๖. รูปปริจฺเฉทวณฺณนา
๑. เอวํ ‘‘เอตฺตาวตา’’ตฺยาทิฯ สปฺปเภทปฺปวตฺติกา อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน ตีหิ ปริจฺเฉเทหิ วุตฺตปฺปเภทวนฺโต, ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ทฺวีหิ ปริจฺเฉเทหิ วุตฺตปฺปวตฺติวนฺโต จ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา เอตฺตาวตา ปญฺจหิ ปริจฺเฉเทหิ วิภตฺตา หิ ยสฺมา, อิทานิ ยถานุปฺปตฺตํ รูปํ ปวุจฺจตีติ โยชนาฯ
๒. อิทานิ ยถาปฏิญฺญาตรูปวิภาคตฺถํ มาติกํ ฐเปตุํ ‘‘สมุทฺเทสา’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ สงฺเขปโต อุทฺทิสนํ สมุทฺเทโสฯ เอกวิธาทิวเสน วิภชนํ วิภาโค, สมุฏฺฐาติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมุฏฺฐานํ, กมฺมาทโย รูปชนกปจฺจยาฯ จกฺขุทสกาทโย กลาปาฯ ปวตฺติกฺกมโต เจติ ภวกาลสตฺตเภเทน รูปานํ อุปฺปตฺติกฺกมโตฯ
รูปสมุทฺเทสวณฺณนา
๓. อุปาทินฺนานุปาทินฺนสนฺตาเนสุ สสมฺภารธาตุวเสน มหนฺตา หุตฺวา ภูตา ปาตุภูตาติ มหาภูตา (ธ. ส. อฏฺฐ. ๕๘๔)ฯ อถวา อเนกวิธอพฺภุตวิเสสทสฺสเนน, อเนกาภูตทสฺสเนน วา มหนฺตานิ อพฺภุตานิ, อภูตานิ วา เอเตสูติ มหาภูตา, มายาการาทโยฯ เตหิ สมานา สยํ อนีลาทิสภาวาเนว นีลาทิอุปาทายรูปทสฺสนาทิโตติ มหาภูตาฯ มนาปวณฺณสณฺฐานาทีหิ วา สตฺตานํ วญฺจิกา ยกฺขินิอาทโย วิย มนาปอิตฺถิปุริสรูปทสฺสนาทินา สตฺตานํ วญฺจกตฺตา มหนฺตานิ อภูตานิ เอเตสูติ มหาภูตาฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ –
‘‘มหนฺตา
วญฺจกตฺตา อภูเตน, ‘มหาภูตา’ติ สมฺมตา’’ติฯ (อภิธ. ๖๒๖);
อถ วา มหนฺตปาตุภาวโต มหนฺตานิ ภวนฺติ เอเตสุ อุปาทารูปานิ, ภูตานิ จาติ มหาภูตานิฯ มหาภูเต อุปาทาย ปวตฺตํ รูปํ อุปาทายรูปํฯ ยทิ เอวํ ‘‘เอกํ มหาภูตํ ปฏิจฺจ ตโต
๔. ปถนฏฺเฐน ปถวี, ตรุปพฺพตาทีนํ ปกติปถวี วิย สหชาตรูปานํ ปติฏฺฐานภาเวน ปกฺขายติ, อุปฏฺฐาตีติ วุตฺตํ โหติ, ปถวี เอว ธาตุ สลกฺขณธารณาทิโต นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน สรีรเสลาวยวธาตุสทิสตฺตา จาติ ปถวีธาตุฯ อาเปติ สหชาตรูปานิ ปตฺถรติ, อาปายติ วา พฺรูเหติ วฑฺเฒตีติ อาโปฯ เตเชติ ปริปาเจติ, นิเสติ วา ติกฺขภาเวน เสสภูตตฺตยํ อุสฺมาเปตีติ เตโชฯ วายติ เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน ภูตสงฺฆาตํ ปาเปตีติ วาโยฯ จตสฺโสปิ ปเนตา ยถากฺกมํ กถินตฺตทวตฺตอุณฺหตฺตวิตฺถมฺภนตฺตลกฺขณาติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๕. จกฺขาทีนํ วจนตฺโถ เหฏฺฐา กถิโตวฯ ปสาทรูปํ นาม จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปสนฺนภาวเหตุกตฺตาฯ ตํ
๖. อาโปธาตุยา ‘‘อาโปธาตุ วิวชฺชิตํ ภูตตฺตยสงฺขาต’’นฺติฯ กิญฺจาปิ หิ สีตตา ผุสิตฺวา คยฺหติ, สา ปน เตโชเยวฯ มนฺเท หิ อุณฺหตฺเต สีตพุทฺธิ สีตตาสงฺขาตสฺส กสฺสจิ คุณสฺส อภาวโตฯ ตยิทํ สีตพุทฺธิยา อนวฏฺฐิตภาวโต วิญฺญายติ ปาราปาเร วิยฯ ตถา หิ ฆมฺมกาเล อาตเป ฐตฺวา ฉายํ ปวิฏฺฐานํ สีตพุทฺธิ โหติ, ตตฺเถว จิรกาลํ ฐิตานํ อุณฺหพุทฺธิฯ ยทิ จ อาโปธาตุ สีตตา สิยา, อุณฺหภาเวน สห เอกสฺมิํ กลาเป
‘‘ทวตาสหวุตฺตีนิ, ตีณิ ภูตานิ สมฺผุสํ;
ทวตํ สมฺผุสามีติ, โลโกยมภิมญฺญติฯ
‘‘ภูเต ผุสิตฺวา สณฺฐานํ, มนสา คณฺหโต ยถา;
ปจฺจกฺขโต ผุสามีติ, วิญฺเญยฺยา ทวตา ตถา’’ติฯ
โคจรรูปํ นาม ปญฺจวิญฺญาณวิสยภาวโตฯ คาโว อินฺทฺริยานิ จรนฺติ เอตฺถาติ โคจรนฺติ หิ อารมฺมณสฺเสตํ นามํฯ ตํ ปเนตํ ปญฺจวิธมฺปิ ยถากฺกมํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ โคจรภาวลกฺขณํ, จกฺขาทิปฏิหนนลกฺขณํ วาฯ
๗. อิตฺถิยา ภาโว อิตฺถตฺตํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๖๓๒)ฯ ปุริสสฺส ภาโว ปุริสตฺตํฯ ตตฺถ อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปเหตุภาวลกฺขณํ อิตฺถตฺตํ, ปุริสลิงฺคาทิเหตุภาวลกฺขณํ ปุริสตฺตํฯ ตตฺถ อิตฺถีนํ องฺคชาตํ อิตฺถิลิงฺคํฯ สราธิปฺปายา อิตฺถินิมิตฺตํ ‘‘อิตฺถี’’ติ สญฺชานนสฺส ปจฺจยภาวโตฯ อวิสทฐานคมนนิสชฺชาทิ อิตฺถิกุตฺตํฯ อิตฺถิสณฺฐานํ อิตฺถากปฺโปฯ ปุริสลิงฺคาทีนิปิ วุตฺตนเยน ทฏฺฐพฺพานิฯ อฏฺฐกถายํ ปน อญฺญถา อิตฺถิลิงฺคาทีนิ วณฺณิตานิฯ ตํ ปน เอวํ สงฺคเหตฺวา วทนฺติ –
‘‘ลิงฺคํ
กุตฺตํ สุปฺปาทินา กีฬา, อากปฺโป คมนาทิก’’นฺติฯ
ภาวรูปํ นาม ภวติ เอเตน อิตฺถาทิอภิธานํ, พุทฺธิ จาติ กตฺวาฯ ตํ ปเนตํ กายินฺทฺริยํ วิย สกลสรีรํ ผริตฺวา ติฏฺฐติฯ
๘. หทยเมว หทยวตฺถุฯ ตถา หิ ตํ ธาตุทฺวยนิสฺสยภาวลกฺขณํ, ตญฺจ หทยโกสพฺภนฺตเร อฑฺฒปสตมตฺตํ โลหิตํ นิสฺสาย ปวตฺตติฯ รูปกณฺเฑ อวุตฺตสฺสปิ ปเนตสฺส อาคมโต, ยุตฺติโต จ อตฺถิภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ ตตฺถ, ตํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ วตฺตนฺติ ‘‘ยํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโนวิญฺญาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ ธมฺมานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๑.๑.๘) เอวมาคตํ ปฏฺฐานวจนํ อาคโมฯ ยุตฺติ ปเนวํ ทฏฺฐพฺพา –
‘‘นิปฺผนฺนภูติกาธารา, ทฺเว ธาตู กามรูปินํ;
รูปานุพนฺธวุตฺติตฺตา, จกฺขุวิญฺญาณาทโย วิยฯ
‘‘จกฺขาทินิสฺสิตาเนตา, ตสฺสญฺญาธารภาวโต;
นาปิ รูปาทิเก เตสํ, พหิทฺธาปิ ปวตฺติโตฯ
‘‘น จาปิ ชีวิตํ ตสฺส, กิจฺจนฺตรนิยุตฺติโต;
น จ ภาวทฺวยํ ตสฺมิํ, อสนฺเตปิ ปวตฺติโตฯ
‘‘ตสฺมา ตทญฺญํ วตฺถุ ตํ, ภูติกนฺติ วิชานิยํ;
วตฺถาลมฺพทุกานนฺตุ, เทสนาเภทโต อิทํ;
ธมฺมสงฺคณิปาฐสฺมิํ, น อกฺขาตํ มเหสินา’’ติฯ
๙. ชีวนฺติ เตนาติ ชีวิตํ, ตเทว กมฺมชรูปปริปาลเน อาธิปจฺจโยคโต อินฺทฺริยนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตถา เหตํ กมฺมชรูปปริปาลนลกฺขณํฯ ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺฐายีนมฺปิ หิ สหชาตานํ
๑๐. กพฬํ กพฬีกาโร อาหาโร, อิทญฺจ สวตฺถุกํ กตฺวา อาหารํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เสนฺทฺริยกาโยปตฺถมฺภนเหตุภูตา ปน องฺคมงฺคานุสารี รสหรสงฺขาตา อชฺโฌหริตพฺพาหารสิเนหภูตา โอชา อิธ อาหารรูปํ นามฯ ตถา เหตํ เสนฺทฺริยกาโยปตฺถมฺภนเหตุภาวลกฺขณํ, โอชฏฺฐมกรูปาหรณลกฺขณํ วาฯ
๑๑. กกฺขฬตฺตาทินา อตฺตโน อตฺตโน สภาเวน อุปลพฺภนโต สภาวรูปํ นามฯ อุปฺปาทาทีหิ, อนิจฺจตาทีหิ วา ลกฺขเณหิ สหิตนฺติ สลกฺขณํฯ ปริจฺเฉทาทิภาวํ วินา อตฺตโน สภาเวเนว กมฺมาทีหิ ปจฺจเยหิ นิปฺผนฺนตฺตา นิปฺผรูปํ นามฯ รุปฺปนสภาโว รูปํ, เตน ยุตฺตมฺปิ รูปํ, ยถา ‘‘อริสโส, นีลุปฺปล’’นฺติ, สฺวายํ รูป-สทฺโท รุฬฺหิยา อตํสภาเวปิ ปวตฺตตีติ อปเรน รูป-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘รูปรูป’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ทุกฺขทุกฺข’’นฺติฯ ปริจฺเฉทาทิภาวํ อติกฺกมิตฺวา สภาเวเนว อุปลพฺภนโต ลกฺขณตฺตยาโรปเนน สมฺมสิตุํ อรหตฺตา สมฺมสนรูปํฯ
๑๒. น กสฺสตีติ อกาโสฯ อกาโสเยว อากาโส, นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุ จาติ อากาสธาตุฯ จกฺขุทสกาทิเอเกกกลาปคตรูปานํ กลาปนฺตเรหิ อสํกิณฺณภาวาปาทนวเสน ปริจฺเฉทกํ, เตหิ วา ปริจฺฉิชฺชมานํ, เตสํ ปริจฺเฉทมตฺตํ วา รูปํ ปริจฺเฉทรูปํฯ ตญฺหิ ตํ ตํ รูปกลาปํ ปริจฺฉินฺทนฺตํ วิย โหติฯ วิชฺชมาเนปิ จ กลาปนฺตรภูเตหิ กลาปนฺตรภูตานํ สมฺผุฏฺฐภาเว ตํตํรูปวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโต อากาโสฯ เยสญฺจ โส ปริจฺเฉโท, เตหิ สยํ อสมฺผุฏฺโฐเยวฯ อญฺญถา ปริจฺฉินฺนตา น สิยา เตสํ รูปานํ พฺยาปีภาวาปตฺติโตฯ อพฺยาปิตา
๑๓. จลมานกาเยน อธิปฺปายํ วิญฺญาเปติ, สยญฺจ เตน วิญฺญายตีติ กายวิญฺญตฺติฯ สวิญฺญาณกสทฺทสงฺขาตวาจาย อธิปฺปายํ วิญฺญาเปติ, สยญฺจ ตาย วิญฺญายตีติ วจีวิญฺญตฺติฯ ตตฺถ อภิกฺกมาทิชนกจิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุยา สหชาตรูปสนฺถมฺภนสนฺธารณจลิเตสุ
กถํ ปน วิญฺญตฺติวเสน หตฺถจลนาทโย โหนฺตีติ? วุจฺจเต – เอกาวชฺชนวีถิยํ สตฺตสุ ชวเนสุ สตฺตมชวนสมุฏฺฐานวาโยธาตุ วิญฺญตฺติวิการสหิตาว ปฐมชวนาทิสมุฏฺฐานาหิ วาโยธาตูหิ ลทฺโธปตฺถมฺภา เทสนฺตรุปฺปตฺติเหตุภาเวน จลยติ จิตฺตชํ, ปุริมชวนาทิสมฺภูตา ปน สนฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตกรา ตสฺส อุปการาย โหนฺตีติฯ ยถา หิ สตฺตหิ ยุเคหิ อากฑฺฒิตพฺพสกเฏ สตฺตมยุคยุตฺตาเยว โคณา เหฏฺฐา ฉสุ ยุเคสุ ยุตฺตโคเณหิ ลทฺธูปตฺถมฺภา สกฏํ จาเลนฺติ, ปฐมยุคาทิยุตฺตา ปน อุปตฺถมฺภนสนฺธารณมตฺตเมว สาเธนฺตา เตสํ อุปการาย โหนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ
เทสนฺตรุปฺปตฺติเยว
อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ‘‘ผนฺทมานกายคฺคหณานนฺตร’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘สุยฺยมานสทฺทสวนานนฺตร’’นฺติ โยเชตพฺพํฯ อิธ จ สนฺถมฺภนาทีนํ อภาวโต สตฺตมชวนสมุฏฺฐิตาตฺยาทินโย
๑๔. ลหุภาโว ลหุตาฯ มุทุภาโว มุทุตาฯ กมฺมญฺญภาโว กมฺมญฺญตาฯ ยถากฺกมญฺเจตา อโรคิโน วิย รูปานํ อครุตา สุปริมทฺทิตจมฺมสฺส วิย อกถินตา สุธนฺตสุวณฺณสฺส วิย สรีรกิริยานํ อนุกูลภาโวติ ทฏฺฐพฺพํฯ อญฺญมญฺญํ อวิชหนฺตสฺสปิ หิ ลหุตาทิตฺตยสฺส ตํตํวิการาธิกรูเปหิ นานตฺตํ วุจฺจติ, ทนฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน หิ รูปวิกาโร ลหุตาฯ ถทฺธตฺตกรธาตุกฺโขภปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน มุทุตาฯ สรีรกิริยานํ อนนุกูลภาวกรธาตุกฺโขภปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐาโน กมฺมญฺญตาติฯ
๑๕. อุปจยนํ อุปจโย, ปฐมจโยตฺยตฺโถ ‘‘อุปญฺญตฺต’’นฺตฺยาทีสุ วิย อุป-สทฺทสฺส ปฐมตฺถโชตนโตฯ สนฺตาโน สนฺตติ, ปพนฺโธตฺยตฺโถฯ ตตฺถ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยาว จกฺขาทิทสกานํ อุปฺปตฺติ, เอตฺถนฺตเร รูปุปฺปาโท อุปจโย นามฯ ตโต ปรํ สนฺตติ นามฯ ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺฐายีนํ รูปานํ นิโรธาภิมุขภาววเสน ชีรณํ ชรา, สาเยว ชรตา, นิจฺจธุวภาเวน น อิจฺจํ อนุปคนฺตพฺพนฺติ อนิจฺจํ, ตสฺส ภาโว อนิจฺจตา, รูปปริเภโทฯ ลกฺขณรูปํ นาม ธมฺมานํ ตํตํอวตฺถาวเสน ลกฺขณเหตุตฺตาฯ
๑๖. ชาติรูปเมวาติ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย รูปานํ ขเณ ขเณ อุปฺปตฺติภาวโต ชาติสงฺขาตํ รูปุปฺปตฺติภาเวน จตุสนฺตติรูปปฺปฏิพทฺธวุตฺติตฺตา รูปสมฺมตญฺจ ชาติรูปเมว อุปจยสนฺตติภาเวน ปวุจฺจติ ปฐมุปรินิจฺจตฺตสงฺขาตปฺปวตฺติอาการเภทโต เวเนยฺยวเสน ‘‘อุปจโย สนฺตตี’’ติ (ธ. ส. ๖๔๒) วิภชิตฺวา วุตฺตตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา ตาสํ นิทฺเทเส อตฺถโต อเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย อายตนานํ อาจโย, โส รูปสฺส อุปจโยฯ โย รูปสฺส อุปจโย, สา เอกาทสวิธมฺปีติ สภาคสงฺคหวเสน เอกาทสปฺปการมฺปิฯ
๑๗. จตฺตาโร อนิปฺผนฺนา ทส เจติ อฏฺฐวีสติวิธํ ภเวฯ
รูปสมุทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
รูปวิภาควณฺณนา
๑๘. อิทานิ ยถาอุทฺทิฏฺฐรูปานํ เอกวิธาทินยทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพญฺจ ปเนต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ สมฺปยุตฺตสฺส อโลภาทิเหตุโน อภาวา อเหตุกํฯ ยถาสกํ ปจฺจยวนฺตตาย สปฺปจฺจยํฯ อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺเตหิ กามาสวาทีหิ สหิตตฺตา สาสวํฯ ปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตฺตา สงฺขตํฯ อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาเต โลเก นิยุตฺตตาย โลกิยํฯ กามตณฺหาย อวจริตตฺตา กามาวจรํฯ อรูปธมฺมานํ วิย กสฺสจิ อารมฺมณสฺส อคฺคหณโต นาสฺส อารมฺมณนฺติ อนารมฺมณํฯ ตทงฺคาทิวเสน ปหาตพฺพตาภาวโต อปฺปหาตพฺพํฯ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน ‘‘อพฺยากต’’นฺตฺยาทิกํ สพฺพํ เอกวิธนยํ สงฺคณฺหาติฯ
๑๙. อชฺฌตฺติกรูปํ อตฺตภาวสงฺขาตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตตฺตาฯ กามํ อญฺเญปิ หิ อชฺฌตฺตสมฺภูตา อตฺถิ, รุฬฺหีวเสน ปน จกฺขาทิกํเยว อชฺฌตฺติกํฯ อถ วา ‘‘ยทิ มยํ น โหม, ตฺวํ กฏฺฐกลิงฺครูปโม ภวิสฺสสี’’ติ วทนฺตา วิย อตฺตภาวสฺส พาหิรรูปํฯ
๒๐. อิตรํ พาวีสติวิธํ อวตฺถุรูปํฯ
๒๒. อฏฺฐวิธมฺปิ อินฺทฺริยรูปํ ปญฺจวิญฺญาเณสุ ลิงฺคาทีสุ สหชรูปปริปาลเน จ อาธิปจฺจโยคโตฯ ปสาทรูปสฺส หิ ปญฺจวิธสฺส จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ อาธิปจฺจํ อตฺตโน ปฏุมนฺทาทิภาเวน เตสมฺปิ ปฏุมนฺทาทิภาวาปาทนโตฯ ภาวทฺวยสฺสาปิ อิตฺถิลิงฺคาทีสุ อาธิปจฺจํ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชมานานมฺปิ เตสํ เยภุยฺเยน สภาวกสนฺตาเนเยว ตํตทากาเรน อุปฺปชฺชนโต, น ปน อินฺทฺริยปจฺจยภาวโตฯ ชีวิตสฺส จ กมฺมชปริปาลเน อาธิปจฺจํ เตสํ ยถาสกํ ขณฏฺฐานสฺส ชีวิตินฺทฺริยปฺปฏิพทฺธตฺตาฯ สยญฺจ อตฺตนา ฐปิตธมฺมสมฺพนฺเธเนว ปวตฺตติ นาวิโก วิยฯ
๒๓. วิสยวิสยิภาวปฺปตฺติวเสน ถูลตฺตา โอฬาริกรูปํฯ ตโตเยว คหณสฺส สุกรตฺตา สนฺติเกรูปํ อาสนฺนรูปํ นามฯ โย สยํ, นิสฺสยวเสน จ สมฺปตฺตานํ, อสมฺปตฺตานญฺจ ปฏิมุขภาโว อญฺญมญฺญปตนํ, โส ปฏิโฆ วิยาติ ปฏิโฆฯ ยถา หิ ปฏิฆาเต สติ ทุพฺพลสฺส จลนํ โหติ, เอวํ อญฺญมญฺญํ ปฏิมุขภาเว สติ อรูปสภาวตฺตา ทุพฺพลสฺส ภวงฺคสฺส จลนํ โหติฯ ปฏิโฆ ยสฺส อตฺถิ ตํ สปฺปฏิฆํฯ ตตฺถ สยํ สมฺปตฺติ โผฏฺฐพฺพสฺส, นิสฺสยวเสน สมฺปตฺติ ฆานชิวฺหากายคนฺธรสานํ, อุภยถาปิ อสมฺปตฺติ จกฺขุโสตรูปสทฺทานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อิตรํ โสฬสวิธํ โอฬาริกตาทิสภาวาภาวโต สุขุมรูปาทิกํฯ
๒๔. กมฺมโต อุปาทินฺนรูปํ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อตฺตโน ผลภาเวน อาทินฺนตฺตา คหิตตฺตาฯ อิตรํ อคฺคหิตคฺคหเณนทสวิธํ อนุปาทินฺนรูปํฯ
๒๕. ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาเตน นิทสฺสเนน สห วตฺตตีติ สนิทสฺสนํฯ จกฺขุวิญฺญาณโคจรภาโว หิ นิทสฺสนนฺติ วุจฺจติ ตสฺส จ รูปายตนโต อนญฺญตฺเตปิ อญฺเญหิ ธมฺเมหิ ตํ วิเสเสตุํ อญฺญํ วิย กตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏตีติ สห นิทสฺสเนน สนิทสฺสนนฺติฯ ธมฺมภาวสามญฺเญน หิ เอกีภูเตสุ ธมฺเมสุ โย นานตฺตกโร วิเสโส, โส อญฺโญ วิย กตฺวา อุปจริตุํ ยุตฺโตฯ เอวญฺหิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหติฯ
๒๖. อสมฺปตฺตวเสนาติ อตฺตานํ อสมฺปตฺตสฺส โคจรสฺส วเสน, อตฺตนา วิสยปฺปเทสํ วา อสมฺปตฺตวเสนฯ จกฺขุโสตานิ หิ รูปสทฺเทหิ อสมฺปตฺตานิ, สยํ วา ตานิ อสมฺปตฺตาเนว อารมฺมณํ คณฺหนฺติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘จกฺขุโสตํ
วิญฺญาณุปฺปตฺติเหตุตฺตา, สนฺตราธิกโคจเรฯ
‘‘ตถา หิ ทูรเทสฏฺฐํ, ผลิกาทิติโรหิตํ;
มหนฺตญฺจ นคาทีนํ, วณฺณํ จกฺขุ อุทิกฺขติฯ
‘‘อากาสาทิคโต กุจฺฉิ-จมฺมานนฺตริโกปิ จ;
มหนฺโต จ ฆณฺฏาทีนํ, สทฺโท โสตสฺส โคจโรฯ
‘‘คนฺตฺวา วิสยเทสํ ตํ, ผริตฺวา คณฺหตีติ เจ;
อธิฏฺฐานวิธาเนปิ, ตสฺส โส โคจโร สิยาฯ
‘‘ภูตปฺปพนฺธโต โส เจ, ยาติ อินฺทฺริยสนฺนิธิํ;
กมฺมจิตฺโตชสมฺภูโต, วณฺโณ สทฺโท จ จิตฺตโชฯ
‘‘น เตสํ โคจรา โหนฺติ, น หิ สมฺโภนฺติ เต พหิ;
วุตฺตา จ อวิเสเสน, ปาเฐ ตํวิสยาว เตฯ
‘‘ยทิ
อกฺขิวณฺณํ ตถา มูลํ, ปสฺเสยฺย ภมุกสฺส จฯ
‘‘ทิสาเทสววตฺถานํ, สทฺทสฺส น ภเวยฺย จ;
สิยา จ สรเวธิสฺส, สกณฺเณ สรปาตน’’นฺติฯ
โคจรคฺคาหิกรูปํ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ หุตฺวา ตํตํโคจรคฺคหณสภาวตฺตาฯ อิตรํ เตวีสติวิธํ อโคจรคฺคาหิกรูปํ โคจรคฺคหณาภาวโตฯ
๒๗. วณฺณิตพฺโพ ทฏฺฐพฺโพติ วณฺโณฯ อตฺตโน อุทยานนฺตรํ รูปํ ชเนตีติ โอชาฯ อวินิพฺโภครูปํ
๒๘. อิจฺเจวนฺติ เอตฺถปิ อิติ-สทฺโท ปการตฺโถ, เตน อิธ อนาคตมฺปิ สพฺพํ ทุกติกาทิเภทํ สงฺคณฺหาติฯ
รูปวิภาควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
รูปสมุฏฺฐานนยวณฺณนา
๒๙. กานิ ปน ตานิ กมฺมาทีนิ, กถํ, กตฺถ, กทา จ รูปสมุฏฺฐานานีติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ตฺยาทิฯ ปฏิสนฺธิมุปาทายาติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ อุปาทายฯ ขเณ ขเณติ เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ตีสุ ตีสุ ขเณสุ, นิรนฺตรเมวาติ วุตฺตํ โหติฯ อปเร ปน จิตฺตสฺส ฐิติกฺขณํ (วิภ. มูลฏี. ๒๐ ปกิณฺณกกถาวณฺณนา), ภงฺคกฺขเณ จ รูปุปฺปาทํ (วิภ. มูลฏี. ๒๐ ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) ปฏิเสเธนฺติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ฐิติกฺขณาภาเว เตสํ อุปปตฺติ เจว ตตฺถ วตฺตพฺพญฺจ เหฏฺฐา กถิตเมว, อิธาปิ
‘‘อุปฺปนฺนุปฺปชฺชมานนฺติ, วิภงฺเค เอวมาทินํ;
ภงฺคกฺขณสฺมิํ อุปฺปนฺนํ, โน จ อุปฺปชฺชมานกํฯ
‘‘อุปฺปชฺชมานมุปฺปาเท, อุปฺปนฺนญฺจาติอาทินา;
ภงฺคุปฺปาทาว อกฺขาตา, น จิตฺตสฺส ฐิติกฺขโณฯ
‘‘‘อุปฺปาโท
ปญฺญายตี’ติ (อ. นิ. ๓.๔๗) วุตฺตตฺตา, ฐิติ อตฺถีติ เจ มตํฯ
‘‘อญฺญถตฺตสฺส เอกสฺมิํ, ธมฺเม อนุปลทฺธิโต;
ปญฺญาณวจนา เจว, ปพนฺธฏฺฐิติ ตตฺถปิฯ
‘‘วุตฺตา ตสฺมา น จิตฺตสฺส, ฐิติ ทิสฺสติ ปาฬิยํ;
อภิธมฺเม อภาโวปิ, นิเสโธเยว สพฺพถาฯ
‘‘ยทา สมุทโย ยสฺส, นิรุชฺฌติ ตทาสฺส กิํ;
ทุกฺขมุปฺปชฺชตีตฺเยตฺถ, ปญฺเห โนติ นิเสธโตฯ
‘‘รูปุปฺปาโท น ภงฺคสฺมิํ, ตสฺมา สพฺเพปิ ปจฺจยา;
อุปฺปาเทเยว จิตฺตสฺส, รูปเหตูติ เกจนฯ
‘‘วุจฺจเต ตตฺถ เอกสฺมิํ, ธมฺเมเยว ยถา มตา;
อุปฺปาทาวตฺถโต ภินฺนา, ภงฺคาวตฺถา ตเถว ตุฯ
‘‘ภงฺคสฺสาภิมุขาวตฺถา, อิจฺฉิตพฺพา อยํ ฐิติ;
นยทสฺสนโต เอสา, วิภงฺเค น ตุ เทสิตาฯ
‘‘ลกฺขณํ สงฺขตสฺเสว, วตฺตุมุปฺปาทอาทินํ;
เทสิตตฺตา น ตตฺถาปิ, ปพนฺธสฺส ฐิตีริตาฯ
‘‘อุปสคฺคสฺส ธาตูนมตฺเถเยว ปวตฺติโต;
ปญฺญายตีติ เจตสฺส, อตฺโถ วิญฺญายเต อิติฯ
‘‘ภงฺเค
อารุปฺปํวาภิสนฺธาย, ภาสิโต ยมกสฺส หิฯ
‘‘สภาโวยํ ยถาลาภ-โยชนาติ ตโต นหิ;
น จิตฺตฏฺฐิติ ภงฺเค จ, น รูปสฺส อสมฺภโว’’ติฯ
๓๑. รูปวิราคภาวนานิพฺพตฺตตฺตา เหตุโน ตพฺพิธุรตาย, อโนกาสตาย จ อรูปวิปากา, รูปชนเน วิเสสปจฺจเยหิ ฌานงฺเคหิ สมฺปโยคาภาวโต ทฺวิปญฺจวิญฺญาณานิ จาติ จุทฺทส จิตฺตานิ รูปํ น สมุฏฺฐาเปนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อารุปฺปวิปากทฺวิปญฺจวิญฺญาณวชฺชิต’’นฺติฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ, ปน จุติจิตฺตญฺจ เอกูนวีสติ ภวงฺคสฺเสว อนฺโตคธตฺตา จิตฺตนฺตรํ น โหตีติ น ตสฺส วชฺชนํ กตํฯ กิญฺจาปิ น กตํ, ปจฺฉาชาตปจฺจยรหิตํ, ปน อาหาราทีหิ จ อนุปตฺถทฺธํ ทุพฺพลวตฺถุํ นิสฺสาย ปวตฺตตฺตา, อตฺตโน จ อาคนฺตุกตาย กมฺมชรูเปหิ จิตฺตสมุฏฺฐานรูปานํ ฐานํ คเหตฺวา ฐิตตฺตา จ ปฏิสนฺธิจิตฺตํ รูปสมุฏฺฐาปกํ น โหติฯ จุติจิตฺเต ปน อฏฺฐกถายํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๖๓๖; วิภ. อฏฺฐ. ๒๖ ปกิณฺณกกถา) ตาว ‘‘วูปสนฺตวฏฺฏมูลสฺมิํ สนฺตาเน สาติสยํ สนฺตวุตฺติตาย ขีณาสวสฺเสว จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปตี’’ติ (ธ. ส. มูลฏี. ๖๓๖) วุตฺตํฯ อานนฺทาจริยาทโย ปน ‘‘สพฺเพสมฺปิ จุติจิตฺตํ รูปํ น สมุฏฺฐาเปตี’’ติ วทนฺติฯ วินิจฺฉโย ปน เนสํ สงฺเขปโต มูลฏีกาทีสุ, วิตฺถารโต จ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยํ วุตฺตนเยน ทฏฺฐพฺโพฯ ปฐมภวงฺคมุปาทายาติ ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรนิพฺพตฺตปฐมภวงฺคโต ปฏฺฐายฯ ชายนฺตเมว สมุฏฺฐาเปติ, น ปน ฐิตํ, ภิชฺชมานํ วา อนนฺตราทิปจฺจยลาเภน อุปฺปาทกฺขเณเยว ชนกสามตฺถิยโยคโตฯ
๓๒. อิริยาย กายิกกิริยาย ปวตฺติปถภาวโต อิริยาปโถ, คมนาทิ, อตฺถโต ตทวตฺถา รูปปฺปวตฺติฯ ตมฺปิ สนฺธาเรติ ยถาปวตฺตํ อุปตฺถมฺเภติฯ ยถา หิ วีถิจิตฺเตหิ อพฺโพกิณฺเณ ภวงฺเค ปวตฺตมาเน องฺคานิ โอสีทนฺติ, น เอวเมเตสุ ทฺวตฺติํสวิเธสุ, วกฺขมาเนสุ จ ฉพฺพีสติยา ชาครณจิตฺเตสุ ปวตฺตมาเนสุฯ ตทา ปน องฺคานิ อุปตฺถทฺธานิ ยถาปวตฺตอิริยาปถภาเวเนว ปวตฺตนฺติฯ
๓๓. วิญฺญตฺติมฺปิ สมุฏฺฐาเปนฺติ, น เกวลํ รูปิริยาปถาเนวฯ อวิเสสวจเนปิ ปเนตฺถ มโนทฺวารปฺปวตฺตาเนว
๓๔. เตรสาติ กุสลโต จตฺตาริ, อกุสลโต จตฺตาริ, กิริยโต ปญฺจาติ เตรสฯ เตสุ หิ ปุถุชฺชนา อฏฺฐหิ กุสลากุสเลหิ หสนฺติ, เสกฺขา ทิฏฺฐิสหคตวชฺชิเตหิ, อเสกฺขา ปน ปญฺจหิ กิริยจิตฺเตหิ, ตตฺถาปิ พุทฺธา จตูหิ สเหตุกกิริยจิตฺเตเหว หสนฺติ, น อเหตุเกน ‘‘อตีตํสาทีสุ อปฺปฏิหตญาณํ ปตฺวา อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตี’’ติ วจนโต (มหานิ. ๖๙; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕)ฯ น หิ วิจารณปญฺญารหิตสฺส หสิตุปฺปาทสฺส พุทฺธานํ ปวตฺติ ยุตฺตาติ วทนฺติฯ หสิตุปฺปาทจิตฺเตน ปน ปวตฺติยมานมฺปิ เตสํ สิตกรณํ ปุพฺเพนิวาสอนาคตํสสพฺพญฺญุตญฺญาณานํ อนุวตฺตกตฺตา ญาณานุปริวตฺติเยวาติฯ เอวญฺจ กตฺวา อฏฺฐกถายํ
๓๕. ปจฺฉาชาตาทิปจฺจยูปตฺถมฺภลาเภน ฐิติกฺขเณเยว อุตุโอชานํ พลวภาโวติ วุตฺตํ ‘‘เตโชธาตุ ฐิติปฺปตฺตา’’ตฺยาทิฯ
๓๗. ตตฺถ หทยอินฺทฺริยรูปานิ นว กมฺมโตเยว ชาตตฺตา กมฺมชาเนวฯ ยญฺหิ ชาตํ, ชายติ, ชายิสฺสติ จ, ตํ ‘‘กมฺมช’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ทุทฺธนฺติฯ
๔๐. ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยาเปกฺขตฺตา ลหุตาทิตฺตยํ กมฺมชํ น โหติ, อิตรถา สพฺพทาภาวีหิ ภวิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘ลหุตาทิตฺตยํ อุตุจิตฺตาหาเรหิ สมฺโภตี’’ติฯ
๔๓. เอกนฺตกมฺมชานิ
๔๔. เกวลํ ชายมานาทิรูปานํ ชายมานปริปจฺจมานภิชฺชมานรูปานํ สภาวตฺตา สภาวมตฺตํ วินา อตฺตโน ชาติอาทิลกฺขณาภาวโต ลกฺขณานิ เกหิจิ ปจฺจเยหิ น ชายนฺตีติ ปกาสิตํฯ อุปฺปาทาทิยุตฺตานญฺหิ จกฺขาทีนํ ชาติอาทีนิ ลกฺขณานิ วิชฺชนฺติ, น เอวํ ชาติอาทีนํฯ ยทิ เตสมฺปิ ชาติอาทีนิ สิยุํ, เอวํ อนวตฺถานเมว อาปชฺเชยฺยฯ ยํ ปน ‘‘รูปายตนํ…เป.… กพฬีกาโร อาหาโรฯ อิเม ธมฺมา จิตฺตสมุฏฺฐานา’’ตฺยาทีสุ (ธ. ส. ๑๒๐๑) ชาติยา กุโตจิชาตตฺตํ อนุญฺญาตํ
‘‘ปาเฐ กุโตจิ ชาตตฺตํ, ชาติยา ปริยายโต;
สงฺขตานํ สภาวตฺตา, ตีสุ สงฺขตโตทิตา’’ติฯ
รูปสมุฏฺฐานนยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
กลาปโยชนาวณฺณนา
๔๕. ยสฺมา ปเนตานิ รูปานิ กมฺมาทิโต อุปฺปชฺชมานานิปิ น เอเกกํ สมุฏฺฐหนฺติ, อถ โข ปิณฺฑโตวฯ ตสฺมา ปิณฺฑานํ คณนปริจฺเฉทํ, สรูปญฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกุปฺปาทา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ สหวุตฺติโนติ วิสุํ วิสุํ กลาปคตรูปวเสน สหวุตฺติโน, น สพฺพกลาปานํ อญฺญมญฺญํ สหุปฺปตฺติวเสนฯ
๔๖. ทส ปริมาณา อสฺสาติ ทสกํ, สมุทายสฺเสตํ นามํ, จกฺขุนา อุปลกฺขิตํ, ตปฺปธานํ วา ทสกํ จกฺขุทสกํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ
๔๗. วจีวิญฺญตฺติคฺคหเณน สทฺโทปิ สงฺคหิโต โหติ ตสฺสา ตทวินาภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘วจีวิญฺญตฺติทสก’’นฺติฯ
๕๐. กิํ ‘‘ตตฺถา’’ตฺยาทิฯ
กลาปโยชนาวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
รูปปวตฺติกฺกมวณฺณนา
๕๒. อิทานิ เนสํ สมฺภววเสน, ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน, โยนิวเสน จ ปวตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพานิปิ ปเนตานี’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ ยถารหนฺติ สภาวกปริปุณฺณายตนานํ อนุรูปโตฯ
๕๓. กมลกุหรคพฺภมลาทิสํเสทฏฺฐาเนสุ ชาตา สํเสทชาฯ อุปปาโต เนสํ อตฺถีติ โอปปาติกา, อุกฺกํสคติปริจฺเฉทวเสน เจตฺถ วิสิฏฺฐอุปปาโต คหิโต ยถา ‘‘อภิรูปสฺส กญฺญา ทาตพฺพา’’ติฯ สตฺต ทสกานิ ปาตุภวนฺติ ปริปุณฺณายตนภาเวน อุปลพฺภนโตฯ กทาจิ น ลพฺภนฺติ ชจฺจนฺธชจฺจพธิรชจฺจาฆานนปุํสกอาทิกปฺปิกานํ วเสนฯ ตตฺถ สุคติยํ มหานุภาเวน กมฺมุนา นิพฺพตฺตมานานํ โอปปาติกานํ อินฺทฺริยเวกลฺลาโยคโต จกฺขุโสตฆานาลาโภ สํเสทชานํ, ภาวาลาโภ ปฐมกปฺปิกโอปปาติกานํ วเสนปิฯ ทุคฺคติยํ ปน จกฺขุโสตภาวาลาโภ ทฺวินฺนมฺปิ วเสน, ฆานาลาโภ สํเสทชานเมว วเสน, น โอปปาติกานํ ธมฺมหทยวิภงฺเค ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ กสฺสจิ เอกาทสายตนานิ ปาตุภวนฺติ, กสฺสจิ ทส, กสฺสจิ อปรานิปิ ทส, กสฺสจิ นว, กสฺสจิ สตฺตา’’ติ (วิภ. ๑๐๐๗) วจนโต ปริปุณฺณินฺทฺริยสฺส โอปปาติกสฺส สทฺทายตนวชฺชิตานิ เอกาทสายตนานิ วุตฺตานิฯ อนฺธสฺส จกฺขายตนวชฺชิตานิ ยมกฏฺฐกถายํ ‘‘อฆานโก โอปปาติโก นตฺถิฯ ยทิ ภเวยฺย, กสฺสจิ อฏฺฐายตนานีติ วเทยฺยา’’ติ (ยม. อฏฺฐ. อายตนยมก. ๑๘-๒๑)ฯ
สํเสทชานํ ปน ฆานาภาโว น สกฺกา นิวาเรตุํ ‘‘กามธาตุยา อุปปตฺติกฺขเณ’’ตฺยาทิปาฬิยา (วิภ. ๑๐๐๗) โอปปาติกโยนิเมว สนฺธาย, สตฺตายตนคฺคหณสฺส จ อญฺเญสํ อสมฺภวโต คพฺภเสยฺยกเมว สนฺธาย วุตฺตตฺตาฯ ยํ ปน ‘‘สํเสทชโยนิกา ปริปุณฺณายตนภาเวน โอปปาติกสงฺคหํ กตฺวา วุตฺตา’’ติ อฏฺฐกถาวจนํ, ตมฺปิ ปริปุณฺณายตนํเยว สํเสทชานํ โอปปาติเกสุ สงฺคหวเสน วุตฺตํฯ อปเร ปน ยมเก ฆานชิวฺหานํ สหจาริตา วุตฺตาติ อชิวฺหสฺส อสมฺภวโต อฆานกสฺสปิ อภาวเมว วณฺเณนฺติ, ตตฺถาปิ ยถา จกฺขุโสตานิ รูปภเว ฆานชิวฺหาหิ วินา ปวตฺตนฺติ, น เอวํ ฆานชิวฺหา อญฺญมญฺญํ วินา ปวตฺตนฺติ ทฺวินฺนมฺปิ รูปภเว อนุปฺปชฺชนโตติ เอวํ วิสุํ วิสุํ กามภเว อปฺปวตฺติวเสน เตสํ สหจาริตา วุตฺตาติ น น สกฺกา วตฺตุนฺติฯ
๕๔. คพฺเภ มาตุกุจฺฉิยํ เสนฺตีติ คพฺภเสยฺยกา, เตเยว รูปาทีสุ สตฺตตาย สตฺตาติ คพฺภเสยฺยกสตฺตาฯ เอเต ตีณิ ทสกานิ ปาตุภวนฺติ, ยานิ ‘‘กลลรูป’’นฺติ วุจฺจนฺติ, ปริปิณฺฑิตานิ จ ตานิ ชาติอุณฺณาย เอกสฺส อํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ฐิตพินฺทุมตฺตานิ อจฺฉานิ วิปฺปสนฺนานิฯ กทาจิ น ลพฺภติ อภาวกสตฺตานํ วเสนฯ ตโต ปรนฺติ ปฏิสนฺธิโต ปรํฯ ปวตฺติกาเลติ สตฺตเม สตฺตาเห, ฏีกาการมเตน เอกาทสเม สตฺตาเห วาฯ กเมนาติ จกฺขุทสกปาตุภาวโต สตฺตาหาติกฺกเมน โสตทสกํ อฏฺฐกถายมฺปิ หิ อยมตฺโถ ทสฺสิโตวฯ
๕๕. ฐิติกาลนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกาลํฯ ปฏิสนฺธิจิตฺตสหชาตา หิ อุตุ ฐานปฺปตฺตา ตสฺส ฐิติกฺขเณ สุทฺธฏฺฐกํ สมุฏฺฐาเปติ, ตทา อุปฺปนฺนา ภงฺคกฺขเณตฺยาทินา อนุกฺกเมน อุตุ รูปํ ชเนติฯ โอชาผรณมุปาทายาติ คพฺภเสยฺยกสฺส มาตุ อชฺโฌหฏาหารโต สํเสทโชปปาติกานญฺจ มุขคตเสมฺหาทิโต โอชาย รสหรณีอนุสาเรน สรีเร ผรณกาลโต ปฏฺฐายฯ
๕๖. จุติจิตฺตํ อุปริมํ เอตสฺสาติ จุติจิตฺโตปริฯ กมฺมชรูปานิ น อุปฺปชฺชนฺติ ตทุปฺปตฺติยํ มรณาภาวโตฯ กมฺมชรูปวิจฺเฉเท หิ ‘‘มโต’’ติ วุจฺจติฯ ยถาห –
‘‘อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติมํ;
อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺคร’’นฺติฯ (สํ. นิ. ๓.๙๕ โถกํ วิสทิสํ);
ปุเรตรนฺติ สตฺตรสมสฺส อุปฺปาทกฺขเณฯ ตโตปรํ จิตฺตชาหารชรูปญฺจ โวจฺฉิชฺชตีติ อชีวกสนฺตาเน เตสํ อุปฺปตฺติยา
๕๘. รูปโลเก ฆานชิวฺหากายานํ อภาเว การณํ วุตฺตเมวฯ ภาวทฺวยํ ปน พหลกามราคูปนิสฺสยตฺตา พฺรหฺมานญฺจ ตทภาวโต ตตฺถ น ปวตฺตติฯ อาหารชกลาปานิ จ น ลพฺภนฺติ อชฺโฌหฏาหาราภาเวน สรีรคตสฺสปิ อาหารสฺส รูปสมุฏฺฐาปนาภาวโตฯ พาหิรญฺหิ อุตุํ, อาหารญฺจ อุปนิสฺสยํ ลภิตฺวา อุตุอาหารา รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติฯ ชีวิตนวกนฺติ กายาภาวโต กายทสกฏฺฐานิยํ ชีวิตนวกํฯ
๕๙. อติริจฺฉติ เสสพฺรหฺมานํ ปฏิสนฺธิยํ, ปวตฺเต จ อุปลภิตพฺพรูปโต อวสิฏฺฐํ โหติ
๖๑. รูเปสุ เตวีสติ ฆานชิวฺหากายภาวทฺวยวเสน ปญฺจนฺนํ อภาวโตฯ เกจิ ปน ‘‘ลหุตาทิตฺตยมฺปิ เตสุ นตฺถิ ทนฺธตฺตกราทิธาตุกฺโขภาภาวโต’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํฯ น หิ วูปสเมตพฺพาเปกฺขา ตพฺพิโรธิธมฺมปฺปวตฺติ ตถา สติ สเหตุกกิริยจิตฺเตสุ ลหุตาทีนํ อภาวปฺปสงฺคโตฯ ‘‘สทฺโท วิกาโร’’ตฺยาทิ สพฺเพสมฺปิ สาธารณวเสน วุตฺตํฯ
รูปปวตฺติกฺกมวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
นิพฺพานเภทวณฺณนา
๖๒. เอตฺตาวตา ‘‘นิพฺพานํ ปนา’’ตฺยาทิฯ ‘‘จตุมคฺคญาเณน สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติ อิมินา นิพฺพานสฺส ตํตํอริยปุคฺคลานํ ปจฺจกฺขสิทฺธตํ ทสฺเสติฯ ‘‘มคฺคผลานมารมฺมณภูต’’นฺติ อิมินา กลฺยาณปุถุชฺชนานํ อนุมานสิทฺธตํฯ สงฺขตธมฺมารมฺมณญฺหิ, ปญฺญตฺตารมฺมณํ วา ญาณํ กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสมฺภเน อสมตฺถํ, อตฺถิ จ โลเก กิเลสสมุจฺเฉทาทิฯ ตสฺมา อตฺถิ สงฺขตสมฺมุติธมฺมวิปรีโต กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิกรานํ มคฺคผลานํ อารมฺมณภูโต นิพฺพานํ นาม เอโก ธมฺโมติ สิทฺธํฯ ปจฺจกฺขานุมานสิทฺธตาสนฺทสฺสเนน จ อภาวมตฺตํ นิพฺพานนฺติ วิปฺปฏิปนฺนานํ วาทํ นิเสเธตีติ อลมติปฺปปญฺเจนฯ ขนฺธาทิเภเท เตภูมกธมฺเม เหฏฺฐุปริยวเสน วินนโต สํสิพฺพนโต วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา วิสยาติกฺกมวเสน อตีตตฺตาฯ
๖๓. สภาวโตติ อตฺตโน สนฺติลกฺขเณนฯ อุปาทียติ กามุปาทาทีหีติ อุปาทิ, ปญฺจกฺขนฺธสฺเสตํ อธิวจนํ, อุปาทิเยว เสโส กิเลเสหีติ อุปาทิเสโส, เตน สห วตฺตตีติ สอุปาทิเสสา สอุปาทิเสสนิพฺพานธาตุฯ การณปริยาเยนาติ สอุปาทิเสสาทิวเสน ปญฺญาปเน การณภูตสฺส อุปาทิเสส ภาวาภาวสฺส เลเสนฯ
๖๔. อารมฺมณโต, สมฺปโยคโต จ ราคโทสโมเหหิ สุญฺญตฺตา สุญฺญํ, สุญฺญเมว สุญฺญตํ, ตถา ราคาทินิมิตฺตรหิตตฺตา อนิมิตฺตํฯ ราคาทิปณิธิรหิตตฺตา อปฺปณิหิตํฯ สพฺพสงฺขาเรหิ วา สุญฺญตฺตา สุญฺญตํฯ สพฺพสงฺขารนิมิตฺตาภาวโต อนิมิตฺตํฯ ตณฺหาปณิธิยา อภาวโต อปฺปณิหิตํฯ
๖๕. จวนาภาวโต อจฺจุตํฯ อนฺตสฺส ปริโยสานสฺส อติกฺกนฺตตฺตา อจฺจนฺตํฯ ปจฺจเยหิ อสงฺขตตฺตา อสงฺขตํฯ อตฺตโน อุตฺตริตรสฺส อภาวโต, สหธมฺเมน วตฺตพฺพสฺส อุตฺตรสฺส วา อภาวโต อนุตฺตรํฯ วานโต ตณฺหาโต มุตฺตตฺตา สพฺพโส อปคตตฺตา วานมุตฺตาฯ มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทิเก เอสนฺติ คเวสนฺตีติ มเหสโยฯ ‘‘อิติ จิตฺต’’นฺตฺยาทิ ฉหิ ปริจฺเฉเทหิ วิภตฺตานํ จิตฺตาทีนํ นิคมนํฯ
นิพฺพานเภทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย
รูปปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ