๑๓. เตรสโม ปริจฺเฉโท
การกปฏิเวธนิทฺเทโส
เอตฺถาห
อถาปิ เจตฺถ ตสฺสา ปญฺญาย ปริกปฺปิโต นิจฺโจ ธุโว กุสลาทีนํ กตฺตา อตฺตา ปรมตฺถโต อตฺถีติ เจ? ตมุปปริกฺขิสฺสาม ตาว, โส ปน ตาว อตฺตา การโก เวทโก กิํ สเจตโน วา, อุทาหุ อเจตโน วาติ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ อเจตโน สิยา, ปาการตรุปาสาณสทิโส สิยาฯ ตสฺส การกเวทกตฺตาภาโว สิยาฯ ยทิ สเจตโน, โส เจตนาย อญฺโญ วา สิยา, อนญฺโญ วาฯ อถานญฺโญ, เจตนาย นาเส อตฺตโนปิ นาโส สิยาฯ กิํ การณนฺติ เจ? เจตนาย อนญฺญตฺตาฯ
อถาปิ ภวโต อธิปฺปาโย เอวํ สิยา, อตฺตโน ปน นาโส
อถายํ ภวโต อธิปฺปาโย สิยา ‘‘นายํ มม อตฺตา เจตนาย อนญฺโญ, อญฺโญเยวา’’ติ? ตตฺร วุจฺจเต – อิธ ปน อญฺญตฺตํ ทุวิธํ โหติ ลกฺขณกตมญฺญตฺตญฺจ เทสนฺตรกตมญฺญตฺตญฺจาติฯ ตตฺถ กิํ ตฺวํ เจตนตฺตานํ ลกฺขณกตมญฺญตฺตํ วเทสิ, อุทาหุ เทสนฺตรกตมญฺญตฺตนฺติ? อหํ ลกฺขณกตมญฺญตฺตํ วทามีติฯ ยถา หิ รูปรสคนฺธาทีนเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อญฺญตฺตํ โหติ, เอวํ เจตนตฺตานเมกเทเส วตฺตมานานมฺปิ ลกฺขณโต อญฺญตฺตํ โหติ, ตสฺมา ลกฺขณกตมญฺญตฺตํ วทามีติฯ ตตฺร วุจฺจเต – ยถา หิ ชาตเวทสฺส ฑยฺหมาเน อามกสงฺฆเฏ อามกวณฺณวินาเส รสาทีนํ วินาโส ภวติ, ตเถว เจตนาย วินาเส อตฺตโนปิ วินาโส สิยาฯ กิํ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย เอกเทสตฺตาติฯ
อเถวํ ภวโต มติ สิยา ‘‘เอกเทสตฺเต สติปิ อตฺตโน ปน นาโส น ภวติ, เจตนายเยว วินาโส ภวตี’’ติ? อตฺร วุจฺจเต – อตฺตโน อนาเส เจตนายปิ อนาโสว โหติฯ กิํ การณนฺติ เจ? รูปรสาทีนํ วิย อวินิพฺโภคโตฯ อถ สมาเน เอกเทสตฺเต อวินิพฺโภคภาเวปิ
อถ เทสนฺตรกตมญฺญตฺตํ วเทสิ, เจตนตฺตานํ อญฺญตฺเต สติ ฆฏปฏสกฏเคหาทีนํ วิย อญฺญตฺตํ สิยาฯ เจตนาย วินา อนญฺญตา เต อตฺตา น ฆเฏน วินา ปโฏ วิย อญฺโญ สิยา
ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ภควตา –
๗๗๙.
‘‘อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ,
โส จ สนฺธาวตี นโร;
โส จ กโรติ เวเทติ,
สุขทุกฺขํ สยํกต’’นฺติ จฯ
๗๘๐.
‘‘สตฺโต
ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ;
อตฺถิ มาตา อตฺถิ ปิตา,
อตฺถิ สตฺโตปปาติโก’’ติ จฯ
๗๘๑.
‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา,
ภารหาโร จ ปุคฺคโล;
ภาราทานํ ทุกฺขํ โลเก,
ภารนิกฺเขปนํ สุข’’นฺติ จฯ
๗๘๒.
‘‘ยญฺหิ กโรติ ปุริโส,
กาเยน วาจา อุท เจตสา;
ตญฺหิ ตสฺส สกํ โหติ,
ตญฺจ อาทาย คจฺฉตี’’ติ จฯ
๗๘๓.
‘‘เอกสฺเสเกน กปฺเปน,
ปุคฺคลสฺสฏฺฐิสญฺจโย;
สิยา ปพฺพตสโม ราสิ,
อิติ วุตฺตํ มเหสินา’’ติ จฯ
๗๘๔.
‘‘อสทฺโธ
สนฺธิจฺเฉโท จ โย นโร;
หตาวกาโส วนฺตาโส,
ส เว อุตฺตมโปริโส’’ติ จฯ –
วุตฺตนฺติฯ สจฺจํ เอวํ วุตฺตํ ภควตา, ตญฺจ โข สมฺมุติวเสน, น ปรมตฺถโตฯ นนุ ภควตา อิทมฺปิ วุตฺตํ –
๗๘๕.
‘‘กิํ
สุทฺธสงฺขารปุญฺโชยํ, นยิธ สตฺตุปลพฺภตี’’ติ จฯ
๗๘๖.
‘‘ยถาปิ
โหติ สทฺโท รโถ อิติ;
เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ,
โหติ สตฺโตติ สมฺมุตี’’ติ จฯ
ตสฺมา น วจนมตฺตเมวาวลมฺพิตพฺพํ, น จ ทฬฺหมูฬฺหคาหินา จ ภวิตพฺพํ, ครุกุลมุปเสวิตฺวา สุตฺตปทานํ อธิปฺปาโย ชานิตพฺโพ, สุตฺตปเทสุ อภิโยโค กาตพฺโพฯ ทฺเว สจฺจานิ ภควตา วุตฺตานิ – ‘‘สมฺมุติสจฺจํ, ปรมตฺถสจฺจญฺจา’’ติฯ ตสฺมา ทฺเวปิ สมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ อสงฺกรโต ญาตพฺพานิฯ เอวํ อสงฺกรโต ญตฺวา โกจิ การโก วา เวทโก วา นิจฺโจ ธุโว อตฺตา ปรมตฺถโต นตฺถีติ อุปปริกฺขิตฺวา ปจฺจยสามคฺคิยา ธมฺมานํ ปวตฺติํ สลฺลกฺเขตฺวา ปณฺฑิเตน กุลปุตฺเตน อตฺถกาเมน ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติฯ
๗๘๗.
โย อิมํ คนฺถํ อจฺจนฺตํ, จินฺเตติ สตตมฺปิ โส;
กเมน ปรมา ปญฺญา, ตสฺส คจฺฉติ เวปุลํฯ
๗๘๘.
อติมติกรมาธินีหรํ,
วิมติวินาสกรํ ปิยกฺกรํ;
ปฐติ
วิกสติ ตสฺส มตีธ ภิกฺขุโนฯ
อิติ อภิธมฺมาวตาเร การกปฏิเวธนิทฺเทโส นาม
เตรสโม ปริจฺเฉโทฯ