๔. วีถิปริจฺเฉทวณฺณนา
๑. อิจฺเจวํ จิตฺตุปฺปาทานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ อุตฺตรํ เวทนาสงฺคหาทิวิภาคโต อุตฺตมํ ปเภทสงฺคหํ กตฺวา ปุน กามาวจราทีนํ ติณฺณํ ภูมีนํ, ทฺวิเหตุกาทิปุคฺคลานญฺจ เภเทน ลกฺขิตํ ‘‘อิทํ เอตฺตเกหิ ปรํ, อิมสฺส อนนฺตรํ เอตฺตกานิ จิตฺตานี’’ติ เอวํ ปุพฺพาปรจิตฺเตหิ นิยามิตํ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ จิตฺตุปฺปาทานํ ปวตฺติสงฺคหํ นาม ตนฺนามกํ สงฺคหํ ยถาสมฺภวโต สมาเสน ปวกฺขามีติ โยชนาฯ
๒. วตฺถุทฺวารารมฺมณสงฺคหา เหฏฺฐา กถิตาปิ ปริปุณฺณํ กตฺวา ปวตฺติสงฺคหํ ทสฺเสตุํ ปุน นิกฺขิตฺตาฯ
๓. วิสยานํ ทฺวาเรสุ, วิสเยสุ จ จิตฺตานํ ปวตฺติ วิสยปฺปวตฺติฯ
๔. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ ฉกฺเกสุฯ
วีถิฉกฺกวณฺณนา
๖. ‘‘จกฺขุทฺวาเร ‘‘จกฺขุทฺวารวีถี’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ
วีถิฉกฺกวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วีถิเภทวณฺณนา
๗. ‘‘อติมหนฺต’’นฺตฺยาทีสุ อติมหนฺตํ นามฯ ทฺวิติจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา ปนฺนรสจุทฺทสจิตฺตกฺขณายุกํ มหนฺตํ นามฯ จตุจิตฺตกฺขณโต ปฏฺฐาย ยาว นวจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา เตรสจิตฺตกฺขณโต ปฏฺฐาย ยาว อฏฺฐจิตฺตกฺขณายุตํ ปริตฺตํ นามฯ ทสจิตฺตกฺขณโต ปฏฺฐาย ยาว ปนฺนรสจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา สตฺตจิตฺตกฺขณโต ปฏฺฐาย ยาว ทฺวิจิตฺตกฺขณายุกํ อติปริตฺตํ นามฯ เอวญฺจ กตฺวา วกฺขติ ‘‘เอกจิตฺตกฺขณาตีตานี’’ตฺยาทิฯ วิภูตํ ปากฏํฯ อวิภูตํ อปากฏํฯ
วีถิเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปญฺจทฺวารวีถิวณฺณนา
๘. กถนฺติ เกน ปกาเรน อติมหนฺตาทิวเสน วิสยววตฺถานนฺติ ปุจฺฉิตฺวา จิตฺตกฺขณวเสน ตํ ปกาเสตุํ ‘‘อุปฺปาทฐิตี’’ตฺยาทิ อารทฺธํฯ อุปฺปชฺชนํ อุปฺปาโท, อตฺตปฏิลาโภฯ ภญฺชนํ ภงฺโค, สรูปวินาโสฯ อุภินฺนํ เวมชฺเฌ ภงฺคาภิมุขปฺปวตฺติ ฐิติ นามฯ เกจิ ปน จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณํ ปฏิเสเธนฺติฯ อยญฺหิ เนสํ อธิปฺปาโย – จิตฺตยมเก (วิภ. มูลฏี. ๒๐ ปกิณฺณกกถาวณฺณนา; ยม. ๒.จิตฺตยมก.๘๑, ๑๐๒) ‘‘อุปฺปนฺนํ อุปฺปชฺชมาน’’นฺติ เอวมาทิปทานํ วิภงฺเค ‘‘ภงฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนํ ปาฬิยํ ปน เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรธโต นยทสฺสนวเสน สา น วุตฺตาฯ อภิธมฺมเทสนาปิ หิ กทาจิ เวเนยฺยชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺตติ, ยถา รูปสฺส อุปฺปาโท อุปจโย สนฺตตีติ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา เทสิโต, สุตฺเต จ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิฯ กตมานิ ตีณิ? อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ เอวํ สงฺขตธมฺมสฺเสว ลกฺขณทสฺสนตฺถํ อุปฺปาทาทีนํ วุตฺตตฺตา น สกฺกา ปพนฺธสฺส ปญฺญตฺติสภาวสฺส อสงฺขตสฺส ฐิติ ตตฺถ วุตฺตาติ วิญฺญาตุํฯ อุปสคฺคสฺส จ ธาตฺวตฺเถเยว ปวตฺตนโต ‘‘ปญฺญายตี’’ติ เอตสฺส วิญฺญายตีติ อตฺโถฯ ตสฺมา น เอตฺตาวตา จิตฺตสฺส ฐิติกฺขโณ ปฏิพาหิตุํ ยุตฺโตติ สุวุตฺตเมตํ ‘‘อุปฺปาทฐิติภงฺควเสนา’’ติฯ เอวญฺจ กตฺวา วุตฺตํ อฏฺฐกถายมฺปิ ‘‘เอเกกสฺส
๙. อรูปํ ลหุปริณามํ, รูปํ ครุปริณามํ คาหกคาเหตพฺพภาวสฺส ตํตํขณวเสน อุปฺปชฺชนโตติ อาห ‘‘ตานี’’ตฺยาทิฯ ตานีติ ตาทิสานิฯ สตฺตรสนฺนํ จิตฺตานํ ขณานิ วิย ขณานิ สตฺตรสจิตฺตกฺขณานิ, ตานิ จิตฺตกฺขณานิ สตฺตรสาติ วา สมฺพนฺโธฯ วิสุํ วิสุํ ปน เอกปญฺญาส จิตฺตกฺขณานิ โหนฺติฯ รูปธมฺมานนฺติ วิญฺญตฺติลกฺขณรูปวชฺชานํ รูปธมฺมานํฯ วิญฺญตฺติทฺวยญฺหิ เอกจิตฺตกฺขณายุกํฯ ตถา หิ ตํ จิตฺตานุปริวตฺติธมฺเมสุ วุตฺตํฯ ลกฺขณรูเปสุ จ ชาติ เจว อนิจฺจตา จ จิตฺตสฺส อุปฺปาทภงฺคกฺขเณหิ สมานายุกา, ชรตา ปน เอกูนปญฺญาสจิตฺตกฺขณายุกาฯ เอวญฺจ กตฺวา วทนฺติ –
‘‘ตํ สตฺตรสจิตฺตายุ, วินา วิญฺญตฺติลกฺขณ’’นฺติ (ส. ส. ๖๐);
เกจิ (วิภ. มูลฏี. ๒๐) ปน ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทฏฺฐกถายํ ‘เอตฺตาวตา เอกาทส จิตฺตกฺขณา อตีตา โหนฺติ, อถาวเสสปญฺจจิตฺตกฺขณายุเก’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๒๓; วิภ. อฏฺฐ. ๒๒๗) วจนโต โสฬสจิตฺตกฺขณานิ รูปธมฺมานมายูฯ อุปฺปชฺชมานเมว หิ รูปํ ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจโย โหตี’’ติ วทนฺติ, ตยิทมสารํ ‘‘ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ กมฺมชรูปํ ตโต ปฏฺฐาย สตฺตรสเมน สทฺธิํ นิรุชฺฌติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ อุปฺปนฺนํ อฏฺฐารสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณ นิรุชฺฌตี’’ตฺยาทินา (วิภ. อฏฺฐ. ๒๖ ปกิณฺณกกถา) อฏฺฐกถายเมว สตฺตรสจิตฺตกฺขณสฺส อาคตตฺตาฯ ยตฺถ ปน โสฬสจิตฺตกฺขณาเนว ปญฺญายนฺติ, ตตฺถ จิตฺตปฺปวตฺติยา
๑๐. เอกจิตฺตสฺส ขณํ วิย ขณํ เอกจิตฺตกฺขณํ, ตํ อตีตํ เอเตสํ, เอตานิ วา ตํ อตีตานีติ เอกจิตฺตกฺขณาตีตานิฯ อาปาถมาคจฺฉนฺตีติ รูปสทฺทารมฺมณานิ สกสกฏฺฐาเน ฐตฺวาว โคจรภาวํ คจฺฉนฺตีติ อาโภคานุรูปํ อเนกกลาปคตานิ อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ, เสสานิ ปน ฆานาทินิสฺสเยสุ อลฺลีนาเนว วิญฺญาณุปฺปตฺติการณานีติ เอเกกกลาปคตานิปิฯ เอเกกกลาปคตาปิ หิ ปสาทา วิญฺญาณสฺส อาธารภาวํ คจฺฉนฺติ, เต ปน ภวงฺคจลนสฺส อนนฺตรปจฺจยภูเตน ภวงฺเคน สทฺธิํ อุปฺปนฺนาฯ ‘‘อาวชฺชเนน สทฺธิํ อุปฺปนฺนา’’ติ อปเรฯ
ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเตติ วิสทิสวิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุภาวสงฺขาตภวงฺคจลนวเสน ปุริมคฺคหิตารมฺมณสฺมิํเยว ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค ปวตฺเตฯ ปญฺจสุ หิ ปสาเทสุ โยคฺยเทสาวตฺถานวเสน อารมฺมเณ ฆฏฺฏิเต ปสาทฆฏฺฏนานุภาเวน ภวงฺคสนฺตติ โวจฺฉิชฺชมานา สหสา อโนจฺฉิชฺชิตฺวา ยถา เวเคน ธาวนฺโต ฐาตุกาโมปิ ปุริโส เอกทฺวิปทวาเร อติกฺกมิตฺวาว ติฏฺฐติ, เอวํ ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวาว โอจฺฉิชฺชติฯ ตตฺถ ปฐมจิตฺตํ ภวงฺคสนฺตติํ จาเลนฺตํ วิย อุปฺปชฺชตีติ ภวงฺคจลนํ, ทุติยํ ตสฺส โอจฺฉิชฺชนากาเรน อุปฺปชฺชนโต ภวงฺคุปจฺเฉโทติ โวหรนฺติฯ อิธ ปน อวิเสเสน วุตฺตํ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ ภวงฺเค จลิเต’’ติฯ
นนุ จ รูปาทินา ปสาเท ฆฏฺฏิเต ตนฺนิสฺสิตสฺเสว จลนํ ยุตฺตํ, กถํ ปน หทยวตฺถุนิสฺสิตสฺส ภวงฺคสฺสาติ? สนฺตติวเสน เอกาพทฺธตฺตาฯ ยถา หิ เภริยา เอกสฺมิํ ตเล ฐิตสกฺขราย มกฺขิกาย นิสินฺนาย อปรสฺมิํ ตเล ทณฺฑาทินา ปหเฏ อนุกฺกเมน เภริจมฺมวรตฺตาทีนํ จลเนน สกฺขราย
‘‘ฆฏฺฏิเต
เอกาพทฺเธน โหตีติ, สกฺขโรปมยา วเท’’ติฯ (ส. ส. ๑๗๖);
ภวงฺคโสตนฺติ ภวงฺคปฺปวาหํฯ อาวชฺชนฺตนฺติ ‘‘กิํ นาเมต’’นฺติ วทนฺตํ วิย อาโภคํ กุรุมานํฯ ปสฺสนฺตนฺติ ปจฺจกฺขโต เปกฺขนฺตํฯ นนุ จ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๑๓; อ. นิ. ๓.๖๒; วิภ. ๕๑๗) วจนโต จกฺขุนฺทฺริยเมว ทสฺสนกิจฺจํ สาเทติ, น วิญฺญาณนฺติ? นยิทเมวํ, รูปสฺส อนฺธภาเวน รูปทสฺสเน อสมตฺถภาวโตฯ ยทิ จ ตํ รูปํ ปสฺสติ, ตถา สติ อญฺญวิญฺญาณสมงฺคิโนปิ รูปทสฺสนปฺปสงฺโค สิยาฯ ยทิ เอวํ วิญฺญาณสฺส ตํ กิจฺจํ สาเธติ, วิญฺญาณสฺส อปฺปฏิพนฺธตฺตา อนฺตริตรูปสฺสปิ ทสฺสนํ สิยาฯ โหตุ อนฺตริตสฺสปิ ทสฺสนํ, ยสฺส ผลิกาทิติโรหิตสฺส อาโลกปฏิพนฺโธ นตฺถิ, ยสฺส ปน กุฏฺฏาทิอนฺตริตสฺส อโลกปฏิพนฺโธ อตฺถิฯ ตตฺถ ปจฺจยาภาวโต วิญฺญาณํ นุปฺปชฺชตีติ น ตสฺส จกฺขุวิญฺญาเณน คหณํ โหติฯ ‘‘จกฺขุนา’’ติ ปเนตฺถ เตน ทฺวาเรน กรณภูเตนาติ อธิปฺปาโยฯ อถ วา นิสฺสิตกิริยา นิสฺสยปฺปฏิพทฺธา วุตฺตา ยถา ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ติฯ
สมฺปฏิจฺฉนฺตนฺติ ตเมว รูปํ ปฏิคฺคณฺหนฺตํ วิยฯ สนฺตีรยมานนฺติ ตเมว รูปํ วีมํสนฺตํ วิยฯ ววตฺถเปนฺตนฺติ ตเมว รูปํ สุฏฺฐุ สลฺลกฺเขนฺตํ วิยฯ โยนิโสมนสิการาทิวเสน ลทฺโธ ปจฺจโย เอเตนาติ ลทฺธปจฺจยํฯ ยํ กิญฺจิ ชวนนฺติ สมฺพนฺโธฯ มุจฺฉามรณาสนฺนกาเลสุ จ ฉปฺปญฺจปิ ชวนานิ ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติฯ ชวนานุพนฺธานีติ ปฏิโสตคามินาวํ นทีโสโต วิย กิญฺจิ กาลํ ชวนํ อนุคตานิฯ ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณเมเตสนฺติ ตทารมฺมณานิ ‘‘พฺรหฺมสฺสโร’’ตฺยาทีสุ วิย มชฺเฌปทโลปวเสน, ตทารมฺมณานิ จ ตานิ ปากานิ จาติ ตทารมฺมณปากานิฯ ยถารหนฺติ อารมฺมณชวนสตฺตานุรูปํฯ ตถา ปวตฺติํ ปน สยเมว ปกาสยิสฺสติ, ภวงฺคปาโตติ วีถิจิตฺตวเสน อปฺปวตฺติตฺวา จิตฺตสฺส ภวงฺคปาโต วิย, ภวงฺควเสน อุปฺปตฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอตฺถ จ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติยา สุขคฺคหณตฺถํ อมฺโพปมาทิกํ อาหรนฺติ, ตตฺริทํ อมฺโพปมามตฺตํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา) – เอโก กิร ปุริโส ผลิตมฺพรุกฺขมูเล สสีสํ ปารุปิตฺวา นิทฺทายนฺโต อาสนฺเน ปติตสฺส เอกสฺส อมฺพผลสฺส สทฺเทน ปพุชฺฌิตฺวา สีสโต วตฺถํ อปเนตฺวา จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา ทิสฺวา จ ตํ คเหตฺวา มทฺทิตฺวา อุปสิงฺฆิตฺวา ปกฺกภาวํ ญตฺวา
อิมาย จ อุปมาย กิํ ทีปิตํ โหติ? อารมฺมณสฺส ปสาทฆฏฺฏนเมว กิจฺจํ, อาวชฺชนสฺส วิสยาภุชนเมว, จกฺขุวิญฺญาณสฺส ทสฺสนมตฺตเมว, สมฺปฏิจฺฉนาทีนญฺจ ปฏิคฺคณฺหนาทิมตฺตเมว
๑๑. เอตฺตาวตา สตฺตรส จิตฺตกฺขณานิ ปริปูเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ
๑๒. อปฺปโหนฺตาตีตกนฺติ อปฺปโหนฺตํ หุตฺวา อตีตํฯ นตฺถิ ตทารมฺมณุปฺปาโทติ จุทฺทสจิตฺตกฺขณายุเก ตาว อารมฺมณสฺส นิรุทฺธตฺตาว ตทารมฺมณํ นุปฺปชฺชติฯ น หิ เอกวีถิยํ เกสุจิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมเณสุ กานิจิ อตีตารมฺมณานิ โหนฺติฯ ปนฺนรสจิตฺตกฺขณายุเกสุปิ ชวนุปฺปตฺติโต ปรํ เอกเมว จิตฺตกฺขณํ อวสิฏฺฐนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ตทารมฺมณุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกภาวโต นตฺถิ ทุติยตทารมฺมณสฺส อุปฺปตฺตีติ ปฐมมฺปิ นุปฺปชฺชติฯ ทฺวิกฺขตฺตุเมว หิ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ ปาฬิยํ นิยมิตา จิตฺตปฺปวตฺติคณนายํ สพฺพวาเรสุ ‘‘ตทารมฺมณานิ ทฺเว’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. ๒๒๗) ทฺวินฺนเมว จิตฺตวารานํ อาคตตฺตาฯ ยํ ปน ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –
‘‘สกิํ สมฺโมหวิโนทนียํ (วิภ. อฏฺฐ. ๒๒๗) ปฏิกฺขิตฺโตว, ตสฺมา อาจริเยนปิ อตฺตนา อนธิปฺเปตตฺตาเยว อิธ เจว นามรูปปริจฺเฉเท จ สกิํ ตทารมฺมณุปฺปตฺติ น วุตฺตาฯ
๑๓. โวฏฺฐพฺพนุปฺปาทโต ‘‘ชวนมฺปิ อนุปฺปชฺชิตฺวา’’ติฯ เหตุมฺหิ จายํ ตฺวาปจฺจโย, ชวนสฺสปิ อนุปฺปตฺติยาติ อตฺโถฯ อิตรถา หิ อปรกาลกิริยาย สมานกตฺตุกตา น ลพฺภตีติฯ ทฺวตฺติกฺขตฺตุนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วาฯ เกจิ ปน ‘‘ติกฺขตฺตุ’นฺติ อิทํ วจนสิลิฏฺฐตามตฺตปฺปโยชน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปน เตสํ อภินิเวสมตฺตํฯ น หิ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ โวฏฺฐพฺพนเมว ปริวตฺตตี’’ติ วุตฺเตปิ วจนสฺส อสิลิฏฺฐภาโว อตฺถิ, น จ ติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา พาธกํ กิญฺจิ วจนํ อฏฺฐกถาทีสุ อตฺถิฯ เอวญฺจ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ สีหฬสํวณฺณนาการาปิ ‘‘ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา’’อิจฺเจว วณฺเณนฺติฯ โวฏฺฐพฺพนเมว ปริวตฺตตีติ โวฏฺฐพฺพนเมว ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชติฯ ตํ ปน อปฺปตฺวา อนฺตรา จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ ฐตฺวา จิตฺตปฺปวตฺติยา นิวตฺตนํ นตฺถิฯ
อานนฺทาจริโย ปเนตฺถ (ธ. ส. มูลฏี. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา) ‘‘อาวชฺชนา กุสลากุสลานํ ขนฺธานํ อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๑.๑.๔๑๗) อาวชฺชนาย กุสลากุสลานํ อนนฺตรปจฺจยภาวสฺส วุตฺตตฺตา โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนานญฺจ อตฺถนฺตราภาวโต สติ อุปฺปตฺติยํ โวฏฺฐพฺพนํ กามาวจรกุสลากุสลกิริยชวนานํ เอกนฺตโต อนนฺตรปจฺจยภาเวเนว ปวตฺเตยฺย, โน อญฺญถาติ มุจฺฉากาลาทีสุ มนฺทีภูตเวคตาย ชวนปาริปูริยา ปริตฺตารมฺมณํ นิยมิตพฺพํ, น โวฏฺฐพฺพนสฺส ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยาติ ทีเปติฯ กิญฺจาปิ เอวํ ทีเปติ, ติเหตุกวิปากานิ ปน อนนฺตรปจฺจยภาเวน วุตฺตาเนวฯ ขีณาสวานํ จุติวเสน ปวตฺตานิ น กสฺสจิ อนนฺตรปจฺจยภาวํ คจฺฉนฺตีติ ตานิ วิย โวฏฺฐพฺพนมฺปิ ปจฺจยเวกลฺลโต กุสลากุสลาทีนํ อนนฺตรปจฺจโย อฏฺฐกถาสุ อาคตนเยเนเวตฺถ ปริตฺตารมฺมณํ นิยมิตนฺติฯ
๑๔. นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโท อุปริมโกฏิยา สตฺตจิตฺตกฺขณายุกสฺสปิ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โวฏฺฐพฺพนุปฺปตฺติยา อปฺปโหนกภาวโต วีถิจิตฺตานํ อุปฺปาโท นตฺถิ, ภวงฺคปาโตว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ ภวงฺคจลนเมวาติ อวธารณผลํ ทสฺเสตุํ ‘‘นตฺถิ วีถิจิตฺตุปฺปาโท’’ติ วุตฺตํฯ อปเร ปน ‘‘นตฺถิ ภวงฺคุปจฺเฉโท’’ติ อวธารณผลํ ทสฺเสนฺติ, ตํ ปน วีถิจิตฺตุปฺปาทาภาววจเนเนว สิทฺธํฯ สติ หิ วีถิจิตฺตุปฺปาเท ภวงฺคํ อุปจฺฉิชฺชติฯ ภวงฺคุปจฺเฉทนาเมน ปน เหฏฺฐาปิ วิสุํ อวุตฺตตฺตา อิธ อวิเสเสน วุตฺตํฯ
๑๕. สพฺพโส วีถิจิตฺตุปฺปตฺติยา อภาวโต ปจฺฉิมวาโรวิธโมฆวารวเสน วุตฺโต, อญฺญตฺถ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถา) ปน ทุติยตติยวาราปิ ตทารมฺมณชวเนหิ สุญฺญตฺตา ‘‘โมฆวารา’’ติ วุตฺตาฯ อารมฺมณภูตาติ วิสยภูตา, ปจฺจยภูตา จฯ ปจฺจโยปิ หิ ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘น ลจฺฉติ มาโร โอตารํ, น ลจฺฉติ มาโร อารมฺมณ’’นฺตฺยาทีสุ (ที. นิ. ๓.๘๐) วิยฯ เตเนเวตฺถ โมฆวารสฺสปิ อารมฺมณภูตา วิสยปฺปวตฺตีติ สิทฺธํฯ อติปริตฺตารมฺมณญฺหิ โมฆวารปญฺญาปนสฺส ปจฺจโย โหติฯ อิตรถา หิ ภวงฺคจลนสฺส สกสกโคจเรเยว ปวตฺตนโต ปจฺฉิมวารสฺส อติปริตฺตารมฺมเณ ปวตฺติ นตฺถีติ ‘‘จตุนฺนํ วารานํ อารมฺมณภูตา’’ติ วจนํ ทุรุปปาทนํ สิยาติฯ
๑๖. ปญฺจทฺวาเร ยถารหํ ตํตํทฺวารานุรูปํ, ตํตํปจฺจยานุรูปํ, ตํตํอารมฺมณาทิอนุรูปญฺจ อุปฺปชฺชมานานิ วีถิจิตฺตานิ อาวชฺชนทสฺสนาทิสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนชวนตทารมฺมณวเสน อวิเสสโต สตฺเตว โหนฺติฯ จิตฺตุปฺปาทา จิตฺตานํ จตุทฺทส อาวชฺชนาทิปญฺจกสตฺตชวนตทารมฺมณทฺวยวเสนฯ วิตฺถารา ปน จตุปญฺญาส สพฺเพสเมว กามาวจรานํ ยถาสมฺภวํ ตตฺถ อุปฺปชฺชนโต,
เอตฺถาติ วิสยปฺปวตฺติสงฺคเหฯ
ปญฺจทฺวารวีถิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มโนทฺวารวีถิ
ปริตฺตชวนวารวณฺณนา
๑๗. มโนทฺวาริกจิตฺตานํ ‘‘ยทิ วิภูตมารมฺมณ’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ
๑๙. เอตฺถาติ มโนทฺวาเรฯ เอกจตฺตาลีส ปญฺจทฺวาราเวณิกานํ ทฺวิปญฺจวิญฺญาณมโนธาตุตฺตยวเสน เตรสจิตฺตานํ ตตฺถ อปฺปวตฺตนโตฯ
ปริตฺตชวนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อปฺปนาชวนวารวณฺณนา
๒๐. วิภูตาวิภูตเภโท นตฺถิ อารมฺมณสฺส วิภูตกาเลเยว อปฺปนาสมฺภวโตฯ
๒๑. ตตฺถ หิ ฉพฺพีสติมหคฺคตโลกุตฺตรชวเนสุ ยํ กิญฺจิ ชวนํ อปฺปนาวีถิโมตรตีติ สมฺพนฺโธฯ ปริกมฺโมปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมน ยถากฺกมํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเทติ ปริกมฺมํฯ ทุติยํ สมีปจาริตฺตา อุปจารํฯ นาจฺจาสนฺโนปิ หิ นาติทูรปฺปวตฺติ สมีปจารี นาม โหติ, อปฺปนํ อุเปจฺจ จรตีติ วา อุปจารํฯ ตติยํ ปุพฺพภาเค ปริกมฺมานํ, อุปริอปฺปนาย จ อนุกูลตฺตา อนุโลมํฯ จตุตฺถํ ปริตฺตโคตฺตสฺส, ปุถุชฺชนโคตฺตสฺส จ อภิภวนโต, มหคฺคตโคตฺตสฺส, โลกุตฺตรโคตฺตสฺส จ ภาวนโต วฑฺฒนโต โคตฺรภุ, อิมานิ จตฺตาริ นามานิ จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺติยํ อนวเสสโต ลพฺภนฺติ, ติกฺขตฺตุํ ปวตฺติยํ ปน อุปจารานุโลมโคตฺรภุนาเมเนว ลพฺภนฺติฯ อฏฺฐกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๘๐๔) ปน ปุริมานํ ติณฺณํ ‘‘จตุกฺขตฺตุ’’นฺติ อาทิโต วุตฺตํ, คณนปฏิปาฏิวเสน ปน ‘‘ปญฺจมํ วา’’ติ โอสาเน วุตฺตํฯ
ยถารหนฺติ ขิปฺปาภิญฺญทนฺธาภิญฺญานุรูปํฯ ขิปฺปาภิญฺญสฺส หิ ติกฺขตฺตุํ ปวตฺตกามาวจรชวนานนฺตรํ จตุตฺถํ อปฺปนาจิตฺตมุปฺปชฺชติฯ ทนฺธาภิญฺญสฺส จตุกฺขตฺตุํ ปวตฺตชวนานนฺตรํ ปญฺจมํ อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ยสฺมา ปน อลทฺธาเสวนํ อนุโลมํ โคตฺรภุํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ, ลทฺธาเสวนมฺปิ จ ฉฏฺฐํ สตฺตมํ ภวงฺคสฺส อาสนฺนภาเวน ปปาตาสนฺนปุริโส วิย อปฺปนาวเสน ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา จตุตฺถโต โอรํ, ปญฺจมโต ปรํ วา อปฺปนา น โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาภินีหารวเสนาติ รูปารูปโลกุตฺตรมคฺคผลานุรูปสมถวิปสฺสนาภาวนาจิตฺตาภินีหรณานุรูปโต, อปฺปนาย วีถิ อปฺปนาวีถิฯ ‘‘ตโต ปรํ ภวงฺคปาโตว โหตี’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต จตุตฺถํ, ปญฺจมํ วา โอติณฺณอปฺปนาโต ‘‘อปฺปนาวสาเน’’ติ วุตฺตํฯ นิกายนฺตริยา กิร โลกิยปฺปนาสุ ปฐมกปฺปนาโต ปรํ สตฺตมชวนปูรณตฺถํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ กามาวจรชวนานมฺปิ ปวตฺติํ วณฺเณนฺตีติ เตสํ มตินิเสธนตฺถํ ‘‘ภวงฺคปาโตวา’’ติ สาวธารณํ วุตฺตํฯ
๒๒. ตตฺถาติ เตสุ อฏฺฐญาณสมฺปยุตฺตกามาวจรชวเนสุ, เตสุ จ ฉพฺพีสติมหคฺคตโลกุตฺตรชวเนสุฯ ตตฺถาติ วา ตสฺมิํ อปฺปนาวาเรฯ โสมนสฺสสหคตชวนานนฺตรนฺติ โสมนสฺสสหคตานํ จตุนฺนํ กุสลกิริยชวนานํ อนนฺตรํฯ โสมนสฺสสหคตาวาติ จตุกฺกชฺฌานสฺส, สุกฺขวิปสฺสกาทีนํ มคฺคผลสฺส จ วเสน โสมนสฺสสหคตาว, น ปน อุเปกฺขาสหคตา ภินฺนเวทนานํ อญฺญมญฺญํ อาเสวนปจฺจยภาวสฺส อนุทฺธฏตฺตาฯ ปาฏิกงฺขิตพฺพาติ ปสํสิตพฺพา, อิจฺฉิตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถาปีติ ตสฺมิํ เอกเวทนชวนวาเรปิฯ กุสลชวนานนฺตรนฺติ จตุพฺพิธญาณสมฺปยุตฺตกุสลชวนานนฺตรํ กุสลชวนมปฺเปติ, น กิริยชวนํ ภินฺนสนฺตาเน นิพฺพตฺตนโตฯ เหฏฺฐิมญฺจ ผลตฺตยมปฺเปติ สมาปตฺติวีถิยนฺตฺยธิปฺปาโยฯ
๒๓. สุขปุญฺญมฺหา ทฺวตฺติํส, อุเปกฺขกา ติเหตุกกุสลทฺวยโต ปรํ ตเถว ปญฺจมชฺฌานานิ ทฺวาทส, สุขิตกฺริยโต ติเหตุกทฺวยโต ปรํ กิริยชฺฌานจตุกฺกสฺส, อคฺคผลจตุกฺกสฺส จ วเสน อฏฺฐ, อุเปกฺขกา ติเหตุกทฺวยโต ปรํ อุเปกฺขาสหคตรูปารูปกิริยปญฺจกสฺส, อคฺคผลสฺส จ วเสน ฉ อปฺปนา สมฺโภนฺติฯ
๒๔. เอตฺถาติ วีถิสงฺคหาธิกาเรฯ
อปฺปนาชวนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มโนทฺวารวีถิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อปฺปนาชวนวารวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ตทารมฺมณนิยมวณฺณนา
๒๕. สพฺพตฺถาปีติ
๒๖. อิฏฺเฐติ อิฏฺฐมชฺฌตฺเตฯ อติอิฏฺฐารมฺมณญฺหิ วิสุํ วกฺขติฯ กุสลวิปากานิ ปญฺจวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณตทารมฺมณานีติ สมฺพนฺโธฯ อิฏฺฐมชฺฌตฺเต สนฺตีรณตทารมฺมณานิ อุเปกฺขาสหคตาเนวาติ อาห ‘‘อติอิฏฺเฐ ปน โสมนสฺสสหคตาเนวา’’ติฯ วิปากสฺส หิ กมฺมานุภาวโต ปวตฺตมานสฺส อาทาเส มุขนิมิตฺตํ วิย นิพฺพิกปฺปตาย ปกปฺเปตฺวา คหณาภาวโต ยถารมฺมณเมว เวทนาโยโค โหติ, กุสลากุสลานํ ปน อปฺปหีนวิปลฺลาเสสุ สนฺตาเนสุ ปวตฺติยา อติอิฏฺเฐปิ อิฏฺฐมชฺฌตฺตอนิฏฺฐาการโต, อนิฏฺเฐปิ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตาการโต คหณํ โหติฯ ตถา หิ อสฺสทฺธาทีนํ พุทฺธาทีสุ อติอิฏฺฐารมฺมเณสุปิ อุเปกฺขาชวนํ โหติ, ติตฺถิยาทีนญฺจ โทมนสฺสชวนํ, คมฺภีรปกติกาทีนญฺจ ปฏิกฺกูลารมฺมเณ อุเปกฺขาชวนํ, สุนขาทีนญฺจ ตตฺถ โสมนสฺสชวนํ, ปุริมปจฺฉาภาคปฺปวตฺตานิ ปน วิปากานิ ยถาวตฺถุกาเนว
๒๗. ตตฺถาปีติ ตทารมฺมเณสุปิฯ โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเนติ สเหตุกาเหตุกสุขสหคตกิริยปญฺจกาวสาเนฯ ขีณาสวานํ จิตฺตวิปลฺลาสาภาเวน กิริยชวนานิปิ ยถารมฺมณเมว ปวตฺตนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเน’’ตฺยาทิฯ เกจิ ปน อาจริยา ‘‘ปฏฺฐาเน (ธ. ส. มูลฏี. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา) ‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ธมฺมสงฺคเห ลพฺภมานมฺปิ หทยวตฺถุ เทสนาเภทปริหารตฺถํ น วุตฺตนฺติฯ
๒๘. โทมนสฺส…เป.… อุเปกฺขาสหคตาเนว ภวนฺติ, น โสมนสฺสสหคตานิ อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธสภาวตฺตาฯ เตเนว หิ ปฏฺฐาเน โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสํ, ตทนนฺตรญฺจ โทมนสฺสํ อนุทฺธฏํฯ ตถา หิ ‘‘สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺโต ธมฺโม สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ตฺยาทินา (ปฏฺฐา. ๑.๒.๔๕) สุขทุกฺขเวทนาย สมฺปยุตฺตา ธมฺมา อตฺตโน อตฺตโน สมานเวทนาสมฺปยุตฺตานํ อทุกฺขมสุขเวทนาย สมฺปยุตฺตกานญฺจ อนนฺตรปจฺจยภาเวน ทฺวีสุ ทฺวีสุ วาเรสุ วุตฺตา, อทุกฺขมสุขเวทนาย สมฺปยุตฺตกา ปน สมานเวทนาสมฺปยุตฺตานํ, อิตรเวทนาทฺวยสมฺปยุตฺตานญฺจ ธมฺมานํ อนนฺตรปจฺจยภาเวน ตีสุ วาเรสูติ เอวํ เวทนาตฺติเก สตฺเตว อนนฺตรปจฺจยวารา วุตฺตาฯ ยทิ จ โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสํ, โสมนสฺสานนฺตรํ วา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺเชยฺย, สุขทุกฺขเวทนาสมฺปยุตฺตานมฺปิ อญฺญมญฺญํ อนนฺตรปจฺจยวเสน ทฺเว วาเร วฑฺเฒตฺวา นว วารา วตฺตพฺพา สิยุํ, น ปเนวํ วุตฺตาฯ ตสฺมา น เตสํ ตทนนฺตรํ อุปฺปตฺติ อตฺถิฯ เอตฺถ จ ‘‘โสมนสฺสสหคตกิริยชวนาวสาเน’’ตฺยาทินา อยมฺปิ นิยโม อนุญฺญาโต –
‘‘ปริตฺตกุสลาโทส-ปาปสาตกฺริยาชวา
ปญฺจสฺเวกํ ตทาลมฺพํ, สุขิเตสุ ยถารหํฯ
‘‘ปาปากามสุภา
โสเปกฺเขสุ ตทาลมฺพํ, ฉสฺเวกมนุรูปโต’’ติฯ
อยญฺหิ ชวเนน ตทารมฺมณนิยโม อพฺยภิจารีฯ ‘‘ญาณสมฺปยุตฺตชวนโต ญาณสมฺปยุตฺตตทารมฺมณ’’นฺตฺยาทินยปฺปวตฺโต ปน อเนกนฺติโกฯ เยภุยฺเยน หิ อกุสลชวเนสุ ปริจิตสฺส กทาจิ กุสลชวเนสุ ชวิเตสุ, กุสลชวเนสุ วา ปริจิตสฺส กทาจิ อกุสลชวเนสุ ชวิเตสุ อกุสลานนฺตรํ ปวตฺตปริจเยน ติเหตุกชวนโตปิ ปรํ อเหตุกตทารมฺมณํ โหติ, ตถา กุสลานนฺตรํ ปวตฺตปริจเยน อกุสลชวนโต ปรํ ติเหตุกตทารมฺมณมฺปิ, ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตกกมฺมโต ปน อญฺญกมฺเมน ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ ตถา จ วุตฺตํ ปฏฺฐาเน ‘‘อเหตุเก ขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต อนตฺตโต วิปสฺสนฺติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ อเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชติ, กุสลากุสเล นิรุทฺเธ สเหตุโก วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺฐา. ๓.๑.๙๘)ฯ
ตสฺมาติ ยสฺมา โทมนสฺสชวนาวสาเน อุเปกฺขาสหคตาเนว โหนฺติฯ ตสฺมา โทมนสฺสสหคตชวนาวสาเน อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺสา’ติ อิมินาว ภวงฺคปาตาภาโว ทีปิโตว โหติ โทมนสฺสานนฺตรํ โสมนสฺสาภาวโตติ ตํ อวตฺวา ตทารมฺมณาภาวเมว ปริกปฺเปนฺโต อาห ‘‘ยทิ ตทารมฺมณสมฺภโว นตฺถี’’ติฯ โสมนสฺสปฏิสนฺธิกสฺส ติตฺถิยาทิโน พุทฺธาทิอติอิฏฺฐารมฺมเณ ปิ ปฏิหตจิตฺตสฺส โทมนสฺสชวเน ชวิเต วุตฺตนเยน โสมนสฺสตทารมฺมณสฺส อติอิฏฺฐารมฺมเณ จ อุเปกฺขาสหคตตทารมฺมณสฺส อนุปฺปชฺชนโต, เกนจิ วา อสปฺปาเยน ปริหีนโลกิยชฺฌานํ อารพฺภ ‘‘ปณีตธมฺโม เม นฏฺโฐ’’ติ วิปฺปฏิสารํ
ปริจิตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ ปริจิตํ, ตสฺมิํ ภเว เยภุยฺเยน คหิตปุพฺพํฯ อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณํ อุปฺปชฺชติ นิราวชฺชนมฺปิฯ ยถา ตํ นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส ผลจิตฺตนฺตฺยธิปฺปาโยฯ ยถาหุ –
‘‘นิราวชฺชํ กถํ จิตฺตํ, โหติ เนตญฺหิ สมฺมตํ;
นิยโม น วินาวชฺชํ, นิโรธา ผลทสฺสนา’’ติฯ
เกน ปน กิจฺเจน อิทํ จิตฺตํ ปวตฺตตีติ? ตทารมฺมณกิจฺเจน ตาว น ปวตฺตติ ชวนารมฺมณสฺส อคฺคหณโต, นาปิ สนฺตีรณกิจฺเจน ยถาสมฺปฏิจฺฉิตสฺส สนฺตีรณวเสน อปฺปวตฺตนโต, ปฏิสนฺธิจุตีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ปาริเสสโต ปน ภวสฺส องฺคภาวโต ภวงฺคกิจฺเจนาติ ยุตฺตํ สิยาฯ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรนปิ (ธ. ส. อนุฏี. ๔๙๘ วิปากุทฺธารกถาวณฺณนา) หิ อยมตฺโถ ทสฺสิโตวฯ ยํ ปน ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ ธมฺมโต, อารมฺมณโต จ สมานตํ วกฺขติ, ตํ เยภุยฺยโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ อิทเมกํ ฐานํ วชฺเชตฺวา ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ วิสทิสตา อตฺถิฯ ตมนนฺตริตฺวาติ ตํ อตฺตโน อนนฺตรํ อพฺยวหิตํ กตฺวา, ตทนนฺตรนฺตฺยตฺโถฯ
๒๙. กามาวจร…เป.… อิจฺฉนฺตีติ เอตฺถ กามาวจรชวนาวสาเนเยว ตทารมฺมณํ อิจฺฉนฺติ กามตณฺหานิทานกมฺมนิพฺพตฺตตฺตาฯ น หิ ตํ กามตณฺหาเหตุเกน กมฺมุนา ชนิตํ อตํสภาวสฺส รูปารูปาวจรโลกุตฺตรชวนสฺส อนนฺตรํ อุปฺปชฺชติฯ กิํการณา? อชนกตฺตา, ชนกสมานตฺตาภาวโต จฯ ยถา หิ เคหโต พหิ นิกฺขมิตุกาโม พาลโก ชนกํ, ตํสทิสํ วา องฺคุลิยํ คเหตฺวา นิกฺขมติ, นาญฺญํ ราชปุริสาทิํ, เอวํ ภวงฺควิสยโต
‘‘ชนกํ
น ตุ อญฺญํ ตทาลมฺพํ, พาลทารกลีลยาฯ
‘‘พีชสฺสาภาวโต นตฺถิ, พฺรหฺมานมฺปิ อิมสฺส หิ;
ปฏิสนฺธิมโน พีชํ, กามาวจรสญฺญิตํฯ
‘‘ฐาเน ปริจิเตเยว, ตํ อิทํ พาลโก วิย;
อนุยาตีติ นาญฺญตฺถ, โหติ ตณฺหาวเสน วา’’ติฯ
นนุ จ ‘‘กามาวจรปฏิสนฺธิพีชาภาวโต’’ติ วุตฺตํ, ตถา จ จกฺขุวิญฺญาณาทีนมฺปิ อภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ อินฺทฺริยปฺปวตฺติอานุภาวโต, ทฺวารวีถิเภเท จิตฺตนิยมโต จฯ
ตทารมฺมณนิยมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ชวนนิยมวณฺณนา
๓๒. มนฺทปฺปวตฺติยนฺติ มรณกาลาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน มุจฺฉากาลํ สงฺคณฺหาติฯ
๓๓. ภควโต…เป.… วทนฺตีติ ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาลาทีสุ อุทกกฺขนฺธอคฺคิกฺขนฺธปฺปวตฺตนาทิอตฺถํ วิสุํ วิสุํ ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ฌานธมฺเม วิสุํ วิสุํ อาวชฺเชนฺตสฺส อาวชฺชนวสิตาย มตฺถกปฺปตฺติยา อาวชฺชนตปฺปโรว จิตฺตาภินีหาโร โหตีติ ยถาวชฺชิตฌานงฺคารมฺมณานิ จตฺตาริ, ปญฺจวา ปจฺจเวกฺขณชวนจิตฺตานิ ปวตฺตนฺตีติ วทนฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๗๘) อฏฺฐกถาจริยาฯ ‘‘ภควโต’’ติ จ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ อญฺเญสมฺปิ ธมฺมเสนาปติอาทีนํ เอวรูเป อจฺจายิกกาเล อปริปุณฺณชวนานํ ปวตฺตนโตฯ ตถา จ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘อยญฺจ มตฺถกปฺปตฺตา วสิตา ภควโต ยมกปาฏิหาริยกาเล ‘‘จตฺตาริ ปญฺจ วา’’ติ จ ปเนตํ ติกฺขินฺทฺริยมุทินฺทฺริยวเสน คเหตพฺพนฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน (วิสุทฺธิ. มหา. ๑.๗๘) วุตฺตํ, ตสฺมา ภควโต จตฺตาริ, อญฺเญสํ ปญฺจปีติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติฯ
๓๔. อาทิกมฺมิกสฺสาติ อาทิโต กตโยคกมฺมสฺสฯ ปฐมํ นิพฺพตฺตา อปฺปนา ปฐมกปฺปนาฯ อภิญฺญาชวนานมฺปิ ‘‘ปฐมกปฺปนายา’’ติ อธิกาโร สิยาติ อาห ‘‘สพฺพทาปี’’ติ, ปฐมุปฺปตฺติกาเล, จิณฺณวสีกาเล จ ปญฺจาภิญฺญาชวนานิ เอกวารเมว ชวนฺตีตฺยตฺโถฯ
๓๕. มคฺคาเยว อุปฺปชฺชนโต มคฺคุปฺปาทาฯ ยถารหนฺติ ปญฺจมํ วา จตุตฺถํ วา อุปฺปนฺนมคฺคานุรูปํฯ สตฺตชวนปรมตฺตา หิ เอกาวชฺชนวีถิยา
๓๖. นิโรธสมาปตฺติกาเลติ นิโรธสฺส ปุพฺพภาเคฯ จตุตฺถารุปฺปชวนนฺติ กุสลกิริยานํ อญฺญตรํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนชวนํฯ อนาคามิขีณาสวาเยว นิโรธสมาปตฺติํ สมาปชฺชนฺติ, น โสตาปนฺนสกทามิโนติ วุตฺตํ ‘‘อนาคามิผลํ วา อรหตฺตผลํ วา’’ติฯ วิภตฺติวิปลฺลาโส เจตฺถ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘อนาคามิผเล วา อรหตฺตผเล วา’’ติฯ เตนาห ‘‘นิรุทฺเธ’’ติฯ ยถารหนฺติ ตํตํปุคฺคลานุรูปํฯ
๓๘. สพฺพตฺถาปิ สมาปตฺติวีถิยนฺติ สกลายปิ ฌานสมาปตฺติวีถิยํ, ผลสมาปตฺติวีถิยญฺจฯ
๓๙. ปริตฺตานิ ชวนานิ สตฺตกฺขตฺตุํ มตานิ อุกฺกํสโกฏิยาฯ มคฺคาภิญฺญา ปน สกิํ เอกวารเมว มตาฯ อวเสสานิ อภิญฺญามคฺควชฺชิตานิ มหคฺคตโลกุตฺตรชวนานิ พหูนิปิ ลพฺภนฺติ สมาปตฺติวีถิยํ อโหรตฺตมฺปิ ปวตฺตนโตฯ อปิ-สทฺเทน โลกิยชฺฌานานิ ปฐมกปฺปนายํ, อนฺติมผลทฺวยญฺจ นิโรธานนฺตรํ เอกวารํ, ผลจิตฺตานิ มคฺคานนฺตรํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุมฺปีติ สมฺปิณฺเฑติฯ
ชวนนิยมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ปุคฺคลเภทวณฺณนา
๔๐. อิทานิ ‘‘ทุเหตุกานมเหตุกานญฺจา’’ตฺยาทิฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสหคตาโลภาโทสวเสน ทฺเว เหตู ทฺวิเหตุกาฯ ตาทิสานํ เหตูนํ อภาวโต อเหตุกาฯ ม-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ อปฺปนาชวนานิ น ลพฺภนฺติ วิปากาวรณสพฺภาวโตฯ ทฺวิเหตุกาเหตุกปฏิสนฺธิ หิ ‘‘วิปากาวรณ’’นฺติ วุจฺจติฯ อปฺปนาชวนาภาวโตเยว อรหตฺตํ นตฺถีติ กิริยชวนานิ น ลพฺภนฺติฯ
๔๑. ‘‘สเหตุกํ (ปฏฺฐา. ๓.๑.๑๐๒) ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ ปาฐโต อเหตุกานมฺปิ นานากมฺเมน ทฺวิเหตุกตทารมฺมณํ สมฺภวติ, ทฺวิเหตุกานํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ มูลสนฺธิยา ปน ชฬภาวโต อุภินฺนมฺปิ นตฺถิ ติเหตุกตทารมฺมณนฺติ อาห ‘‘ตถา ญาณสมฺปยุตฺตวิปากานิ จา’’ติฯ อาจริยโชติปาลตฺเถเรน ปน ‘‘สเหตุกํ ภวงฺค’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อเหตุกานมฺปิ ติเหตุกตทารมฺมณํ วตฺวา อิธ ญาณสมฺปยุตฺตวิปากาภาววจนสฺส ปริหาสวเสน ‘‘โส เอว ปุจฺฉิตพฺโพ, โย ตสฺส กตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปน ปริหาสวเสน วุตฺตมฺปิ อาจริยํ ปุจฺฉิตฺวาว วิชานนตฺถํ วุตฺตวจนํ วิย ฐิตํฯ ตถา หิ อาจริเยเนเวตฺถ การณํ ปรมตฺถวินิจฺฉเย วุตฺตํ –
‘‘ญาณปากา น วตฺตนฺติ, ชฬตฺตา มูลสนฺธิยา’’ติ; (ปรม. วิ. ๒๗๑);
อปเร ปน ‘‘ยถา อเหตุกานํ สเหตุกตทารมฺมณํ โหติ, เอวํ ทฺวิเหตุกานํ ติเหตุกตทารมฺมณมฺปี’’ติ วณฺเณนฺติ, เตสํ มตานุโรเธน จ อิธาปิ ญาณสมฺปยุตฺตวิปากปฏิกฺเขโป อเหตุเกเยว สนฺธายาติ วทนฺติฯ ตตฺถ ปน ปมาณปาฐาภาวโต อาจริเยน อุภินฺนมฺปิ สาธารณวเสน ญาณสมฺปยุตฺตวิปากาภาเว การณํ วตฺวา สมกเมว จิตฺตปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา เตสํ วจนํ วีมํสิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํฯ อเหตุกาเปกฺขาย เจตฺถ ‘‘ทุคฺคติยํ ปนา’’ตฺยาทิฯ
๔๓. ติเหตุเกสูติ
๔๕. ทิฏฺฐี…เป.… เสกฺขานนฺติ สิกฺขาย อปริปูรการิตาย สิกฺขนสีลตาย ‘‘เสกฺขา’’ติ ลทฺธนามานํ โสตาปนฺนสกทาคามีนํ ปุคฺคลานํ ปฐมมคฺเคเนว สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉานํ ปหีนตฺตา ตํสหคตชวนานิ เจว จ-สทฺเทน อากฑฺฒิตานิ ขีณาสวาเวณิกานิ กิริยชวนานิ จ น ลพฺภนฺติฯ
๔๖. ปฏิฆชวนานิ จาติ โทมนสฺสชวนานิ เจว ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตวิจิกิจฺฉาสหคตกิริยชวนานิ จฯ
๔๗. โลกุตฺตร…เป.… สมุปฺปชฺชนฺตีติ จตุนฺนํ มคฺคานํ เอกจิตฺตกฺขณิกภาเวน ปุคฺคลนฺตเรสุ อสมฺภวโต, เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมานญฺจ อุปรูปริสมาปตฺติยา อนธิคตตฺตา, อุปรูปริปุคฺคลานญฺจ อสมุคฺฆาฏิตกมฺมกิเลสนิโรเธน ปุถุชฺชเนหิ วิย โสตาปนฺนานํ โสตาปนฺนาทีหิ ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา จ อฏฺฐปิ โลกุตฺตรชวนานิ ยถาสกํ มคฺคผลฏฺฐานํ อริยานเมว สมุปฺปชฺชนฺติฯ
๔๘. อิทานิ เตสํ เตสํ ปุคฺคลานํ ยถาปฏิกฺขิตฺตชวนานิ วชฺเชตฺวา ปาริเสสโต ลพฺภมานชวนานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อเสกฺขาน’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ ติวิธสิกฺขาย ปริปูรการิภาวโต อเสกฺขานํ ขีณาสวานํ เตตฺติํสวิธกุสลากุสลสฺส, เหฏฺฐิมผลตฺตยสฺส, วีถิมุตฺตานญฺจ นวมหคฺคตวิปากานํ วเสน ปญฺจจตฺตาลีสวชฺชิตานิ เสสานิ จตุจตฺตาลีส วีถิจิตฺตานิ สมฺภวา ยถาลาภํ กามภเว ฐิตานํ วเสน อุทฺทิเสฯ
เสกฺขานํ อฏฺฐารสกิริยชวนทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสหคตปญฺจกอคฺคผลมหคฺคตวิปากวเสน เตตฺติํส วชฺเชตฺวา เตวีสติกามาวจรวิปากอาวชฺชนทฺวยเอกวีสติกุสลสตฺตากุสลเหฏฺฐิมผลตฺตยวเสน ฉปฺปญฺญาส วีถิจิตฺตานิ ยถาสมฺภวํ อุทฺทิเส อวิเสสโตฯ วิเสสโต ปน โสตาปนฺนสกทาคามีนํ เอกปญฺญาส, อนาคามีนํ เอกูนปญฺญาส, อวเสสานํ จตุนฺนํ ปุถุชฺชนานํ จตุปญฺญาส วีถิจิตฺตานิ ยถาสมฺภวโต อุทฺทิเส อวิเสสโตฯ วิเสสโต ปน ติเหตุกานํ จตุปญฺญาเสว ลพฺภนฺติ, ทฺวิเหตุกาเหตุกานํ ญาณสมฺปยุตฺตวิปากอปฺปนาชวนวชฺชิตานิ เอกจตฺตาลีส, อาปายิกานํ ตาเนว ทฺวิเหตุกวิปากวชฺชิตานิ สตฺตติํส วีถิจิตฺตานีติ ทฏฺฐพฺพํฯ
ปุคฺคลานํ วเสน จิตฺตปฺปวตฺติเภโท ปุคฺคลเภโทฯ
ปุคฺคลเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
ภูมิวิภาควณฺณนา
๔๙. สพฺพานิปิ วีถิจิตฺตานิ อุปลพฺภนฺติ ฉนฺนํ ทฺวารานํ, สพฺเพสญฺจ ปุคฺคลานํ ตตฺถ สมฺภวโตฯ ยถารหนฺติ ตํตํภวานุรูปํ, ตํตํปุคฺคลานุรูปญฺจฯ
๕๒. ตฺยาทินา
๕๔. กามภเว ยถารหํ วีถิมุตฺตวชฺชานิ อสีติ วีถิจิตฺตานิ, รูปภเว ปฏิฆทฺวยอฏฺฐตทารมฺมณฆานาทิวิญฺญาณฉกฺกวีถิมุตฺตกวเสน ปญฺจวีสติ วชฺเชตฺวา เสสานิ อาวชฺชนทฺวยนวอเหตุกวิปากเตปญฺญาสชวนวเสน จตุสฏฺฐิ, อรูเป ภเว เตวีสติกามาวจรวิปากปฐมมคฺคปญฺจทสรูปาวจรปฏิฆทฺวยอารุปฺปวิปากกิริยมโนธาตุหสนวเสน สตฺตจตฺตาลีส วชฺเชตฺวา เสสานิ ฉพฺพีสติ ปริตฺตชวนอฏฺฐอารุปฺปชวนสตฺตโลกุตฺตรชวนมโนทฺวาราวชฺชนวเสน ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ ลพฺภเร อุปลพฺภนฺติฯ
เกจิ ธมฺมานุสารณิยํ ‘‘ยทา พฺรหฺมาโน กามาวจรํ อนิฏฺฐารมฺมณํ อาลมฺพนฺติ, ตทา ตํ สุคติยมฺปิ อกุสลวิปากจกฺขุโสตวิญฺญาณมโนธาตุสนฺตีรณานํ อุปฺปตฺติ สมฺภวตี’’ติฯ
ภูมิวเสน วิภาโค ภูมิวิภาโคฯ
ภูมิวิภาควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
๕๕. ยถาสมฺภวนฺติ ตํตํทฺวาเรสุ, ตํตํภเวสุ วา สมฺภวานุรูปโตฯ ยาวตายุกนฺติ ปฏิสนฺธิโต ปรํ ภวนิกนฺติวเสน ปวตฺตมโนทฺวาริกจิตฺตวีถิโต ปฏฺฐาย จุติจิตฺตาวสานํ
อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย
วีถิปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ