๑๐. ทสโม ปริจฺเฉโท
รูปวิภาคนิทฺเทโส
๖๒๒.
วุตฺตมาทิมฺหิ
ตสฺส ทานิ กริสฺสามิ, สมาเสน วิภาวนํฯ
๖๒๓.
ยํ รุปฺปตีติ รูปนฺติ, ตถา รูปยตีติ วา;
รูปารูปภวาตีโต, สุรูโป รูปมพฺรวิฯ
๖๒๔.
ตํ รูปํ ทุวิธํ โหติ, ภูโตปาทายเภทโต;
จตุพฺพิธา มหาภูตา, อุปาทา จตุวีสติฯ
๖๒๕.
ปถวีธาตุ อาโป จ,
เตโช วาโย ตเถว จ;
จตฺตาโรเม มหาภูตา,
มหาภูเตน เทสิตาฯ
๖๒๖.
มหนฺตา ปาตุภูตาติ, มหาภูตสมาติ วา;
วญฺจกตฺตา อภูเตน, มหาภูตาติ สญฺญิตาฯ
๖๒๗.
จกฺขุ
สทฺโท คนฺโธ รโส อิตฺถิ-ปุริสินฺทฺริยชีวิตํฯ
๖๒๘.
วตฺถุมาหารตา กาย-วจีวิญฺญตฺติโย ทุเว;
อากาโส เจว รูปสฺส, ลหุตาทิตฺตยมฺปิ จฯ
๖๒๙.
อุปจโย สนฺตติรูปํ, ชรตานิจฺจตาปิ จ;
อุปาทาติ ปวุจฺจนฺติ, อิมานิ จตุวีสติฯ
๖๓๐.
มหาภูตานิ นิสฺสาย, อมุญฺจิตฺวา ปวตฺติโต;
อุปาทารูปมิจฺจาห, นิรุปาทานมานโสฯ
๖๓๑.
ปถวี ปตฺถฏตฺตา จ, วาโย วายนโต ภเว;
เตโช เตเชติ รูปานิ, อาโป อาเปติ ปาลนาฯ
๖๓๒.
เตสํ ทานิ ปวกฺขามิ, รูปานํ ลกฺขณาทิกํ;
ลกฺขณาทีสุ ญาเตสุ, ธมฺมา อาวิ ภวนฺติ หิฯ
๖๓๓.
สามญฺญํ วา สภาโว วา, ธมฺมานํ ลกฺขณํ มตํ;
กิจฺจํ วา ตสฺส สมฺปตฺติ, รโสติ ปริทีปิโตฯ
๖๓๔.
ผลํ วา ปจฺจุปฏฺฐานํ, อุปฏฺฐานนโยปิ วา;
อาสนฺนการณํ ยํ ตุ, ตํ ปทฏฺฐานสญฺญิตํฯ
ตตฺถ
จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ วิภาเวตีติ อตฺโถฯ
๖๓๕.
ตตฺถ
ตตฺถ ปญฺญามยํ จกฺขุ, โหติ ปญฺจวิธํ ปนฯ
๖๓๖.
พุทฺธธมฺมสมนฺเตหิ, ญาณทิพฺเพหิ นามโต;
ยถานุกฺกมโต เตสํ, นานตฺตํ เม นิโพธถฯ
๖๓๗.
อาสยานุสเย ญาณํ, อินฺทฺริยานํ ปโรปเร;
พุทฺธจกฺขุนฺติ นิทฺทิฏฺฐํ, มุนินา โลกจกฺขุนาฯ
๖๓๘.
เหฏฺฐามคฺคตฺตเย ญาณํ, ธมฺมจกฺขุนฺติ สญฺญิตํ;
เญยฺยํ สมนฺตจกฺขุนฺติ, ญาณํ สพฺพญฺญุตา ปนฯ
๖๓๙.
ยํ ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ, อาคตํ ญาณจกฺขุ ตํ;
อภิญฺญาจิตฺตชา ปญฺญา, ทิพฺพจกฺขุนฺติ วุจฺจติฯ
๖๔๐.
มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ, สสมฺภารปสาทโต;
สสมฺภารญฺจ นาเมตฺถ, อกฺขิกูเป ปติฏฺฐิตํฯ
๖๔๑.
อกฺขิกูปฏฺฐินา เหฏฺฐา, อุทฺธญฺจ ภมุกฏฺฐินา;
อุภโต อกฺขิกูเฏหิ, มตฺถลุงฺเคน อนฺตโตฯ
๖๔๒.
พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ, ปริจฺฉินฺโน จ โย ปน;
นฺหารุสุตฺเตน อาพนฺโธ, มํสปิณฺโฑ ปวุจฺจติฯ
๖๔๓.
สกโลปิ จ โลโกยํ, กมลสฺส ทลํ วิย;
ปุถุลํ วิปุลํ นีลํ, อิติ ชานาติ โลจนํฯ
๖๔๔.
จกฺขุ นาม น ตํ โหติ, วตฺถุ ตสฺสาติ วุจฺจติ;
อิทํ ปน สสมฺภาร-จกฺขุนฺติ ปริทีปิตํฯ
๖๔๕.
วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,
จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;
ภาวสมฺภวสณฺฐานํ,
ชีวิตานิ ตเถว จฯ
๖๔๖.
กายจกฺขุปสาทาติ
สมฺภารา โหนฺติ จุทฺทส;
ตถา วิตฺถารโต เจตํ,
จตสฺโส จาปิ ธาตุโยฯ
๖๔๗.
วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา,
สณฺฐานสมฺภโว ตถา;
ทเสเต จตุสมุฏฺฐานา,
จตฺตาลีส ภวนฺติ เตฯ
๖๔๘.
จกฺขุ
จตฺตาลีสญฺจ รูปานิ, จตฺตาริ ตุ ภวนฺติ หิฯ
๖๔๙.
อิเมสํ ปน รูปานํ, วเสน ปริปิณฺฑิตํ;
อิทํ สมฺภารจกฺขุนฺติ, ปณฺฑิเตหิ ปกาสิตํฯ
๖๕๐.
โย ปเนตฺถ สิโต อตฺถิ, ปริพนฺโธ ปริตฺตโก;
จตุนฺนํ ปน ภูตานํ, ปสาโท กมฺมสมฺภโวฯ
๖๕๑.
อิทํ ปสาทจกฺขุนฺติ, อกฺขาตํ ปญฺจจกฺขุนา;
ตเทตํ ตสฺส มชฺเฌ ตุ, สสมฺภารสฺส จกฺขุโนฯ
๖๕๒.
เสเตน มณฺฑเลนสฺส, ปริกฺขิตฺตสฺส สพฺพโส;
กณฺหมณฺฑลมชฺเฌ วา, นิวิฏฺเฐ ทิฏฺฐมณฺฑเลฯ
๖๕๓.
สนฺธารณาทิกิจฺจาหิ, ธาตูหิ จ จตูหิปิ;
กตูปการํ หุตฺวาน, อุตุจิตฺตาทินา ปนฯ
๖๕๔.
อุปตฺถมฺภิยมานํ ตํ, อายุนา กตปาลนํ;
วณฺณคนฺธรสาทีหิ, รูเปหิ ปริวาริตํฯ
๖๕๕.
จกฺขุวิญฺญาณกาทีนํ, วตฺถุทฺวารญฺจ สาธยํ;
อูกาสิรสมาเนน, ปมาเณเนว ติฏฺฐติฯ
วุตฺตํ
๖๕๖.
‘‘เยน จกฺขุปสาเทน, รูปานิมนุปสฺสติ;
ปริตฺตํ สุขุมํ เอตํ, อูกาสิรสมูปม’’นฺติฯ
๖๕๗.
โสตาทีสุ จ เอเสว, นโย เญยฺโย วิภาวินา;
วิเสสมตฺตเมเวตฺถ, ปวกฺขามิ อิโต ปรํฯ
สุณาตีติ โสตํ, ตํ ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวธกสณฺฐาเน ปเทเส วุตฺตปฺปการาหิ ธาตูหิ กตูปการํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ อายุนา ปริปาลิยมานํ โสตวิญฺญาณาทีนํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ
ฆายตีติ ฆานํ, ตํ สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺฐาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺฐติฯ
สายตีติ ชิวฺหา, ชีวิตมวฺหายตีติ วา ชิวฺหา, สา สสมฺภารชิวฺหามชฺฌสฺส อุปริ อุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเส ยถาวุตฺตปฺปการา หุตฺวา ติฏฺฐติฯ
กุจฺฉิตานํ มลานํ อาโยติ กาโยฯ ยาวตา ปน อิมสฺมิํ กาเย อุปาทินฺนกํ รูปํ อตฺถิ, สพฺพตฺถ กายปสาโท กปฺปาสปฏเล สฺเนโห วิย ยถาวุตฺตปฺปกาโร หุตฺวา ติฏฺฐติฯ
เอตฺถ ปเนเตสํ ลกฺขณาทีนิ ปวกฺขามิ – ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขณํ
โสตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขณํ
ฆายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขณํ ฆานํ, คนฺเธสุ อาวิญฺฉนรสํ, ฆานวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ฆายิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํฯ
สายิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขณาชิวฺหา
ผุสิตุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานภูตปสาทลกฺขโณ กาโย, โผฏฺฐพฺเพสุ อาวิญฺฉนรโส, กายวิญฺญาณสฺส อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐาโน, ผุสิตุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐาโนฯ
เกจิ ปนาหุ –
๖๕๘.
เตชาธิกานํ ภูตานํ, ปสาโท ปน จกฺขุติ;
อากาสานิลโตยุพฺพิอธิกานํ ตุ เสสกาฯ
๖๕๙.
เต ปเนวํ ตุ วตฺตพฺพา, ‘‘สุตฺตํ อาหรถา’’ติ หิ;
สุตฺตเมว จ เต อทฺธา, น ทกฺขิสฺสนฺติ กิญฺจิปิฯ
๖๖๐.
วิเสเส สติ ภูตานํ, ปสาโท หิ กถํ ภเว;
สมานานํ หิ ภูตานํ, ปสาโท ปริทีปิโตฯ
๖๖๑.
ตสฺมา นิสฺสยภูตานํ, จตุนฺนํ สพฺพโส ปน;
ปหาเยว ปเนเตสํ, วิเสสปริกปฺปนํฯ
๖๖๒.
เญยฺยา กมฺมวิเสเสน, ปสาทานํ วิเสสตา;
น หิ ภูตวิเสเสน, โหติ เตสํ วิเสสตาฯ
๖๖๓.
เอวเมเตสุ
เสสํ ตุ ปน ฆานาทิตฺตยํ สมฺปตฺตคาหกํฯ
รูปนฺติ รูปยตีติ รูปํ, วณฺณวิการมาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ ปกาเสตีติ อตฺโถฯ ตํ ปน จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํ, จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรสํ, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, จตุมหาภูตปทฏฺฐานํฯ ยถา เจตํ, ตถา สพฺพานิปิ อุปาทารูปานีติ
สทฺโทติ
รโสติ รสนฺติ เตนาติ รโส, โส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ
คนฺโธติ อตฺตานํ คนฺธยติ สูจยตีติ คนฺโธ, โส ฆานปฏิหนนลกฺขโณ, ฆานวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ
อิตฺถินฺทฺริยนฺติ –
๖๖๔.
กมฺมโช อิตฺถิภาโวยํ, ปฏิสนฺธิสมุฏฺฐิโต;
ยญฺเจตํ อิตฺถิลิงฺคาทิ, น ตุ ตํ อินฺทฺริยํ สิยาฯ
๖๖๕.
อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺเจว, อิตฺถิลิงฺคาทโย ปน;
ปวตฺเตเยว ชายนฺเต, น ตานิ ปฏิสนฺธิยํฯ
๖๖๖.
น จ ตํ จกฺขุวิญฺเญยฺยํ, มโนวิญฺเญยฺยเมว ตํ;
อิตฺถิลิงฺคาทโย จกฺขุวิญฺเญยฺยา โหนฺติ วา น วาฯ
๖๖๗.
เอเสว จ นโย เญยฺโย, เสเสปิ ปุริสินฺทฺริเย;
อิทํ ปฐมกปฺปานํ, อุภยํ ตุ ปวตฺติยํฯ
๖๖๘.
สมุฏฺฐาตีติ
ปวตฺเตปิ สมุฏฺฐาย, ปวตฺเต ปริวตฺตติฯ
๖๖๙.
มหตา ปาปกมฺเมน, ปุริสตฺตํ วินสฺสติ;
มหตา กุสเลเนว, ชายเต ปุริสินฺทฺริยํฯ
๖๗๐.
ทุพฺพลากุสเลเนว, อิตฺถิลิงฺคํ วินสฺสติ;
ทุพฺพเลเนว ปุญฺเญน, อิตฺถิภาโว หิ ชายเตฯ
๖๗๑.
อุภโตพฺยญฺชนสฺสาปิ
เอวํ สนฺเต อภาโว จ, ทุติยพฺยญฺชนสฺส ตุฯ
๖๗๒.
น จาภาโว สิยา กสฺมา, น ตํ พฺยญฺชนการณํ;
ตสฺส กมฺมสหายํ หิ, ราคจิตฺตํ ตุ การณํฯ
อุภยสฺส ปเนตสฺส ลกฺขณาทีนิ วุจฺจติฯ ตตฺถ อิตฺถิภาวลกฺขณํ อิตฺถินฺทฺริยํ, ‘‘อิตฺถี’’ติ ปกาสนรสํ, อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ
ปุริสภาวลกฺขณํ ปุริสินฺทฺริยํ, ‘‘ปุริโส’’ติ ปกาสนรสํ, ปุริสลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐานํฯ
ชีวิตนฺติ –
๖๗๓.
ชีวิตินฺทฺริยนิทฺเทเส, วตฺตพฺพํ ยํ สิยา อิธ;
อรูปชีวิเต วุตฺต-นเยเนว จ ตํ วเทฯ
ลกฺขณาทีนิ
วตฺถูติ หทยวตฺถุฯ
๖๗๔.
ยํ นิสฺสาย มโนธาตุ-มโนวิญฺญาณธาตุโย;
วตฺตนฺติ ปญฺจโวกาเร, ตํ ‘‘วตฺถู’’ติ ปวุจฺจติฯ
มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ
อาหารตาติ กพฬีกาโร อาหาโรฯ โอชฏฺฐมกํ รูปํ อาหรตีติ อาหาโรฯ
๖๗๕.
ยาย
อยํ ตุ ‘‘กพฬีกาโร, อาหาโร’’ติ ปวุจฺจติฯ
๖๗๖.
อนฺนปานาทิกํ วตฺถุ, อคฺคิํ หรติ กมฺมชํ;
เกวลํ น จ สกฺโกติ, ปาเลตุํ ชีวิตํ ปนฯ
๖๗๗.
โอชา สกฺโกติ ปาเลตุํ, หริตุํ น จ ปาจกํ;
หริตุมฺปิ จ ปาเลตุํ, อุโภ สกฺโกนฺติ เอกโตฯ
ลกฺขณาทิโต ปนสฺส โอชาลกฺขโณ กพฬีกาโร อาหาโร, รูปาหรณรโส, อุปตฺถมฺภนปจฺจุปฏฺฐาโน, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหริตพฺพวตฺถุปทฏฺฐาโนติ เวทิตพฺโพฯ
กายวิญฺญตฺตินิทฺเทเส กาเยน อตฺตโน ภาวํ วิญฺญาเปนฺตานํ กายคฺคหณานุสาเรน คหิตาย เอตาย ภาโว วิญฺญายตีติ วิญฺญตฺติฯ สยํ วา กายคฺคหณานุสาเรน วิญฺญายตีติปิ วิญฺญตฺติฯ ‘‘กาเยน สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร’’ติ อาคโต โจปนสงฺขาโต กาโยว วิญฺญตฺติ กายวิญฺญตฺติฯ กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิญฺญาปนเหตุตฺตา สยญฺจ ตถา วิญฺเญยฺยตฺตา กาเยน วิญฺญตฺตีติปิ กายวิญฺญตฺติฯ
๖๗๘.
ตตฺถ ยา สหชาตสฺส, จิตฺตชานิลธาตุยา;
รูปสฺส จลเน เหตุ, เอกาการวิการตาฯ
๖๗๙.
กายวิญฺญตฺติ นามายํ, กายทฺวารนฺติ สา มตา;
ตตฺถ ยา เจตนาสิทฺธา, ปุญฺญาปุญฺญวสา ปนฯ
๖๘๐.
กายกมฺมนฺติ
สมฺปวตฺติ ปเนติสฺสา, วจีทฺวาเรปิ ชายเตฯ
๖๘๑.
ลภิตฺวา
เหฏฺฐาหิ ฉหิ จิตฺเตหิ, วาโยธาตุสมุฏฺฐิตํฯ
๖๘๒.
สตฺตเมน ตุ จิตฺเตน, วาโยธาตุสมุฏฺฐิตา;
จาเลติ สหชํ รูปํ, วิญฺญตฺติสหิตาตฺตนาฯ
วจีวิญฺญตฺตินิทฺเทเส
๖๘๓.
ปจฺจโย จิตฺตชาตาย, อุปาทินฺนกฆฏฺฏเน;
โย อาการวิกาเรโก, อยํ ปถวิธาตุยาฯ
๖๘๔.
วจีวิญฺญตฺติ วิญฺเญยฺยา, สห สทฺทวสา ปน;
วจีทฺวารนฺติ นิทฺทิฏฺฐา, สาว สกฺยกุลินฺทุนาฯ
๖๘๕.
สทฺโท น จิตฺตโช อตฺถิ, วินา วิญฺญตฺติฆฏฺฏนํ;
ธาตุสงฺฆฏฺฏเนเนว, สห สทฺโท หิ ชายติฯ
๖๘๖.
สา วิญฺญาปนโต เจว, อยํ วิญฺเญยฺยโตปิ จ;
วิญฺญตฺตีติ สิยา ตสฺสา, สมฺภโว การกทฺวเยฯ
๖๘๗.
น วิญฺญตฺติทฺวยํ อฏฺฐ, รูปานิ วิย จิตฺตชํ;
จิตฺตชานํ วิการตฺตา, จิตฺตชนฺติ ปวุจฺจติฯ
ตตฺถ กายวิญฺญตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺฐานา, จิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุปทฏฺฐานาฯ ตถา วจีวิญฺญตฺติ อธิปฺปายปกาสนรสา, วจีโฆสสฺส เหตุภาวปจฺจุปฏฺฐานา, จิตฺตสมุฏฺฐานปถวีธาตุปทฏฺฐานาฯ
๖๘๘.
น กสฺสตีติ อากาโส, รูปานํ วิวโร ปน;
โย รูปานํ ปริจฺเฉโท, สฺวากาโสติ ปวุจฺจติฯ
โส
รูปสฺส ลหุตาทิตฺตยนิทฺเทเส –
๖๘๙.
เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว, รูปสฺส ลหุตาทิสุ;
ติสฺโส รูปวิการาติ, วิญฺญาตพฺพา วิภาวินาฯ
๖๙๐.
เอตาสํ
อโรคี มทฺทิตํ จมฺมํ, ธนฺตเหมํ นิทสฺสนํฯ
๖๙๑.
กมฺมํ กาตุํ น สกฺโกติ, ลหุตาทิตฺตยํ ปน;
อาหาราทิตฺตยํเยว, ตํ กโรติ ตโต ติชํฯ
ตตฺถ
อถทฺธตาลกฺขณา รูปสฺส มุทุตา, รูปานํ ถทฺธภาววิโนทนรสา, สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาปจฺจุปฏฺฐานา, มุทุรูปปทฏฺฐานาฯ
สรีรกิริยานุกูลกมฺมญฺญตาลกฺขณา รูปสฺส กมฺมญฺญตา, อกมฺมญฺญตาวิโนทนรสา, อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺฐานา, กมฺมญฺญตารูปปทฏฺฐานาฯ เอตา ปน ติสฺโสปิ น อญฺญมญฺญํ วิชหนฺติฯ
อุปจยสนฺตตินิทฺเทเส –
๖๙๒.
รูปานมาจโย โย หิ, วุตฺโต อุปจโยติ โส;
อนุปฺปพนฺธตา เตสํ, สนฺตตีติ ปวุจฺจติฯ
๖๙๓.
อตฺถโต
วุตฺตมาการนานตฺตา, เวเนยฺยานํ วเสน วาฯ
ลกฺขณาทิโต ปน อาจยลกฺขโณ รูปสฺส อุปจโย, ปุพฺพนฺตโต รูปานํ อุมฺมุชฺชาปนรโส, นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺฐาโน, ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺฐาโน วา, อุปจิตรูปปทฏฺฐาโนฯ
ปวตฺติลกฺขณา รูปสฺส สนฺตติ, อนุปฺปพนฺธนรสา, อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺฐานา, อนุปฺปพนฺธรูปปทฏฺฐานาฯ
ชรานิทฺเทเส ชราฯ
๖๙๔.
ทุวิธายํ ชรา นาม, ปากฏาปากฏาติ จ;
ปากฏา รูปธมฺเมสุ, อรูเปสุ อปากฏาฯ
รูปสฺส ปริปากตาลกฺขณา รูปสฺส ชรตา, อุปนยนรสา, สภาวานํ อปคเมปิ นสภาวาปคมปจฺจุปฏฺฐานา วีหิปุราณภาโว วิย, ปริปจฺจมานรูปปทฏฺฐานาฯ
ปริเภทลกฺขณา รูปสฺส อนิจฺจตา, สํสีทนรสา, ขยวยปจฺจุปฏฺฐานา, ปริภิชฺชมานรูปปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาติฯ
เอวํ จตุวีสติ อุปาทารูปานิ เวทิตพฺพานิฯ
๖๙๕.
ภูตรูปานิ จตฺตาริ, อุปาทา จตุวีสติ;
อฏฺฐวีสติ รูปานิ, สพฺพาเนว ภวนฺติ หิฯ
๖๙๖.
อิเมสุ ปน รูเปสุ, อสมฺโมหตฺถเมว ตํ;
สโมธานํ สมุฏฺฐานํ, นิปฺผนฺนํ สงฺขตมฺปิ จฯ
๖๙๗.
โจทนํ
สงฺเขเปน ปวกฺขามิ, ปกิณฺณกมิทํ สุณฯ
ตตฺถ สโมธานนฺติ สพฺพเมว อิทํ รูปํ สพฺพสโมธานโต ปถวีธาตุ อาโปธาตุ เตโชธาตุ วาโยธาตุ จกฺขายตนํ…เป.… ชรตา อนิจฺจตาติ อฏฺฐวีสติวิธํ จ โหติ, อิโต อญฺญํ รูปํ นาม นตฺถิฯ เกจิ ปน มิทฺธวาทิโน ‘‘มิทฺธรูปํ นาม อตฺถี’’ติ วทนฺติ, เต ‘‘อทฺธา มุนีสิ สมฺพุทฺโธ, นตฺถิ นีวรณา ตวา’’ติ จ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรณญฺจ นีวรณสมฺปยุตฺต’’นฺติ สมฺปยุตฺตวจนโต จ มหาปกรณปฏฺฐาเน ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ อรูเปปิ ‘‘กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจาวิชฺชานีวรณ’’นฺติ เอวมาทีหิ ปาฬีหิ วิรุชฺฌนโต จ อรูปเมว มิทฺธนฺติ ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ
๖๙๘.
อรูเปปิ
นิฏฺฐเมตฺถาวคนฺตพฺพา, อรูปนฺติ จ วิญฺญุนาฯ
อปเร ‘‘พลรูเปน สทฺธิํ เอกูนติํส, สมฺภวรูเปน สทฺธิํ ติํส, ชาติรูเปน สทฺธิํ เอกติํส, โรครูเปน สทฺธิํ ทฺวตฺติํส รูปานี’’ติ วทนฺติฯ เตปิ เตสํ วิสุํ วิสุํ อภาวํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพาฯ วาโยธาตุยา คหิตาย พลรูปํ คหิตเมว, อญฺญํ พลรูปํ นาม นตฺถิฯ อาโปธาตุยา สมฺภวรูปํ, อุปจยสนฺตตีติ ชาติรูปํ, ชรตาอนิจฺจตาทีหิ โรครูปํ คหิตํ, อญฺญํ โรครูปํ นาม นตฺถีติ, ตสฺมา อฏฺฐวีสติวิธาเนว รูปานีติฯ
เอวํ สโมธานโต เวทิตพฺพานีติฯ
สมุฏฺฐานนฺติ จตฺตาริ รูปสมุฏฺฐานานิ อุตุจิตฺตาหารกมฺมานีติฯ
๖๙๙.
กมฺมํ
เอเตเหว จ รูปานิ, ชายนฺติ น ปนญฺญโตฯ
๗๐๐.
ตสฺมา เอกสมุฏฺฐานา, เอกาทส ภวนฺติ หิ;
อฏฺฐินฺทฺริยานิ วตฺถุญฺจ, วิญฺญตฺติทฺวยเมว จฯ
๗๐๑.
อฏฺฐินฺทฺริยานิ วตฺถุญฺจ, เอกนฺเตเนว กมฺมชา;
จิตฺตชํเยว วิญฺญตฺติ-ทฺวยํ วุตฺตํ มเหสินาฯ
๗๐๒.
จิตฺเตน อุตุนา เจว, สทฺโท ทฺวีหิ สมุฏฺฐิโต;
อุตุอาหารจิตฺเตหิ, ลหุตาทิตฺตยํ กตํฯ
๗๐๓.
วณฺโณ
จตสฺโส จาปิ ธาตุโย;
สนฺตตฺยุปจยากาสา,
เอกาทส จตุพฺภวาฯ
๗๐๔.
เอกาทเสกโต
ทฺวิเชโกว ติชา ตโย;
จตุเชกาทสกฺขาตา,
ทฺเว น เกนจิ ชายเรฯ
๗๐๕.
กมฺเมน วีสติ รูปา, สตฺตรส ตุ เจตสา;
อุตุนา ทสปญฺเจว, จุทฺทสาหารโต ปนฯ
๗๐๖.
ฉสฏฺฐิ สพฺพาเนตานิ, สมุฏฺฐานวิภาคโต;
อฏฺฐสฏฺฐิ จ โหนฺเตว, ชรตานิจฺจตาหิ เตฯ
๗๐๗.
ชรตานิจฺจตา เจว, น เกนจิ สมุฏฺฐิตา;
ชาตสฺส ปากเภทตฺตา, ชาเยยฺยุํ ยทิ ตานิปิฯ
๗๐๘.
เอวํ สนฺเต ตุ เตสมฺปิ, ปากเภทา สิยุํ น หิ;
ปาโก ปจฺจติ เภโท วา, น จ ภิชฺชติ นตฺถิ ตํฯ
๗๐๙.
ชาตสฺส
สิยา กตฺถจิ พุทฺเธตฺถ, ‘‘รูปสฺสุปจโย’’ติ หิฯ
๗๑๐.
วจเนน ยถา ‘‘ชาติ, ชายตี’’ติ จ ทีปิตํ;
ปาโกปิ ปจฺจเตวํ ตุ, เภโทปิ ปริภิชฺชตุฯ
๗๑๑.
น เจว ชายเต ชาติ, อิติ เญยฺยา วิภาวินา;
ชายมานสฺส ธมฺมสฺส, นิพฺพตฺตีติ ปกาสิตาฯ
๗๑๒.
ตตฺถ ยถา สิยา ชาติ, เยสํ ธมฺมานเมว สา;
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุติํฯ
๗๑๓.
ลภเตว ตถา เตสํ, ปากเภทา ลพฺภนฺติ เต;
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุติํฯ
๗๑๔.
เอวํ อิทํ ทฺวยญฺจาปิ, โหติ กมฺมาทิสมฺภวํ;
น ปากเภทา โวหารํ, ตํ ลภนฺติ กทาจิปิฯ
๗๑๕.
กสฺมา
อานุภาวขณุปฺปาเท, ชาติยา ปน ลพฺภติฯ
๗๑๖.
ตปฺปจฺจยตฺตโวหารํ, อภินิพฺพตฺติสมฺมุติํ;
ตสฺมา ลภติ ชาติ จ, ลภตี เนตรทฺวยํฯ
๗๑๗.
ชิยฺยตีติ น วตฺตพฺพํ, ตํ ทฺวยํ ภิชฺชตีติ วา;
อานุภาวขเณ ตสฺส, ปจฺจยานมภาวโตฯ
๗๑๘.
‘‘อนิจฺจํ สงฺขตญฺเจตํ, ชรามรณ’’มิจฺจปิ;
วุตฺตตฺตา ชายติจฺเจตํ, อถ มญฺญสิ เจ ตุวํฯ
๗๑๙.
เอวมฺปิ จ น วตฺตพฺพํ, สา หิ ปริยายเทสนา;
อนิจฺจานํ ตุ ธมฺมานํ, ชรามรณโต ตถาฯ
๗๒๐.
อนิจฺจํ
ยทิ เอวํ ตยเมตํ, อชาตตฺตา จ สพฺพถาฯ
๗๒๑.
นตฺถีติ
โนภยํ ปนิทํ กสฺมา, นิสฺสยายตฺตวุตฺติโตฯ
๗๒๒.
ภาเว ปถวิยาทีนํ, นิสฺสยานํ ตุ ภาวโต;
ตสฺมา หิ จ ขํปุปฺผํว, น นตฺถิ ปน ตํ ตยํฯ
๗๒๓.
ยสฺมา ปถวิยาทีนํ, อภาเวน จ ลพฺภติ;
ตสฺมา น ปน นิจฺจํ วา, นิพฺพานํ วิย ตํ ตยํฯ
นิปฺผนฺนนฺติ เอตฺถ จตฺตาโร มหาภูตา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายรูปสทฺทคนฺธรสอิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยกพฬีการาหารหทยวตฺถูติ อฏฺฐารส รูปานิ นิปฺผนฺนานิ นามฯ เสสานิ ทส อนิปฺผนฺนานิ นามฯ
๗๒๔.
อฏฺฐารส นิปฺผนฺนานิ, อนิปฺผนฺนาวเสสกา;
ยทิ โหนฺติ อนิปฺผนฺนา, ภเวยฺยุํ เต อสงฺขตาฯ
๗๒๕.
เตสเมว
กถํ นาม ภเวยฺยุํ เต, นิปฺผนฺนา เจว สงฺขตาฯ
เอวํ นิปฺผนฺนสงฺขโต เวทิตพฺโพฯ
โจทนาปริหารนฺติ เอตฺถ –
๗๒๖.
อิตฺถิภาโว ปุมตฺตญฺจ, ชีวิตํ สมฺภโวปิ จ;
ตถา กายปฺปสาโทติ, สพฺพฏฺฐานาติ วณฺณิตาฯ
๗๒๗.
เอวํ สนฺเต ตุ ธมฺมานํ, โหติ สงฺกรโทสตา;
จกฺขุกายปสาทานํ, เอกตฺตํ อุปปชฺชติฯ
๗๒๘.
อญฺญํ ปน จ อญฺญสฺมิํ, น จตฺถิ ปรมตฺถโต;
ตสฺมา กายินฺทฺริยํ จกฺขุ-ปสาเทน น สงฺกรํฯ
๗๒๙.
อญฺญมญฺญาวินิพฺโภควเสน
เตสํ ฐานนฺตรํ วตฺตุํ, น สกฺกา สมยญฺญุนาฯ
๗๓๐.
ยาวตา อนุปาทินฺนสนฺตานํ อตฺถิ ตตฺถ โส;
อตฺถิ กายปสาโทติ, ตสฺมา เอวมุทีริตํฯ
๗๓๑.
ลกฺขณาทิวเสนาปิ, นานตฺตํ สมุปาคตํ;
ธชานํ ปญฺจวณฺณานํ, ฉายา อุปมตํ คตาฯ
๗๓๒.
ตสฺมา
น โหเตวาติ วิญฺเญยฺยา, วิญฺญุนา สมยญฺญุนาฯ
เอวํ นิปฺผนฺนานิปฺผนฺนภาโว, โจทนาปริหาโร จ เวทิตพฺโพฯ
นยเมกวิธาทิกนฺติ –
๗๓๓.
โลกิกตฺตา
สพฺพเมกวิธํ รูปํ, ปจฺจยายตฺตวุตฺติโตฯ
๗๓๔.
อชฺฌตฺติกพหิทฺธา จ, อินฺทฺริยานินฺทฺริยาปิ จ;
สุขุโมฬาริกา เจว, อุปาทินฺนาทิโต ทฺวิธาฯ
๗๓๕.
จกฺขุอายตนาทีนิ, ปญฺจ อชฺฌตฺติกานิ ตุ;
เตวีสติวิธํ เสสํ, พาหิรนฺติ ปวุจฺจติฯ
๗๓๖.
จกฺขุโสตินฺทฺริยาทีนิ, อินฺทฺริยานิ ปนฏฺฐ ตุ;
เสสญฺจ ตุ วีสํ รูปํ, อนินฺทฺริยมุทีริตํฯ
๗๓๗.
จกฺขุอายตนาทีนิ, นว โผฏฺฐพฺพเมว จ;
ตํ พารสวิธํ รูปํ, โอฬาริกมุทีริตํฯ
๗๓๘.
เสสานิ ปน รูปานิ, สุขุมานิ ตุ โสฬส;
กมฺมชํ ตุ อุปาทินฺนํ, อนุปาทินฺนมญฺญถาฯ
เอวญฺจ ทุวิธํ โหติฯ
ปุน ติวิธํฯ ตตฺถ รูปายตนํ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เอกาทสวิธํ เสโสฬาริกรูปํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆํ, เสสํ โสฬสวิธํ สุขุมรูปํ อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํฯ กมฺมโต ชาตํ กมฺมชํ, อฏฺฐินฺทฺริยานิ, วตฺถุ จ กมฺมชํ, ตทญฺญปฺปจฺจยา ชาตํ อกมฺมชํ, นกุโตจิ ชาตํ เนวกมฺมชานากมฺมชํ ชรตา อนิจฺจตา จฯ เอวํ ติวิธํ โหติฯ
ปุน ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสน จ, ทฺวารญฺเจว วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา น ทฺวารญฺจ, เนว ทฺวารญฺจ น วตฺถุ จาติ เอวํ เภทโต จ, ทฺวารญฺเจวินฺทฺริยญฺจ, ทฺวารํเยว หุตฺวา เนวินฺทฺริยญฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น ทฺวารญฺจ, เนว ทฺวารญฺจ เนวินฺทฺริยญฺจาติ เอวํ จตุพฺพิธํฯ
ตตฺถ
ปุน เอกชทฺวิชติชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, ทฺวารินฺทฺริยํ วตฺถุ จ, ทฺวารเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ, วตฺถุเมว หุตฺวา เนวินฺทฺริยํ น ทฺวารญฺจ, อินฺทฺริยเมว หุตฺวา น วตฺถุ น ทฺวารญฺจ, เนวินฺทฺริยํ ปญฺจวิธํฯ
ตตฺถ –
๗๓๙.
อฏฺฐินฺทฺริยานิ วตฺถุญฺจ, วิญฺญตฺติทฺวยเมว จ;
เอกาทสวิธํ รูปํ, เอกชนฺติ ปวุจฺจติฯ
๗๔๐.
สทฺโท เอโก ทฺวิโช นาม, ลหุตาทิตฺตยํ ติชํ;
เอกาทสวิธํ เสสํ, จตุชนฺติ ปกาสิตํฯ
๗๔๑.
ชรตานิจฺจตา เจว, นกุโตจิ ภเว ปน;
จกฺขาทิปญฺจกํ ทฺวารํ, อินฺทฺริยํ วตฺถุเมว จฯ
๗๔๒.
วิญฺญตฺตีนํ ทฺวยํ ทฺวารํ, เนวินฺทฺริยํ น วตฺถุ จ;
หทยวตฺถุ วตฺถูว, น ทฺวารํ เนวินฺทฺริยํ ปนฯ
อิตฺถิปุริสชีวิตินฺทฺริยานิ
ปุน กมฺมชจิตฺตชอุตุจิตฺตชอุตุจิตฺตาหารชจตุชนกุโตจิชาตเภทโต, จกฺขุวิญฺเญยฺยโสตฆานชิวฺหากายมโนวิญฺเญยฺยวเสน ฉพฺพิธํฯ
ตตฺถ อฏฺฐินฺทฺริยานิ วตฺถุ จ กมฺมชเมว, วิญฺญตฺติทฺวยํ จิตฺตชเมว, สทฺโท อุตุจิตฺตโช, ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหารชเมว, เสสํ เอกาทสวิธํ จตุชํ นาม, ชรตา อนิจฺจตา นกุโตจิชาตํ นามฯ ทุติยฉกฺเก จกฺขุวิญฺเญยฺยํ
ปุน ฉวตฺถุอวตฺถุเภทโต จ, จกฺขุวิญฺเญยฺยํ โสตฆานชิวฺหากายวิญฺเญยฺยํ มโนธาตุวิญฺเญยฺยํ มโนวิญฺญาณธาตุวิญฺเญยฺยนฺติ สตฺตวิธํ โหติฯ
ตตฺถ
ปุน สตฺตทฺวาราทฺวารเภทโต อฏฺฐวิธํฯ ตตฺถ จกฺขุทฺวาราทีนิ ปญฺจ กายวิญฺญตฺติวจีวิญฺญตฺติทฺวาเรหิ สทฺธิํ สตฺต ทฺวารานิ, เสสมทฺวารนฺติ เอวํ อฏฺฐวิธํ โหติฯ
ปุน อฏฺฐินฺทฺริยานินฺทฺริยเภทโต ปน นววิธํฯ
ปุน นวกมฺมชากมฺมชเภทโต ทสวิธํฯ
ปุน อายตนเภทโต เอกาทสวิธํฯ
ภเวสุ รูปกลาปปวตฺติเภทโต พหุวิธนฺติ เวทิตพฺพํฯ
๗๔๓.
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, กามรูปภวทฺวเย;
อุปฺปตฺติํ ปน รูปานํ, ปฏิสนฺธิปวตฺติสุฯ
๗๔๔.
ภุมฺมวชฺเชสุ
โยนิโย ปุริมา ติสฺโส, น สนฺตีติ วินิทฺทิเสฯ
๗๔๕.
เสเส คติตฺตเย ภุมฺม-เทเวสุปิ จ โยนิโย;
จตสฺโส จ ภวนฺตีติ, เวทิตพฺพา วิภาวินาฯ
๗๔๖.
คพฺภเสยฺยกสตฺตสฺส, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;
ติํส รูปานิ ชายนฺเต, สภาวสฺเสว เทหิโนฯ
๗๔๗.
อภาวคพฺภเสยฺยานํ, อณฺฑชานญฺจ วีสติ;
ภวนฺติ ปน รูปานิ, กายวตฺถุวเสน ตุฯ
๗๔๘.
คหิตาคหเณเนตฺถ, เอกาทส ภวนฺติ เต;
เอเสว จ นโย เญยฺโย, สพฺเพสุ ทสเกสุปิฯ
๗๔๙.
ชีวิเตน ยทา สทฺธิํ, ชาเต สุทฺธกมฏฺฐกํ;
ชีวิตนวกํ นาม, โหตีติ สมุทีริตํฯ
๗๕๐.
ชีวิตนวกํ
ตํ กายทสกํ นาม, โหตีติ ปริยาปุฏํฯ
๗๕๑.
เอเสว จ นโย เญยฺโย, สทฺธิํ ภาเวน วตฺถุนา;
จกฺขาทีหิ จ โยเชตฺวา, ทสกา สตฺต วิญฺญุนาฯ
๗๕๒.
โอปปาติกสตฺตานํ, มนุสฺเสสูปปตฺติยํ;
กามาวจรเทวานํ, นิจฺจํ รูปานิ สตฺตติฯ
๗๕๓.
จกฺขุ
ภาโว จาติ หิ สตฺตนฺนํ, ทสกานํ วสา ปนฯ
๗๕๔.
พฺรหฺมานํ รูปินํ จกฺขุ-โสตวตฺถุวสา ปน;
ทสกานิ จ ตีเณว, นวกํ ชีวิตสฺส จฯ
๗๕๕.
จตุนฺนํ ตุ กลาปานํ, วเสน ปน รูปินํ;
จตฺตาลีเสว รูปานิ, เอกูนานิ ภวนฺติ หิฯ
๗๕๖.
ชีวิตนวเกเนว
ชจฺจนฺธพธิราฆาน-รหิเต ตุ นปุํสเกฯ
๗๕๗.
วตฺถุโน กายชิวฺหานํ, วสา ติํสาวกํสโต;
อุกฺกํสสฺสาวกํสสฺส, อนฺตเร อนุรูปโตฯ
๗๕๘.
ปริปุณฺณานํ รูปานํ, วเสน ปน ปาณินํ;
รูปานํ ตุ สมุปฺปตฺติ, เวทิตพฺพา วิภาวินาฯ
๗๕๙.
สตฺตวีสติ รูปานิ, กามาวจรเทหิโน;
อปฺปวตฺตนโต โหนฺติ, ทฺวินฺนํ ภาวานเมกโตฯ
๗๖๐.
ฆานํ ชิวฺหา จ กาโย จ, ตถา ภาวทฺวยมฺปิ จ;
พฺรหฺมานํ ปน รูปีนํ, ปญฺจ รูปา น วิชฺชเรฯ
๗๖๑.
จตุสนฺตติ กามสฺมิํ, รูเป โหนฺติ ติสนฺตติ;
ทฺวิสนฺตติ อสญฺเญสุ, พหิทฺธา เอกสนฺตติฯ
๗๖๒.
รูปํ
ปฐมํ กมฺมโตเยว, นิพฺพตฺตติ น สํสโยฯ
๗๖๓.
คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ, ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปน;
ตญฺจ โข สนฺธิจิตฺตสฺส, อุปฺปาเทเยว ชายเรฯ
๗๖๔.
ยเถว ตสฺส อุปฺปาเท, ติํส รูปานิ ชายเร;
ตเถว ฐิติภงฺเคสุ, ติํส ติํเสว ชายเรฯ
๗๖๕.
สพฺพาเนตานิ รูปานิ, รูปกฺขนฺโธติ สญฺญิโต;
อนิจฺโจ อทฺธุโวนตฺตา, ทุกฺขกฺขนฺโธว เกวโลฯ
๗๖๖.
โรคโต คณฺฑโต รูปํ, ปรโต จ ปโลกโต;
ทิสฺวาน ทุกฺขโต รูปํ, รูเป ฉนฺทํ วิราชเยฯ
๗๖๗.
คนฺตุํ ปนิจฺเฉ ปิฏเกภิธมฺเม,
โย ธมฺมเสนาปตินา สมตฺตํ;
หิตตฺถินา
สกฺกจฺจ สมฺมา ปน สิกฺขิตพฺโพฯ
อิติ อภิธมฺมาวตาเร รูปวิภาโค นาม
ทสโม ปริจฺเฉโทฯ