๗. สมุจฺจยปริจฺเฉทวณฺณนา
๑. สลกฺขณา จินฺตนาทิสลกฺขณา จิตฺตเจตสิกนิปฺผนฺนรูปนิพฺพานวเสน ทฺวาสตฺตติปเภทา วตฺถุธมฺมา สภาวธมฺมา วุตฺตา, อิทานิ เตสํ ยถาโยคํ สภาวธมฺมานํ เอเกกสมุจฺจยวเสน โยคานุรูปโต อกุสลสงฺคหาทิเภทํ สมุจฺจยํ ราสิํ ปวกฺขามีติ โยชนาฯ
๒. อกุสลานเมว อกุสลสงฺคโหฯ กุสลาทิวเสน มิสฺสกานํ สงฺคโห มิสฺสกสงฺคโห, สจฺจาภิสมฺโพธิสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส ปกฺเข ภวานํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ สติปฏฺฐานาทิเภทานํ สภาควตฺถุวเสน สงฺคโห โพธิปกฺขิยสงฺคโหฯ ขนฺธาทิวเสน สพฺเพสํ สงฺคโห สพฺพสงฺคโหฯ
อกุสลสงฺคหวณฺณนา
๓. ปุพฺพโกฏิยา อาสวาฯ อถ วา ภวโต อาภวคฺคํ ธมฺมโต อาโคตฺรภุํ สวนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อาสวาฯ อวธิอตฺโถ เจตฺถ อา-กาโร, อวธิ จ มริยาทาภิวิธิวเสน ทุวิโธฯ ตตฺถ ‘‘อาปาฏลิปุตฺตํ วุฏฺโฐ เทโว’’ตฺยาทีสุ วิย กิริยํ พหิ กตฺวา ปวตฺโต มริยาโทฯ ‘‘อาภวคฺคํ สทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ตฺยาทีสุ วิย กิริยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺโต อภิวิธิฯ อิธ ปน อภิวิธิมฺหิ ทฏฺฐพฺโพฯ ตถา เหเต นิพฺพตฺติฏฺฐานภูเต จ ภวคฺเค, โคตฺรภุมฺหิ จ อารมฺมณภูเต ปวตฺตนฺติฯ วิชฺชมาเนสุ จ อญฺเญสุ อาภวคฺคํ, อาโคตฺรภุญฺจ สวนฺเตสุ มานาทีสุ อตฺตตฺตนิยคฺคหณวเสน อภิพฺยาปนโต มทกรณฏฺเฐน อาสวสทิสตาย จ เอเตเยว อาสวภาเวน นิรุฬฺหาติ ทฏฺฐพฺพํฯ กาโมเยว อาสโว กามาสโว, กามราโคฯ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ภวาสโวฯ ฌานนิกนฺติสสฺสตทิฏฺฐิสหคโต จ ราโค เอตฺเถว สงฺคยฺหติฯ ตตฺถ ปฐโม อุปปตฺติภเวสุ ราโค, ทุติโย กมฺมภเว, ตติโย ภวทิฏฺฐิสหคโตฯ ทฺวาสฏฺฐิวิธา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐาสโวฯ ทุกฺขาทีสุ จตูสุ สจฺเจสุ, ปุพฺพนฺเต, อปรนฺเต, ปุพฺพาปรนฺเต, ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ จาติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณํ อวิชฺชาสโวฯ
๔. โอตฺถริตฺวา หรณโต, โอหนนโต วา เหฏฺฐา กตฺวา หนนโต โอสีทาปนโต ‘‘โอโฆ’’ติ วุจฺจติ ชลปฺปวาโห, เอเต จ สตฺเต โอตฺถริตฺวา หนนฺตา วฏฺฏสฺมิํ สตฺเต โอสีทาเปนฺตา วิย โหนฺตีติ โอฆสทิสตาย โอฆา
๕. วฏฺฏสฺมิํ, ภวยนฺตเก วา สตฺเต กมฺมวิปาเกน ภวนฺตราทีหิ, ทุกฺเขน วา สตฺเต โยเชนฺตีติ โยคา, เหฏฺฐา วุตฺตธมฺมาวฯ
๖. นามกาเยน กายคนฺถาฯ โคสีลาทินา สีเลน, วเตน, ตทุภเยน จ สุทฺธีติ เอวํ ปรโต อสภาวโต อามสนํ ปรามาโสฯ ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ อภินิวิสนํ ทฬฺหคฺคาโห อิทํ สจฺจาภินิเวโสฯ
๗. มณฺฑูกํ ปนฺนโค วิย ภุสํ ทฬฺหํ อารมฺมณํ อาทิยนฺตีติ อุปาทานานิฯ กาโมเยว อุปาทานํ, กาเม อุปาทิยตีติ วา กามุปาทานํฯ ‘‘อิมินา เม สีลวตาทินา สํสารสุทฺธี’’ติ เอวํ สีลวตาทีนํ คหณํ สีลพฺพตุปาทานํฯ วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ขนฺเธหิ พฺยติริตฺตาพฺยติริตฺตวเสน วีสติ ปริกปฺปิตสฺส อตฺตโน วาโท อตฺตวาโทฯ โสเยว อุปาทานนฺติ อตฺตวาทุปาทานํฯ
๘. ฌานาทิวเสน อุปฺปชฺชนกกุสลจิตฺตํ นิเสเธนฺติ ตถา ตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺตีติ นีวรณานิ, ปญฺญาจกฺขุโน วา อาวรณฏฺเฐน นีวรณาฯ ปญฺจสุ กามคุเณสุ อธิมตฺตราคสงฺขาโต กาโมเยว ฉนฺทนฏฺเฐน ฉนฺโท จาติ กามจฺฉนฺโทฯ โสเยว นีวรณนฺติ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ พฺยาปชฺชติ วินสฺสติ เอเตน จิตฺตนฺติ พฺยาปาโท, ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ตฺยาทินยปฺปวตฺตนววิธอาฆาตวตฺถุปทฏฺฐานตาย นววิโธ, อฏฺฐานโกเปน สห ทสวิโธ วา โทโส, โสเยว พฺยาปาทนีวรณํฯ ถินมิทฺธเมว นีวรณํ ถินมิทฺธนีวรณํฯ ตถา อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณํฯ กสฺมา ปเนเต ภินฺนธมฺมา ทฺเว ทฺเว เอกนีวรณภาเวน วุตฺตาติ? กิจฺจาหารปฏิปกฺขานํ สมานภาวโตฯ ถินมิทฺธานญฺหิ จิตฺตุปฺปาทสฺส ลยาปาทนกิจฺจํ สมานํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจานํ อวูปสนฺตภาวการณํฯ ตถา ปุริมานํ ทฺวินฺนํ ตนฺทีวิชมฺภิตา อาหาโร, เหตูตฺยตฺโถ, ปจฺฉิมานํ ญาติพฺยสนาทิวิตกฺกนํฯ ปุริมานญฺจ ทฺวินฺนํ วีริยํ ปฏิปกฺขภูตํ, ปจฺฉิมานํ สมโถติ, เตนาหุ โปราณา –
‘‘กิจฺจาหารวิปกฺขานํ, เอกตฺตา เอกเมตฺถ หิ;
กตมุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ, ถินมิทฺธญฺจ ตาทินาฯ
‘‘ลีนตาสนฺตตา กิจฺจํ, ตนฺที ญาติวิตกฺกนํ;
เหตุ วีริยสมถา, อิเม เตสํ วิโรธิโน’’ติฯ
๙. อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสยา, อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีตฺยตฺโถฯ อปฺปหีนา หิ กิเลสา การณลาเภ สติ อุปชฺชนารหา สนฺตาเน อนุ อนุ สยิตา วิย โหนฺตีติ ตทวตฺถา ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เต ปน นิปฺปริยายโต อนาคตา กิเลสา, อตีตปจฺจุปฺปนฺนาปิ ตํสภาวตฺตา ตถา วุจฺจนฺติฯ น หิ กาลเภเทน ธมฺมานํ สภาวเภโท อตฺถิ, ยทิ อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสยา, นนุ สพฺเพปิ กิเลสา อปฺปหีนา อนุสยา ภเวยฺยุนฺติ? น มยํ อปฺปหีนตามตฺเตน ‘‘อนุสยา’’ติ วทาม, อถ โข อปฺปหีนฏฺเฐน ถามคตา กิเลสา อนุสยาติฯ ถามคมนญฺจ อนญฺญสาธารโณ กามราคาทีนเมว อาเวณิโก สภาโวติ อลํ วิวาเทนฯ กามราโคเยว อนุสโย กามราคานุสโยฯ
๑๐. สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานิฯ
๑๒. จิตฺตํ กิเลสาฯ
๑๓. กามภวนาเมนาติ กามภวสงฺขาตานํ อารมฺมณานํ นาเมนฯ ตถาปวตฺตนฺติ สีลพฺพตาทีนํ ปรโต อามสนาทิวเสน ปวตฺตํฯ
๑๔. อาสวา จ โอฆา จ โยคา จ คนฺถา จ วตฺถุโต ธมฺมโต วุตฺตนเยน ตโยฯ ตถา อุปาทานา ทุเว วุตฺตา ตณฺหาทิฏฺฐิวเสนฯ นีวรณา อฏฺฐ สิยุํ ถินมิทฺธอุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจานํ วิสุํ คหณโตฯ อนุสยา ฉเฬว โหนฺติ กามราคภวราคานุสยานํ ตณฺหาสภาเวน เอกโต คหิตตฺตาฯ นว สํโยชนา มตา อุภยตฺถ วุตฺตานํ ตณฺหาสภาวานํ, ทิฏฺฐิสภาวานญฺจ เอเกกํ สงฺคหิตตฺตาฯ กิเลสา ปน สุตฺตนฺตวเสน, อภิธมฺมวเสนปิ ทสฯ อิติ เอวํ ปาปานํ อกุสลานํ สงฺคโห นวธา วุตฺโตฯ เอตฺถ จ –
นวาฏฺฐสงฺคหา โลภ-ทิฏฺฐิโย สตฺตสงฺคหา;
อวิชฺชา ปฏิโฆ ปญฺจ-สงฺคโห จตุสงฺคหา;
กงฺขา ติสงฺคหา มานุทฺธจฺจา ถินํ ทฺวิสงฺคหํฯ
กุกฺกุจฺจมิทฺธาหิริกา-โนตฺตปฺปิสฺสา
เอกสงฺคหิตา ปาปา, อิจฺเจวํ นวสงฺคหาฯ
อกุสลสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
มิสฺสกสงฺคหวณฺณนา
๑๕. เหตูสุ วตฺตพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ
๑๖. อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา จินฺตนสงฺขาเตน อุปนิชฺฌายนฏฺเฐน ยถารหํ ปจฺจนีกธมฺมฌาปนฏฺเฐน จ ฌานานิ จ ตานิ องฺคานิ จ สมุทิตานํ ฌานงฺคานิฯ อวยววินิมุตฺตสฺส จ สมุทายสฺส อภาเวปิ เสนงฺครถงฺคาทโย วิย วิสุํ วิสุํ องฺคภาเวน วุจฺจนฺติ เอกโต หุตฺวา ฌานภาเวนฯ โทมนสฺสญฺเจตฺถ อกุสลฌานงฺคํ, เสสานิ กุสลากุสลาพฺยากตฌานงฺคานิฯ
๑๗. สุคติทุคฺคตีนํ, นิพฺพานสฺส จ อภิมุขํ ปาปนโต มคฺคา, เตสํ ปถภูตานิ องฺคานิ, มคฺคสฺส วา อฏฺฐงฺคิกสฺส องฺคานิ มคฺคงฺคานิฯ สมฺมา อวิปรีตโต ปสฺสตีติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ สา ปน ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทิวเสน ทสวิธา, ปริญฺญาทิกิจฺจวเสน จตุพฺพิธา วาฯ สมฺมา สงฺกปฺเปนฺติ เอเตนาติ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ โส เนกฺขมฺมสงฺกปฺปอพฺยาปาทสงฺกปฺปอวิหิํสาสงฺกปฺปวเสน ติวิโธฯ สมฺมาวาจาทโย เหฏฺฐา วิภาวิตาวฯ สมฺมา วายมนฺติ เอเตนาติ สมฺมาวายาโมฯ สมฺมา สรนฺติ เอตายาติ สมฺมาสติฯ อิเมสํ ปน เภทํ อุปริ วกฺขติฯ สมฺมา สามญฺจ อาธียติ เอเตน จิตฺตนฺติ สมฺมาสมาธิ, ปฐมชฺฌานาทิวเสน ปญฺจวิธา เอกคฺคตาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทโย ทุคฺคติมคฺคตฺตา มคฺคงฺคานิฯ
๑๘. ทสฺสนาทีสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีหิ, เยภุยฺเยน ตํสหิตสนฺตานปฺปวตฺติยํ ลิงฺคาทีหิ, ชีวเน ชีวนฺเตหิ กมฺมชรูปสมฺปยุตฺตธมฺเมหิ, มนเน ชานเน สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ, สุขิตาทิภาเว สุขิตาทีหิ ‘‘จกฺขุนฺทฺริย’’นฺตฺยาทิฯ อฏฺฐกถายํ (วิภ. อฏฺฐ. ๒๑๙; วิสุทฺธิ. ๒.๕๒๕) ปน อปเรปิ อินฺทลิงฺคฏฺฐาทโย อินฺทฺริยฏฺฐา วุตฺตาฯ ชีวิตินฺทฺริยนฺติ รูปารูปวเสน ทุวิธํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ ‘‘อนมตคฺเค สํสาเร อนญฺญาตํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ อาชานาติ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐมริยาทํ อนติกฺกมิตฺวา ชานาติ อินฺทฺริยญฺจาติ อญฺญินฺทฺริยํฯ อญฺญาตาวิโน จตฺตาริ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิตสฺส อรหโต อินฺทฺริยํ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ ธมฺมสรูปวิภาวนตฺถญฺเจตฺถ ปญฺญินฺทฺริยคฺคหณํ, ปุคฺคลชฺฌาสยกิจฺจวิเสสวิภาวนตฺถํ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนํ คหณํฯ
เอตฺถ จ สตฺตปญฺญตฺติยา วิเสสนิสฺสยตฺตา อชฺฌตฺติกายตนานิ อาทิโต วุตฺตานิ, มนินฺทฺริยํ ปน อชฺฌตฺติกายตนภาวสามญฺเญน เอตฺเถว วตฺตพฺพมฺปิ อรูปินฺทฺริเยหิ สห เอกโต ทสฺสนตฺถํ ชีวิตินฺทฺริยานนฺตรํ วุตฺตํ, สายํ ปญฺญตฺติ อิเมสํ วเสน ‘‘อิตฺถี ปุริโส’’ติ วิภาคํ คจฺฉตีติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ ภาวทฺวยํ, ตยิเม อุปาทินฺนธมฺมา อิมสฺส วเสน ติฏฺฐนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ ตโต ปรํ ชีวิตินฺทฺริยํ, สตฺตสญฺญิโต ธมฺมปุญฺโช ปพนฺธวเสน ปวตฺตมาโน อิมาหิ เวทนาหิ สํกิลิสฺสตีติ ทสฺสนตฺถํ ตโต เวทนาปญฺจกํ, ตาหิ ปน วิสุทฺธิกามานํ โวทานสมฺภารทสฺสนตฺถํ ตโต สทฺธาทิปญฺจกํ, สมฺภูตโวทานสมฺภารา จ อิเมหิ วิสุชฺฌนฺตีติ วิสุทฺธิปฺปตฺตา, นิฏฺฐิตกิจฺจา จ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อนฺเต ตีณิ วุตฺตานิฯ เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ อญฺเญสํ อคฺคหณนฺติ อิทเมเตสํ อนุกฺกเมน เทสนาย การณนฺติ อลมติปฺปปญฺเจนฯ
๑๙. อสทฺธิยโกสชฺชปมาทอุทฺธจฺจอวิชฺชาอหิริกอโนตฺตปฺปสงฺขาเตหิ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อกมฺปิยฏฺเฐน, สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเวน จ สทฺธาทีนิ สตฺต พลานิ, อหิริกาโนตฺตปฺปทฺวยํ ปน สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเวเนวฯ
๒๐. อตฺตาธีนปฺปวตฺตีนํ ปติภูตา ธมฺมา อธิปตีฯ ‘‘ฉนฺทวโต กิํนาม น สิชฺฌตี’’ตฺยาทิกํ หิ ปุพฺพาภิสงฺขารูปนิสฺสยํ ลภิตฺวา
๒๑. โอชฏฺฐมกรูปาทโย อาหรนฺตีติ อาหาราฯ กพฬีการาหาโร หิ โอชฏฺฐมกรูปํ อาหรติ, ผสฺสาหาโร ติสฺโส เวทนา, มโนสญฺเจตนาหารสงฺขาตํ กุสลากุสลกมฺมํ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิํฯ วิญฺญาณาหารสงฺขาตํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ สหชาตนามรูเปอาหรติ, กิญฺจาปิ สกสกปจฺจยุปฺปนฺเน อาหรนฺตา อญฺเญปิ อตฺถิฯ อชฺฌตฺติกสนฺตติยา ปน วิเสสปจฺจยตฺตา อิเมเยว จตฺตาโร ‘‘อาหารา’’ติ วุตฺตาฯ
กพฬีการาหารภกฺขานญฺหิ สตฺตานํ รูปกายสฺส กพฬีการาหาโร วิเสสปจฺจโย กมฺมาทิชนิตสฺสปิ ตสฺส กพฬีการาหารูปตฺถมฺภพเลเนว ทสวสฺสาทิปฺปวตฺติสมฺภวโตฯ ตถา เหส ‘‘ธาติ วิย กุมารสฺส, อุปตฺถมฺภนกยนฺตํ วิย เคหสฺสา’’ติ วุตฺโตฯ ผสฺโสปิ สุขาทิวตฺถุภูตํ อารมฺมณํ ผุสนฺโตเยว สุขาทิเวทนาปวตฺตเนน สตฺตานํ ฐิติยา ปจฺจโย โหติฯ มโนสญฺเจตนา กุสลากุสลกมฺมวเสน อายูหมานาเยว ภวมูลนิปฺผาทนโต สตฺตานํ ฐิติยา ปจฺจโย โหติฯ วิญฺญาณํ วิชานนฺตเมว นามรูปปฺปวตฺตเนน สตฺตานํ ฐิติยา ปจฺจโย โหตีติ เอวเมเตเยว อชฺฌตฺตสนฺตานสฺส วิเสสปจฺจยตฺตา ‘‘อาหารา’’ติ วุตฺตา, ผสฺสาทีนํ ทุติยาทิภาโว เทสนากฺกมโต, น อุปฺปตฺติกฺกมโตฯ
๒๖. ปญฺจวิญฺญาณานํ ‘‘ทฺวิปญฺจวิญฺญาเณสู’’ตฺยาทิฯ ฌานงฺคานิ น ลพฺภนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ
๒๗. อธิโมกฺขวิรหโต ‘‘ตถา วิจิกิจฺฉาจิตฺเต’’ตฺยาทิฯ
๒๘. ทฺวิเหตุกติเหตุกคฺคหเณน เอกเหตุเกสุ อธิปตีนํ อภาวํ ทสฺเสติฯ ชวเนสฺเววาติ อวธารณํ โลกิยวิปาเกสุ อธิปตีนํ อสมฺภวทสฺสนตฺถํฯ น หิ เต ฉนฺทาทีนิ ปุรกฺขตฺวา ปวตฺตนฺติฯ วีมํสาธิปติโน ทฺวิเหตุกชวเนสุ อสมฺภวโต จิตฺตาภิสงฺขารูปนิสฺสยสฺส จ สมฺภวานุรูปโต ลพฺภมานตํ สนฺธายาห ‘‘ยถาสมฺภว’’นฺติฯ เอโกว ลพฺภติ, อิตรถา อธิปติภาวาโยคโต, เตเนว หิ ภควตา ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ตฺยาทินา (ปฏฺฐา. ๑.๑.๑) เหตุปจฺจยนิทฺเทเส วิย ‘‘อธิปตี อธิปติสมฺปยุตฺตกาน’’นฺตฺยาทินา อวตฺวา ‘‘ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกาน’’นฺตฺยาทินา (ปฏฺฐา. ๑.๑.๓) เอเกกาธิปติวเสเนว อธิปติปจฺจโย อุทฺธโฏฯ
๒๙. วตฺถุโต ปญฺจ โสมนสฺสโทมนสฺสุเปกฺขานํ เวทนาวเสน เอกโต คหิตตฺตา, มคฺคงฺคา นว มิจฺฉาสงฺกปฺปวายามสมาธีนํ วิตกฺกวีริยจิตฺเตกคฺคตาสภาเวน สมฺมาสงฺกปฺปาทีหิ เอกโต คหิตตฺตาฯ อินฺทฺริยธมฺมา โสฬส ปญฺจนฺนํ เวทนินฺทฺริยานํ เวทนาสามญฺเญน, ติณฺณํ โลกุตฺตรินฺทฺริยานํ ปญฺญินฺทฺริยสฺส จ ญาณสามญฺเญน เอกโต คหิตตฺตา, รูปารูปชีวิตินฺทฺริยานญฺจ วิสุํ คหิตตฺตา, พลธมฺมา ปน ยถาวุตฺตนเยเนว นว อีริตา, อธิปติธมฺมา จตฺตาโร วุตฺตา, อาหารา ตถา จตฺตาโร วุตฺตาติ กุสลาทีหิ ตีหิ สมากิณฺโณ ตโตเยว มิสฺสกสงฺคโห เอวํนามโก สงฺคโห สตฺตธา วุตฺโตฯ เอตฺถ จ –
ปญฺจสงฺคหิตา ปญฺญา, วายาเมกคฺคตา ปน;
จตุสงฺคหิตา จิตฺตํ, สติ เจว ติสงฺคหาฯ
สงฺกปฺโป เวทนา สทฺธา, ทุกสงฺคหิตา มตา;
เอเกกสงฺคหา เสสา, อฏฺฐวีสติ ภาสิตาฯ
มิสฺสกสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โพธิปกฺขิยสงฺคหวณฺณนา
๓๐. ปฏฺฐาตีติ สติปฏฺฐานํฯ ตํ ปน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคฺคหณวเสน, สุภสุขนิจฺจอตฺตสญฺญาวิปลฺลาสปฺปหานวเสน จ จตุพฺพิธนฺติ วุตฺตํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติฯ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย, สรีรํ, อสฺสาสปสฺสาสานํ วา สมูโห กาโย กายานุปสฺสนาฯ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตานํ เวทนานํ วเสน อนุปสฺสนา เวทนานุปสฺสนาฯ ตถา สราคมหคฺคตาทิวเสน สมฺปโยคภูมิเภเทน ภินฺนสฺเสว จิตฺตสฺส อนุปสฺสนา จิตฺตานุปสฺสนาฯ สญฺญาสงฺขารานํ ธมฺมานํ ภินฺนลกฺขณานเมว อนุปสฺสนา ธมฺมานุปสฺสนาฯ
๓๑. สมฺมา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, วายาโมฯ โส จ กิจฺจเภเทน จตุพฺพิโธติ อาห ‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา’’ตฺยาทิฯ อสุภมนสิการกมฺมฏฺฐานานุยุญฺชนาทิวเสน วายมนํ วายาโมฯ ภิยฺโยภาวายาติ อภิวุทฺธิยาฯ
๓๒. อิชฺฌติ อธิฏฺฐานาทิกํ เอตายาหิ อิทฺธิ, อิทฺธิวิธญาณํ อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท, ฉนฺโทเยว อิทฺธิปาโท ฉนฺทิทฺธิปาโทฯ
๓๕. พุชฺฌตีติ โพธิ, อารทฺธวิปสฺสกโต ปฏฺฐาย โยคาวจโรฯ ยาย วา โส สติอาทิกาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌติ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, กิเลสนิทฺทาโต วา วุฏฺฐาติ, กิเลสสงฺโกจาภาวโต วา มคฺคผลปฺปตฺติยา วิกสติ, สา ธมฺมสามคฺคี โพธิ, ตสฺส โพธิสฺส, ตสฺสา วา โพธิยา องฺคภูตา การณภูตาติ โพชฺฌงฺคา, เต ปน ธมฺมวเสน สตฺตวิธาติ อาห ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺโค’’ตฺยาทิฯ สติเยว สุนฺทโร โพชฺฌงฺโค, สุนฺทรสฺส วา โพธิสฺส, สุนฺทราย วา โพธิยา องฺโคติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ธมฺเม วิจินาติ อุปปริกฺขตีติ ธมฺมวิจโย, วิปสฺสนาปญฺญาฯ อุเปกฺขาติ อิธ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาฯ
๔๐. ‘‘สตฺตธา ‘‘สงฺกปฺปปสฺสทฺธิ จา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ วีริยํ นวฏฺฐานํ สมฺมปฺปธานจตุกฺกวีริยิทฺธิปาทวีริยินฺทฺริยวีริยพลสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาวายามวเสน นวกิจฺจตฺตา, สติ อฏฺฐฏฺฐานา สติปฏฺฐานจตุกฺกสตินฺทฺริยสติพลสติสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาสติวเสน อฏฺฐกิจฺจตฺตาฯ สมาธิ จตุฏฺฐาโน สมาธินฺทฺริยสมาธิพลสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาสมาธิวเสน จตุกิจฺจตฺตา, ปญฺญา ปญฺจฏฺฐานา วีมํสิทฺธิปาทปญฺญินฺทฺริยปญฺญาพลธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสมฺมาทิฏฺฐิวเสน ปญฺจกิจฺจตฺตา, สทฺธา ทฺวิฏฺฐานา สทฺธินฺทฺริยสทฺธาพลวเสน ทฺวิกิจฺจตฺตาฯ เอโส อุตฺตมานํ โพธิปกฺขิยภาเวน วิสิฏฺฐานํ สตฺตติํส ธมฺมานํ ปวโร อุตฺตโม วิภาโคฯ
๔๑. โลกุตฺตเร อฏฺฐวิเธปิ สพฺเพ สตฺตติํส ธมฺมา โหนฺติ, สงฺกปฺปปีติโย น วา โหนฺติ, ทุติยชฺฌานิเก สงฺกปฺปสฺส, จตุตฺถปญฺจมชฺฌานิเก ปีติยา จ อสมฺภวโต น โหนฺติ วา, โลกิเยปิ จิตฺเต สีลวิสุทฺธาทิ ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยํ ยถาโยคํ ตํตํกิจฺจสฺส อนุรูปวเสน เกจิ กตฺถจิ วิสุํ วิสุํ โหนฺติ, กตฺถจิ น วา โหนฺติฯ
โพธิปกฺขิยสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
สพฺพสงฺคหวณฺณนา
๔๒. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาทิเภทภินฺนา เต เต สภาคธมฺมา เอกชฺฌํ ราสฏฺเฐน ขนฺธาฯ เตนาห ภควา – ‘‘ตเทกชฺฌํ อภิสํยูหิตฺวา อภิสงฺขิปิตฺวา อยํ วุจฺจติ รูปกฺขนฺโธ’’ตฺยาทิ (วิภ. ๒), เต ปเนเต ขนฺธา ภาชนโภชนพฺยญฺชนภตฺตการกภุญฺชกวิกปฺปวเสน ปญฺเจว วุตฺตาติ อาห ‘‘รูปกฺขนฺโธ’’ตฺยาทิ
๔๓. อุปาทานานํ อุปาทานกฺขนฺธา, เต ปน อุปาทานวิสยภาเวน คหิตา รูปาทโย ปญฺเจวาติ วุตฺตํ ‘‘รูปุปาทานกฺขนฺโธ’’ตฺยาทิฯ สพฺพสภาคธมฺมสงฺคหตฺถํ หิ สาสวา, อนาสวาปิ ธมฺมา อวิเสสโต ‘‘ปญฺจกฺขนฺธา’’ติ เทสิตาฯ วิปสฺสนาภูมิสนฺทสฺสนตฺถํ ปน สาสวาว ‘‘อุปาทานกฺขนฺธา’’ติฯ ยถา ปเนตฺถ เวทนาทโย สาสวา, อนาสวา จ, น เอวํ รูปํ, เอกนฺตกามาวจรตฺตาฯ สภาคราสิวเสน ปน ตํ ขนฺเธสุ เทสิตํ, อุปาทานิยภาเวน, ปน ราสิวเสน จ อุปาทานกฺขนฺเธสูติ ทฏฺฐพฺพํฯ
๔๔. อายตนฺติ เอตฺถ ตํตํทฺวารารมฺมณา จิตฺตเจตสิกา เตน เตน กิจฺเจน ฆฏฺเฏนฺติ วายมนฺติ, อายภูเต วา เต ธมฺเม เอตานิ ตโนนฺติ วิตฺถาเรนฺติ, อายตํ วา สํสารทุกฺขํ นยนฺติ ปวตฺเตนฺติ, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ การณภูตานีติ วา อายตนานิฯ อปิจ โลเก นิวาสอากรสโมสรณสญฺชาติฏฺฐานํ ‘‘อายตน’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา เอเตปิ ตํตํทฺวาริกานํ, ตํตทารมฺมณานญฺจ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ นิวาสฏฺฐานตาย, เตสเมว อากิณฺณภาเวน ปวตฺตานํ อากรฏฺฐานตาย, ทฺวารารมฺมณโต สโมสรนฺตานํ สโมสรณฏฺฐานตาย, ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺตานํ สญฺชาติฏฺฐานตาย จ อายตนานิฯ ตานิ ปน ทฺวารภูตานิ อชฺฌตฺติกายตนานิ ‘‘จกฺขายตน’’นฺตฺยาทิฯ จกฺขุ จ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ
เอตฺถ อชฺฌตฺติกายตเนสุ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆารมฺมณตฺตา จกฺขายตนํ วิภูตนฺติ ตํ ปฐมํ วุตฺตํ, ตทนนฺตรํ อนิทสฺสนสปฺปฏิฆารมฺมณานิ อิตรานิ, ตตฺถาปิ อสมฺปตฺตคฺคาหกสามญฺเญน จกฺขายตนานนฺตรํ โสตายตนํ วุตฺตํ, อิตเรสุ สีฆตรํ อารมฺมณคฺคหณสมตฺถตฺตา ฆานายตนํ ปฐมํ วุตฺตํฯ ปุรโต ฐปิตมตฺตสฺส หิ โภชนาทิกสฺส คนฺโธ วาตานุสาเรน ฆาเน ปฏิหญฺญติ, ตทนนฺตรํ ปน ปเทสวุตฺติสามญฺเญน ชิวฺหายตนํ วุตฺตํ, ตโต สพฺพฏฺฐานิกํ กายายตนํ, ตโต ปญฺจนฺนมฺปิ โคจรคฺคหณสมตฺถํ มนายตนํ, ยถาวุตฺตานํ ปน อนุกฺกเมน เตสํ เตสํ อารมฺมณานิ รูปายตนาทีนิ วุตฺตานิฯ
๔๕. อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยฯ อถ วา ยถาสมฺภวํ อเนกปฺปการํ สํสารทุกฺขํ วิทหนฺติ, ภารหาเรหิ วิย จ ภาโร สตฺเตหิ ธียนฺติ ธาริยนฺติ, อวสวตฺตนโต ทุกฺขวิธานมตฺตเมว เจตา, สตฺเตหิ จ สํสารทุกฺขํ อนุวิธียติ เอตาหิ, ตถาวิหิตญฺจ เอตาสฺเวว ธาตุโยฯ ยถาหุ –
‘‘วิทหติ วิธานญฺจ, ธียเต จ วิธียเต;
เอตาย ธียเต เอตฺถ, อิติ วา ธาตุสมฺมตา;
สรีรเสลาวยว-ธาตุโย วิย ธาตุโย’’ติฯ
ตา ปน มนายตนํ สตฺตวิญฺญาณธาตุวเสน สตฺตธา ภินฺทิตฺวา อวเสเสหิ เอกาทสายตเนหิ สห อฏฺฐารสธาตู ‘‘จกฺขุธาตู’’ตฺยาทิฯ กมการณํ วุตฺตนเยน ทฏฺฐพฺพํฯ
๔๖. อริยกรตฺตา อริยานิ, ตจฺฉภาวโต สจฺจานีติ อริยสจฺจานิฯ อิมานิ หิ จตฺตาโร ปฏิปนฺนเก, จตฺตาโร ผลฏฺเฐติ อฏฺฐอริยปุคฺคเล สาเธนฺติ อสติ สจฺจปฺปฏิเวเธ เตสํ อริยภาวานุปคมนโต, สติ จ ตสฺมิํ เอกนฺเตน ตพฺภาวูปคมนโต จฯ ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคานเมว ปน ยถากฺกมํ พาธกตฺตํ ปภวตฺตํ นิสฺสรณตฺตํ นิยฺยานิกตฺตํ, นาญฺเญสํ, พาธกาทิภาโวเยว จ ทุกฺขาทีนํ, น อพาธกาทิภาโว, ตสฺมา อญฺญตฺถาภาวตตฺถพฺยาปิตาสงฺขาเตน ลกฺขเณน เอตานิ ตจฺฉานิฯ เตนาหุ โปราณา –
‘‘โพธานุรูปํ จตฺตาโร, ฉินฺทนฺเต จตุโร มเล;
ขีณโทเส จ จตฺตาโร, สาเธนฺตาริยปุคฺคเลฯ
‘‘อญฺญตฺถ พาธกตฺตาทิ, น หิ เอเตหิ ลพฺภติ;
นาพาธกตฺตเมเตสํ, ตจฺฉาเนตานิเวตโต’’ติฯ
อริยานํ วา สจฺจานิ เตหิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพตฺตา, อริยสฺส วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สจฺจานิ เตน เทสิตตฺตาติ อริยสจฺจานิฯ ตานิ ปน สํกิลิฏฺฐาสํกิลิฏฺฐผลเหตุวเสน จตุพฺพิธานีติ อาห ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ตฺยาทิฯ ตตฺถ กุจฺฉิตตฺตา, ตุจฺฉตฺตา จ ทุกฺขํฯ กมฺมาทิปจฺจยสนฺนิฏฺฐาเน ทุกฺขุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย สมุทโย สมุเทติ เอตสฺมา ทุกฺขนฺติ กตฺวา, ทุกฺขสฺส ทุกฺขสมุทโยฯ ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ เอตฺถ, เอเตนาติ วา ทุกฺขนิโรโธฯ ทุกฺขนิโรธํ คจฺฉติ, ปฏิปชฺชนฺติ จ ตํ เอตายาติ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาฯ
๔๗. เจตสิกานํ, โสฬสสุขุมรูปานํ, นิพฺพานสฺส จ วเสน เอกูนสตฺตติ ธมฺมา อายตเนสุ ธมฺมายตนํ, ธาตูสุ ธมฺมธาตูติ จ สงฺขํ คจฺฉนฺติฯ
๔๙. เสสา เจตสิกาติ เวทนาสญฺญาหิ เสสา ปญฺญาส เจตสิกาฯ กสฺมา ปน เวทนาสญฺญา วิสุํ กตาติ? วฏฺฏธมฺเมสุ อสฺสาทตทุปกรณภาวโตฯ เตภูมกธมฺเมสุ หิ อสฺสาทวสปฺปวตฺตา เวทนา, อสุเภ สุภาทิสญฺญาวิปลฺลาสวเสน จ ตสฺสา ตทาการปฺปวตฺตีติ ตทุปกรณภูตา สญฺญา, ตสฺมา สํสารสฺส ปธานเหตุตาย เอตา วินิภุชฺชิตฺวา เทสิตาติฯ วุตฺตญฺเหตํ อาจริเยน –
‘‘วฏฺฏธมฺเมสุ อสฺสาทํ, ตทสฺสาทุปเสวนํ;
วินิภุชฺช นิทสฺเสตุํ, ขนฺธทฺวยมุทาหฏ’’นฺติฯ (นาม. ปริ. ๖๔๙);
๕๐. นนุ จ อายตนธาตูสุ นิพฺพานํ สงฺคหิตํ, ขนฺเธสุ กสฺมา น สงฺคหิตนฺติ อาห ‘‘เภทาภาเวนา’’ตฺยาทิฯ อตีตาทิเภทภินฺนานญฺหิ ราสฏฺเฐน ขนฺธโวหาโรติ นิพฺพานํ เภทาภาวโต ขนฺธสงฺคหโต นิสฺสฏํ, วินิมุตฺตนฺตฺยตฺโถฯ
๕๑. ฉนฺนํ ทฺวารานํ, ฉนฺนํ อารมฺมณานญฺจ เภเทน อายตนานิ ทฺวาทส ภวนฺติ, ฉนฺนํ ทฺวารานํ ฉนฺนํ อารมฺมณานํ ตทุภยํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนานํ ตตฺตกานเมว วิญฺญาณานํ ปริยาเยน กเมน ธาตุโย อฏฺฐารส ภวนฺติฯ
๕๒. ติสฺโส ภูมิโย อิมสฺสาติ ติภูมํ, ติภูมํเยว เตภูมกํฯ วตฺตติ เอตฺถ กมฺมํ, ตพฺพิปาโก จาติ วฏฺฏํฯ ตณฺหาติ กามตณฺหาทิวเสน ติวิธา, ปุน ฉฬารมฺมณวเสน อฏฺฐารสวิธา, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนวเสน จตุปญฺญาสวิธา, อชฺฌตฺติกพาหิรวเสน อฏฺฐสตปฺปเภทา ตณฺหาฯ กสฺมา ปน อญฺเญสุปิ ทุกฺขเหตูสุ สนฺเตสุ ตณฺหาเยว สมุทโยติ วุตฺตาติ? ปธานการณตฺตาฯ กมฺมวิจิตฺตตาเหตุภาเวน, หิ กมฺมสหายภาวูปคมเนน จ ทุกฺขวิจิตฺตตาการณตฺตา
๕๓. มคฺคยุตฺตา อฏฺฐงฺคิกวินิมุตฺตา เสสา มคฺคสมฺปยุตฺตา ผสฺสาทโย ผลญฺเจว สสมฺปยุตฺตนฺติ เอเต จตูหิ สจฺเจหิ วินิสฺสฏา วินิคฺคตา นิปฺปริยายโต, ปริยายโต ปน อญฺญาตาวินฺทฺริยนิทฺเทเสปิ ‘‘มคฺคงฺคํ มคฺคปริยาปนฺน’’นฺติ (ธ. ส. ๕๕๕) วุตฺตตฺตา ผลธมฺเมสุ สมฺมาทิฏฺฐาทีนํ มคฺคสจฺเจ, อิตเรสญฺจ มคฺคผลสมฺปยุตฺตานํ สงฺขารทุกฺขสามญฺเญน ทุกฺขสจฺเจ สงฺคโห สกฺกา กาตุํฯ เอวญฺหิ สติ สจฺจเทสนายปิ สพฺพสงฺคาหิกตา อุปปนฺนา โหติฯ กสฺมา ปเนเต ขนฺธาทโย พหู ธมฺมา วุตฺตาติ? ภควตาปิ ตเถว เทสิตตฺตาฯ ภควตาปิ กสฺมา ตถา เทสิตาติ? ติวิธสตฺตานุคฺคหสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ นามรูปตทุภยสมฺมุฬฺหวเสน หิ ติกฺขนาภิติกฺขมุทินฺทฺริยวเสน, สงฺขิตฺตมชฺฌิมวิตฺถารรุจิวเสน จ ติวิธา สตฺตาฯ เตสุ นามสมฺมุฬฺหานํ ขนฺธคฺคหณํ นามสฺส ตตฺถ จตุธา วิภตฺตตฺตา, รูปสมฺมุฬฺหานํ อายตนคฺคหณํ รูปสฺส ตตฺถ อฑฺเฒกาทสธา วิภตฺตตฺตา, อุภยมุฬฺหานํ ธาตุคฺคหณํ อุภเยสมฺปิ ตตฺถ วิตฺถารโต วิภตฺตตฺตา, ตถา ติกฺขินฺทฺริยานํ, สงฺขิตฺตรุจิกานญฺจ ขนฺธาคฺคหณนฺตฺยาทิ โยเชตพฺพํฯ ตํ ปเนตํ ติวิธมฺปิ ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุวเสน ทิฏฺฐเมว อุปการาวหํฯ โน อญฺญถาติ สจฺจคฺคหณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
สพฺพสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย
สมุจฺจยปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ