ สจฺจิกฏฺเฐน สมานตา อถ โข…เป.… อุปลพฺภนียตาติ อิทญฺจ สํสนฺทนํ วิจาเรตพฺพํฯ อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิ สจฺจิกฏฺฐสามญฺเญน รูปปุคฺคลานํ อุปลทฺธิสามญฺญํ อิจฺฉิตํ, เตเนว เนสํ อญฺญตฺตมฺปิ อิจฺฉิตพฺพํฯ อถ ปรมตฺถโวหารเภทโต เตสํ อญฺญตฺตํ น อิจฺฉิตํ, ตโต เอว อุปลทฺธิสามญฺญมฺปิ น อิจฺฉิตพฺพนฺติฯ
๓๗-๔๕. อุปลทฺธีติ ปุคฺคลสฺส อุปลทฺธิ วิชฺชมานตาฯ ‘‘ปฏิกมฺมปญฺจก’’นฺติ วิญฺญายตีติ โยชนาฯ
โอปมฺมสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา
๔๖-๕๒. เอกธมฺมโตปีติ รูปาทิเอเกกธมฺมวเสน นานุยุญฺชิตพฺโพ อวยวพฺยติเรเกน สมุทายสฺส อภาวโตฯ ยสฺมา ปน สมุทายาวยวา ภินฺนสภาวา, ตสฺมา ‘‘สมุทายโต…เป.… นิคฺคหารโห สิยา’’ติ ปรวาทิโน อาสงฺกมาหฯ เอตํ วจโนกาสนฺติ ยทิปิ สตฺตปญฺญาสธมฺมสมุทายโต ปุคฺคลสฺส อญฺญตฺตํ น อิจฺฉติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส สจฺจิกฏฺฐสฺส อภาวโต, ตเทกเทสโต ปนสฺส อนญฺญตฺตมฺปิ น อิจฺฉเตวฯ น หิ สมุทาโย อวยโว โหตีติฯ ตสฺมา ‘‘ตํ ปฏิกฺขิปโต กิํ นิคฺคหฏฺฐานนฺติ วตฺตุํ มา ลพฺเภถา’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ รูปาทิธมฺมปฺปเภทวิภาคมุเขเนว อนวเสสโต ปุคฺคโลติ คหณาการทสฺสนวเสน ปวตฺโต ปฐมวิกปฺโป, ทุติโย ปน อวิภาคโต ปรมตฺถสจฺจภาวสามญฺเญนาติ อยํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วิกปฺปานํ วิเสโสฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนนฺติ อาห ‘‘เอว’’นฺติฯ
สภาววินิพฺโภคโตติ สภาเวน วินิพฺภุชฺชิตพฺพโตฯ สภาวภินฺโน หิ ธมฺโม ตทญฺญธมฺมโต วินิพฺโภคํ ลภติฯ เตนาห ‘‘รูปโต อญฺญสภาคตฺตา’’ติฯ รูปวชฺเชติ รูปธมฺมวชฺเช ตีสุปีติ ‘‘รูปสฺมิํ ปุคฺคโล, อญฺญตฺร รูปา, ปุคฺคลสฺมิํ รูป’’นฺติ อิเมสุ เอวํ ปวตฺเตสุ ตีสุปิ อนุโยเคสุฯ สาสนิโก เอวายํ ปุคฺคลวาทีติ กตฺวา อาห ‘‘น หิ โส สกฺกายทิฏฺฐิํ อิจฺฉตี’’ติฯ ‘‘รูปวา’’ติ อิมินา รูเปน สกิญฺจนตาว ญาปียติ, น รูปายตฺตวุตฺติตาติ อาห ‘‘อญฺญตฺร รูปาติ เอตฺถ จ รูปวา ปุคฺคโลติ อยมตฺโถ สงฺคหิโต’’ติฯ
จตุกฺกนยสํสนฺทนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิฏฺฐิตา จ สํสนฺทนกถาวณฺณนาฯ
๘. ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา
๕๔. ลกฺขณยุตฺติกถายํ
ลกฺขณยุตฺติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. วจนโสธนวณฺณนา
๕๕-๕๙. ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเตติ ปททฺวยสฺส เอกตฺตตฺเถ สตีติ อตฺโถฯ ปริกปฺปวจนญฺเหตํ โทสทสฺสนตฺถํ ‘‘เอวํ สนฺเต อยํ โทโส’’ติฯ ตยิทํ เอกตฺตํ อุปลพฺภติ เอวาติ ปจฺฉิมปทาวธารณํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘เกหิจิ ปุคฺคโล เกหิจิ น ปุคฺคโล’’ติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปเรน น สมฺปฏิจฺฉิตนฺติ กตฺวา ตเมว อสมฺปฏิจฺฉิตตฺตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ปุคฺคลสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวิภชิตพฺพตนฺติ ‘‘อุปลพฺภติ จา’’ติ เอวํ อวิภชิตพฺพตํฯ วิภชิตพฺพตนฺติ ‘‘ปุคฺคโล จ ตทญฺญญฺจ อุปลพฺภตี’’ติ เอวํ วิภชิตพฺพตํฯ เอเตน ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ เอวา’’ติ ปจฺฉิมปทาวธารณํ เวทิตพฺพํ, น ‘‘ปุคฺคโล เอว อุปลพฺภตี’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ ตํ วิภาคนฺติ ยถาวุตฺตํ วิภชิตพฺพาวิภชิตพฺพํ วิภาคํ วทโต สกวาทิโน, อญฺญสฺส วา กสฺสจิฯ เอตสฺสาติ ปรวาทิโน ยถาวุตฺตวิภาคนฺติ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภติ…เป.… เกหิจิ น ปุคฺคโล’’ติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตปฺปการํ วิภาคํฯ ยถาอาปาทิเตนาติ ‘‘ปุคฺคโล อุปลพฺภตีติ ปททฺวยสฺส อตฺถโต เอกตฺเต’’ติอาทินา อาปาทิตปฺปกาเรนฯ น ภวิตพฺพนฺติ ยทิปิ เตน ปุคฺคโล อุปลพฺภติ เอว วุจฺจติ, อุปลพฺภตีติ ปน ปุคฺคโล เอว น วุจฺจติ, อถ โข อญฺโญปิ, ตสฺมา ยถาวุตฺเตน ปสงฺเคน น ภวิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘มคฺคิตพฺโพ เอตฺถ อธิปฺปาโย’’ติฯ
๖๐. อตฺถโต ปุคฺคโล นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ อตฺตสุญฺญตาทสฺสเนน อนตฺตลกฺขณสฺส วิหิตตฺตาฯ
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา
๖๑-๖๖. รูปกายาวิรหํ สนฺธาย อาห, น รูปตณฺหาสพฺภาวํฯ ตถา สติ อเนกนฺติกตฺตา ปฏิกฺขิปิตพฺพเมว สิยา, น อนุชานิตพฺพนฺติฯ ‘‘อตฺถิตายา’’ติ อาหาติ สมฺพนฺโธฯ กามีภาวสฺส อเนกนฺติกตฺตา กสฺสจิ กามธาตูปปนฺนสฺส กามธาตุยา อายตฺตตฺตาภาวโต จ กทาจิ ภาวสฺเสวาติ โยชนาฯ
๖๗. กายานุปสฺสนายาติ กายานุปสฺสนาเทสนายฯ สา หิ กายกายานุปสฺสีนํ วิภาคคฺคหณสฺส การณภูตา, กายานุปสฺสนา เอว วาฯ เอวํลทฺธิกตฺตาติ อญฺโญ กาโย อญฺโญ ปุคฺคโลติ เอวํลทฺธิกตฺตาฯ อาหจฺจ ภาสิตนฺติ ฐานกรณานิ อาหนฺตฺวา กถิตํ, ภควตา สามํ เทสิตนฺติ อตฺโถฯ
ปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. คติอนุโยควณฺณนา
๖๙-๗๒. ยานิสฺส ‘‘ทสฺเสนฺโต…เป.… ภวิตพฺพ’’นฺติฯ ทสฺเสตฺวาติ วา วตฺตพฺพนฺติ ‘‘ยานิสฺส…เป.… ตานิ ทสฺเสตฺวา ‘เตน หิ ปุคฺคโล สนฺธาวตี’ติอาทิมาหา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ทสฺเสนฺโตติ วา อิทํ ทสฺสนกิริยาย น วตฺตมานตามตฺตวจนํ, อถ โข ตสฺสา ลกฺขณตฺถวจนํ, เหตุภาววจนํ วาติ น โกจิ โทโสฯ
๙๑. โส วตฺตพฺโพติ โส ชีวสรีรานํ อนญฺญตาปชฺชนากาโร วตฺตพฺโพ, นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘รูปี อตฺตา’’ติ อิมิสฺสา ลทฺธิยา วเสน ‘‘เยน รูปสงฺขาเตน อตฺตโน สภาวภูเตน สรีเรน สทฺธิํ คจฺฉตี’’ติ เอวํ ปน อตฺเถ สติ โส อากาโร วุตฺโต เอว โหติ, ตถา จ สติ ‘‘รูปํ ปุคฺคโลติ อนนุญฺญาตตฺตา’’ติ เอวมฺปิ วตฺตุํ น สกฺกาฯ ยสฺมา ปน ‘‘อิธ สรีรนิกฺเขปา’’ติ อนนฺตรํ วกฺขติ, ตสฺมา นิรยูปคสฺส ปุคฺคลสฺส อนฺตราภวํ น อิจฺฉตีติ อิทํ ปุราตนานํ อนฺตราภววาทีนํ วเสน วุตฺตํฯ อธุนาตนา ปน ‘‘อุทฺธํปาโท ตุ นารโก’’ติ วทนฺตา ตสฺสปิ อนฺตราภวํ อิจฺฉนฺเตว, เกจิ ปน อสญฺญูปคานํฯ อรูปูปคานํ ปน สพฺเพปิ น อิจฺฉนฺติฯ ตตฺถ เย ‘‘สญฺญุปฺปาทา จ ปน เต เทวา ตมฺหา กายา จวนฺตี’’ติ สุตฺตสฺส อตฺถํ มิจฺฉา คเหตฺวา จุตูปปาตกาเลสุ อสญฺญีนํ สญฺญา อตฺถีติ อนฺตราภวโตว อสญฺญูปปตฺติํ อิจฺฉนฺติ, ตทญฺเญสํ วเสน ‘‘สเวทโน…เป.… ปฏิกฺขิปตี’’ติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย ปนา’’ติอาทิมาหฯ เก ปเนวํ อิจฺฉนฺติ? สพฺพตฺถิวาทีสุ เอกจฺเจฯ
๙๒. เนวสญฺญานาสญฺญายตเนติ เนวสญฺญานาสญฺญายตเน ภเว, อจิตฺตุปฺปาเท วา สญฺญา อตฺถีติ อิจฺฉนฺตีติ น วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ ยโต โส สญฺญาภเวน อสงฺคหิโต, ภวนฺตรภาเวน จ สงฺคหิโตฯ
๙๓. อินฺธนุปาทาโน อคฺคิ วิย อินฺธเนน รูปาทิอุปาทาโน ปุคฺคโล รูปาทินา วินา นตฺถีติ เอตฺถ อยมธิปฺปายวิภาวนา – ยถา น วินา อินฺธเนน อคฺคิ ปญฺญาปียติ, น จ ตํ อญฺญํ อินฺธนโต สกฺกา ปฏิชานิตุํ, นาปิ อนญฺญํฯ ยทิ หิ อญฺญํ สิยา, น อุณฺหํ อินฺธนํ
คติอนุโยควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๒. อุปาทาปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา
๙๗. นีลคุณโยคโต ‘‘นีลํ…เป.… ปญฺญตฺตี’’ติฯ เอวํ ปน ปาเฐ ฐิเต นีลํ อุปาทาย นีโลติ กถมยํ ปทุทฺธาโรติ อาห ‘‘นีลํ รูปํ…เป.… เอตฺถ โย ปุฏฺโฐ นีลํ อุปาทาย นีโล’’ติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ วจเนฯ ตทาทีสูติ ‘‘ปีตํ รูปํ อุปาทายา’’ติอาทิกํ อฏฺฐกถายํ อาทิ-สทฺเทน คหิตเมว ตทตฺถทสฺสนวเสน คณฺหาติฯ
๙๘. วุตฺตนฺติ ‘‘มคฺคกุสโล’’ติอาทีสุ เฉกฏฺฐํ สนฺธาย วุตฺตํฯ กุสลปญฺญตฺติํ กุสลโวหารํฯ
๑๑๒. ปุพฺพปกฺขํ ทสฺเสตฺวา อุตฺตรมาหาติ ปรวาที ปุพฺพปกฺขํ ทสฺเสตฺวา สกวาทิสฺส อุตฺตรมาหฯ
๑๑๕. ‘‘รูปํ รูปวา’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ ปรวาทิวาทํ ภินฺทิตุํ ‘‘ยถา น นิคโฬ เนคฬิโก’’ติอาทินา ‘‘ยสฺส รูปํ โส รูปวาติ อุตฺตรปกฺเข วุตฺตํ วจนํ อุทฺธริตฺวา’’ติฯ
๑๑๘. วิญฺญาณนิสฺสยภาวูปคมนนฺติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิสฺสยภาวูปคมนํฯ ตยิทํ วิเสสนํ จกฺขุสฺสาติ อิมินาว สิทฺธนฺติ น กตํ ทฏฺฐพฺพํฯ
อุปาทาปญฺญตฺตานุโยควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๓. ปุริสการานุโยควณฺณนา
๑๒๓. กมฺมานนฺติ กุสลากุสลกมฺมานํฯ ตคฺคหเณเนว หิ ตํตํกิจฺจกรณีเย กิริยานมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ นิปฺผาทกปฺปโยชกภาเวนาติ การกการาปกภาเวนฯ
๑๒๕. กมฺมการกสฺส ปุคฺคลสฺส โย อญฺโญ ปุคฺคโล การโกฯ เตนปีติ การกการเกนปิฯ ตสฺสาติ การกการกสฺสฯ อญฺญนฺติ อญฺญํ กมฺมํฯ เอวนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรนฯ เตหิ เตหิ การเกหิ ปุคฺคลา วิย อญฺญานิ กมฺมานิ กรียนฺตีติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘กมฺมวฏฺฏสฺส อนุปจฺเฉทํ วทนฺตี’’ติฯ เอวํ สนฺเต ปุคฺคลสฺส การโก, กมฺมสฺส การโกติ อยํ วิภาโค อิธ อนามฏฺโฐ โหติ, ตถา จ สติ การกปรมฺปราย วจนํ วิรุชฺเฌยฺยาติ อาห ‘‘ปุคฺคลสฺส…เป.… วิจาเรตพฺพเมต’’นฺติฯ ตสฺส การกนฺติ ปุคฺคลสฺส การกํฯ อิทญฺจาติ น เกวลํ ปุคฺคลการกสฺส กมฺมการกตาปตฺติเยว โทโส, อถ โข อิทํ กมฺมการกตาย การกปรมฺปราปชฺชนมฺปิ วิจาเรตพฺพํ, น ยุชฺชตีติ อตฺโถฯ ปุคฺคลานญฺหิ ปฏิปาฏิยา การกภาโว การกปรมฺปราฯ
๑๗๐. เอโก อนฺโตติ ‘‘คาโห’’ติ สสฺสตคาหสงฺขาโต อนฺโตติ อตฺโถฯ
๑๗๖. สิยา อญฺโญ, สิยา อนญฺโญ, สิยา น วตฺตพฺโพ ‘‘อญฺโญติ วา อนญฺโญติ วา’’ติ ‘‘อิทํ ปน นตฺเถวา’’ติฯ ปรสฺส อิจฺฉาวเสเนวาติ ปรวาทิโน ลทฺธิวเสเนวฯ เอกํ อนิจฺฉนฺตสฺสาติ เอกํ ‘‘โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตี’’ติ คหณํ สสฺสตทิฏฺฐิภเยน ปฏิกฺขิปนฺตสฺส อิตรํ อุจฺเฉทคฺคหณํ อาปนฺนํฯ ตญฺจ ปฏิกฺขิปนฺตสฺส อญฺญํ มิสฺสกํ นิจฺจานิจฺจคฺคหณํ, วิกฺเขปคฺคหณญฺจ อาปนฺนํฯ การกเวทกิจฺฉาย ฐตฺวาติ สฺเวว การโก เวทโก จาติ อิมสฺมิํ อาทาเย ฐตฺวาฯ ตํตํอนิจฺฉายาติ ตสฺส ตสฺส วาทสฺส อสมฺปฏิจฺฉเนนฯ อาปนฺนวเสนปีติ อาปนฺนคาหวเสนปิ อยํ อนุโยโค วุตฺโตติ โยชนาฯ สพฺเพสํ อาปนฺนตฺตาติ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน สพฺเพสํ วิกปฺปานํ อนุกฺกเมน อาปนฺนตฺตา นายมนุโยโค กโตติ โยชนาฯ เอเกกสฺเสวาติ เตสุ วิสุํ วิสุํ เอเกกสฺเสว อาปนฺนตฺตาฯ ตนฺติวเสน ปน เต วิกปฺปา เอกชฺฌํ ทสฺเสตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ เอกโต โยเชตพฺพํ จตุนฺนมฺปิ ปญฺหานํ เอกโต ปุฏฺฐตฺตาฯ
ปุริสการานุโยควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กลฺยาณวคฺโค นิฏฺฐิโตฯ
๑๔. อภิญฺญานุโยควณฺณนา
๑๙๓. วิกุพฺพตีติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วาฯ เตน ‘‘ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาตี’’ติอาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ อภิญฺญานุโยโค ทฏฺฐพฺโพติ โยชนาฯ ตทภิญฺญาวโตติ อาสวกฺขยาภิญฺญาวโตฯ อรหโต สาธนนฺติ อรหโต สจฺจิกฏฺฐปรมตฺเถน ปุคฺคลตฺตาภาวสาธนํฯ ตพฺภาวสฺสาติ อรหตฺตสฺสฯ อรหตฺตธารานญฺหิ ขนฺธา นาม ปุคฺคลตฺตํ ตสฺสปิ โหตีติฯ
อภิญฺญานุโยควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๕-๑๘. ญาตกานุโยคาทิวณฺณนา
๒๐๙. ตติยโกฏิภูตสฺสาติ สภาวสฺสาติ จ สภาวธมฺมสฺสฯ ลทฺธิํ นิคูหิตฺวาติ ปุคฺคโล เนว สงฺขโต, นาสงฺขโตติ ลทฺธิํ อวิภาเวตฺวาฯ
ญาตกานุโยคาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๙. ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา
๒๑๘. ปชานนํ นาม น โหติ นิพฺพิทาทีนํ อปฺปจฺจยตฺตาฯ ปริจฺเฉทนสมตฺถตญฺจ ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธฯ
๒๒๘. สหรูปภาโว รูเปน สมงฺคิตา, วินารูปภาโว ตโต วินิสฺสฏตาติ ตทุภยํ รูปสฺส อพฺภนฺตรคมนํ พหินิกฺขมนญฺจ โหติฯ ตสฺมา ตํ ทฺวยํ สหรูปภาววินารูปภาวานํ ลกฺขณวจนนฺติ วุตฺตํฯ
๒๓๗. โอฬาริโกติ ถูโลฯ อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ โส เอว ยถาสกํ กมฺมุนา ปฏิลภิตพฺพโต ปฏิลาโภฯ ปททฺวเยนปิ กามาวจรตฺตภาโว กถิโตฯ มโนมโย อตฺตปฏิลาโภ รูปาวจรตฺตภาโวฯ โส หิ ฌานมเนน นิพฺพตฺตตฺตา อรูโป อตฺตปฏิลาโภติ อรูปาวจรตฺตภาโวฯ โส หิ รูเปน อมิสฺสิตตฺตา อรูโปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘อตฺตา’’ติ ปน ชีเว โลกโวหาโร นิรุฬฺโห, อสติปิ ชีเว ตถานิรุฬฺหํ โลกโวหารํ คเหตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธาปิ โวหรนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติ อิมา โลกสฺส สมญฺญา, ยาหิ ตถาคโต โวหรตี’’ติ วตฺวา อิทานิ ยถา โวหรนฺติ, ตํ ปการํ วิภาเวนฺโต ‘‘อปรามส’’นฺติอาทิมาหฯ
ปจฺจตฺตสามญฺญลกฺขณวเสนาติ กกฺขฬผุสนาทิสลกฺขณวเสน อนิจฺจตาทิสามญฺญลกฺขณวเสน จฯ อิมินาติ ‘‘ปจฺจตฺตสามญฺญลกฺขณวเสนา’’ติอาทินา วุตฺเตน ปรมตฺถโต ปุคฺคลาภาววจเนน อิโต ปุริมาติ ตตฺถ ตตฺถ สกวาทิปฏิกฺเขปาทิวิภาวนวเสน ปวตฺตา อิโต อตฺถสํวณฺณนโต ปุริมาฯ อิมินาติ วา ‘‘ยถา รูปาทโย ธมฺมา’’ติอาทินา อฏฺฐกถายํ วุตฺตวจเนนฯ ยถา จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ เตน สมญฺญานติธาวนํ สมฺปิณฺเฑติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปรามาโส จ น โหติ ชนปทนิรุตฺติยา อภินิวิสิตพฺพโต, ยถา จ สมญฺญาติธาวนํ น โหติ, เอวํ อิโต ปุริมา จ อตฺถวณฺณนา โยเชตพฺพาฯ สมญฺญาติธาวเน หิ สติ สพฺพโลกโวหารูปจฺเฉโท สิยาติฯ
ตสฺมา สจฺจนฺติ ยสฺมา ตตฺถ ปรมตฺถาการํ อนาโรเปตฺวา สมญฺญํ นาติธาวนฺโต เกวลํ โลกสมฺมุติยาว โวหรติ, ตสฺมา สจฺจํ ปเรสํ อวิสํวาทนโตฯ ตถการณนฺติ ตโถ อวิตโถ ธมฺมสภาโว การณํ ปวตฺติเหตุ เอตสฺสาติ ตถการณํ, ปรมตฺถวจนํ, อวิปรีตธมฺมสภาววิสยนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ธมฺมานํ ตถตาย ปวตฺต’’นฺติฯ
ปฏิเวธานุโยคาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปุคฺคลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ปริหานิกถา
๑. วาทยุตฺติปริหานิกถาวณฺณนา
๒๓๙. อิทํ สุตฺตนฺติ อิทํ ลกฺขณมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ปญฺจิเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา สมยวิมุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปริหานาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๑๔๙-๑๕๐) อิทมฺปิ หิ สุตฺตํ อนาคามิอาทีนํเยว ปริหานินิสฺสโย, น อรหโตฯ สมยวิมุตฺโตติ อฏฺฐสมาปตฺติลาภิโน เสกฺขสฺเสตํ นามํฯ ยถาห –
‘‘กตโม จ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโต? อิเธกจฺโจ ปุคฺคโล กาเลน กาลํ สมเยน สมยํ อฏฺฐ วิโมกฺเข กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา เอกจฺเจ อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติฯ อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล สมยวิมุตฺโต’’ติ (ปุ. ป. ๑)ฯ
‘‘ปริหานิธมฺโม’’ติ จ ปุถุชฺชโน จ เอกจฺโจ จ เสกฺโข อธิปฺเปโต, น อรหาติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาทสฺสิตานิ สุตฺตานิ อนาคามิอาทีนํ ปริหานิลทฺธิยา นิสฺสโย, น อรหโต, ตสฺมาฯ ตํ นิสฺสาย ตํ อเปกฺขิตฺวา ยสฺมา ‘‘อรหโตปี’’ติ เอตฺถ อรหโตปิ ปริหานิ, โก ปน วาโท อนาคามิอาทีนนฺติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, ตสฺมา ปิ-สทฺทสมฺปิณฺฑิตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรหโตปิ…เป.… โยเชตพฺพ’’นฺติ อาหฯ ยสฺมา วา กามญฺเจตฺถ ทุติยสุตฺตํ เสกฺขวเสน อาคตํ, ปฐมตติยสุตฺตานิ ปน อเสกฺขวเสนปิ อาคตานีติ เตสํ ลทฺธิ, ตสฺมา ‘‘อรหโตปี’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อิทํ สุตฺตํ อรหโต’’ติอาทิฯ
ตติยสฺมินฺติ ‘‘สพฺเพสญฺเญว อรหนฺตานํ ปริหานี’’ติ เอตสฺมิํ ปญฺเหฯ โส หิ ‘‘สพฺเพว อรหนฺโต’’ติอาทินา เตสนฺติ มุทินฺทฺริยานํฯ ตติยสฺมิมฺปีติ ปิ-สทฺโท วุตฺตตฺถสมุจฺจโยฯ เตน ปฐมปญฺหํ สมุจฺจิโนติ ‘‘ตตฺถปิ ติกฺขินฺทฺริยา อธิปฺเปตา’’ติฯ
โสเยว น ปริหายตีติ โสตาปนฺโนเยว โสตาปนฺนภาวโต น ปริหายตีติ อตฺโถฯ น เจตฺถ สกทาคามิภาวาปตฺติยา โสตาปนฺนภาวาปคโม ปริหานิ โหติ วิเสสาธิคมภาวโตฯ ปตฺตวิเสสโต อิตเรติ สกทาคามิอาทิกาฯ อุปริมคฺคตฺถายาติ อุปริมคฺคตฺตยปฏิลาภตฺถาย ‘‘นิยโต’’ติ วุตฺตมตฺถํ อคฺคเหตฺวาฯ
วาทยุตฺติปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิกถาวณฺณนา
๒๔๑. ตโตติ อรหตฺตโตฯ ตตฺถาติ ทสฺสนมคฺคผเลฯ วายาเมนาติ วิปสฺสนุสฺสาหเนนฯ ตทนนฺตรนฺติ โสตาปตฺติผลานนฺตรํฯ ปฐมํ ทสฺสนมคฺคผลานนฺตรํ อรหตฺตํ ปาปุณาติ, ตโต ปริหีโน ปุน วายมนฺโต ตทนนฺตรํ น อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ กา เอตฺถ ยุตฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ปรวาที นาม ยุตฺตมฺปิ วทติ อยุตฺตมฺปีติ กิํ ตสฺส วาเท ยุตฺติคเวสนายาติ ปน ทฏฺฐพฺพํฯ อปริหานสภาโว ภาวนามคฺโค อริยมคฺคตฺตา ทสฺสนาทสฺสนมคฺโค วิยฯ น เจตฺถ อสิทฺธตาสงฺกา โลกุตฺตรมคฺคสฺส ปรสฺสปิ อริยมคฺคภาวสฺส สิทฺธตฺตา, นาปิ โลกิยมคฺเคน อเนกนฺติกตา อริยสทฺเทน วิเสสิตตฺตาฯ ตถา น วิรุทฺธตา ทุติยมคฺคาทีนํ ภาวนามคฺคภาวสฺส โอฬาริกกิเลสปฺปหานาทีนญฺจ ปรสฺสปิ อาคมโต สิทฺธตฺตาฯ
อริยปุคฺคลสํสนฺทนปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. สุตฺตสาธนปริหานิกถาวณฺณนา
๒๖๕. ปุคฺคลปญฺญตฺติอฏฺฐกถายํ ‘‘ปตฺตพฺพํ วทตีติ อาห ผุสนารห’’นฺติฯ
๒๖๗. กตสนฺนิฏฺฐานสฺสาติ อิมสฺมิํ สตฺตาเห มาเส อุตุมฺหิ อนฺโตวสฺเส วา อญฺญํ อาราเธสฺสามีติ กตนิจฺฉยสฺสฯ
สุตฺตสาธนปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปริหานิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. พฺรหฺมจริยกถา
๑. สุทฺธพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา
๒๖๙. เหฏฺฐาปีติ มคฺคภาวนมฺปิ น อิจฺฉนฺตีติ วิญฺญายติ ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ อิมินา ‘‘ทฺเวปิ พฺรหฺมจริยวาสา นตฺถิ เทเวสูติ อุปลทฺธิวเสนา’’ติ วุตฺตตฺตาฯ
๒๗๐. ตสฺเสวาติ ปรวาทิโน เอวฯ ปุคฺคลวเสนาติ ‘‘คิหีนญฺเจว เอกจฺจานญฺจ เทวาน’’นฺติ เอวํ ปุคฺคลวเสนฯ ตสฺสาติ ปรวาทิโนฯ ปฏิกฺเขโป น ยุตฺโตติ เอวํ ปุคฺคลวเสน อตฺถโยชนา น ยุตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน ปน กตาปิ อตฺถวณฺณนา โอกาสวเสน ปริจฺฉิชฺชตีติ นายํ โทโสฯ ตสฺสายํ อธิปฺปาโยติ อยํ ‘‘คิหีนญฺเจวา’’ติอาทินา วุตฺโต ตสฺส ปรวาทิโน ยทิ อธิปฺปาโย, เอวํ สญฺญาย ปรวาทิโน สกวาทินา สมานาทาโยติ น นิคฺคหารโห สิยาฯ เตนาห ‘‘สก…เป.… ตพฺโพ’’ติฯ ปฐมํ ปน อนุชานิตฺวา ปจฺฉา ปฏิกฺเขเปเนว นิคฺคเหตพฺพตา เวทิตพฺพาฯ เกจิ ‘‘ยตฺถ นตฺถิ ปพฺพชฺชา, นตฺถิ ตตฺถ พฺรหฺมจริยวาโสติ ปุจฺฉาย เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ มคฺคปฺปฏิเวธํ สนฺธาย ปรวาทิโน ปฏิกฺเขโปฯ ยทิปิ โส เทวานํ มคฺคปฺปฏิลาภํ น อิจฺฉติ, สมฺภวนฺตํ ปน สพฺพํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘คิหีน’มิจฺเจว อวตฺวา ‘เอกจฺจานญฺจ เทวาน’นฺติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ‘‘สนฺธายา’’ติ วุตฺตตฺตา, ปุริโมเยวตฺโถ ยุตฺโตฯ
สุทฺธพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. สํสนฺทนพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา
๒๗๓. รูปาวจรมคฺเคนาติ อิทนฺติ อิทํ รูปาวจรชฺฌานํฯ ‘‘อิธวิหายนิฏฺฐเหตุภูโต รูปาวจรมคฺโค’’ติอาทิกํ ทีเปนฺตํ วจนํ อนาคามิมคฺคสฺส ตพฺภาวทีปเกน ‘‘อิธ ภาวิตมคฺโค’’ติอาทิเกน กถํ สเมตีติ โจเทตฺวา ยถา สเมติ ‘‘ปุพฺเพ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ปุพฺเพ’’ติ อิมินา ‘‘อิธ ภาวิตมคฺโค’’ติอาทิกํ วทนฺติ, อิธาปิ ปน ‘‘รูปาวจรมคฺเคนา’’ติอาทิกํฯ ตตฺถ อนาคามี เอวาติ อนาคามิผลฏฺโฐ เอวฯ ฌานานาคามีติ อสมุจฺฉินฺนชฺฌตฺตสํโยชโนปิ รูปภเว อุปฺปชฺชิตฺวา อนาวตฺติธมฺมมคฺคํ ภาเวตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายนโตฯ อธิปฺปาโยติ ยถาวุตฺโต ทฺวินฺนํ อฏฺฐกถาวจนานํ อวิโรธทีปโก อธิปฺปาโยฯ
อิธาติ กามโลเกฯ ตตฺถาติ พฺรหฺมโลเกฯ เอตฺถ จ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, ฐาเนหี’’ติ สุตฺตํ กิํ ยถารุตวเสน คเหตพฺพตฺถํ, อุทาหุ สนฺธายภาสิตนฺติ? ตตฺถ ชานมาโน สนฺธายภาสิตนฺติ วเทยฺยฯ อญฺญถา ‘‘ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อุปาทายา’’ติอาทิ วตฺตุํ น สกฺกา ‘‘เทเว จ ตาวติํเส’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ยถา หิ ตสฺส ‘‘เสยฺยถาปิ เทเวหิ ตาวติํเสหิ สทฺธิํ มนฺเตตฺวา’’ติอาทีสุ วิย สกฺกํ เทวราชานํ อุปาทาย กามาวจรเทเวสุ ตาวติํสเทวา ปากฏา ปญฺญาตาติ เตสํ คหณํ, น เตเยว อธิปฺเปตาติ สุตฺตปทสฺส สนฺธายภาสิตตฺถํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, เอวํ ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ เอตฺถาปิ อนวชฺชสุขอพฺยาเสกสุขเนกฺขมฺมสุขาทิสนฺนิสฺสยภาเวน มหานิสํสตาย สาสเน ปพฺพชฺชา ‘‘อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ อิมสฺมิํ สุตฺเต อธิปฺเปตาฯ สา หิ อุตฺตรกุรุกานํ เทวานญฺจ อโนกาสภาวโต ทุกฺกรา ทุลฺลภา จฯ ตตฺถ สูริยปริวตฺตาทีหิปิ เทเวสุ มคฺคปฏิลาภาย อตฺถิตา วิภาเวตพฺพา, อุตฺตรกุรุกานํ ปน วิเสสานธิคมภาโว อุภินฺนมฺปิ อิจฺฉิโต เอวาติฯ
สํสนฺทนพฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
พฺรหฺมจริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. โอธิโสกถาวณฺณนา
๒๗๔. โอธิโสติ ‘‘เอกเทเสน เอกเทเสนา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ ยทิ จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคณสฺส จตุภาเคหิ ปหานํ ‘‘โอธิโส ปหาน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, อิจฺฉิตเมเวตํ สกวาทิสฺส ‘‘ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายา’’ติ ‘‘เอกเทสํ โสตาปนฺโน, เอกเทสํ น โสตาปนฺโน’’ติอาทิฯ
อปิจายํ นานาภิสมยวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘มคฺคญาณํ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตํ กิํ อารมฺมณโต ปฏิวิชฺฌติ, อุทาหุ กิจฺจโต’’ติฯ ยทิ อารมฺมณโตติ วเทยฺย, ตสฺส วิปสฺสนาญาณสฺส วิย ทุกฺขสมุทยานํ อจฺจนฺตปริจฺเฉทสมุจฺเฉทา น ยุตฺตา ตโต อนิสฺสฏตฺตา, ตถา มคฺคทสฺสนํฯ น หิ สยเมว อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺตตีติ ยุตฺตํ, มคฺคนฺตรปริกปฺปนายํ อนวฏฺฐานํ อาปชฺชตีติ, ตสฺมา ตีณิ สจฺจานิ กิจฺจโต, นิโรธํ กิจฺจโต อารมฺมณโต จ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวมสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนฺตสฺส มคฺคญาณสฺส นตฺเถว นานาภิสมโยฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทิฯ น เจตํ กาลนฺตรทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘โย นุ โข, อาวุโส, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสติ, ทุกฺขนิโรธมฺปิ…เป.… ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) เอกสจฺจทสฺสนสมงฺคิโน อญฺญสจฺจทสฺสนสมงฺคิภาววิจารณายํ ตทตฺถสาธนตฺถํ อายสฺมตา ควํปติตฺเถเรน อาภตตฺตา ปจฺเจกญฺจ สจฺจตฺตยทสฺสนสฺส โยชิตตฺตาฯ อญฺญถา ปุริมทิฏฺฐสฺส ปุน อทสฺสนโต สมุทยาทิทสฺสเน ทุกฺขาทิทสฺสนมโยชนียํ
โอธิโสกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ชหติกถาวณฺณนา
๑. นสุตฺตาหรณกถาวณฺณนา
๒๘๐. ยทิปิ ปาฬิยํ ‘‘ตโย มคฺเค ภาเวตี’’ติ วุตฺตํ, มคฺคภาวนา ปน ยาวเทว กิเลสสมุจฺฉินฺทนตฺถาติ ญตฺวา ‘‘กิจฺจสพฺภาวนฺติ ตีหิ ปหาตพฺพสฺส ปหีนต’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ตีหีติ เหฏฺฐิเมหิ ตีหิ อริยมคฺเคหิ ปหาตพฺพสฺส อชฺฌตฺตสํโยชนสฺส ปหีนตํ สมุจฺฉินฺทนนฺติ อตฺโถฯ ตํ ปน กิจฺจนฺติ อโธภาคิยสํโยชเนสุ มคฺคสฺส ปหานาภิสมยกิจฺจํฯ เตเนว มคฺเคนาติ อนาคามิมคฺเคเนวฯ เอตํ น สเมตีติ เอวํ มคฺคุปฺปาทโต ปเคว กามราคพฺยาปาทา ปหียนฺตีติ ลทฺธิกิตฺตนํ อิมินา มคฺคสฺส กิจฺจสพฺภาวกถเนน น สเมติ น ยุชฺชติฯ ตสฺมาติ อิมินา ยถาวุตฺตเมว วิโรธํ ปจฺจามสติฯ ปหีนานนฺติ วิกฺขมฺภิตานํฯ โย หิ ฌานลาภี ฌาเนน ยถาวิกฺขมฺภิเต กิเลเส มคฺเคน สมุจฺฉินฺทติ, โส อิธาธิปฺเปโตฯ เตนาห ‘‘ทสฺสนมคฺเค…เป.… อธิปฺปาโย’’ติฯ
ชหติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา
๑. วาทยุตฺติวณฺณนา
๒๘๒. สพฺพํ อตฺถีติ เอตฺถ ยสฺมา ปจฺจุปฺปนฺนํ วิย อตีตานาคตมฺปิ ธรมานสภาวนฺติ ปรวาทิโน ลทฺธิ, ตสฺมา สพฺพนฺติ กาลวิภาคโต อตีตาทิเภทํ สพฺพํฯ โส ปน ‘‘ยมฺปิ นตฺถิ, ตมฺปิ อตฺถี’’ติ กาลวิมุตฺตสฺส วเสน อนุโยโค, ตํ อติปฺปสงฺคทสฺสนวเสน ปรวาทิปฏิญฺญาย โทสาโรปนํฯ นยทสฺสนํ วา อตีตานาคตานํ นตฺถิภาวสฺสฯ อตฺถีติ สพฺพตฺถาติ อิทํ สามญฺญวจนํ, ตํ ปน ยสฺมา วิเสสนิวิฏฺฐํ โหติ, ปรโต จ สพฺเพสูติ ธมฺมา วิภาคโต วุจฺจนฺติ, ตสฺมา โอฬาริกสฺส ปากฏสฺส รูปธมฺมสมุทายสฺส วเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ อฏฺฐกถายํ ‘‘สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมิํ สรีเร’’ติ วุตฺตํ, นิทสฺสนมตฺตํ วา เอตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา จ กาณาทกาปิเลหิ ปฏิญฺญายมานา อากาสกาลาทิสตฺตปกติปุริสา วิย ปรวาทินา ปฏิญฺญายมานํ สพฺพํ สพฺพพฺยาปีติ อาปนฺนเมว โหตีติฯ ‘‘สพฺพตฺถ สรีเร’’ติ จ ‘‘ติเล เตล’’นฺติ วิย พฺยาปเน ภุมฺมนฺติ สรีรปริยาปนฺเนน สพฺเพน ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘สิรสิ ปาทา…เป.… อตฺโถ’’ติฯ
สพฺพสฺมิํ กาเล สพฺพมตฺถีติ โยชนาฯ เอตสฺมิํ ปกฺเขเยวสฺส อญฺญวาโท ปริทีปิโต สิยา ‘‘ยํ อตฺถิ, อตฺเถว ตํ, ยํ นตฺถิ, นตฺเถว ตํ, อสโต นตฺถิ สมฺภโว, สโต นตฺถิ วินาโส’’ติฯ เอวํ สพฺเพนากาเรน สพฺพํ สพฺเพสุ ธมฺเมสุ สพฺพํ อตฺถีติ อตฺโถติ สมฺพนฺโธฯ อิเมหิ ปน ปกฺเขหิ ‘‘สพฺพํ สพฺพสภาวํ, อเนกสตฺตินิจิตาภาวา อสโต นตฺถิ สมฺภโว’’ติ วาโท ปริทีปิโต สิยาฯ โยครหิตนฺติ เกนจิ ยุตฺตายุตฺตลกฺขณสํโยครหิตํฯ ตํ ปน เอกสภาวนฺติ สํโยครหิตํ นาม อตฺถโต เอกสภาวํ, เอกธมฺโมติ อตฺโถฯ เอเตน เทววาทีนํ พฺรหฺมทสฺสนํ อตฺเถวาติวาโท ปริทีปิโต สิยาฯ อตฺถีติ ปุจฺฉตีติ ยทิ สพฺพมตฺถีติ ตว วาโท, ยถาวุตฺตาย มม ทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐิภาโว อตฺถีติ เอกนฺเตน ตยา สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘กิํ โส อตฺถี’’ติ ปุจฺฉตีติ อตฺโถฯ
วาทยุตฺติวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. กาลสํสนฺทนกถาวณฺณนา
๒๘๕. อตีตา …เป.… กริตฺวาติ เอตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – อตีตํ อนาคตนฺติ รูปสฺส อิมํ วิเสสํ, เอวํ วิเสสํ วา รูปํ อคฺคเหตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนตาวิเสสวิสิฏฺฐรูปเมว อปฺปิยํ ปจฺจุปฺปนฺนรูปภาวานํ สมานาธิกรณตฺตา เอตสฺมิํเยว ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนสทฺเทน…เป.… วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ รูปปญฺญตฺตีติ รูปายตนปญฺญตฺติฯ สา หิ สภาวธมฺมุปาทานา ตชฺชาปญฺญตฺติฯ เตเนวาห ‘‘สภาวปริจฺฉินฺเน ปวตฺตา วิชฺชมานปญฺญตฺตี’’ติฯ รูปสมูหํ อุปาทายาติ ตํตํอตฺตปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตานํ อภาววิภาวนากาเรน ปวตฺตมานานํ รูปธมฺมานํ สมูหํ อุปาทายฯ อุปาทานุปาทานมฺปิ หิ อุปาทานเมวาติฯ ตสฺมาติ สมูหุปาทายาธีนตาย อวิชฺชมานปญฺญตฺติภาวโตฯ วิคมาวตฺตพฺพตาติ วิคมสฺส วตฺถภาวาปคมสฺส อวตฺตพฺพตาฯ น หิ โอทาตตาวิคเมน อวตฺถํ โหติฯ น ปน ยุตฺตา รูปภาวสฺส วิคมาวตฺตพฺพตาติ โยชนาฯ รูปภาโวติ จ รูปายตนสภาโว จกฺขุวิญฺญาณสฺส โคจรภาโวฯ น หิ ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนภาววิคเม วิคมาวตฺตพฺพตา ยุตฺตาฯ
กาลสํสนฺทนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วจนโสธนวณฺณนา
๒๘๘. อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ ยถา ‘‘ขทิเร วา พนฺธิตพฺพํ ปลาเส วา’’ติฯ ตสฺมา ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ เอตฺถ โหติ-สทฺโท อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุ ยํ กิญฺจิ ปธานํ กตฺวา สมฺพนฺธํ ลภตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนาคตํ…เป.… ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ อาหฯ ตตฺถ ปจฺจุปฺปนฺนํ โหนฺตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ ชายมานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวํ ลภนฺตํฯ เตนาห ‘‘ตญฺเญว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ลทฺธิวเสนา’’ติฯ ตมฺปิ หุตฺวา โหตีติ ยํ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวปฺปตฺติยา ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ วุตฺตํ, กิํ ตทปิ ปุน หุตฺวา โหตีติ ปุจฺฉติฯ ตพฺภาวาวิคมโตติ ปจฺจุปฺปนฺนภาวโต หุตฺวาโหติภาวานุปคมโตฯ ปจฺจุปฺปนฺนาภาวโตติ ปจฺจุปฺปนฺนตาย อภาวโตฯ
วจนํ อรหตีติ อิมินา วจนมตฺเต น โกจิ โทโสติ ทสฺเสติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิปิ ตสฺส ปุน หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวาโหติภาโว นตฺถิ, ปุนปฺปุนํ ญาเปตพฺพตาย ปน ทุติยํ ตโต ปรมฺปิ ตถา วตฺตพฺพตํ อรหตีติ ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานาตีติฯ ธมฺเมติ สภาวธมฺเมฯ ตปฺปฏิกฺเขปโต อธมฺเม อภาวธมฺเมฯ เตนาห ‘‘สสวิสาเณ’’ติฯ
ปฏิกฺขิตฺตนเยนาติ ‘‘หุตฺวา โหติ, หุตฺวา โหตี’’ติ เอตฺถ ปุพฺเพ ยเทตํ ตยา ‘‘อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนํ โหตี’’ติ วทตา ‘‘ตํเยว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ ลทฺธิวเสน ‘‘อนาคตํ วา ปจฺจุปฺปนฺนํ วา หุตฺวา โหตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘กิํ เต ตมฺปิ หุตฺวา โหตี’’ติ ปุจฺฉิเต โย ปรวาทินา หุตฺวา ภูตสฺส ปุน หุตฺวาอภาวโต ‘‘น เหวา’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต, เตน ปฏิกฺขิตฺตนเยนฯ สฺวายํ ยเทว รูปาทิ อนาคตํ, ตเทว ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ สติปิ อตฺถาเภเท อนาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปน อตฺเถว กาลเภโทติ ตํกาลเภทวิโรธาย ปฏิกฺเขโป ปวตฺโตติ อาห ‘‘ปฏิกฺขิตฺตนเยนาติ กาลนานตฺเตนา’’ติฯ เตน หิ โส อยญฺจ ปฏิกฺเขโป นีโต ปวตฺติโตติฯ ปฏิญฺญาตนเยนาติ อิทมฺปิ ยถาวุตฺตปฏิกฺเขปานนฺตรํ ยํ ปฏิญฺญาตํ, ตํ สนฺธายาหฯ ยถา หิ สา ปฏิญฺญา อตฺถาเภเทน นีตา ปวตฺติตา, ตถายมฺปิฯ เตเนวาห ‘‘อตฺถานานตฺเตนา’’ติ, อนาคตาทิปฺปเภทาย กาลปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตสฺส อตฺถสฺส อเภเทนาติ อตฺโถฯ ยถา อุปาทานภูตรูปาทิอตฺถาเภเทปิ เตสํ ขณตฺตยานาวตฺติ ตํสมงฺคิตา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนภาวาวตฺติตา, ตถา ตตฺถ วุจฺจมานา หุตฺวาโหติภาวา ยถากฺกมํ ปุริมปจฺฉิเมสุ ปวตฺติตา ปุริมปจฺฉิมกิริยาติ กตฺวาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถานานตฺตํ…เป.… ปฏิชานาตี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อตฺถานานตฺตเมว หี’’ติอาทินา ตเมว อตฺถํ สมตฺเถติฯ ยถา ปน ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ ปฏิชานนฺตสฺส ชีโวว สรีรํ, สรีรเมว ชีโวติ ชีวสรีรานํ อนญฺญตฺตํ อาปชฺชติ, เอวํ ‘‘ตญฺเญว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ จ ปฏิชานนฺตสฺส อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ อนญฺญตฺตํ อาปนฺนนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานาคเตสุ วุตฺตา โหติภาวหุตฺวาภาวา อนาคตปจฺจุปฺปนฺเนสุปิ อาปชฺเชยฺยุนฺติ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘เอวํ สนฺเต อนาคตมฺปิ หุตฺวาโหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนมฺปิ หุตฺวาโหติเยว นามา’’ติฯ
อนุญฺญาตปญฺหสฺสาติ โทโส วุตฺโตติ อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภูตสฺส ปุน อนาคตํ หุตฺวา ปจฺจุปฺปนฺนภาวาปตฺติสงฺขาโต โทโส วุตฺโต ปุริมนเย ปฏิกฺขิตฺตปญฺหนฺติ ‘‘ตํเยว อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวํ กาลนานตฺตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิตฺตปญฺหํฯ เตนาติ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ โหติหุตฺวาภาวปฏิกฺเขเปนฯ โจเทตีติ อนาคตํ เตน โหติ นาม, ปจฺจุปฺปนฺนํ เตน หุตฺวา นาม, อุภยมฺปิ อนญฺญตฺตา อุภยสภาวนฺติ โจเทติฯ เอตฺถาติ ‘‘หุตฺวา โหตี’’ติ เอตสฺมิํ ปญฺเห กถํ โหติ โทโสติ โจเทตีติฯ ‘‘ตสฺเสวา’’ติ ปริหรติฯ กถํ กตฺวา โจทนา, กถญฺจ กตฺวา ปริหาโร? อนุชานนปฏิกฺเขปานํ ภินฺนวิสยตาย โจทนา, อตฺถาเภทกาลเภทวิสยตฺตา อภินฺนาธารตาย เตสํ ปริหาโรฯ ตสฺเสวาติ หิ ปรวาทิโน เอวาติ อตฺโถฯ
ตทุภยํ คเหตฺวาติ ‘‘ตํ อนาคตํ ตํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ อุภยํ เอกชฺฌํ คเหตฺวาฯ เอเกกนฺติ เตสุ เอเกกํฯ เอเกกเมวาติ อุภยํ เอกชฺฌํ อคฺคเหตฺวา เอเกกเมว วิสุํ วิสุํ อิมสฺมิํ ปกฺเข ตถา น ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ เอส นโยติ อติเทสํ กตฺวา สํขิตฺตตฺตา ตํ ทุพฺพิญฺเญยฺยนฺติ ‘‘อนาคตสฺส หี’’ติอาทินา วิวรติฯ ปฏิชานิตพฺพํ สิยา อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ยถากฺกมํ โหติหุตฺวาภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘ยเทตํ ตยา’’ติอาทินา ปวตฺโต สํวณฺณนานโย ปุริมนโย, ตตฺถ หิ ‘‘ยทิ เต อนาคตํ หุตฺวา’’ติอาทินา หุตฺวาโหติภาโว โจทิโตฯ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิโก ทุติยนโยฯ ตตฺถ หิ ‘‘อนาคตสฺส…เป.… หุตฺวาโหติเยว นามา’’ติ อนาคตาทีสุ เอเกกสฺส หุตฺวาโหตินามตา โจทิตาฯ
วจนโสธนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อตีตญาณาทิกถาวณฺณนา
๒๙๐. กถํ วุจฺจตีติ กสฺมา วุตฺตํฯ เตนาติ หิ อิมินา ทุติยปุจฺฉาย ‘‘อตีตํ ญาณ’’นฺติ อิทํ ปจฺจามฏฺฐํ, ตญฺจ ปจฺจุปฺปนฺนํ ญาณํ, อตีตธมฺมารมฺมณตาย อตีตนฺติ วุตฺตํฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุน ปุฏฺโฐ อตีตารมฺมณํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ญาณ’’นฺติอาทิฯ
อตีตญาณาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อรหนฺตาทิกถาวณฺณนา
๒๙๑. ‘‘อรหํ ‘‘ยุตฺติวิโรโธ…เป.… ทฏฺฐพฺโพ’’ติ อาหฯ ตตฺถ อนานตฺตนฺติ อวิเสโสฯ เอวมาทิโกติ อาทิ-สทฺเทน กตกิจฺจตาภาโว อโนหิตภารตาติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ
อรหนฺตาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปทโสธนกถาวณฺณนา
๒๙๕. โย อตีตสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถ, โส อตฺถิสทฺทาภิเธยฺโยติ ทฺเวปิ สมานาธิกรณตฺถาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อตีตอตฺถิสทฺทานํ เอกตฺถตฺตา’’ติ, น, อตีตสทฺทาภิเธยฺยสฺเสว อตฺถิสทฺทาภิเธยฺยตฺตาฯ เตนาห ‘‘อตฺถิสทฺทตฺถสฺส จ นฺวาตีตภาวโต’’ติฯ เตน กิํ สิทฺธนฺติ อาห ‘‘อตีตํ นฺวาตีตํ, นฺวาตีตญฺจ อตีตํ โหตี’’ติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทิ ตว มเตน อตีตํ อตฺถิ, อตฺถิ จ นฺวาตีตนฺติ อตีตญฺจ โน อตีตํ สิยา, ตถา อตฺถิ โน อตีตํ อตีตญฺจ โน อตีตํ อตีตํ สิยาติ, ยถา ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติ เอตฺถ อตีตเมว อตฺถีติ นายํ นิยโม คเหตพฺโพ อนตีตสฺสปิ อตฺถิภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘อตฺถิ สิยา อตีตํ, สิยา นฺวาตีต’’นฺติฯ เยน หิ อากาเรน อตีตสฺส อตฺถิภาโว ปรวาทินา อิจฺฉิโต, เตนากาเรน อนตีตสฺส อนาคตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จ โส อิจฺฉิโตฯ เกน ปน อากาเรน อิจฺฉิโตติ ปฏิปาทนา ปติฏฺฐาปนา เวทิตพฺพาฯ
เอตฺถาห ‘‘อตีตํ อตฺถี’’ติอาทินา กิํ ปนายํ อตีตานาคตานํ ปรมตฺถโต อตฺถิภาโว อธิปฺเปโต, อุทาหุ น ปรมตฺถโตฯ กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว ปรมตฺถโต, สพฺพกาลํ อตฺถิภาวโต สงฺขารานํ สสฺสตภาโว อาปชฺชติ, น จ ตํ ยุตฺตํ อาคมวิโรธโต ยุตฺติวิโรธโต จฯ อถ น ปรมตฺถโต, ‘‘สพฺพมตฺถี’’ติอาทิกา โจทนา นิรตฺถิกา สิยา, น นิรตฺถิกาฯ โส หิ ปรวาที ‘‘ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคต’’นฺติอาทินา อตีตานาคตานมฺปิ ขนฺธภาวสฺส วุตฺตตฺตา อสติ จ อตีเต กุสลากุสลสฺส กมฺมสฺส อายติํ ผลํ กถํ ภเวยฺย, ตตฺถ จ ปุพฺเพนิวาสญาณาทิ อนาคเต จ อนาคตํสญาณาทิ กถํ ปวตฺเตยฺย, ตสฺมา อตฺเถว ปรมตฺถโต อตีตานาคตนฺติ ยํ ปฏิชานาติ, ตํ สนฺธาย อยํ กตาติฯ เอกนฺเตน เจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ เยปิ ‘‘สพฺพํ อตฺถี’’ติ วทนฺติ อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนญฺจ, เต สพฺพตฺถิวาทาติฯ
จตุพฺพิธา เจเต เต สพฺพตฺถิวาทาฯ ตตฺถ เกจิ ภาวญฺญตฺติกาฯ เต หิ ‘‘ยถา สุวณฺณภาชนสฺส ภินฺทิตฺวา อญฺญถา กริยมานสฺส สณฺฐานสฺเสว อญฺญถตฺตํ, น วณฺณาทีนํ, ยถา จ ขีรํ ทธิภาเวน ปริณมนฺตํ รสวีริยวิปาเก ปริจฺจชติ, น วณฺณํ, เอวํ ธมฺมาปิ อนาคตทฺธุโน ปจฺจุปฺปนฺนทฺธํ สงฺกมนฺตา อนาคตภาวเมว ชหนฺติ, น อตฺตโน สภาวํฯ ตถา เกจิ ลกฺขณญฺญตฺติกา, เต ปน ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม อตีโต อตีตลกฺขณยุตฺโต, อิตรลกฺขเณหิ อยุตฺโตฯ ตถา อนาคโต ปจฺจุปฺปนฺโน จฯ ยถา ปุริโส เอกิสฺสา อิตฺถิยา รตฺโต อญฺญาสุ อรตฺโต’’ติ วทนฺติฯ อญฺเญ อวตฺถญฺญตฺติกา, เต ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม ตํ ตํ อวตฺถํ ปตฺวา อญฺโญ อญฺญํ นิทฺทิสียติ อวตฺถนฺตรโต, น สภาวโตฯ ยถา เอกํ อกฺขํ เอกงฺเค นิกฺขิตฺตํ เอกนฺติ วุจฺจติ, สตงฺเค สตนฺติ, สหสฺสงฺเค สหสฺสนฺติ, เอวํสมฺปทมิท’’นฺติฯ อปเร อญฺญถญฺญตฺติกา, เต ปน ‘‘ตีสุ อทฺธาสุ ปวตฺตมาโน ธมฺโม ตํ ตํ อเปกฺขิตฺวา ตทญฺญสภาเวน วุจฺจติฯ ยถา ตํ เอกา อิตฺถี มาตาติ จ วุจฺจติ ธีตา’’ติ จฯ เอวเมเต จตฺตาโร สพฺพตฺถิวาทาฯ
เตสุ ปฐโม ปริณามวาทิตาย กาปิลปกฺขิเกสุ ปกฺขิปิตพฺโพติฯ ทุติยสฺสปิ กาลสงฺกโร อาปชฺชติ สพฺพสฺส สพฺพลกฺขณโยคโตฯ จตุตฺถสฺสปิ สงฺกโรวฯ เอกสฺเสว ธมฺมสฺส
ตตฺถ ยทิ อตีตมฺปิ ธรมานสภาวตาย อตฺถิ อนาคตมฺปิ, กสฺมา ตํ อตีตนฺติ วุจฺจติ อนาคตนฺติ วา, นนุ วุตฺตํ ‘‘ธมฺมกิจฺเจน กาลววตฺถานโต’’ติฯ ยทิ เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส จกฺขุสฺส กิํ กิจฺจํ, อนวเสสปจฺจยสมวาเย ผลุปฺปาทนํฯ เอวํ สติ อนาคตสฺสปิ จสฺส เตน ภวิตพฺพํ อตฺถิภาวโตติ ลกฺขณสงฺกโร สิยาฯ อิทญฺเจตฺถ วตฺตพฺพํ, เตเนว สภาเวน สโต ธมฺมสฺส กิจฺจํ, กิจฺจกรเณ โก วิพนฺโธ, เยน กทาจิ กโรติ กทาจิ น กโรติ ปจฺจยสมวายภาวโต, กิจฺจสฺส สมวายาภาวโตติ เจ? ตํ น, นิจฺจํ อตฺถิภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ ตโต เอว จ อทฺธุนํ อววตฺถานํฯ ธมฺโม หิ เตเนว สภาเวน วิชฺชมาโน กสฺมา กทาจิ อตีโตติ วุจฺจติ กทาจิ อนาคโตติ กาลสฺส ววตฺถานํ น สิยาฯ โย หิ ธมฺโม อชาโต, โส อนาคโตฯ โย ชาโต น จ นิรุทฺโธ, โส ปจฺจุปฺปนฺโนฯ โย นิรุทฺโธ, โส อตีโตฯ อิทเมเวตฺถ วตฺตพฺพํฯ ยทิ ยถา วตฺตมานํ อตฺถิ
สภาโว สพฺพทา อตฺถิ, นิจฺโจ ธมฺโม น วุจฺจติ;
ธมฺโม สภาวโต นาญฺโญ, อโห ธมฺเมสุ โกสลํฯ
ยญฺจ
ยํ ปน ‘‘น ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปํ พฺยนฺตี โหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๕๐) สุตฺเต วุตฺตํ, ตํ ยสฺมิญฺจ สนฺตาเน กมฺมํ กตูปจิตํ, ตตฺถ เตนาหิตํ ตํผลุปฺปาทนสมตฺถตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อตีตสฺส กมฺมสฺส ธรมานสภาวตฺตาฯ ตถา สติ สเกน ภาเวน วิชฺชมานํ กถํ ตํ อตีตํ นาม สิยาฯ อิตฺถญฺเจตํ เอวํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ, ยํ สงฺขารา อหุตฺวา สมฺภวนฺติ, หุตฺวา ปติเวนฺติ เตสํ อุทยโต ปุพฺเพ วยโต จ ปจฺฉา น กาจิ ฐิติ นาม อตฺถิ, ยโต อตีตานาคตํ อตฺถีติ วุจฺเจยฺยฯ เตน วุตฺตํ –
‘‘อนิธานคตา ภคฺคา, ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเต;
อุปฺปนฺนา เยปิ ติฏฺฐนฺติ, อารคฺเค สาสปูปมา’’ติฯ (มหานิ. ๑๐, ๓๙);
ยทิ
ปทโสธนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สพฺพมตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อตีตกฺขนฺธาทิกถา
๑. นสุตฺตสาธนกถาวณฺณนา
๒๙๗. ‘‘อตีตํ ‘‘อตีตํ ขนฺธา’’ติอาทิกา อยํ กถา อารทฺธาฯ
ยสฺมา ปน รุปฺปนาทิสภาเว อตีตาทิเภทภินฺเน ธมฺเม เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตตฺถ ราสฏฺฐํ อุปาทาย ขนฺธปญฺญตฺติ, จกฺขุรูปาทีสุ การณาทิอตฺถํ สุญฺญตฏฺฐญฺจ อุปาทาย อายตนปญฺญตฺติ ธาตุปญฺญตฺติ ‘‘ขนฺธาทิภาวาวิชหนโต อตีตานาคตาน’’นฺติฯ เต ปเนเต อตีตาทิเก ขนฺธาทิเก วิย สภาวธมฺมโต สญฺชานนฺโต ปรวาที ‘‘อตฺถี’’ติ ปฏิชานาตีติ อาห ‘‘อตีตานาคตานํ อตฺถิตํ อิจฺฉนฺตสฺสา’’ติฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, นิรุตฺติปถา’’ติ สุตฺตํ นิรุตฺติปถสุตฺตํฯ ตตฺถ หิ ปจฺจุปฺปนฺนสฺเสว อตฺถิภาโว วุตฺโต, น อตีตานาคตานํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถิตาย วาริตตฺตา’’ติฯ ยทิ เอวํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, นิพฺพาน’’นฺติ อิทํ กถนฺติ? ตํ สพฺพทา อุปลทฺธิโต วุตฺตํ นิจฺจสภาวญาปนตฺถํ อสงฺขตธมฺมสฺส, อิธ ปน สงฺขตธมฺมานํ ขณตฺตยสมงฺคิตาย อตฺถิภาโว น ตโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จาติ ปญฺญาปนตฺถํ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ…เป.… น ตสฺส สงฺขา ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตํฯ เอเตน ‘‘อตฺถี’’ติ สมญฺญาย อนุปาทานโต อตีตํ อนาคตํ ปรมตฺถโต อิมินาวูปาเยนาติ ‘‘ขนฺธาทิภาวาวิชหนโต’’ติ เอวํ วุตฺเตน เหตุนาฯ อุปปตฺติสาธนยุตฺติ หิ อิธ ‘‘อุปาโย’’ติ วุตฺตาฯ
นสุตฺตสาธนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. สุตฺตสาธนกถาวณฺณนา
๒๙๘. เอเต ธมฺมาติ เอเต ขนฺธอายตนธาตุธมฺมาฯ สุตฺตาหรณนฺติ นิรุตฺติปถสุตฺตาหรณํฯ เนสนฺติ อตีตานาคตานํฯ
สุตฺตสาธนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อตีตกฺขนฺธาทิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. เอกจฺจํอตฺถีติกถา
๑. อตีตาทิเอกจฺจกถาวณฺณนา
๒๙๙. เย ‘‘ติณฺณํ ราสีนํ วเสนา’’ติอาทิฯ โวหารวเสนาติ ผลสฺส อนุปรมโวหารวเสน, เหตุกิจฺจํ ปน อนุปรตํ อนุปจฺฉินฺนํ อตฺถีติ ลทฺธิยํ ฐิตตฺตา โจเทตพฺโพวฯ อวิจฺเฉทวเสน ปวตฺตมานญฺหิ ผลสฺส ปพนฺธโวหารํ ปรวาที โวหารโต อตฺถีติ อิจฺฉติ, เหตุ ปนสฺส กมฺมํ ปรมตฺถโต จ กมฺมูปจยวาทิภาวโต ปตฺติอปฺปตฺติสภาวตาทโย
‘‘นปฺปจยนฺติ กมฺมานิ, อปิ กปฺปสหสฺสโต;
ปตฺวา ปจฺจยสามคฺคิํ, กาเล ปจฺจนฺติ ปาณิน’’นฺติฯ
ยญฺจ สนฺธาย ปรโต ปริโภคมยปุญฺญกถาย ‘‘ปริโภคมยํ ปน จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ลทฺธิยา ปฏิชานาตี’’ติ วกฺขติฯ
เอกจฺจํอตฺถีติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. สติปฏฺฐานกถาวณฺณนา
๓๐๑. ปรมตฺถสติปฏฺฐานตฺตาติ เอเตน โลกุตฺตราย เอว สมฺมาสติยา ตตฺถาปิ มคฺคภูตาย นิปฺปริยาเยน ‘‘โลกิยโลกุตฺตรสติปฏฺฐานสมุทายภูตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ สติสมุทายภูตสฺส น สติโคจรภูตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ สติโคจรสฺส หิ สติปฏฺฐานตํ โจเทตุํ ปาฬิยํ ‘‘จกฺขายตนํ สติปฏฺฐาน’’นฺติ อารทฺธํฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพธมฺมานํ ปเภทปุจฺฉาวเสน วุตฺต’’นฺติฯ สุตฺตสาธนายํ ปน ปฐมํ โลกิยสติปฏฺฐานวเสน, ทุติยํ มิสฺสกวเสน, ตติยํ โลกุตฺตรวเสน ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
สติปฏฺฐานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. เหวตฺถิกถาวณฺณนา
๓๐๔. เหวตฺถิกถายํ ‘‘สพฺโพ ธมฺโม สกภาเวน อตฺถิ ปรภาเวน นตฺถี’’ติ ปวตฺโต ปรวาทีวาโท ยถา วิภชฺช ปฏิปุจฺฉา วา น พฺยากาตพฺโพ, เอวํ เอกํสโต น พฺยากาตพฺโพ วิเสสาภาวโต, เกวลํ ฐปนียปกฺเข ติฏฺฐตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อวตฺตพฺพุตฺตเรนา’’ติฯ ยถา หิ สพฺเพ ‘‘อุเปกฺขิตพฺเพนา’’ติฯ อถ วา อวตฺตพฺพํ อุตฺตรํ อวตฺตพฺพุตฺตรํฯ ยถา อนิจฺจวาทินํ ปติ อนิจฺโจ สทฺโท ปจฺจยาธีนวุตฺติโตติ, อุตฺตรํ น วตฺตพฺพํ สิทฺธสาธนภาวโต, เอวํ อิธาปิ ทฏฺฐพฺพํฯ สิทฺธสาธนญฺหิ ทฑฺฒสฺส ฑหนสทิสตฺตา นิรตฺถกเมว สิยา, อฏฺฐกถายํ ปน ยสฺมา ปรวาทินา เยน สภาเวน โย ธมฺโม อตฺถิ, เตเนว สภาเวน โส วินา กาลเภทาทิปรามสเนน นตฺถีติ ปติฏฺฐาปียติ, ตสฺมา ‘‘อโยนิโส ปติฏฺฐาปิตตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ
เอตฺถ จ ‘‘เหวตฺถิ, เหวํ นตฺถี’’ติ ปฏิชานนฺเตน ปรวาทินา ยถา สปรภาเวหิ รูปาทีนํ อตฺถิตา ปฏิญฺญาตา, เอวํ กาลเทสาทิเภเทหิปิ สา ปฏิญฺญาตา เอวฯ เตเนวาห ‘‘อตีตํ อนาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน, อนาคตปจฺจุปฺปนฺนานิ วา อตีตาทิวเสน นตฺถี’’ติฯ เอวํ สติ นิคณฺฐาเจลกวาโท ปริทีปิโต สิยาฯ เต หิ ‘‘สิยา อตฺถิ, สิยา นตฺถิ, สิยา อตฺถิ จ
ยํ ปน เต วทนฺติ ‘‘ยถา สุวณฺณํ กฏกาทิรูเปน ฐิตํ รุจกาทิภาวํ อาปชฺชตีติ นิจฺจานิจฺจํฯ ตญฺหิ สุวณฺณภาวาวิชหนโต นิจฺจํ กฏกาทิภาวหานิโต อนิจฺจํ, เอวํ สพฺพธมฺมา’’ติฯ เต อิทํ วตฺตพฺพา ‘‘กิํ กฏกภาโว กฏกสฺส, อุทาหุ สุวณฺณสฺสา’’ติฯ ยทิ กฏกสฺส, สุวณฺณนิรเปกฺโข สิยา ตทญฺญภาโว วิยฯ อถ สุวณฺณสฺส, นิจฺจกาลํ ตตฺถ อุปลพฺเภยฺย สุวณฺณภาโว วิยฯ น จ สกฺกา อุภินฺนํ เอกภาโวติ วตฺตุํ กฏกวินาเสปิ สุวณฺณาวินาสโตฯ อถ มตํ, สุวณฺณกฏกาทีนํ ปริยายีปริยายภาวโต
ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สุวณฺณํ กฏกาทิรูเปน ฐิต’’นฺติ, ตตฺถ สมฺปตฺติโยคโต วิญฺญายมาเนสุ วิสิฏฺเฐสุ
เหวตฺถิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ทุติยวคฺโค
๑. ปรูปหารวณฺณนา
๓๐๗. วิกฺขมฺภิตราคาว อวิกฺขมฺภิตราคานํ อธิมานิกตาย อสมฺภวโตติ ยาว อธิมานิกํ, ตาว สมฺปชานา นิทฺทํ โอกฺกมนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘อธิมานิกาน’’นฺติ ‘‘อธิมานิกปุพฺพา อธิปฺเปตา สิยุ’’นฺติฯ
๓๐๘. ยํ วิมติคาหการณํ วุจฺจมานํ, ตํ ‘‘หนฺท หี’’ติ ปรํ โชเตตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘การณตฺเถติ ยุตฺต’’นฺติฯ วิมติคาหสฺส ปน นิจฺฉิตตํ ‘‘หนฺท หี’’ติ ปรํ โชเตตีติ วุตฺตํ ‘‘วจสายตฺเถ’’ติฯ
ปรูปหารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. วจีเภทกถาวณฺณนา
๓๒๖. โสติ ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ ‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’’นฺติ สุตฺตสฺส อตฺถํ อญฺญถา คเหตฺวา อุทยพฺพยานุปสฺสนานิสฺสนฺเทน มคฺคกฺขเณปิ ทุกฺขนฺติ วิปสฺสนา อุปฏฺฐาติ, ตสฺมา ‘‘โส ทุกฺขมิจฺเจว วาจํ ภาสตี’’ติ วทนฺติฯ
๓๒๘. อิจฺฉิเตติ ปรวาทินา สมฺปฏิจฺฉิเตฯ อาโรปิเตติ ยุตฺตินิทฺธารเณน ตสฺมิํ อตฺเถ ปติฏฺฐาปิเต ยุชฺชติ, วจีสมุฏฺฐาปนกฺขณโต ปน ปจฺฉา ตํ สทฺทํ สุณาตีติ อิจฺฉิเต น ยุชฺชติ โสตวิญฺญาณสฺส ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา ปน อตฺตนา นิจฺฉาริตํ สทฺทํ อตฺตนาปิ สุณาติ, ตสฺมา โสตวิญฺญาณํ ‘‘เยน ตํ สทฺทํ สุณาตี’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๓๓๒. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณติ ปฐมชฺฌานิกสฺส ปฐมมคฺคสฺส ขเณฯ อภิภูสุตฺตาหรเณ อธิปฺปาโย วตฺตพฺโพติ เอเตน ตทาหรณสฺส อสมฺพนฺธตํ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘ตสฺมา อสาธก’’นฺติฯ
วจีเภทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. จิตฺตฏฺฐิติกถาวณฺณนา
๓๓๕. เอวนฺติ ‘‘เอกจิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺฐตี’’ติ วุตฺตากาเรนฯ อญฺญตฺถาติ อรูปภวโต อญฺญสฺมิํฯ เอเตนาติ ‘‘เอกเมว จิตฺตํ อารุปฺเป ติฏฺฐติ ทุติยาปิ อฑฺฒกถา ปสฺสิตพฺพา ปฐมกถาย จิรกาลาวฏฺฐานวจนสฺส อญฺญทตฺถุ ภาววิภาวนโตติ อธิปฺปาโยฯ ปุริมายาติ ‘‘ยาวตายุกํ ติฏฺฐตี’’ติ ปญฺหโต ปุริมายฯ ตตฺถ หิ ‘‘วสฺสสตํ ติฏฺฐตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ อนุญฺญา กตา, ปจฺฉิมายํ ปน ‘‘มนุสฺสานํ เอกํ จิตฺตํ ยาวตายุกํ ติฏฺฐตี’’ติ ‘‘น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ ปฏิกฺเขโป กโตฯ อวิโรโธ วิภาเวตพฺโพ, ยโต ตตฺเถว อนุญฺญา กตา, น ปจฺฉาติ อธิปฺปาโย วสฺสสตาทีติ จ อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ ‘‘ทฺเว วสฺสสตานี’’ติ เอวมาทิเยว สงฺคหิตํ, อถ โข ‘‘เอกํ จิตฺตํ ทิวสํ ติฏฺฐตี’’ติ เอวมาทิปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ ปญฺโห สกวาทินา ปุจฺฉิโต วิย วุตฺโต’’ติ อิทํ วิจาเรตพฺพํฯ ‘‘มุหุตฺตํ มุหุตฺตํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ปญฺโห ปรวาทิสฺสฯ ‘‘อุปฺปาทวยธมฺมิโน’’ติอาทิสุตฺตตฺถวเสน ปฏิญฺญา สกวาทิสฺสาติ หิ วุตฺตํฯ
จิตฺตฏฺฐิติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. อนุปุพฺพาภิสมยกถาวณฺณนา
๓๓๙. ‘‘ตานิ วา จตฺตาริปิ ญาณานิ เอโก โสตาปตฺติมคฺโคเยวาติ ปฏิชานาตี’’ติ อิมํ สนฺธายาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ จตุนฺนํ ญาณานนฺติ ทุกฺเขญาณาทีนํ จตุนฺนํ ญาณานํฯ เอกมคฺคภาวโตติ โสตาปตฺติอาทิเอกมคฺคภาวโตฯ กเมน ปวตฺตมานานิปิ หิ ตานิ ญาณานิ ตํตํมคฺคกิจฺจสฺส สาธนโต เอโกเยว มคฺโค โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘เอกมคฺคสฺส…เป.… ปฏิชานาตี’’ติฯ
๓๔๔. ทสฺสเนติ มคฺคทสฺสเนฯ
๓๔๕. ธมฺมตฺถานํ เหตุผลภาวโต ธมฺมตฺถปฏิสมฺภิทานํ สิยา โสตาปตฺติผลเหตุตา, ตทภาวโต น อิตรปฏิสมฺภิทานนฺติ อาห ‘‘นิรุตฺติ…เป.… วิจาเรตพฺพ’’นฺติฯ สพฺพาสมฺปิ ปน ปฏิสมฺภิทานํ ปฐมผลสจฺฉิกิริยาเหตุตา วิจาเรตพฺพา มคฺคาธิคเมเนว ลทฺธพฺพตฺตา ผลานํ วิย, ตสฺมา ‘‘อฏฺฐหิ ญาเณหี’’ติ เอตฺถ นิกฺเขปกณฺเฑ อาคตนเยน ทุกฺขาทิญาณานํ ปุพฺพนฺตาทิญาณานญฺจ วเสน ‘‘อฏฺฐหิ ญาเณหี’’ติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ
อนุปุพฺพาภิสมยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. โวหารกถาวณฺณนา
๓๔๗. วิสยวิสยีสูติ วิสยสฺเสวาติ สทฺทสฺเสวฯ โส หิ โวหริตพฺพโต โวหารกรณตาย จ ‘‘โวหาโร’’ติ ปาฬิยํ วุตฺโตฯ นตฺเถตฺถ การณํ วิสยีนํ วิสยสฺสปิ อาสวาทิอนารมฺมณตาภาวโตฯ อสิทฺธโลกุตฺตรภาวสฺส เอกนฺตสาสวตฺตา ตสฺส สทฺทายตนสฺส ยถา โลกุตฺตรตา ตว มเตนาติ อธิปฺปาโยฯ
ปฏิหญฺเญยฺยาติ อิทํ ปริกปฺปวจนํฯ ปริกปฺปวจนญฺจ อยาถาวนฺติ อาห ‘‘น หิ…เป.… อตฺถี’’ติฯ น หิ ชลํ อนลนฺติ ปริกปฺปิตํ ทหติ ปจติ วาฯ กิํ โลกิเยน ญาเณน ชานิตพฺพโต โลกิโย รูปายตนาทิ วิย, อุทาหุ โลกุตฺตโร ปจฺจเวกฺขิยมานมคฺคาทิ วิยาติ เอวเมตฺถ เหตุสฺส อเนกนฺตภาโว เวทิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘โลกิเย โลกุตฺตเร จ สมฺภวโต’’ติฯ
โวหารกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. นิโรธกถาวณฺณนา
๓๕๓. เยสํ ทฺวินฺนนฺติ เยสํ ทฺวินฺนํ ทุกฺขสจฺจานํฯ ทฺวีหิ นิโรเธหีติ อปฺปฏิสงฺขาปฏิสงฺขาสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ นิโรเธหิฯ ตตฺถ ทุกฺขาทีนํ ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขา, ปญฺญาวิเสโสฯ เตน วตฺตพฺโพ นิโรโธ ปฏิสงฺขานิโรโธฯ โย สาสเวหิ ธมฺเมหิ วิสํโยโคติ วุจฺจติ, โย ปจฺจยเวกลฺเลน ธมฺมานํ อุปฺปาทสฺส อจฺจนฺตวิพนฺธภูโต นิโรโธ, โส ปฏิสงฺขาย นวตฺตพฺพโต อปฺปฏิสงฺขานิโรโธ นามาติ ปรวาทิโน ลทฺธิฯ ปฏิสงฺขาย วินา นิรุทฺธาติ ปจฺจยเวกลฺเลน อนุปฺปตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘น อุปฺปชฺชิตฺวา ภงฺคา’’ติฯ อนุปฺปาโทปิ หิ นิโรโธติ วุจฺจติ ยโต ‘‘อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ลกฺขณุทฺเทสสฺส ปฏิโลเม ‘‘อิมสฺส เตนาติ ปฏิสงฺขาย นิโรธสฺส ขณิกนิโรธสฺส จ อิธ นาธิปฺเปตตฺตาฯ
นิโรธกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ตติยวคฺโค
๑. พลกถาวณฺณนา
๓๕๔. นิทฺเทสโตติ ‘‘วิตฺถารโต’’ติฯ สพฺพํ กิเลสาวรณาทิํ, ตเมว ปจฺเจกํ ปวตฺติอาการเภทโต สพฺพาการํฯ ‘‘สพฺพ’’นฺติ หิ อิทํ สรูปโต คหณํ, ‘‘สพฺพาการโต’’ติ ปวตฺติอาการเภทโตฯ ภควา หิ ธมฺเม ชานนฺโต เตสํ อาการเภเท อนวเสเสตฺวาว ชานาติฯ ยถาห ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพาการโต พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕)ฯ อุทฺเทสโตติ เอกเทสโตฯ เอกเทโส จ วิตฺถาโร น โหตีติ อาห ‘‘สงฺเขปโต’’ติฯ ยถา ชานนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อุทฺเทสมตฺเตนปีติ ทิฏฺฐิคตยถาภูตญาณาทิปฺปเภทานํ อาสยาทีนํ อุทฺเทสมตฺเตนปิฯ เตนาห ‘‘อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวชานนมตฺตํ สนฺธายา’’ติฯ เถเรนาติ อนุรุทฺธตฺเถเรนฯ เอวเมวาติ อุทฺเทสโต ฐานาทิมตฺตชานนากาเรเนวฯ สฺวายมตฺโถ สกวาทินาปิ อิจฺฉิโตเยวาติ อาห ‘‘กถมยํ โจเทตพฺโพ สิยา’’ติฯ
๓๕๖. เสเสสูติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณโต เสเสสุฯ ปฏิกฺเขโปติ อสาธารณตาปฏิกฺเขโปฯ นนุ จ เสสานํ อสาธารณตาปิ อตฺถีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ฐานา…เป.… อธิปฺปาโย’’ติฯ
พลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อริยนฺติกถาวณฺณนา
๓๕๗. สงฺขาเร สนฺธาย ปฏิชานนฺตสฺสาติ ทิฏฺฐิยา ปริกปฺปิเตน สตฺเตน สุญฺเญ สงฺขาเร สนฺธาย ‘‘สุญฺญตญฺจ มนสิ กโรตี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘อามนฺตา’’ติ ปฏิชานนฺตสฺสฯ ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ สโมธานํ กถํ อาปชฺชติ ฐานาฐานภูเต สงฺขาเร วุตฺตนเยน สุญฺญตํ มนสิ กโรนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ยถาวุตฺตนเยนาติ ‘‘ทิฏฺฐิยา ปริกปฺปิเตน สตฺเตน สุญฺญา ยถาวุตฺตนเยนาติ ‘‘ฐานาฐานมนสิกาโร สงฺขารารมฺมโณ, สุญฺญตามนสิกาโร นิพฺพานารมฺมโณ’’ติ เอวํ วุตฺตนเยนฯ ‘‘สงฺขาเร สนฺธาย ปฏิชานนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ สโมธานํ กถํ อาปชฺชตี’’ติ อาหฯ สตฺตสุญฺญตาย สุญฺญตฺเตปิ สงฺขารานํ อญฺโญว ฐานาฐานมนสิกาโร, อญฺโญ สุญฺญตามนสิกาโรติ ยุชฺชเตว ทฺวินฺนํ ผสฺสานํ สโมธานาปตฺติโจทนา, สงฺขาเร สนฺธาย ปฏิชานนฺตสฺส ปน กถํ อริยภาวสิทฺธิ ฐานาฐานญาณาทีนนฺติ วิจาเรตพฺพํฯ กิํ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตายฯ อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิโส หิ ปรวาทิวาโทฯ อญฺเญสุปิ ฐาเนสุ อีทิเสสุ เอเสว นโยฯ อาโรเปตฺวาติ อิตฺถิปุริสาทิอาการํ, สตฺตาการเมว วา อสนฺตํ รูปาทิอุปาทาเน อาโรเปตฺวาฯ อภูตาโรปนญฺเหตฺถ ปณิทหนนฺติ อธิปฺเปตํฯ เตนาห ‘‘ปริกปฺปนวเสนา’’ติฯ โสติ ยถาวุตฺโต ปณิธิฯ เอกสฺมิมฺปิ ขนฺเธฯ
อริยนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา
๓๖๖. มคฺคกฺขเณ จิตฺตํ เอกเทเสน วิมุตฺตํ เอกเทเสน อวิมุตฺตนฺติ อยํ ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมาน’’นฺติ ลทฺธิยา โทโสฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เอกเทสํ วิมุตฺตํ, เอกเทสํ อวิมุตฺต’’นฺติฯ อฏฺฐกถายญฺจ ‘‘ตญฺหิ ตทา สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิมุตฺเตกเทเสน วิมุจฺจมานนฺติสฺส ลทฺธี’’ติ ทสฺสิโตวายมตฺโถฯ วิปฺปกตนิทฺเทเสติ วิมุจฺจนกิริยาย อปริโยสิตตานิทฺเทเสฯ ยํ สนฺธายาห ‘‘วิมุตฺตํ วิมุจฺจมานนฺติ วิปฺปกตภาเวน วุตฺตตฺตา’’ติฯ เตนาติ ปรวาทินาฯ วิมุจฺจ…เป.… วุตฺตํ วิมุจฺจมานสฺส วิมุตฺตภาวาภาวโต, วิมุตฺตเภเทน ปน ตถา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ สติ จ เอกเทโส วิเสสนํ โหติ นิปฺปเทสวิมุตฺติยา อวิจฺฉินฺนโตฯ ผลจิตฺเตนาติ ปฐมผลจิตฺเตน อุปฺปนฺเนนฯ
วิมุจฺจมานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. อฏฺฐมกกถาวณฺณนา
๓๖๘. ปหีนา นาม ภเวยฺยุํ, น ปหิยฺยมานาติ อธิปฺปาโยฯ
อฏฺฐมกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อฏฺฐมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๓๗๑. โลกุตฺตรานํเยว สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยภาโว, น โลกิยานนฺติ ปรวาทิโน อธิปฺปายวเสนาห ‘‘อปฺปฏิลทฺธินฺทฺริยตฺตา’’ติอาทิฯ ตตฺถ นิยฺยานิกานิ ภาเวนฺโตติ ยถา นิยฺยานิกา โหนฺติ, เอวํ อุปฺปาเทนฺโต พฺรูเหนฺโต วาฯ อินฺทฺริยภาวํ ปน ปตฺเตสุ เตสุ ปุน ภาวนากิจฺจํ นตฺถีติ ตสฺส อธิปฺปาโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ปน อินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต’’ติฯ
อฏฺฐมกสฺส อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ทิพฺพจกฺขุกถาวณฺณนา
๓๗๓. วิสิโนติ วิเสเสน พนฺธติ วิสยีนํ อตฺตปฏิพนฺธํ กโรตีติ วิสโย, อารมฺมณํ อานุภาโว, สามตฺถิยํ, พลนฺติ อตฺโถ, โคจรกรณํ โคจโร, วิสเย อานุภาวโคจรา วิสย…เป.… จราติฯ เตหิ ยถา วิสิฏฺฐํ วิเสสํ โหติ, ตถา ปจฺจยภูเตน ฌานธมฺเมน อาหิตพลํ กตพลาธานํฯ วิสยคฺคหณญฺเจตฺถ อานุภาวโคจรกรณานํ ปวตฺติฏฺฐานทสฺสนํ ยตฺถสฺส เตหิ อุปตฺถทฺธตฺตา พลาธานํ ปากฏํ โหติฯ เตนาห ‘‘ยาทิเส วิสเย’’ติอาทิฯ พลาธานญฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมโต มหคฺคตธมฺมวิเสสโต อุปฺปนฺเนหิ ปณีเตหิ จิตฺตชรูเปหิ วิเสสาปตฺติฯ ยํ นิสฺสาย ปราวุตฺตีติ เอเก วทนฺติฯ ปุริมํ มํสจกฺขุมตฺตเมวาติ ยถาวุตฺตพลาธานโต ปุริมํ มํสจกฺขุมตฺตเมวฯ วทนฺโต สงฺคหกาโรฯ วิสยคฺคหณํ ปาฬิยํ กตํฯ น วิสยวิเสสทสฺสนตฺถนฺติ น วิสยสฺส วิเสสทสฺสนตฺถํฯ ยโต อุภินฺนมฺปิ รูปายตนเมว วิสโยติ วิสยสฺส สทิสตํ อวิเสสํ อาห, สทิสสฺส วา วิเสสํ ทีเปตีติ โยชนาฯ
ธมฺมุปตฺถทฺธ อธิปฺปาโย, อญฺญถา ลทฺธิเยว น สิยาติ ภาโวฯ มคฺโคติ อุปาโย, การณนฺติ อตฺโถฯ ปกติจกฺขุมโต เอว หิ ทิพฺพจกฺขุ อุปฺปชฺชติฯ กสฺมา? กสิณาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส อุปฺปาทนํ, โส จ กสิณมณฺฑเล อุคฺคหนิมิตฺเตน วินา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มํสจกฺขุปจฺจยตาทสฺสนตฺถเมว วุตฺต’’นฺติฯ เตนาติ ‘‘มคฺโค’’ติ วจเนนฯ รูปาวจรชฺฌานปจฺจเยนาติ รูปาวจรชฺฌาเนน ปจฺจยภูเตน อุปฺปนฺนานิ รูปาวจรชฺฌานจิตฺตสมุฏฺฐิตานิฯ ฌานกมฺมสมุฏฺฐิเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตสฺส เหสา ลทฺธิฯ
๓๗๔. เยน ทิพฺพจกฺขุโน ปญฺญาจกฺขุภาวสฺส อิจฺฉเนน ปฏิชานเนนฯ ตีณิ จกฺขูนิ มํสทิพฺพปญฺญาจกฺขูนิ จกฺขุนฺตรภาวํ วทโต ภเวยฺยุํ, ตสฺมา ตํ น อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ
ทิพฺพจกฺขุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ยถากมฺมูปคตญาณกถาวณฺณนา
๓๗๗. ทิพฺพจกฺขุปาทกตฺตา ‘‘ยถากมฺมูปคตญาณสฺส อุปนิสฺสเย ทิพฺพจกฺขุมฺหี’’ติ วุตฺตํ, น ยถากมฺมูปคตชานนกิจฺจเก ทิพฺพจกฺขุมฺหิ ตสฺส ตํกิจฺจกตาภาวโตฯ ยโต ยํ อนญฺญํ, ตมฺปิ ‘‘อิมินา…เป.… ภวิตพฺพ’’นฺติฯ ตตฺถ อตฺถนฺตรภาวํ นิวาเรตีติ ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส ปกฺขิกตฺตา ยถากมฺมูปคตญาณสฺส ตโต อตฺถนฺตรภาวํ นิวาเรติฯ ตสฺส หิ ตํ ปริภณฺฑญาณํฯ ทิพฺพจกฺขุสฺส ยถากมฺมูปคตญาณโต อตฺถนฺตรภาวํ น นิวาเรติ อตปฺปกฺขิกตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ ทิพฺพจกฺขุสฺส ยถากมฺมูปคตญาณกิจฺจตา ปรวาทินา อิจฺฉิตา, น ยถากมฺมูปคตญาณสฺส ทิพฺพจกฺขุกิจฺจตาติ ตมตฺถํ ‘‘ยถากมฺมูปคตญาณเมว ทิพฺพจกฺขุ’’นฺติ เอตฺถ โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว-สทฺโท จา’’ติอาทิมาหฯ
ยถากมฺมูปคตญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. สํวรกถาวณฺณนา
๓๗๙. อาฏานาฏิยสุตฺเต ‘‘จาตุมหาราชิกาน’’นฺติ วุตฺตํฯ เอวํ สตีติ ยทิ ตาวติํเสสุ สํวราสํวโร นตฺถิ, เอวํ สนฺเตฯ สุราปานนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘สุยฺยตี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ กถํ สุยฺยตีติ? วุตฺตญฺเหตํ กุมฺภชาตเก –
‘‘ยํ เว ปิวิตฺวา ปุพฺพเทวา ปมตฺตา,
ติทิวา จุตา สสฺสติยา สมายา;
ตํ ตาทิสํ มชฺชมิมํ นิรตฺถํ,
ชานํ มหาราช กถํ ปิเวยฺยา’’ติฯ (ชา. ๑.๑๖.๕๘);
ตตฺถ ปุพฺพเทวา นาม อสุราฯ เต หิ ตาวติํสานํ อุปฺปตฺติโต ปุพฺพเทวาติ ปญฺญายิํสุฯ ปมตฺตาติ สุราปาเนน ปมาทํ อาปนฺนาฯ ติทิวาติ มนุสฺสจาตุมหาราชิกโลเก อุปาทาย ตติยโลกภูตา เทวฏฺฐานา, นามเมว วา เอตํ ตสฺส เทวฏฺฐานสฺสฯ สสฺสติยาติ เกวลํ ทีฆายุกตํ สมายา สห อตฺตโน อสุรมายาย, อสุรมนฺเตหิ สทฺธิํ จุตาติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายญฺจ วุตฺตํ ‘‘อาคนฺตุกเทวปุตฺตา อาคตาติ เนวาสิกา คนฺธปานํ สชฺชยิํสุฯ สกฺโก สกปริสาย สญฺญมทาสี’’ติฯ เตนาห ‘‘เตสํ สุราปานํ อสํวโร น โหตีติ วตฺตพฺพํ โหตี’’ติฯ เอตฺถ จ ตาวติํสานํ ปาตุภาวโต ปฏฺฐาย สุราปานมฺปิ ตตฺถ นาโหสิ, ปเคว ปาณาติปาตาทโยติ วิรมิตพฺพาภาวโต เอว ตาวติํสโต ปฏฺฐาย อุปริ เทวโลเกสุ สมาทานสมฺปตฺตวิรติวเสน ปุเรตพฺพา สํวรา น สนฺติ, โลกุตฺตรา ปน สนฺติเยวฯ ตถา เตหิ ปหาตพฺพา อสํวราฯ น หิ อปฺปหีนานุสยานํ มคฺควชฺฌา กิเลสา น สนฺตีติฯ
สํวรกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. จตุตฺถวคฺโค
๑. คิหิสฺส อรหาติกถาวณฺณนา
๓๘๗. คิหิฉนฺทราคสมฺปยุตฺตตายาติ
คิหิสฺส อรหาติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. สมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๓๙๓. ปตฺตินฺติ อธิคโมฯ อธิคโม นาม สมนฺนาคโม โหตีติ ปาฬิยํ จตูหิ ผสฺสาทีหิ สมนฺนาคโม โจทิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ
สมนฺนาคตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๓๙๗. สพฺพํ โยเชตพฺพนฺติ เอตฺถ ยทิ เต อรหา จตูหิ ขนฺเธหิ วิย ฉหิ อุเปกฺขาหิ สมนฺนาคโต, เอวํ สนฺเต ฉ อุเปกฺขา ปจฺเจกํ ผสฺสาทิสหิตาติ ‘‘ฉหิ ผสฺสาทีหิ สมนฺนาคโต’’ติอาทินา โยเชตพฺพํฯ
อุเปกฺขาสมนฺนาคตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. โพธิยาพุทฺโธติกถาวณฺณนา
๓๙๘. ปตฺติธมฺมวเสนาติ ‘‘ปตฺติธมฺโม นามา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส จิตฺตวิปฺปยุตฺตสฺส สงฺขารสฺส วเสนฯ ‘‘โพธิยา พุทฺโธ’’ติ ปุจฺฉาฯ ‘‘โพธิยา นิรุทฺธาย วิคตาย ปฏิปฺปสฺสทฺธาย อพุทฺโธ โหตี’’ติ อนุโยโคฯ เอวมญฺญตฺถาปิ ปุจฺฉานุโยคา เวทิตพฺพาฯ
โพธิยาพุทฺโธติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ลกฺขณกถาวณฺณนา
๔๐๒. ตสฺมาติ ‘‘อาภตมฺปิ อนาภตสทิสเมวา’’ติฯ
ลกฺขณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. นิยาโมกฺกนฺติกถาวณฺณนา
๔๐๓. ปารมีปูรณนฺติ ‘‘เกวลญฺหิ น’’นฺติอาทิฯ
นิยาโมกฺกนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. สพฺพสํโยชนปฺปหานกถาวณฺณนา
๔๑๓. สติปิ เกสญฺจิ สํโยชนานํ เหฏฺฐิมมคฺเคหิ ปหีนตฺเต ‘‘ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา’’ติอาทีสุ วิย วณฺณภณนมุเขน อนวเสสตญฺจ สนฺธาย สพฺพสํโยชนปฺปหานกิตฺตนํ ปริยายวจนนฺติ อาห ‘‘อิมํ ปริยายํ อคฺคเหตฺวา’’ติฯ อรหตฺตมคฺเคน ปชหนโต เอวาติ คณฺหาตีติ อคฺคมคฺโค เอว สพฺพสํโยชนานิ ปชหตีติ ลทฺธิํ คณฺหาตีติ วทนฺติ ปทการาฯ เอวํ สตีติ ยทิ อนวเสสตามตฺเตน ตถา ปฏิชานาติฯ
สพฺพสํโยชนปฺปหานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จตุตฺถวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ปญฺจมวคฺโค
๑. วิมุตฺติกถาวณฺณนา
๔๑๘. ผลญาณํ เอตฺถาติ เอเตสุ จตูสุ ญาเณสุฯ วิปสฺสนาคฺคหเณน คหิตํ มคฺคาทิกิจฺจวิทูรกิจฺจตฺตา วิปสฺสนาปริโยสานตฺตา จฯ
วิมุตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อเสขญาณกถาวณฺณนา
๔๒๑. อเสเข อารพฺภ ปวตฺตตฺตา อเสขญาณนฺติ ปรสฺส ลทฺธิ, น อเสเข อเสขธมฺเม ปริยาปนฺนนฺติ อิมมตฺถมาห ‘‘เอเตน…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ
อเสขญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. วิปรีตกถาวณฺณนา
๔๒๔. อสิเว สิวาติ โวหารํ วิย อญฺญาเณ…เป.… วทติฯ
วิปรีตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. นิยามกถาวณฺณนา
๔๒๘-๔๓๑. ยนฺติ สจฺจานุโลมนฺติ สจฺจปฺปฏิเวธานุกูลํฯ วิปรีตานุโยคโต ปภุติ คเณตฺวา ‘‘จตุตฺถ’’นฺติ อาห น อนิยตสฺส นิยามคมนายาติ อวิปรีตานุโยคโต ปภุติ คเณตฺวา, ตถา สติ ปญฺจมภาวโต วิเสสภาวโต จฯ
นิยามกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา
๔๓๒-๔๓๓. สพฺพํ ญาณนฺติ อิทํ ‘‘อริยาน’’นฺติ อิมินา น วิเสสิตนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อนริยานมฺปิ หิ ญาณํ ญาณเมวา’’ติฯ อถ วา ปาฬิยํ อวิเสเสน สพฺพํ ญาณนฺติ วุตฺตํ คเหตฺวา เอวมาหฯ อริยสฺส เจ ญาณนฺติ, โส ปน ปฏิกฺเขเปยฺยาติ อาห ‘‘อนริยสฺส เอตํ ญาณํ สนฺธายา’’ติฯ
ปฏิสมฺภิทากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. จิตฺตารมฺมณกถาวณฺณนา
๔๓๖-๔๓๘. วตฺตพฺพปฏิญฺญาติ ผสฺสารมฺมเณ ญาณํ วตฺตพฺพํ เจโตปริยญาณนฺติ เอวํ ปวตฺตา ปฏิญฺญาฯ
จิตฺตารมฺมณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อนาคตญาณกถาวณฺณนา
๔๓๙-๔๔๐. อนนฺตรานาคเตปิ จิตฺเต ญาณํ อิจฺฉนฺติ, ตตฺถ ปน ขณปจฺจุปฺปนฺเน วิย ตาทิเสน ปริกมฺเมน กทาจิ ญาณํ อุปฺปชฺเชยฺยฯ เตนาห ‘‘อนนฺตเร เอกนฺเตเนว ญาณํ นตฺถี’’ติฯ
อนาคตญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ปฏุปฺปนฺนญาณกถาวณฺณนา
๔๔๑-๔๔๒. ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อนิจฺจโต ทิฏฺเฐสู’’ติ วุตฺเต ยํ ทสฺสนภูตํ ญาณํ, ตมฺปิ สงฺขารสภาวตฺตา ตถาทิฏฺฐํ สิยาติ อตฺถโต อาปชฺชติ, เอวํภูตํ วจนํ สนฺธายาห ‘‘อตฺถโต อาปนฺนํ วจน’’นฺติฯ ตํ ปน ยสฺมา ‘‘ตมฺปิ ญาณํ อนิจฺจโต ทิฏฺฐํ โหตี’’ติ ปฏิชานนวเสน ปวตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อนุชานนวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ภงฺคานุปสฺสนานํ ปพนฺธวเสน ปวตฺตมานานํฯ
ปฏุปฺปนฺนญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ผลญาณกถาวณฺณนา
๔๔๓-๔๔๔. ผลปโรปริยตฺตํ พเลนาติ ญาณพเลนฯ
ผลญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปญฺจมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มหาปณฺณาสโก สมตฺโตฯ
๖. ฉฏฺฐวคฺโค
๑. นิยามกถาวณฺณนา
๔๔๕-๔๔๗. เอตสฺส
นิยามกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา
๔๕๑. การณฏฺเฐน ฐิตตาติ การณภาเวน พฺยภิจรณาภาวมาหฯ โย หิ ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส ยทา การณํ โหติ, น ตสฺส ตทา อญฺญถาภาโว อตฺถิ, สา จ อตฺถโต การณภาโวเยวาติ ‘‘การณภาโวเยวา’’ติ อาหฯ
ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา
๔๕๗-๔๕๙. สภาวธมฺมตํ ปฏิเสเธติ ตทุภยลกฺขณรหิตสฺส สภาวธมฺมสฺส อภาวาฯ ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺฐาน’’นฺติ วจนโต ‘‘โวทานญฺจ วุฏฺฐานปริยาโยวา’’ติ อาหฯ สภาวธมฺมตฺเต สิทฺเธ สงฺขตวิทูรตาย อสงฺขตํ สิยาติ อาห ‘‘สภาวธมฺมตฺตาสาธกตฺตา’’ติฯ
นิโรธสมาปตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ฉฏฺฐวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. สตฺตมวคฺโค
๑. สงฺคหิตกถาวณฺณนา
๔๗๑-๔๗๒. สงฺคหิตาติ ‘‘สมฺพนฺธา’’ติฯ
สงฺคหิตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. สมฺปยุตฺตกถาวณฺณนา
๔๗๓-๔๗๔. อนุปฺปวิสิตพฺพานุปฺปวิสนภาโว เตสํ เภเท สติ ยุชฺเชยฺย, นาญฺญถาติ อุปมาภินฺทเนน อุปเมยฺยสฺส ภินฺนตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นานตฺตววตฺถา…เป.… ทสฺเสตี’’ติ อาหฯ
สมฺปยุตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. เจตสิกกถาวณฺณนา
๔๗๕-๔๗๗. ผสฺสิกาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ววตฺถาวาจีฯ เตน จิตฺตุปฺปาทเทสนายํ ทสฺสิตปฺปเภทา เวทนาทโย คยฺหนฺติ, น ตํสมุฏฺฐานา รูปธมฺมาติ อาห ‘‘เอกุปฺปาทตาทิวิรหิตา สหชาตตา นตฺถี’’ติฯ
เจตสิกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ทานกถาวณฺณนา
๔๗๙. ผลทานภาวทีปนตฺถนฺติ ผลทานํ วุตฺตํ วิย โหตีติ จิตฺเตน ผลทานํ ปธานภาเว วุตฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ อญฺญถา ทานภาโวติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ทานภาโวปิ หิ ‘‘ทานํ อนิฏฺฐผล’’นฺติอาทินา วุตฺโตเยวาติฯ ตนฺนิวารณตฺถนฺติ ผลทานนิวารณตฺถํฯ เอตนฺติ ‘‘ทานํ อนิฏฺฐผล’’นฺติอาทิวจนํฯ เภสชฺชาทิวเสน อาพาธานิฏฺฐตา เทยฺยธมฺมสฺส อนิฏฺฐผลตาปริยาโย ทฏฺฐพฺโพฯ
กถํ ‘‘น ปน เอเกนตฺเถนา’’ติ วุตฺตํ วิภาเวตุํ ‘‘เทยฺยธมฺโมว ทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิวตฺตนปกฺเขเยว เอว-กาโร ยุตฺโต, น สาธนปกฺเข ทฺวินฺนมฺปิ ทานภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตาฯ เตนาห ‘‘เจตสิโกวาติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ, เทยฺยธมฺโมวา’’ติ จฯ เตเนวาห ‘‘ทฺวินฺนญฺหิ ทานานนฺติอาทิฯ สงฺกรภาวโมจนตฺถนฺติ สติปิ ทานภาเว สภาวสงฺกรโมจนตฺถํฯ เตนาห ‘‘เจตสิกสฺสา’’ติอาทิฯ
ทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ปริโภคมยปุญฺญกถาวณฺณนา
๔๘๕. ตสฺสา ลทฺธิยาติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ สโมธานํ โหตีติ ลทฺธิยาฯ เอเตสนฺติ วตฺตมานจิตฺตปริโภคมยปุญฺญานํฯ
๔๘๖. อยํ วาโท หียติ ปริโภคสฺเสว อภาวโตฯ จาคเจตนาย เอว ปุญฺญภาโว, น จิตฺตวิปฺปยุตฺตสฺสฯ เอวนฺติ อิมินา ปกาเรน, อปริภุตฺเต เทยฺยธมฺเม ปุญฺญภาเวนาติ อตฺโถฯ อปริภุตฺเต เทยฺยธมฺเม ปุญฺญภาวโต เอว หิ ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ อรหา หุตฺวา ปริภุญฺชนฺเต ตมฺปิ ปุถุชฺชเน ทานเมวาติ นิจฺฉิตํฯ ปรวาทีปฏิกฺเขปมุเขน สกวาทํ ปติฏฺฐาเปติ ปฐโม อตฺถวิกปฺโป, ทุติโย ปน อุชุกเมว สกวาทํ ปติฏฺฐาเปตีติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ
ปริโภคมยปุญฺญกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อิโตทินฺนกถาวณฺณนา
๔๘๘-๔๙๑. เตเนว จีวราทิทาเนนาติ อนุโมทนํ วินา ทายเกน ปวตฺติตจีวราทิทาเนนฯ เตนาห ‘‘สยํกเตน กมฺมุนา วินาปี’’ติฯ อิมินา การเณนาติ อนุโมทิตตฺตาว เตสํ ตตฺถ โภคา อุปฺปชฺชนฺตีติ เอเตน การเณนฯ ยทิ ยนฺติอาทิ ปรวาทิโน ลทฺธิปติฏฺฐาปนาการทสฺสนํฯ ตตฺถ ยทิ น ยาเปยฺยุํ, กถํ อนุโมเทยฺยุํ, จิตฺตํ ปสาเทยฺยุํ , ปีติํ อุปฺปาเทยฺยุํ, โสมนสฺสํ ปฏิลเภยฺยุนฺติ เอกจฺเจ อญฺเญ เปเต อนุโมทนาทีนิ กตฺวา ยาเปนฺเต ทิสฺวา อนุโมทนาทีนิ กโรนฺติ, ตสฺมา เต อิโต ทินฺเนน ยาเปนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ
อิโตทินฺนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ปถวีกมฺมวิปาโกติกถาวณฺณนา
๔๙๒. อตฺตวชฺเชหีติ ผสฺสวชฺเชหิฯ น หิ โส เอว เตน สมฺปยุตฺโต โหติฯ โสติ ผสฺสเมว ปจฺจามสติฯ สาวชฺชเนติ อาวชฺชนสหิเต, อาวชฺชนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา เอว ปวตฺตนเกติ อตฺโถฯ กมฺมูปนิสฺสยภูตเมวาติ เยน กมฺมุนา ยถาวุตฺตา ผสฺสาทโย นิพฺพตฺติตา, ตสฺส กมฺมสฺส อุปนิสฺสยภูตเมวฯ ทุกฺขสฺสาติ อายติํ อุปฺปชฺชนกทุกฺขสฺสฯ ‘‘มูลตณฺหา’’ติ ทสฺเสตีติ โยชนา, ตถา ‘‘อุปนิสฺสยภูต’’นฺติ เอตฺถาปิฯ กมฺมายูหนสฺส การณภูตา ปุริมสิทฺธา ตณฺหา กมฺมสฺส อุปนิสฺสโย, กตูปจิเต กมฺเม ภวาทีสุ นมนวเสน ปวตฺตา หิ วิปากสฺส อุปนิสฺสโยฯ
๔๙๓. โอกาสกตุปฺปนฺนํ อเขเปตฺวา ปรินิพฺพานภาโว สกสมยวเสน โจทนาย ยุชฺชมานตาฯ
๔๙๔. กมฺเม สตีติ อิมินา กมฺมสฺส ปถวีอาทีนํ ปจฺจยตามตฺตมาห, น ชนกตฺตํฯ เตนาห ‘‘ตํสํวตฺตนิกํ นาม โหตี’’ติฯ
ปถวีกมฺมวิปาโกติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ชรามรณํวิปาโกติกถาวณฺณนา
๔๙๕. เอการมฺมณาติ
๔๙๖. อพฺยากตานนฺติ วิปากาพฺยากตานํฯ อิตรตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ
๔๙๗. ตนฺติ ‘‘อปริสุทฺธวณฺณตา ชราเยวา’’ติ วจนํฯ
ชรามรณํวิปาโกติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. วิปาโกวิปากธมฺมธมฺโมติกถาวณฺณนา
๕๐๑. วิปาโก ‘‘ยสฺส วิปากสฺส วิปาโก อญฺญมญฺญปจฺจโย โหตี’’ติฯ ‘‘ตปฺปจฺจยาปิ อญฺญสฺส วิปากสฺส อุปฺปตฺติํ สนฺธายา’’ติอาทิวจนโต ปน ชาติชรามรณาทีนํ อุปนิสฺสยปจฺจโยติ สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ปุริมปฏิญฺญายาติ ‘‘วิปาโก วิปากธมฺมธมฺโม’’ติ ปฏิญฺญายฯ อิมสฺส โจทนสฺสาติ ‘‘วิปาโก จ วิปากธมฺมธมฺโม จา’’ติอาทินา ปวตฺตสฺส โจทนสฺสฯ
วิปาโกวิปากธมฺมธมฺโมติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สตฺตมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อฏฺฐมวคฺโค
๑. ฉคติกถาวณฺณนา
๕๐๓-๕๐๔. วณฺณา วณฺณนิภา, วณฺณายตนนฺติ อตฺโถฯ สณฺฐานํ ทีฆาทิฯ
ฉคติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อนฺตราภวกถาวณฺณนา
๕๐๕. อนฺตรฏฺฐานานีติ อนฺตริกฏฺฐานานิฯ นิวารกฏฺฐานานิ ภินฺทิตฺวา จ อากาเสน จ คมนโตฯ ยทิ โส ภวานํ อนฺตรา น สิยาติ โส อนฺตราภโว กามภวาทีนํ ภวานํ อนฺตเร ยทิ น ภเวยฺยฯ น นาม อนฺตราภโวติ ‘‘สพฺเพน สพฺพํ นตฺถิ นาม อนฺตราภโว’’ติ เอวํ ปวตฺตสฺส สกวาทิวจนสฺส ปฏิกฺเขเป การณํ นตฺถิ, ตสฺส ปฏิกฺเขเป การณํ หทเย ฐเปตฺวา น ปฏิกฺขิปติ, อถ โข ตถา อนิจฺฉนฺโต เกวลํ ลทฺธิยา ปฏิกฺขิปตีติ อตฺโถฯ
๕๐๖. ชาตีติ น อิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธฯ
๕๐๗. เอวํ ตํ ตตฺถ น อิจฺฉตีติ กามภวาทีสุ วิย ตํ จุติปฏิสนฺธิปรมฺปรํ ตตฺถ อนฺตราภวาวตฺถาย น อิจฺฉติฯ โส หิ ตสฺส ภาวิภวนิพฺพตฺตกกมฺมโต เอว ปวตฺติํ อิจฺฉติ, ตสฺมา ชาติชรามรณานิ อนิจฺจโต กุโต จุติปฏิสนฺธิปรมฺปราฯ อยญฺจ วาโท อนฺตราภววาทีนํ เอกจฺจานํ วุตฺโตฯ เย ‘‘อปฺปเกน กาเลน สตฺตาเหเนว วา ปฏิสนฺธิํ ปาปุณาตี’’ติ วทนฺติ, เย ปน ‘‘ตตฺเถว จวิตฺวา อายาตีติ สตฺตสตฺตาหานี’’ติ วทนฺติ, เตหิ อนุญฺญาตาว จุติปฏิสนฺธิปรมฺปราติ เต อธุนาตนา ทฏฺฐพฺพา ปาฬิยํ ‘‘อนฺตราภเว สตฺตา ชายนฺติ ชียนฺติ มียนฺติ จวนฺติ อุปปชฺชนฺตีติ? น เหวํ วตฺตพฺเพ’’ติ อาคตตฺตาฯ ยถา เจตํ, เอวํ นิรยูปคาทิภาวมฺปิสฺส อธุนาตนา ปฏิชานนฺติฯ ตถา หิ เต วทนฺติ ‘‘อุทฺธํปาโท ตุ
เย ปน ‘‘สมฺภเวสีติ วจนโต อตฺเถว อนฺตราภโวฯ โส หิ สมฺภวํ อุปปตฺติํ เอสตีติ สมฺภเวสี’’ติ วทนฺติ, เตปิ เย ภูตาว น ปุน ภวิสฺสนฺติ, เต ขีณาสวา ‘‘ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา’’ติ เอตฺถ ‘‘ภูตา’’ติ วุตฺตาฯ ตพฺพิธุรตาย สมฺภวเมสนฺตีติ สมฺภเวสิโน, อปฺปหีนภวสํโยชนตฺตา เสกฺขา ปุถุชฺชนาฯ จตูสุ วา โยนีสุ อณฺฑชชลาพุชา สตฺตา ยาว อณฺฑโกสํ วตฺถิโกสญฺจ น ภินฺทนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, อณฺฑโกสโต วตฺถิโกสโต จ นิกฺขนฺตา ภูตา นามฯ สํเสทชโอปปาติกา จ ปฐมจิตฺตกฺขเณ สมฺภเวสี นาม, ทุติยจิตฺตกฺขณโต ปฏฺฐาย ภูตา นามฯ เยน วา อิริยาปเถน ชายนฺติ, ยาว ตโต อญฺญํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม, ตโต ปรํ ภูตา นามาติ เอวํ อุชุเก ปาฬิอนุคเต อตฺเถ สติ กิํ อนิทฺธาริตสฺส ปตฺถิเยน อนฺตราภเวน อตฺตภาเวน ปริกปฺปิเตน ปโยชนนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ
ยํ
เอตฺถาห
ตตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘ปฏิพิมฺพํ นาม อญฺญเทว รูปนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ อสิทฺธํ เอกสฺมิํ ฐาเน ทฺวินฺนํ สหฐานภาวโต’’ติ, ตยิทํ อสนฺตานเมว สหฐานํ โจทิตํ ภินฺนนิสฺสยตฺตาฯ น หิ ภินฺนนิสฺสยานํ สหฐานํ อตฺถิฯ ยถา อเนเกสํ มณิทีปาทีนํ ปภารูปํ เอกสฺมิํ ปเทเส ปวตฺตมานํ อจฺฉิตมานตาย นิรนฺตรตาย จ อภินฺนฏฺฐานํ วิย ปญฺญายติ, ภินฺนนิสฺสยตฺตา ปน ภินฺนฏฺฐานเมว ตํ, คหณวิเสเสน ตถาอภินฺนฏฺฐานมตฺตํ, เอวํ อาทาสรูปปฏิพิมฺพรูเปสุปิ ทฏฺฐพฺพํฯ ตาทิสปจฺจยสมวาเยน หิ ตตฺถ ตํ อุปฺปชฺชติ เจว วิคจฺฉติ จ, เอวญฺเจตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส โคจรภาวูปคมนโตฯ อญฺญถา อาโลเกน วินาปิ ปญฺญาเยยฺย, จกฺขุวิญฺญาณสฺส วา น โคจโร วิย สิยาฯ ตสฺส ปน สามคฺคิยา
สิทฺเธ จ ปฏิพิมฺพรูเป ตสฺส นิทสฺสนภาโว สิทฺโธเยว โหติ เหตุผลานํ วิจฺฉินฺนเทสตาวิภาวนโตฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อสทิสตฺตา น นิทสฺสน’’นฺติ, ตทยุตฺตํฯ กสฺมา? น หิ นิทสฺสนํ นาม นิทสฺสิตพฺเพน สพฺพทา สทิสเมว โหติฯ จุติกฺขนฺธาธานโต วิจฺฉินฺนเทเส อุปปตฺติกฺขนฺธา ปาตุภวนฺตีติ เอตสฺส อตฺถสฺส สาธนตฺถํ มุขรูปโต วิจฺฉินฺเน ฐาเน ตสฺส ผลภูตํ ปฏิพิมฺพรูปํ นิพฺพตฺตตีติ เอตฺถ ตสฺส นิทสฺสนตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ เอเตน อสนฺตานโจทนา ปฏิกฺขิตฺตา เวทิตพฺพาฯ
ยสฺมา วา มุขปฏิพิมฺพรูปานํ เหตุผลภาโว สิทฺโธ, ตสฺมาปิ สา ปฏิกฺขิตฺตาว โหติฯ เหตุผลภาวสมฺพนฺเธสุ หิ สนฺตานโวหาโรฯ ยถาวุตฺตทฺวีหิการเณหิ ปฏิพิมฺพํ อุปฺปชฺชติ พิมฺพโต
อปิจายํ อนฺตราภววาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ – ยทิ ‘‘ธมฺมานํ วิจฺฉินฺนเทสุปฺปตฺติ น ยุตฺตา’’ติ อนฺตราภโว ปริกปฺปิโต, ราหุอาทีนํ สรีเร กถมเนกโยชนสหสฺสนฺตริเกสุ ปาทฏฺฐานหทยฏฺฐาเนสุ กายวิญฺญาณมโนวิญฺญาณุปฺปตฺติ วิจฺฉินฺนเทเส ยุตฺตาฯ ยทิ เอกสนฺตานภาวโต, อิธาปิ ตํสมานํฯ น เจตฺถ อรูปธมฺมภาวโต อลํ ปริหาราย ปญฺจโวกาเร รูปารูปธมฺมานํ อญฺญมญฺญํ สมฺพนฺธตฺตาฯ วตฺตมาเนหิ ตาว ปจฺจเยหิ วิจฺฉินฺนเทเส ผลสฺส อุปฺปตฺติ สิทฺธา, กิมงฺคํ ปน อตีเตหิ ปญฺจโวการภเวหิฯ ยตฺถ วิปากวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย, ตตฺถสฺส นิสฺสยภูตสฺส วตฺถุสฺส สหภาวีนญฺจ ขนฺธานํ สมฺภโวติ ลทฺโธกาเสน กมฺมุนา นิพฺพตฺติยมานสฺส อวเสสปจฺจยนฺตรสหิตสฺส วิปากวิญฺญาณสฺส อุปฺปตฺติยํ นาลํ วิจฺฉินฺนเทสตา วิพนฺธายฯ ยถา จ อเนกกปฺปสหสฺสนฺตริกาปิ จุติกฺขนฺธา อุปปตฺติกฺขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจโยติ น กาลทูรตา, เอวํ อเนกโยชนสหสฺสนฺตริกาปิ เต เตสํ อนนฺตรปจฺจโย โหนฺตีติ น เทสทูรตาฯ เอวํ
อนฺตราภวกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. กามคุณกถาวณฺณนา
๕๑๐. สพฺเพปีติ กุสลากุสลกฺขนฺธาทโยปิฯ เตสมฺปิ หิ อาลมฺพนตฺถิกตาลกฺขณสฺส กตฺตุกมฺยตาฉนฺทสฺส วเสน สิยา กมนฏฺฐตาติ อธิปฺปาโยฯ ธาตุกถายํ ‘‘กามภโว ปญฺจหิ ขนฺเธหิ เอกาทสหิ อายตเนหิ สตฺตรสหิ ธาตูหิ สงฺคหิโตฯ กติหิ อสงฺคหิโต? น เกหิจิ ‘‘อุปาทินฺนกฺขนฺธานเมว กามภวภาโว ธาตุกถายํ ทสฺสิโต’’ติฯ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, ตทญฺญคณนนิวตฺตนตฺโถติ ‘‘ปญฺจ กามคุณา’’ติ วจนํ ตโต อญฺเญสํ ตพฺภาวํ นิวตฺเตตีติ อาห ‘‘ปญฺเจว กามโกฏฺฐาสา กาโมติ วุตฺตา’’ติฯ ตโต เอว กามธาตูติ วจนํ น อญฺญสฺส นามํ, เตสํเยว นามนฺติ อตฺโถฯ ตยิทํ ปรวาทิโน มติมตฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อิมินา อธิปฺปาเยนา’’ติฯ เอวํ วจนมตฺตนฺติ เอวํ ‘‘ปญฺจิเม กามคุณา’’ติ วจนมตฺตํ นิสฺสาย, น ปนตฺถสฺส อวิปรีตํ อตฺถนฺติ อตฺโถฯ
กามคุณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. รูปธาตุกถาวณฺณนา
๕๑๕-๕๑๖. รูปธาตูติ วจนโตติ ‘‘กามธาตุรูปธาตุอรูปธาตู’’ติ เอตฺถ รูปธาตูติ วุตฺตตฺตาฯ รูปีธมฺเมเหวาติ รุปฺปนสภาเวหิเยว ธมฺเมหิฯ ‘‘ตโยเม ภวา’’ติอาทินา ปริจฺฉินฺนาติ ตโยเม ภวา
รูปธาตุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. อรูปธาตุกถาวณฺณนา
๕๑๗-๕๑๘. ปุริมกถายนฺติ รูปธาตุกถายํฯ อวิเสเสนาติ ปวตฺติฏฺฐานวเสน วิเสสํ อกตฺวาฯ
อรูปธาตุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. รูปธาตุยาอายตนกถาวณฺณนา
๕๑๙. โอกาสภาเวนาติ ตถาวิธนฺติ ฆานาทิอาการํฯ
รูปธาตุยาอายตนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อรูเปรูปกถาวณฺณนา
๕๒๔-๕๒๖. นิสฺสรณํ นาม นิสฺสริตพฺเพ สติ โหติ, น อสติ, ตสฺมา ‘‘อรูปภเว สุขุมรูปํ อตฺถิ, ยโต นิสฺสรณํ ตํ อารุปฺป’’นฺติ อาหฯ
อรูเปรูปกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. รูปํกมฺมนฺติกถาวณฺณนา
๕๒๗-๕๓๗. ปกปฺปยมานาติ ปกาเรหิ กปฺปยมานา อตฺตโน สมฺปยุตฺตานญฺจ กิจฺจํ สมตฺถยมานาฯ เตนาห ‘‘สมฺปยุตฺเตสุ อธิกํ พฺยาปารํ กุรุมานา’’ติฯ
รูปํกมฺมนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ชีวิตินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๕๔๐. อนฺตํ คเหตฺวา วทตีติ ‘‘อตฺถิ อรูปธมฺมานํ อายุ ฐิติ ยปนา ยาปนา อิริยนา วตฺตุํ ยุตฺโต สมุทายสฺส อิจฺฉนฺโต ตทวยวสฺส อิจฺฉตีติฯ น หิ อวยเวหิ วินา สมุทาโย นาม อตฺถิฯ
๕๔๑. ตเมวาติ อรูปํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตเมวฯ
๕๔๒. ตทาปีติ สมาปชฺชนวุฏฺฐานกาเลปิฯ
๕๔๔-๕๔๕. โส ยุตฺโต ทฺวินฺนํ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานํ สกสมเย อิจฺฉิตตฺตาฯ
ชีวิตินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. กมฺมเหตุกถาวณฺณนา
๕๔๖. ‘‘ปาณาติปาตกมฺมสฺส เหตู’’ติอาทิกสฺส ปริหานิกถายํ อนาคตตฺตา โย ตตฺถ อาคตนโย, ตเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘เสสนฺติ…เป.… วทตี’’ติ อาหฯ สมฺปฏิจฺฉนวจนนฺติ สมฺปฏิจฺฉาปนวจนํฯ ตํ ปรวาทิํฯ ตํตํลทฺธิสมฺปฏิจฺฉาปนํ วา คาหาปนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกฺข’’นฺติอาทิมาหฯ
กมฺมเหตุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อฏฺฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. นวมวคฺโค
๑. อานิสํสทสฺสาวีกถาวณฺณนา
๕๔๗. ทฏฺฐพฺพสฺส อาทีนวโต อานิสํสโต จ ยทิปิ ปรวาทินา ปจฺฉา นานาจิตฺตวเสน อธิปฺปายมทฺทนํ ยุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘อนิจฺจ…เป.… ปฏิญฺญาตตฺตา’’ติฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณกรณวเสน, น กิจฺจนิปฺผตฺติวเสนาติ อธิปฺปาโยฯ อิทํ อานิสํสกถานุยุญฺชนํ อานิสํสทสฺสนญฺจฯ ญาณํ วิปสฺสนา ปฏิเวธญาณสฺส วิย อนุโพธญาณสฺสปิ ยถารหํ ปวตฺตินิวตฺตีสุ กิจฺจกรณํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ
อานิสํสทสฺสาวีกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อมตารมฺมณกถาวณฺณนา
๕๔๙. เอวมาทินา สุตฺตภเยนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อนาสวญฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ อนาสวคามินิญฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทีนิ สุตฺตปทานิ สงฺคณฺหาติฯ
อมตารมฺมณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. รูปํสารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา
๕๕๒-๕๕๓. ‘‘ตทปฺปติฏฺฐํ อนารมฺมณ’’นฺติอาทีสุ ปจฺจยตฺโถ อารมฺมณ-สทฺโทฯ ‘‘รูปายตนํ จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติอาทีสุ โอลุพฺภฏฺโฐติ อาห ‘‘ปจฺจยฏฺโฐ โอลุพฺภฏฺโฐ’’ติฯ เอวํ วิภาเค วิชฺชมาเนติ ตตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา ปจฺจยฏฺโฐ, ทณฺฑรชฺชุอาทิ วิย ทุพฺพลสฺส จิตฺตเจตสิกานํ อาลมฺพิตพฺพตาย อุปตฺถมฺภนฏฺโฐ โอลุพฺภฏฺโฐฯ วิเสสาภาวํ ปจฺจยภาวสามญฺเญน กปฺเปตฺวา วาฯ
รูปํสารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อนุสยาอนารมฺมณาติกถาวณฺณนา
๕๕๔-๕๕๖. ‘‘อิมสฺมิํ ‘‘อปฺปหีนตฺตาว อตฺถีติ วุจฺจตี’’ติฯ น ปน วิชฺชมานตฺตาติ อวธารเณน
อนุสยาอนารมฺมณาติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ญาณํอนารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา
๕๕๗-๕๕๘. ยสฺส อธิคตตฺตา อรหโต ปริญฺเญยฺยาทีสุ อนวเสสโต สมฺโมโห วิคโต, ตํ อคฺคมคฺคญาณํ สนฺธาย ‘‘มคฺคญาณสฺสา’’ติ วทนฺติฯ ยสฺมา ตสฺส สพฺพสฺส สโตการิตา วิย สมฺปชานการิตา, ตสฺมา เตน ญาเณน โส ญาณีฯ สติปญฺญาเวปุลฺลปฺปตฺโต หิ โส อุตฺตมปุริโสฯ
ญาณํอนารมฺมณนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. วิตกฺกานุปติตกถาวณฺณนา
๕๖๒. ทฺวีหิปีติ ทฺวีหิ วิเสเสหิ, วิเสเสน วิเสสํ อกตฺวาติ อตฺโถฯ
วิตกฺกานุปติตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถาวณฺณนา
๕๖๓. สพฺพโสติ ‘‘สพฺพตฺถ สพฺพทา วา’’ติฯ เต จ ฐานกาลา ‘‘วิตกฺกยโต’’ติอาทิวจนโต จิตฺตวิเสสวเสน คเหตพฺพาติ วุตฺตํ ‘‘สวิตกฺกจิตฺเตสู’’ติฯ ‘‘วิตกฺเกตฺวา วาจํ ภินฺทตี’’ติ สุตฺตปทํ อโยนิโส คเหตฺวา ‘‘วิตกฺกวิปฺผารมตฺตํ สทฺโท’’ติ อาหฯ
วิตกฺกวิปฺผารสทฺทกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. นยถาจิตฺตสฺสวาจาติกถาวณฺณนา
๕๖๕. มุสาวาโท
นยถาจิตฺตสฺสวาจาติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. อตีตานาคตสมนฺนาคตกถาวณฺณนา
๕๖๘-๕๗๐. สมนฺนาคตปญฺญตฺติยาติ สมงฺคิภาวปญฺญตฺติยาฯ เตเนวาห ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนธมฺมสมงฺคี สมนฺนาคโตติ วุจฺจตี’’ติฯ ปฏิลาภปญฺญตฺติยาติ อธิคมนปญฺญตฺติยาฯ อยนฺติ ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ วุจฺจมานปุคฺคลสฺส โย ตถา วตฺตพฺพากาโร, อยํ สมนฺนาคตปญฺญตฺติ นามฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ
อตีตานาคตสมนฺนาคตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นวมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ทสมวคฺโค
๑. นิโรธกถาวณฺณนา
๕๗๑-๕๗๒. สกสมเย สหภาโวปิ อนุญฺญาโต โหติฯ เตนาห ‘‘ภงฺคกฺขเณน สเหวา’’ติฯ ตถา จ สติ วิปากกิริยกฺขนฺธานํ วิย กิริยวิปากกฺขนฺธานํ วิปากวิปากกฺขนฺธานํ กิริยกิริยกฺขนฺธานญฺจ วุตฺตนเยน สหภาโว วตฺตพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภวงฺคจิตฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปปตฺติภวภาเวน เอสิยา อิจฺฉิตพฺพาติ อุปปตฺเตสิยา วิปากกฺขนฺธา, เต จ เยภุยฺเยน ภวงฺคปริยายกาติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ‘‘อุปปตฺเตสิยนฺติ สงฺขํ คตสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺสา’’ติฯ อาทิปริโยสานมตฺตญฺหิ ตสฺส ปฏิสนฺธิจุติจิตฺตํ, ตทารมฺมณํ ภวงฺคนฺตฺเวว วุจฺจตีติฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ กิริยาเวมชฺเฌ กิริยาจตุกฺขนฺธคฺคหเณน คหณํ ยุตฺตนฺติ วุตฺตํฯ จกฺขุวิญฺญาณาทีนนฺติ หิ อาทิ-สทฺเทน น โสตวิญฺญาณาทีนํเยว คหณํ, อถ โข สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณานมฺปีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
นิโรธกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺสมคฺคกถาวณฺณนา
๕๗๖. ลกฺขณนฺติ ปญฺจวิญฺญาณานํ อุปฺปนฺนารมฺมณตาทิอวิตเถกปฺปการตาลกฺขณํฯ กามํ มโนวิญฺญาณํ อวตฺถุกมฺปิ โหติ, สวตฺถุกตฺเต ปน ตมฺปิ อุปฺปนฺนวตฺถุกเมวฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ฐปนายํ ‘‘หญฺจิ ปญฺจวิญฺญาณา อุปฺปนฺนารมฺมณา’’ตฺเวว วุตฺตํฯ มโนวิญฺญาณสฺสปิ อุปฺปนฺนวตฺถุกตาปริยาโย อตฺถีติ ‘‘ปญฺจ วิญฺญาณา’’ติ อวตฺวา ‘‘ฉ วิญฺญาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา’’ติ วุตฺเต ‘‘โน จ วต เร วตฺตพฺเพ ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺส อตฺถิ มคฺคภาวนา’’ติ วตฺตุํ น สกฺกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉ วิญฺญาณา…เป.… อธิปฺเปต’’นฺติฯ
๕๗๗. ‘‘อนิมิตฺตํ ‘‘ตเทว สุญฺญตนฺติ อธิปฺปาโย’’ติฯ
ปญฺจวิญฺญาณสมงฺคิสฺสมคฺคกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ปญฺจวิญฺญาณาสาโภคาติกถาวณฺณนา
๕๘๔-๕๘๖. สา ปน นมิตฺวา ปวตฺติฯ อารมฺมณปฺปการคฺคหณนฺติ อารมฺมณสฺส อิฏฺฐานิฏฺฐปฺปการสฺส คหณํฯ เยน อารมฺมณปฺปการคฺคหเณน กุสลจิตฺตสฺส อโลภาทีหิ สมฺปโยโค อกุสลจิตฺตสฺส โลภาทีหิ สมฺปโยโค โหติ, โส อาโภโคติ ทสฺเสติฯ
ปญฺจวิญฺญาณาสาโภคาติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ทฺวีหิสีเลหีติกถาวณฺณนา
๕๘๗-๕๘๙. อปฺปวตฺตินิโรธนฺติ สีลวีติกฺกมนิโรโธฯ นินฺนานํ ขณิกนิโรธํ สลฺลกฺเขนฺโตฯ
ทฺวีหิสีเลหีติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. สีลํอเจตสิกนฺติกถาวณฺณนา
๕๙๐-๕๙๔. ฐิเตน อวินฏฺเฐนฯ อุปจเยนาติ สีลภูเตน กมฺมูปจเยนฯ ‘‘ทานํ อเจตสิก’’นฺติ กถายํ วุตฺตนเยนาติ ยถา ‘‘น วตฺตพฺพํ เจตสิโก ธมฺโม ทานนฺติ? อามนฺตาฯ ทานํ อนิฏฺฐผลนฺติ…เป.… เตน หิ เจตสิโก ธมฺโม ทาน’’นฺติ ปาฬิ ปวตฺตา, เอวํ ตทนุสาเรน ‘‘น วตฺตพฺพํ เจตสิกํ สีลนฺติ? อามนฺตาฯ สีลํ อนิฏฺฐผล’’นฺติอาทินา สีลสฺส เจตสิกภาวสาธกานิ สุตฺตปทานิ จ อาเนตฺวา ตทตฺถทสฺสนวเสน อเจตสิโก รูปาทิธมฺโม อายติํ วิปากํ เทติฯ ยทิ โส สีลํ ภเวยฺย, วินา สํวรสมาทาเนน วินา วิรติยา สีลวา นาม สิยาฯ ยสฺมา ปน สมาทานเจตนา วิรติ สํวโร สีลํ, ตสฺมา ‘‘สีลํ อิฏฺฐผลํ กนฺตผล’’นฺติอาทินา โยชนา กาตพฺพาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ
สีลํอเจตสิกนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. สมาทานเหตุกถาวณฺณนา
๕๙๘-๖๐๐. สมาทานเหตุกถายํ ‘‘ผสฺโส เทตี’’ติ อารภิตฺวา ยาว กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา สมฺมุขีภาวํ อาคจฺฉนฺตีติ อารามโรปาทิสุตฺตาหรณญฺจาติ เอตฺตกเมว ปริโภคกถาย สทิสนฺติ อาห ‘‘สมาทาน…เป.… ทฏฺฐพฺพา’’ติฯ
สมาทานเหตุกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. อวิญฺญตฺติทุสฺสีลฺยนฺติกถาวณฺณนา
๖๐๓-๖๐๔. มหาภูตานิ ‘‘อาณตฺติยา…เป.… อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาณตฺโต ยทา อาณตฺตภาเวน วิหิํสาทิกิริยํ สาเธติ, ตทา อาณตฺติยา ปาณาติปาตาทีสุ องฺคภาโว เวทิตพฺโพฯ สา ปนาณตฺติ ปาริวาสิกภาเวน วิญฺญตฺติรหิตา นาม โหตีติ ปรวาทิโน อธิปฺปาโย, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกสฺมิํ ทิวเส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
อวิญฺญตฺติทุสฺสีลฺยนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทุติโย ปณฺณาสโก สมตฺโตฯ
๑๑. เอกาทสมวคฺโค
๔. ญาณกถาวณฺณนา
๖๑๔-๖๑๕. ‘‘อนฺธกา’’ติ วุตฺตา ปุพฺพเสลิยอปรเสลิยราชคิริกสิทฺธตฺถิกาปิ เยภุยฺเยน มหาสงฺฆิกา เอวาติ วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพ…เป.… ภเวยฺยุ’’นฺติฯ ตตฺถ อญฺเญติ วจนํ ทฺวินฺนํ กถานํ อุชุวิปจฺจนีกภาวโตฯ ปุริมกานญฺหิ จกฺขุวิญฺญาณาทิสมงฺคี ‘‘ญาณี’’ติ วุจฺจติ, อิเมสํ โส เอว ‘‘ญาณี’’ติ น วตฺตพฺโพติ วุตฺโตฯ ราควิคโม ราคสฺส สมุจฺฉินฺทนํ, ตถา อญฺญาณวิคโมฯ ยถา สมุจฺฉินฺนาวิชฺโช ‘‘ญาณี’’ติ, ปฏิปกฺขโต ‘‘อญฺญาณี’’ติ, เอวํ อสมุจฺฉินฺนาวิชฺโช ‘‘อญฺญาณี’’ติ, ปฏิปกฺขโต ‘‘ญาณี’’ติ วุตฺโตฯ อญฺญาณสฺส วิคตตฺตา โส ‘‘ญาณี’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, น ปน สตตํ สมิตํ ญาณสฺส ปวตฺตนโตติ อธิปฺปาโยฯ
ญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. อิทฺธิพลกถาวณฺณนา
๖๒๑-๖๒๔. ยสฺมิํ ‘‘กมฺมสฺส วิปากวเสนา’’ติ, ยสฺมิํ ปน อายุกฺขเยน มรณํ โหติ, ตํ สนฺธาย ‘‘วสฺสคณนายา’’ติฯ ตตฺถ ‘‘น จ ตาว กาลํ กโรติ, ยาว น ตํ ปาปกมฺมํ พฺยนฺตี โหตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๕๐; อ. นิ. ๓.๓๖) วจนโต เยภุยฺเยน นิรเย กมฺมกฺขเยน มรณํ โหตีติ อาห ‘‘กมฺมสฺส วิปากวเสน วาติ นิรยํว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ ‘‘วสฺสสตํ วสฺสสหสฺสํ วสฺสสตสหสฺสานี’’ติอาทินา มนุสฺสานํ เทวานญฺจ อายุปริจฺเฉทวจนโต เยภุยฺเยน เตสํ อายุกฺขเยน มรณํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘วสฺสคณนาย วาติ มนุสฺเส จาตุมหาราชิกาทิเทเว จ สนฺธายา’’ติฯ ‘‘วุตฺต’’นฺติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํฯ
อิทฺธิพลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. สมาธิกถาวณฺณนา
๖๒๕-๖๒๖. สมํ ฐปนฏฺเฐนาติ สมํ วิสมํ ลีนุทฺธจฺจาทิํ ปฏิพาหิตฺวา, วิกฺเขปเมว วา วิทฺธํเสตฺวา ฐปนฏฺเฐนฯ ‘‘จิตฺตสนฺตติ สมาธี’’ติ วทนฺเตน ตสฺส เจตสิกภาโว ปฏิกฺขิตฺโต โหตีติ อาห ‘‘เจตสิกนฺตรํ อตฺถีติ อคฺคเหตฺวา’’ติฯ ภาวนาย อาหิตวิเสสาย เอกคฺคตาย วิชฺชมานวิเสสปฏิกฺเขโป ฉลํ, โส ปนสฺส อนาหิตวิเสสาย เอกคฺคตาย สามญฺเญนาติ อาห ‘‘สามญฺญมตฺเตนา’’ติฯ
สมาธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ธมฺมฏฺฐิตตากถาวณฺณนา
๖๒๗. อวิชฺชาย ยา ฐิตตาติ อวิชฺชาย สงฺขารานํ อนนฺตรปจฺจยภาเว ยา นิยตตา ธมฺมนิยามตาสงฺขาตา, ยา ฐิตสภาวตา นิปฺผนฺนา อนนฺตรปจฺจยภาวสงฺขาตา ฐิตตา ปจฺจยตา โหตีติ อตฺโถฯ อญฺญมญฺญปจฺจยภาวรหิตสฺสาติ อิทํ สหชาตนิสฺสยาทิปจฺจยานํ ปฏิกฺเขปปทํ ทฏฺฐพฺพํ, น อญฺญมญฺญปจฺจยตามตฺตสฺสฯ สพฺโพ ตาทิโสติ อิมินา สมนนฺตรอนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ อญฺญมญฺญปจฺจยตญฺจาติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ ปน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺสปิ ปจฺจยภาวโต สงฺขารานมฺปิ วเสน โยเชตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ตสฺสา จ อิตรา’’ติฯ
ธมฺมฏฺฐิตตากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. อนิจฺจตากถาวณฺณนา
๖๒๘. รูปาทีนํ อนิจฺจตา รูปาทิเก สติ โหติ, อสติ น โหตีติ อิมินา ปริยาเยน ตสฺสา เตหิ สห อุปฺปาทนิโรโธ วุตฺโต, อุปฺปาทาทีสุ ตีสุ ลกฺขเณสุ อนิจฺจตาโวหาโร โหตีติ ยถา ตโย ทณฺเฑ อุปาทาย ปวตฺโต ติทณฺฑโวหาโร เตสุ สพฺเพสุ โหติ, เอวํ ชาติชรามรณธมฺโม น นิจฺโจ อนิจฺโจ, ตสฺส ชาติอาทิปกติตา อนิจฺจตาสทฺเทน วุจฺจตีติ อุปฺปาทาทีสุ ลกฺขเณสุ อนิจฺจตาโวหาโร สมฺภวตีติ วุตฺตํ ‘‘ตีสุ…เป.… โหตี’’ติฯ วิภาคานุยุญฺชนวเสนาติ ปเภทานุยุญฺชนวเสนฯ ตตฺถ ยถา ชราภงฺควเสน อนิจฺจตา ปากฏา โหติ, น ตถา ชาติวเสนาติ ปาฬิยํ ชรามรณวเสเนว อนิจฺจตาวิภาโค ทสฺสิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ
อนิจฺจตากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เอกาทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๒. ทฺวาทสมวคฺโค
๑. สํวโรกมฺมนฺติกถาวณฺณนา
๖๓๐-๖๓๒. สพฺพสฺสปิ ‘‘วิปากทฺวารนฺติ ภวงฺคมนํ วทตี’’ติ อาหฯ
สํวโรกมฺมนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. กมฺมกถาวณฺณนา
๖๓๓-๖๓๕. สวิปากาปิ ทสฺสิตาเยว นาม โหติ วุตฺตาวสิฏฺฐา สวิปากาติ อตฺถสิทฺธตฺตาฯ
กมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. สฬายตนกถาวณฺณนา
๖๓๘-๖๔๐. มนายตเนกเทสสฺส วิปากสฺส อตฺถิตาย ‘‘อวิเสเสนา’’ติ วุตฺตํฯ
สฬายตนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. สตฺตกฺขตฺตุปรมกถาวณฺณนา
๖๔๑-๖๔๕. อสฺสาติ อิมสฺส สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺสฯ เตนาห ‘‘สตฺตกฺขตฺตุปรมภาเว จ นิยามํ อิจฺฉสี’’ติฯ
สตฺตกฺขตฺตุปรมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ทฺวาทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๓. เตรสมวคฺโค
๑. กปฺปฏฺฐกถาวณฺณนา
๖๕๔-๖๕๗. ‘‘เหฏฺฐา ‘‘เหฏฺฐาติ อิทฺธิพลกถาย’’นฺติฯ ตตฺถ ‘‘ทฺเว กปฺเป’’ติอาทิอายุปริจฺเฉทาติกฺกมสมตฺถตาโจทนาวเสน อาคตา, อิธ ปน สงฺฆเภทโก อายุกปฺปเมว อฏฺฐตฺวา ยทิ เอกํ มหากปฺปํ ติฏฺเฐยฺย, ยถา เอกํ, เอวํ อเนเกปิ กปฺเป ติฏฺเฐยฺยาติ โจทนา กาตพฺพาฯ
กปฺปฏฺฐกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. นิยตสฺสนิยามกถาวณฺณนา
๖๖๓-๖๖๔. อปฺปตฺตนิยามานนฺติ ‘‘เตภูมกา’’ติ วุตฺตาฯ เย ปน ปตฺตนิยามานํ สนฺตาเน ปวตฺตา อนิยตธมฺมา, น เตสเมตฺถ สงฺคโห กโตฯ น หิ เตหิ สมนฺนาคเมน อนิยตตา อตฺถิฯ เตเนวาห ‘‘เตหิ สมนฺนาคโตปิ อนิยโตเยวา’’ติฯ อิมํ โวหารมตฺตนฺติ อิมินา นิยาโม นาม โกจิ ธมฺโม นตฺถิ, อุปจิตสมฺภารตาย อภิสมฺพุชฺฌิตุํ ภพฺพตาว ตถา วุจฺจตีติ ทสฺเสติฯ นิยโตติ วจนสฺส การณภาเวน วุตฺโตติ โยชนาฯ อุภยสฺสปีติ นิยโต นิยามํ โอกฺกมตีติ วจนทฺวยสฺสฯ
นิยตสฺสนิยามกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อสาตราคกถาวณฺณนา
๖๗๔. เอวํ ปวตฺตมาโนติ ‘‘อโห วต เม ภเวยฺยา’’ติ เอวํ ปตฺถนากาเรน ปวตฺตมาโนฯ อญฺญถาติ นนฺทนาทิอากาเรนฯ
อสาตราคกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ธมฺมตณฺหาอพฺยากตาติกถาวณฺณนา
๖๗๖-๖๘๐. คเหตฺวาติ ตีหิ โกฏฺฐาเสหีติ กามภววิภวตณฺหาโกฏฺฐาเสหิฯ รูปตณฺหาทิเภทา ฉปิ ตณฺหาฯ
ธมฺมตณฺหาอพฺยากตาติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เตรสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๔. จุทฺทสมวคฺโค
๑. กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถาวณฺณนา
๖๘๖-๖๙๐. อนนฺตรปจฺจยภาโวเยเวตฺถ ‘‘อนนฺตรํ อุปฺปาเทตี’’ติฯ
กุสลากุสลปฏิสนฺทหนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. สฬายตนุปฺปตฺติกถาวณฺณนา
๖๙๑-๖๙๒. เกจิ วาทิโนติ กาปิเล สนฺธายาหฯ เต หิ อภิพฺยตฺตวาทิโน วิชฺชมานเมว การเณ ผลํ อนภิพฺยตฺตํ หุตฺวา ฐิตํ ปจฺฉา อภิพฺยตฺติํ คจฺฉตีติ วทนฺตา พีชาวตฺถาย วิชฺชมานาปิ รุกฺขาทีนํ น องฺกุราทโย อาวิภวนฺติ, พีชมตฺตํ อาวิภาวํ คจฺฉตีติ กเถนฺติฯ
สฬายตนุปฺปตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อนนฺตรปจฺจยกถาวณฺณนา
๖๙๓-๖๙๗. อนนฺตรุปฺปตฺติํ สลฺลกฺเขนฺโตติ จกฺขุวิญฺญาณานนฺตรํ โสตวิญฺญาณุปฺปตฺติํ มญฺญมาโนฯ โสตวิญฺญาณนฺติ วจเนเนว ตสฺส จกฺขุสนฺนิสฺสยตา ‘‘น โส จกฺขุมฺหิ สทฺทารมฺมณ’’นฺติฯ ตตฺถ สทฺทารมฺมณนฺติ ‘‘โสตวิญฺญาณํ อิจฺฉตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ตยิทํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส อนนฺตรํ โสตวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชตีติ ลทฺธิยา เอวํ ญายตีติ อาห ‘‘อนนฺตรูปลทฺธิวเสน อาปนฺนตฺตา’’ติฯ
อนนฺตรปจฺจยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อริยรูปกถาวณฺณนา
๖๙๘-๖๙๙. สมฺมาวาจาทีติ
อริยรูปกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. อญฺโญอนุสโยติกถาวณฺณนา
๗๐๐-๗๐๑. ตสฺมิํ สมเยติ กุสลาพฺยากตจิตฺตกฺขเณฯ โส หีติ ปจฺฉิมปาโฐฯ
อญฺโญอนุสโยติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ปริยุฏฺฐานํจิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถาวณฺณนา
๗๐๒. เตติ ราคาทโยฯ ตสฺมาติ ยสฺมา วิปสฺสนฺตสฺสปิ ราคาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมาฯ
ปริยุฏฺฐานํจิตฺตวิปฺปยุตฺตนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ปริยาปนฺนกถาวณฺณนา
๗๐๓-๗๐๕. กิเลสวตฺถุโอกาสวเสนาติ รูปธาตุสหคตวเสน อนุเสตีติ กามราโค ยถา กามวิตกฺกสงฺขาตาย กามธาตุยา สห ปจฺจยสมวาเย
ปริยาปนฺนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อพฺยากตกถาวณฺณนา
๗๐๖-๖๐๘. สพฺพถาปีติ อวิปากภาเวนปิ สสฺสตาทิภาเวนปิฯ
อพฺยากตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. อปริยาปนฺนกถาวณฺณนา
๗๐๙-๗๑๐. ตสฺมา ทิฏฺฐิ โลกิยปริยาปนฺนา น โหตีติ อตฺถํ วทนฺติ, เอวํ สติ อติปฺปสงฺโค โหติ วีตโทสาทิโวหารภาวโตติฯ ตโต อญฺญถา อตฺถํ วทนฺโต ‘‘รูปทิฏฺฐิยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน อรูปทิฏฺฐิอาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปรวาทิอธิปฺปายวเสน อยมตฺถวิภาวนาติ อาห ‘‘ยทิ จ ปริยาปนฺนา สิยา’’ติฯ ตถา จ สตีติ ทิฏฺฐิยา กามธาตุปริยาปนฺนตฺเต สตีติ อตฺโถฯ ตสฺมาติ ‘‘วีตทิฏฺฐิโก’’ติ เอวํ โวหาราภาวโตฯ น หิ สา ตสฺส อวิคตา ทิฏฺฐิ, ยโต โส วีตทิฏฺฐิโกติ น วุจฺจติฯ เยนาติ กามทิฏฺฐิภาเวนฯ
อปริยาปนฺนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จุทฺทสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๕. ปนฺนรสมวคฺโค
๑. ปจฺจยตากถาวณฺณนา
๗๑๑-๗๑๗. ววตฺถิโตติ
ปจฺจยตากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. อญฺญมญฺญปจฺจยกถาวณฺณนา
๗๑๘-๗๑๙. สหชาตาติ วุตฺตตฺตา น สงฺขารปจฺจยา จ อวิชฺชาติ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ อนนฺตราทินาปิ หิ สงฺขารา อวิชฺชาย ปจฺจยา โหนฺติเยวฯ อญฺญมญฺญานนฺตรํ อวตฺวา อวิคตานนฺตรํ สมฺปยุตฺตสฺส วจนํ กมเภโท, อตฺถิคฺคหเณเนว คหิโต อตฺถิปจฺจยภูโตเยว ธมฺโม นิสฺสยปจฺจโย โหตีติฯ อสาธารณตายาติ ปทนฺตราสาธารณตายฯ เตนาห ‘‘วกฺขติ หี’’ติอาทิฯ
อญฺญมญฺญปจฺจยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. ตติยสญฺญาเวทยิตกถาวณฺณนา
๗๓๒. ยทิปิ เสสํ นาม คหิตโต อญฺญํ, ตถาปิ ปกรณปริจฺฉินฺนเมเวตฺถ ตํ คยฺหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เยสํ…เป.… อธิปฺปาโย’’ติ วตฺวา ปุน อนวเสสเมว สงฺคณฺหนฺโต ‘‘อสญฺญสตฺตานมฺปิ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สพฺพสตฺเต สนฺธายาติ อธิปฺปาโยติ โยชนาฯ ปาณิสมฺผสฺสาปิ กมนฺตีติอาทิกํ สรีรปกตีติ สมฺพนฺโธฯ
๗๓๓-๗๓๔. ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น จวติ, น อุปปชฺชตีติ วาทํ ปรวาที นานุชานาตีติ อาห ‘‘สุตฺต…เป.… วตฺตพฺพ’’นฺติฯ
ตติยสญฺญาเวทยิตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. อสญฺญสตฺตุปิกากถาวณฺณนา
๗๓๕. ยถา ‘‘สาปิ อสญฺญิตา…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ
๗๓๖. ยทิ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ กถํ อสญฺญสมาปตฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘สญฺญาวิราควเสน สมาปนฺนตฺตา อสญฺญิตา, น สญฺญาย อภาวโต’’ติฯ
อสญฺญสตฺตุปิกากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. กมฺมูปจยกถาวณฺณนา
๗๓๘-๗๓๙. ‘‘กมฺมูปจโย กมฺเมน สหชาโต’’ติ ปุฏฺโฐ สมฺปยุตฺตสหชาตตํ สนฺธาย ปฏิกฺขิปติ, วิปฺปยุตฺตสหชาตตํ สนฺธาย ปฏิชานาตีติฯ วิปฺปยุตฺตสฺสปิ หิ อตฺถิ สหชาตตา จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส วิยาติ อธิปฺปาโยฯ
๗๔๑. ติณฺณนฺติ
กมฺมูปจยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปนฺนรสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตติโย ปณฺณาสโก สมตฺโตฯ
๑๖. โสฬสมวคฺโค
๓. สุขานุปฺปทานกถาวณฺณนา
๗๔๗-๗๔๘. น ตสฺสาติ ยสฺส ตํ อนุปฺปทิสฺสติ, น ตสฺสฯ โย หิ อนุปฺปเทติ, ยสฺส จ อนุปฺปเทติ, ตทุภยวินิมุตฺตา อิธ ปเรติ อธิปฺเปตาฯ
สุขานุปฺปทานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อธิคยฺหมนสิการกถาวณฺณนา
๗๔๙-๗๕๓. ตํจิตฺตตายาติ ‘‘ตเทว อารมฺมณภูต’’นฺติอาทิฯ เอเตน ตสฺเสว เตน มนสิกรณาสมฺภวมาห, ตํ วาติอาทินา ปน สสํเวทนาวาทาปตฺตินฺติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ
อธิคยฺหมนสิการกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โสฬสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๗. สตฺตรสมวคฺโค
๑. อตฺถิอรหโตปุญฺญูปจยกถาวณฺณนา
๗๗๖-๗๗๙. กิริยจิตฺตํ อพฺยากตํ อนาทิยิตฺวาติ ‘‘กิริยจิตฺตํ อพฺยากต’’นฺติ อคฺคเหตฺวา, ทานาทิปวตฺตเนน ทานมยาทิปุญฺญตฺเตน จ คเหตฺวาติ อตฺโถฯ
อตฺถิอรหโตปุญฺญูปจยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. นตฺถิอรหโตอกาลมจฺจูติกถาวณฺณนา
๗๘๐. อลทฺธวิปากวารานนฺติ วิปากทานํ ปติ อลทฺโธกาสานํฯ พฺยนฺตีภาวนฺติ วิคตนฺตตํ, วิคมํ อวิปากนฺติ อตฺโถฯ
๗๘๑. ตโต ปรนฺติ พฺยติเรเกน อตฺถสิทฺธิ, น เกวเลน อนฺวเยนาติ อาห ‘‘ตาว น กมติ, ตโต ปรํ กมตีติ ลทฺธิยา ปฏิกฺขิปตี’’ติฯ ตตฺถ ตโต ปรนฺติ ปุพฺเพ กตสฺส กมฺมสฺส ปริกฺขยคมนโต ปรํฯ นตฺถิ ปาณาติปาโต ปาณาติปาตลกฺขณาภาวโตติ อธิปฺปาโยฯ ตเมว ลกฺขณาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาโณปาณสญฺญิตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ น เตนาติ โย ปเรน อุปกฺกโม กโต ทุพฺพิญฺเญยฺยํ อวิเสสวิทูหิ, ทุพฺพิญฺเญยฺยํ วา โหตุ สุวิญฺเญยฺยํ วา, องฺคปาริปูริยาว ปาณาติปาโตฯ
นตฺถิอรหโตอกาลมจฺจูติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. สพฺพมิทํกมฺมโตติกถาวณฺณนา
๗๘๔. อพีชโตติ ตนฺติ เทยฺยธมฺมํ, คิลานปจฺจยนฺติ อตฺโถฯ
สพฺพมิทํกมฺมโตติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อินฺทฺริยพทฺธกถาวณฺณนา
๗๘๘. วินาปิ อนิจฺจฏฺเฐนาติ อนิจฺจฏฺฐํ ฐเปตฺวาปิ อฏฺฐเปตฺวาปีติ อตฺโถ, น อนิจฺจฏฺฐวิรเหนาติฯ น หิ อนิจฺจฏฺฐวิรหิตํ อนินฺทฺริยพทฺธํ อตฺถิฯ
อินฺทฺริยพทฺธกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. นวตฺตพฺพํสงฺโฆทกฺขิณํวิโสเธตีติกถาวณฺณนา
๗๙๓-๗๙๔. อปฺปฏิคฺคหณโตติ ปฏิคฺคาหกตฺตาภาวโตฯ
นวตฺตพฺพํสงฺโฆทกฺขิณํวิโสเธตีติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๑. ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถาวณฺณนา
๘๐๐-๘๐๑. ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺขาติ ปฏิคฺคาหกสฺส คุณวิเสสนิรเปกฺขา, ตสฺส ทกฺขิเณยฺยภาเวน วินาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปฏิคฺคาหเกน ปจฺจยภูเตน วินา’’ติฯ สจฺจเมตนฺติ วิปากนิพฺพตฺตนํ ทานเจตนาย มหาผลตาฯ ปจฺจยภาโวเยว หิ ตสฺส, น ตสฺสา การณตฺตํฯ เตนาห ‘‘ทานเจตนานิพฺพตฺตเนน ยทิ ภเวยฺยา’’ติอาทิฯ
ทกฺขิณาวิสุทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สตฺตรสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๘. อฏฺฐารสมวคฺโค
๑. มนุสฺสโลกกถาวณฺณนา
๘๐๒-๘๐๓. คหณนฺติ มิจฺฉาคหณํฯ
มนุสฺสโลกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. ธมฺมเทสนากถาวณฺณนา
๘๐๔-๘๐๖. ตสฺส จ นิมฺมิตพุทฺธสฺส เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อายสฺมตา อานนฺเทน สยเมว จ เทสิโตฯ
ธมฺมเทสนากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ฌานสงฺกนฺติกถาวณฺณนา
๘๑๓-๘๑๖. วิตกฺกวิจาเรสุ วิรตฺตจิตฺตตา ตตฺถ อาทีนวมนสิกาโร, ตทากาโร จ ทุติยชฺฌานูปจาโรติ อาห ‘‘วิตกฺกวิจารา อาทีนวโต มนสิ กาตพฺพา, ตโต ทุติยชฺฌาเนน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ
ฌานสงฺกนฺติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ฌานนฺตริกกถาวณฺณนา
๘๑๗-๘๑๙. น ‘‘ปฐมชฺฌานาทีสุ อญฺญตรภาวาภาวโต น ฌาน’’นฺติฯ
ฌานนฺตริกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. จกฺขุนารูปํปสฺสตีติกถาวณฺณนา
๘๒๖-๘๒๗. ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ อิมินา จกฺขุวิญฺญาเณน ปฏิชานนสฺส อคฺคหเณ อรุจิํ สูเจนฺโต อาห ‘‘มโนวิญฺญาณปฏิชานนํ กิร สนฺธายา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘มโนวิญฺญาณปฏิชานนํ ปนา’’ติอาทิฯ ตสฺมาติ มโนวิญฺญาณปฏิชานนสฺเสว อธิปฺเปตตฺตาติ อตฺโถฯ เอวํ สนฺเตติ ยทิ รูเปน รูปํ ปฏิวิชานาติ, รูปํ ปฏิวิชานนฺตมฺปิ มโนวิญฺญาณํ รูปวิชานนํ โหติ, น รูปทสฺสนนฺติ อาห ‘‘มโนวิญฺญาณปฏิชานนํ ปน รูปทสฺสนํ กถํ โหตี’’ติฯ
จกฺขุนารูปํปสฺสตีติกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อฏฺฐารสมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๙. เอกูนวีสติมวคฺโค
๑. กิเลสปชหนกถาวณฺณนา
๘๒๘-๘๓๑. เต ปนาติ เย อริยมคฺเคน ปหีนา กิเลสา, เต ปนฯ กามญฺเจตฺถ มคฺเคน ปหาตพฺพกิเลสา มคฺคภาวนาย อสติ อุปฺปชฺชนารหา ขณตฺตยํ น อาคตาติ จ อนาคตา นาม ‘‘นาปิ ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ
กิเลสปชหนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒. สุญฺญตกถาวณฺณนา
๘๓๒. เยน ‘‘อวสวตฺตนากาโร อนตฺตตา’’ติฯ สา ปนายํ ยสฺมา อตฺถโต อสารกตาว โหติ, ตสฺมา ตเทกเทเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺถโต ชรามรณเมวา’’ติ อาหฯ เอวํ สติ ลกฺขณสงฺกโร สิยา, เตสํ ปนิทํ อธิปฺปายกิตฺตนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อรูปธมฺมานํ อวสวตฺตนาการตาย เอว หิ อนตฺตลกฺขณสฺส สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตาฯ
สุญฺญตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. สามญฺญผลกถาวณฺณนา
๘๓๕-๘๓๖. ปตฺติธมฺมนฺติ เหฏฺฐา วุตฺตํ สมนฺนาคมมาหฯ
สามญฺญผลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕. ตถตากถาวณฺณนา
๘๔๑-๘๔๓. รูปาทีนํ สภาวตาติ เอเตน รูปาทโย เอว สภาวตาติ อิมมตฺถํ ปฏิกฺขิปติ ‘‘ภาวํ เหส ตถตาติ วทติ, น ภาวโยค’’นฺติฯ ตตฺถ ภาวนฺติ ธมฺมมตฺตํ, ปกตีติ อตฺโถ ‘‘ชาติธมฺม’’นฺติอาทีสุ วิยฯ รูปาทีนญฺหิ รุปฺปนาทิปกติ ตถา อสงฺขตาติ จ ปรวาทิโน ลทฺธิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น ภาวโยค’’นฺติฯ เยน หิ ภาโว สภาวธมฺโม ยุชฺชติ, เอกีภาวเมว คจฺฉติ, ตํ รุปฺปนาทิลกฺขณํ ภาวโยโคฯ ตํ ปน รูปาทิโต อนญฺญํ, ตโต เอว สงฺขตํ, อวิปรีตฏฺเฐน ปน ‘‘ตถ’’นฺติ วุจฺจติฯ
ตถตากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. กุสลกถาวณฺณนา
๘๔๔-๘๔๖. อนวชฺชภาวมตฺเตเนว ตสฺมาติ ยสฺมา อวชฺชรหิตํ อนวชฺชํ, อนวชฺชภาวมตฺเตเนว จ กุสลํ, ตสฺมา นิพฺพานํ กุสลนฺติฯ
กุสลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. อจฺจนฺตนิยามกถาวณฺณนา
๘๔๗. ยํ ‘‘เอกวารํ นิมุคฺโค ตถา นิมุคฺโคว โหติ, เอตสฺส ปุน ภวโต วุฏฺฐานํ นาม นตฺถี’’ติ อฏฺฐกถายํ อาคตํ, โส ปน อาจริยวาโท, น อฏฺฐกถานโยติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตาย ชาติยา…เป.… มญฺญมาโน’’ติ อาหฯ ตตฺถ ตาย ชาติยาติ ยสฺสํ ชาติยํ ปุคฺคโล กมฺมาวรณาทิอาวรเณหิ สมนฺนาคโต โหติ, ตาย ชาติยาฯ สํสารขาณุกภาโว วสฺสภญฺญาทีนํ วิย มกฺขลิอาทีนํ วิย จ ทฏฺฐพฺโพฯ โส จ อเหตุกาทิมิจฺฉาทสฺสนสฺส ผลภาเวเนว เวทิตพฺโพ, น อจฺจนฺตนิยามสฺส นาม กสฺสจิ อตฺถิภาวโตฯ ยถา หิ วิมุจฺจนฺตสฺส โกจิ นิยาโม นาม นตฺถิ ฐเปตฺวา มคฺเคน ภวปริจฺเฉทํ, เอวํ อวิมุจฺจนฺตสฺสปิ โกจิ สํสารนิยาโม นาม
ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘อตฺเถว อจฺจนฺตํ สํสริตา อนนฺตตฺตา สตฺตนิกายสฺสา’’ติ, ตมฺปิ อปุญฺญพหุลํ สตฺตสนฺตานํ สนฺธาย วุตฺตํ สิยาฯ น หิ มาตุฆาตกาทีนํ เตนตฺตภาเวน สมฺมตฺตนิยาโมกฺกมนนฺตรายภูโต มิจฺฉตฺตนิยาโม วิย สตฺตานํ วิมุตฺตนฺตรายกโร สํสารนิยาโม นาม นตฺถิฯ ยาว ปน น มคฺคผลสฺส อุปนิสฺสโย อุปลพฺภติ, ตาว สํสาโร อปริจฺฉินฺโนฯ ยทา จ โส อุปลทฺโธ, ตทา โส ปริจฺฉินฺโน เอวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ยถา นิยตสมฺมาทสฺสนํ, เอวํ นิยตมิจฺฉาทสฺสเนนปิ สวิสเย เอกํสคาหวเสน อุกฺกํสคเตน ภวิตพฺพนฺติ เตน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส สติ อจฺจนฺตนิยาเม กถํ ตสฺมิํ อภินิเวสวิสเย อเนกํสคาโห อุปฺปชฺเชยฺย, อภินิเวสนฺตรํ วา วิรุทฺธํ ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย, อจฺจนฺตนิยาโม เอว น ‘‘วิจาเรตฺวาว คเหตพฺพา’’ติ วุตฺตํ สิยาฯ
อจฺจนฺตนิยามกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. อินฺทฺริยกถาวณฺณนา
๘๕๓-๘๕๖. ยถา โลกุตฺตรา สทฺธาทโย เอว สทฺธินฺทฺริยาทีนิ, เอวํ โลกิยาปิฯ กสฺมา ‘‘โลกุตฺตรานํ…เป.… ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ
อินฺทฺริยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เอกูนวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒๐. วีสติมวคฺโค
๒. ญาณกถาวณฺณนา
๘๖๓-๘๖๕. กามํ ปุพฺพภาเคปิ อตฺเถว ทุกฺขปริญฺญา, อตฺถสาธิกา ปน สา มคฺคกฺขณิกา เอวาติ อุกฺกํสคตํ ทุกฺขปริญฺญํ สนฺธาย อวธาเรนฺโต อาห ‘‘ทุกฺขํ…เป.… มคฺคญาณเมว ทีเปตี’’ติฯ ตํ ปน อวธารณํ น ญาณนฺตรนิวตฺตนํ, อถ โข ญาณนฺตรสฺส ยถาธิคตกิจฺจนิวตฺตนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาห ‘‘น ตสฺเสว ญาณภาว’’นฺติอาทิฯ
ญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. นิรยปาลกถาวณฺณนา
๘๖๖-๘๖๘. เนรยิเก นิรยปาลาฯ นิรยปาลตาย วา เนรยิกานํ นรกทุกฺเขน ปริโยนทฺธาย อลํ สมตฺถาติ นิรยปาลาฯ กิํ ปเนเต นิรยปาลา เนรยิกา, อุทาหุ อเนรยิกาติฯ กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว เนรยิกา, นิรยสํวตฺตนิเยน กมฺเมน นิพฺพตฺตาติ สยมฺปิ นิรยทุกฺขํ ปจฺจนุภเวยฺยุํ, ตถา สติ อญฺเญสํ เนรยิกานํ ยาตนาย อสมตฺถา สิยุํ, ‘‘อิเม เนรยิกา, อิเม นิรยปาลา’’ติ ววตฺถานญฺจ น สิยาฯ เย จ เย ยาเตนฺติ, เตหิ สมานรูปพลปฺปมาเณหิ อิตเรสํ ภยสนฺตาสา น
‘‘โกธนา กุรูรกมฺมนฺตา, ปาปาภิรุจิโน ตถา;
ทุกฺขิเตสุ จ นนฺทนฺติ, ชายนฺติ ยมรกฺขสา’’ติฯ
ตตฺถ ยเทเก วทนฺติ ‘‘ยาตนาทุกฺขสฺส อปฺปฏิสํเวทนโต, อญฺญถา ปุน อญฺญมญฺญํ ยาเตยฺยุ’’นฺติ จ เอวมาทิ, ตยิทํ อากาสโรมฏฺฐนํ นิรยปาลานํ เนรยิกภาวสฺเสว อภาวโตฯ เย ปน วเทยฺยุํ – ยทิปิ อเนรยิกา นิรยปาลา, อโยมยาย ปน อาทิตฺตาย สมฺปชฺชลิตาย สโชติภูตาย นิรยภูมิยา ปริวตฺตมานา กถํ นาม ทุกฺขํ นานุภวนฺตีติ? กมฺมานุภาวโตฯ ยถา หิ อิทฺธิมนฺโต เจโตวสิปฺปตฺตา มหาโมคฺคลฺลานาทโย เนรยิเก อนุกมฺปนฺตา อิทฺธิพเลน นิรยภูมิํ อุปคตา ตตฺถ ทาหทุกฺเขน น พาธียนฺติ, เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ
ตํ อิทฺธิวิสยสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตติ เจ? อิทมฺปิ ตํสมานํ กมฺมวิปากสฺส อจินฺเตยฺยภาวโตฯ ตถารูเปน หิ กมฺมุนา เต นิพฺพตฺตา ยถา นิรยทุกฺเขน อพาธิตา เอว หุตฺวา เนรยิเก ยาเตนฺติ, น เจตฺตเกน พาหิรวิสยาภาโว วิชฺชติ อิฏฺฐานิฏฺฐตาย ปจฺเจกํ ทฺวารปุริเสสุ วิภตฺตสภาวตฺตาฯ ตถา หิ เอกจฺจสฺส ทฺวารสฺส ปุริสสฺส อิฏฺฐํ
กถมญฺญคติเกหิ อญฺญคติกพาธนนฺติ จ น วตฺตพฺพํ อญฺญตฺถาปิ ตถา ทสฺสนโตฯ ยํ ปเนเก วทนฺติ ‘‘อสตฺตสภาวา นิรยปาลา นิรยสุนขาทโย จา’’ติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ อญฺญตฺถ
อปิจ ยถา อริยวินเย นรกปาลานํ ภูตมตฺตตา อสิทฺธา, ตถา ปญฺญตฺติมตฺตวาทิโนปิ เตสํ ภูตมตฺตตา อสิทฺธาวฯ น หิ ตสฺส ภูตานิ นาม สนฺติฯ ยทิ ปรมตฺถํ คเหตฺวา โวหรติ, อถ กสฺมา เวทนาทิเก
นิรยปาลกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. ติรจฺฉานกถาวณฺณนา
๘๖๙-๘๗๑. ตสฺสาติ เอราวณนามกสฺส เทวปุตฺตสฺสฯ ตหิํ กีฬนกาเล หตฺถิวณฺเณน วิกุพฺพนํ ‘‘หตฺถินาคสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ทิพฺพยานสฺสาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ น หิ เอกนฺตสุขปฺปจฺจยฏฺฐาเน สคฺเค ทุกฺขาธิฏฺฐานสฺส อกุสลกมฺมสมุฏฺฐานสฺส อตฺตภาวสฺส สมฺภโว ยุตฺโตฯ เตนาห ‘‘น ติรจฺฉานคตสฺสา’’ติฯ
ติรจฺฉานกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๖. ญาณกถาวณฺณนา
๘๗๖-๘๗๗. ‘‘ทฺวาทสวตฺถุกํ ญาณํ โลกุตฺตร’’นฺติ เอตฺถ ทฺวาทสวตฺถุกสฺส ญาณสฺส โลกุตฺตรตา ปติฏฺฐาปียตีติ ทสฺเสนฺโต ปฐมวิกปฺปํ วตฺวา ปุน โลกุตฺตรญาณสฺส ทฺวาทสวตฺถุกตา ปติฏฺฐาปียตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ วา…เป.… อตฺโถ’’ติ อาหฯ ปริญฺเญยฺยนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, ปการตฺโถ วาฯ เตน ‘‘ปหาตพฺพ’’นฺติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ปริญฺญาตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ‘‘ปริญฺเญยฺยํ ปริญฺญาต’’นฺติอาทินา ปริชานนาทิกิริยาย นิพฺพตฺเตตพฺพตา นิพฺพตฺติตตา จ ทสฺสิตา, น นิพฺพตฺติยมานตาติฯ เยน ปน สา โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจญาณํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สจฺจญาณนฺติ ทุกฺขาทิสจฺจสภาวาวโพธกํ ญาณํ, ยํ สนฺธาย ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ มคฺคกฺขเณปีติ อปิ-สทฺเทน ตโต ปริชานนาทิกิจฺจสาธนวเสน โหติ อสมฺโมหโต วิสยโต จาติ อธิปฺปาโยฯ
ญาณกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จตุตฺโถ ปณฺณาสโก สมตฺโตฯ
๒๑. เอกวีสติมวคฺโค
๑. สาสนกถาวณฺณนา
๘๗๘. สมุทายาติ เอกเทสานนฺติ ตทวยวานํฯ ‘‘ตีสุปิ ปุจฺฉาสู’’ติ เอวํ อธิกรณภาเวน วุตฺตาฯ
สาสนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๔. อิทฺธิกถาวณฺณนา
๘๘๓-๘๘๔. อธิปฺปายวเสนาติ ตถา ตถา อธิมุจฺจนาธิปฺปายวเสนฯ
อิทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๗. ธมฺมกถาวณฺณนา
๘๘๗-๘๘๘. รูปสภาโว รูปฏฺโฐติ อาห ‘‘รูปฏฺโฐ นาม โกจิ รูปโต อญฺโญ นตฺถี’’ติฯ ยํ ปน ยโต อญฺญํ, น ตํ ตํสภาวนฺติ อาห ‘‘รูปฏฺฐโต อญฺญํ รูปญฺจ น โหตี’’ติ, รูปเมว น โหตีติ อตฺโถฯ เอเตน พฺยติเรกโต ตมตฺถํ สาเธติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา รูปโต อญฺโญ รูปฏฺโฐ นตฺถิ, รูปฏฺฐโต จ อญฺญํ รูปํ, ตสฺมา รูปํ รูปเมว รูปสภาวเมวาติ เอว-กาเรน นิวตฺติตํ ทสฺเสติ ‘‘น เวทนาทิสภาว’’นฺติฯ อธิปฺปาเยนาติ รูปรูปฏฺฐานํ อนญฺญตฺตาธิปฺปาเยนฯ อญฺญถาติ เตสํ อญฺญตฺเต รูปฏฺเฐน นิยเมน รูปํ นิยตนฺติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ ทสฺสิโตเยว โหติ อตฺถโต อาปนฺนตฺตาฯ น หิ อภินฺเน วตฺถุสฺมิํ ปริยายนฺตรเภทํ กโรติฯ อญฺญตฺตนฺติ รูปสภาวานํ รูปรูปฏฺฐานญฺจฯ สสามินิทฺเทสสิทฺธาเภทา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ ‘‘คเหตฺวา วิย ปวตฺโต’’ติฯ เวทนาทีหิ นานตฺตเมวาติ เวทนาทีหิ อญฺญตฺตเมวฯ โส สภาโวติ โส รูปสภาโวฯ นานตฺตสญฺญาปนตฺถนฺติ รูปสฺส สภาโว, น เวทนาทีนนฺติ เอวํ เภทสฺส ญาปนตฺถํฯ ตญฺจ วจนนฺติ ‘‘รูปํ รูปฏฺเฐน น นิยต’’นฺติ วจนํฯ วุตฺตปฺปกาเรนาติ ‘‘รูปฏฺฐโต อญฺญสฺส รูปสฺส อภาวา’’ติอาทินา วุตฺตากาเรนฯ ยทิ สโทสํ, อถ กสฺมา ปฏิชานาตีติ โยชนาฯ
วุตฺตเมว การณนฺติ ‘‘รูปํ รูปเมว, น เวทนาทิสภาว’’นฺติ เอวํ วุตฺตเมว ยุตฺติํฯ ปเรน โจทิตนฺติ ‘‘น วตฺตพฺพํ รูปํ รูปฏฺเฐน นิยต’’นฺติอาทินา ปรวาทิโน โจทนํ สนฺธายาหฯ ตเมว การณํ ทสฺเสตฺวาติ ตเมว ยถาวุตฺตํ ยุตฺติํ ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทินา ทสฺเสตฺวาฯ โจทนํ นิวตฺเตตีติ ‘‘อถ กสฺมา ปฏิชานาตี’’ติ วุตฺตํ โจทนํ นิวตฺเตติฯ ยมตฺถํ สนฺธาย ‘‘อิโต อญฺญถา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปาที’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
ธมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เอกวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒๒. พาวีสติมวคฺโค
๒. กุสลจิตฺตกถาวณฺณนา
๘๙๔-๘๙๕. ปุริมชวนกฺขเณติ ปรินิพฺพานจิตฺตโต อนนฺตราตีตปุริมชวนวารกฺขเณฯ
กุสลจิตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓. อาเนญฺชกถาวณฺณนา
๘๙๖. เหตุสรูปารมฺมณสมฺปยุตฺตธมฺมารมฺมณาทิโต จุติจิตฺตํ ‘‘ภวงฺคจิตฺต’’นฺติ อาหฯ
อาเนญฺชกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕-๗. ติสฺโสปิกถาวณฺณนา
๘๙๘-๙๐๐. อรหตฺตปฺปตฺติปิ คพฺเภเยว อตฺถีติ มญฺญติฯ สตฺตวสฺสิกา หิ โสปากสามเณราทโย อรหตฺตํ ปตฺตาฯ สตฺตวสฺสิโกปิ คพฺโภ อตฺถีติ ปรวาทิโน อธิปฺปาโยฯ อากาเสน คจฺฉนฺโต วิย สุปินํ อากาสสุปินํฯ ตํ อภิญฺญานิพฺพตฺตํ มญฺญตีติ นิทสฺสนํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อากาสคมนาทิอภิญฺญา วิยา’’ติฯ เหฏฺฐิมานํ จตุนฺนํ วา มคฺคานํ อธิคเมน ธมฺมาภิสมโย อคฺคผลาธิคเมน อรหตฺตปฺปตฺติ จ สุปิเน อตฺถีติ มญฺญตีติ โยชนาฯ
ติสฺโสปิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. อาเสวนปจฺจยกถาวณฺณนา
๙๐๓-๙๐๕. พีชํ จตุมธุรภาวํ น คณฺหาตีติ อิทํ สกสมยวเสน วุตฺตํ, ปรสมเย ปน รูปธมฺมาปิ อรูปธมฺเมหิ สมานกฺขณา เอว อิจฺฉิตาฯ เตเนวาห ‘‘สพฺเพ ธมฺมา ขณิกา’’ติฯ ขณิกตฺเตปิ วา อเจตเนสุปิ อนินฺทฺริยพทฺธรูเปสุ ภาวนาวิเสโส ลพฺภติ, กิมงฺคํ ปน สเจตเนสูติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา พีชํ จตุมธุรภาวํ น คณฺหาตี’’ติ นิทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาเสเวนฺโต นาม โกจิ ธมฺโม นตฺถิ อิตฺตรตาย อนวฏฺฐานโตติ อธิปฺปาโยฯ อิตฺตรขณตาย เอว ปน อาเสวนํ ลพฺภติฯ กุสลาทิภาเวน หิ อตฺตสทิสสฺส ปโยเคน กรณียสฺส
อาเสวนปจฺจยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๑๐. ขณิกกถาวณฺณนา
๙๐๖-๙๐๗. ปถวิยาทิรูเปสูติ เอวํ ปติฏฺฐานนฺติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเรน อสมานุปฺปาทนิโรเธน ปพนฺเธน ปติฏฺฐานปวตฺตีติ อตฺโถฯ สา ปนายํ ยถาวุตฺตา ปวตฺติ กสฺมา รูปสนฺตติยา เอวาติ อาห ‘‘น หิ รูปาน’’นฺติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ – ยทิ สพฺเพ สงฺขตธมฺมา สมานกฺขณา, ตถา สติ อรูปสนฺตติยา วิย รูปสนฺตติยาปิ อนนฺตราทิปจฺจเยน วิธินา ปวตฺติ สิยา, น เจตํ อตฺถิฯ ยทิ สิยา, จิตฺตกฺขเณ จิตฺตกฺขเณ ปถวีอาทีนํ อุปฺปาทนิโรเธหิ ภวิตพฺพนฺติฯ
ขณิกกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
พาวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๒๓. เตวีสติมวคฺโค
๑. เอกาธิปฺปายกถาวณฺณนา
๙๐๘. เอก-สทฺโท อญฺญตฺโถปิ โหติ ‘‘อิตฺเถเก อภิวทนฺตี’’ติอาทีสุ วิย, อญฺญตฺตญฺเจตฺถ ‘‘ราคาธิปฺปายโต อญฺญาธิปฺปาโยวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติฯ โก ปน โส อญฺญาธิปฺปาโยติ? กรุณาธิปฺปาโยฯ เตน วุตฺตํ ‘‘กรุณาธิปฺปาเยน เอกาธิปฺปาโย’’ติฯ อยญฺจ นโย อิตฺถิยา ชีวิตรกฺขณตฺถํ การุญฺเญน มโนรถํ ปูเรนฺตสฺส โพธิสตฺตสฺส สํวรวินาโส น โหตีติ เอวํวาทินํ ปรวาทิํ สนฺธาย วุตฺโต, ปณิธานาธิปฺปายวาทินํ ปน สนฺธาย ‘‘เอโก อธิปฺปาโยติ เอตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุตฺตมุขทสฺสนาธิปฺปาโยปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกโตภาเวติ สหภาเวฯ
เอกาธิปฺปายกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๓-๗. อิสฺสริยกามการิกากถาวณฺณนา
๙๑๐-๙๑๔. อิสฺสริเยนาติ กามการิกํ ยถิจฺฉิตนิปฺผาทนํฯ อิสฺสริยกามการิกาเหตูติ อิสฺสริยกามการิภาวนิมิตฺตํ, ตสฺส นิพฺพตฺตนตฺถนฺติ อตฺโถฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา กรียตีติ มิจฺฉาภินิเวเสเนว ยา กาจิ ทุกฺกรการิกา กรียตีติ อตฺโถฯ
อิสฺสริยกามการิกากถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๘. ปติรูปกถาวณฺณนา
๙๑๕-๙๑๖. เมตฺตาทโย วิยาติ ยถา เมตฺตา กรุณา มุทิตา จ สิเนหสภาวาปิ อรญฺชนสภาวตฺตา อสํกิลิฏฺฐตฺตา จ น ราโค, เอวํ ราคปติรูปโก โกจิ ธมฺโม นตฺถิ ฐเปตฺวา เมตฺตาทโย, อญฺญจิตฺตสฺส สินิยฺหนากาโร ราคสฺเสว ปวตฺติอากาโรติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘ราคเมว คณฺหาตี’’ติฯ เอวํ โทเสปีติ เอตฺถ อิสฺสาทโย วิย น โทโส โทสปติรูปโก โกจิ อตฺถีติ โทสเมว คณฺหาตีติ โยเชตพฺพํฯ ฐเปตฺวา หิ อิสฺสาทโย อญฺญจิตฺตสฺส ทุสฺสนากาโร โทสสฺเสว ปวตฺติอากาโรติฯ
ปติรูปกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๙. อปรินิปฺผนฺนกถาวณฺณนา
๙๑๗-๙๑๘. อนิจฺจาทิโก ภาโวติ อนิจฺจสงฺขารปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตาทิโก ภาโว ธมฺโม ปกติ เอตสฺสาติ อตฺโถฯ ทุกฺขญฺเญว ปรินิปฺผนฺนนฺติ ‘‘ทุกฺขสจฺจํ สนฺธาย ปุจฺฉา กตา, น ทุกฺขตามตฺต’’นฺติ อยมตฺโถ วิญฺญายติ ‘‘น เกวลญฺหิ ปฐมสจฺจเมว ทุกฺข’’นฺติ วจเนนฯ ตถา สติ ปรวาทินา จกฺขายตนาทีนํ อญฺเญสญฺจ ตํสริกฺขกานํ ธมฺมานํ ปรินิปฺผนฺนตา นานุชานิตพฺพา สิยาฯ กสฺมา? เตสมฺปิ หิ ทุกฺขสจฺเจน สงฺคโห, น อิตรสจฺเจหิฯ ยญฺหิ สมุทยสจฺจโต นิพฺพตฺตํ, ตํ นิปฺปริยายโต ทุกฺขสจฺจํ ‘‘น เกวลญฺหี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ น หิ อนุปาทินฺนานีติ อิมินา จกฺขายตนาทีนํ สมุทยสจฺเจน สงฺคหาภาวมาหฯ โลกุตฺตรานีติ อิมินา นิโรธมคฺคสจฺเจหิฯ ยทิ เอวเมตฺถ ยุตฺติ วตฺตพฺพา, กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ? สภาโว เหส ปรวาทิวาทสฺส, ยทิทํ ปุพฺเพนาปรมสํสนฺทนํฯ ตถา หิ โส วิญฺญูหิ ปฏิกฺขิตฺโตฯ ตถา เจว ตํ อมฺเหหิ ตตฺถ ตตฺถ วิภาวิตํฯ เอตนฺติ ‘‘รูปํ อปรินิปฺผนฺนํ, ทุกฺขญฺเญว ปรินิปฺผนฺน’’นฺติ ยเทตํ ตยา วุตฺตํ, เอตํ โน วต เร วตฺตพฺเพฯ กสฺมา? รูปสฺส จ ทุกฺขตฺตาฯ รูปญฺหิ อนิจฺจํ ทุกฺขาธิฏฺฐานญฺจฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํฯ สํขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ จฯ
อปรินิปฺผนฺนกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
เตวีสติมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กถาวตฺถุปกรณ-อนุฏีกา สมตฺตาฯ
ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ