๑. จิตฺตปริจฺเฉทวณฺณนา
ภูมิเภทจิตฺตวณฺณนา
๓. อิทานิ ยสฺมา วิภาควนฺตานํ ธมฺมานํ สภาววิภาวนํ วิภาเคน วินา น โหติ, ตสฺมา ยถาอุทฺทิฏฺฐานํ อภิธมฺมตฺถานํ อุทฺเทสกฺกเมน วิภาคํ ทสฺเสตุํ จิตฺตํ ตาว ภูมิชาติสมฺปโยคาทิวเสน ‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ตาวา’’ตฺยาทิฯ ตาว-สทฺโท ปฐมนฺติ เอตสฺสตฺเถฯ ยถาอุทฺทิฏฺเฐสุ จตูสุ อภิธมฺมตฺเถสุ ปฐมํ จิตฺตํ นิทฺทิสียตีติ จตุพฺพิธํฯ ยสฺมา ปเนเต จตุภุมฺมกา ธมฺมา อนุปุพฺพปณีตา, ตสฺมา หีนุกฺกฏฺฐุกฺกฏฺฐตรตมานุกฺกเมน เตสํ นิทฺเทโส กโตฯ ตตฺถ กาเมตีติ กาโม, กามตณฺหา, สา เอตฺถ อวจรติ อารมฺมณกรณวเสนาติ กามาวจรํฯ กามียตีติ วา กาโม, เอกาทสวิโธ กามภโว, ตสฺมิํ เยภุยฺเยน อวจรตีติ กามาวจรํฯ เยภุยฺเยน จรณสฺส หิ อธิปฺเปตตฺตา รูปารูปภเวสุ ปวตฺตสฺสาปิ อิมสฺส กามาวจรภาโว อุปปนฺโน โหติฯ กามภโวเยว วา กาโม เอตฺถ อวจรตีติ กามาวจโร, ตตฺถ ปวตฺตมฺปิ จิตฺตํ นิสฺสิเต นิสฺสยโวหาเรน กามาวจรํ ‘‘มญฺจา อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺตี’’ตฺยาทีสุ วิยาติ อลมติวิสารณิยา กถายฯ โหติ เจตฺถ –
‘‘กาโมวจรตีตฺเยตฺถ, กาเมวจรตีติ วา;
ฐานูปจารโต วาปิ, ตํ กามาวจรํ ภเว’’ติฯ
รูปารูปาวจเรสุปิ เอเสว นโย ยถารหํ ทฏฺฐพฺโพฯ อุปาทานกฺขนฺธสงฺขาตโลกโต อุตฺตรติ อนาสวภาเวนาติ โลกุตฺตรํ, มคฺคจิตฺตํฯ ผลจิตฺตํ ปน ตโต อุตฺติณฺณนฺติ โลกุตฺตรํฯ อุภยมฺปิ วา สห นิพฺพาเนน โลกโต อุตฺตรํ อธิกํ ยถาวุตฺตคุณวเสเนวาติ โลกุตฺตรํฯ
ภูมิเภทจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อกุสลจิตฺตวณฺณนา
๔. อิเมสุ ปน จตูสุ จิตฺเตสุ กามาวจรจิตฺตสฺส กุสลากุสลวิปากกิริยเภเทน จตุพฺพิธภาเวปิ ปาปาเหตุกวชฺชานํ เอกูนสฏฺฐิยา, เอกนวุติยา วา จิตฺตานํ โสภนนาเมน โวหารกรณตฺถํ ‘‘ปาปาเหตุกมุตฺตานิ ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺตฺยาทินา
ตตฺถ สุนฺทรํ มโน, ตํ วา เอตสฺส อตฺถีติ สุมโน, จิตฺตํ, ตํสมงฺคิปุคฺคโล วา, ตสฺส ภาโว ตสฺมิํ อภิธานพุทฺธีนํ ปวตฺติเหตุตายาติ โสมนสฺสํ, มานสิกสุขเวทนาเยตํ อธิวจนํ, เตน สหคตํ เอกุปฺปาทาทิวเสน สํสฏฺฐํ, เตน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คตนฺติ วา โสมนสฺสสหคตํฯ มิจฺฉา ปสฺสตีติ ทิฏฺฐิฯ สามญฺญวจนสฺสปิ หิ อตฺถปฺปกรณาทินา วิเสสวิสยตา โหตีติ อิธ มิจฺฉาทสฺสนเมว ‘‘ทิฏฺฐี’’ติ วุจฺจติฯ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตํ ‘‘สงฺขารคตํ ถามคต’’นฺตฺยาทีสุ วิย คต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติตฺตาฯ ทฺวาสฏฺฐิยา วา ทิฏฺฐีสุ คตํ อนฺโตคตํ, ทิฏฺฐิยา วา คมนมตฺตํ น เอตฺถ คนฺตพฺโพ อตฺตาทิโก โกจิ อตฺถีติ ทิฏฺฐิคตํ, ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ ปวตฺโต อตฺตตฺตนิยาทิอภินิเวโส, เตน สมํ เอกุปฺปาทาทีหิ ปกาเรหิ ยุตฺตนฺติ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตํฯ สงฺขโรติ จิตฺตํ ติกฺขภาวสงฺขาตมณฺฑนวิเสเสน สชฺเชติ, สงฺขรียติ วา ตํ เอเตน ยถาวุตฺตนเยน สชฺชียตีติ สงฺขาโร, ตตฺถ ตตฺถ กิจฺเจ สํสีทมานสฺส จิตฺตสฺส อนุพลปฺปทานวเสน อตฺตโน วา ปเรสํ วา ปวตฺตปุพฺพปฺปโยโค, โส ปน อตฺตโน ปุพฺพภาคปฺปวตฺเต จิตฺตสนฺตาเน เจว ปรสนฺตาเน จ ปวตฺตตีติ ตนฺนิพฺพตฺติโต จิตฺตสฺส ติกฺขภาวสงฺขาโต วิเสโสวิธ สงฺขาโร, โส ยสฺส นตฺถิ ตํ อสงฺขารํ อสงฺขาริกํฯ สงฺขาเรน สหิตํ สสงฺขาริกํฯ ตถา จ วทนฺติ –
‘‘ปุพฺพปฺปโยคสมฺภูโต, วิเสโส จิตฺตสมฺภวี;
สงฺขาโร ตํวเสเนตฺถ, โหตฺยาสงฺขาริกาทิตา’’ติฯ
อถ วา ‘‘สสงฺขาริกํ อสงฺขาริก’’นฺติ เจตํ เกวลํ สงฺขารสฺส ภาวาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตสฺส สหปฺปวตฺติสพฺภาวาภาวโตติ ภินฺนสนฺตานปฺปวตฺติโนปิ สงฺขารสฺส อิทมตฺถิตาย ตํวเสน นิพฺพตฺตํ จิตฺตํ สงฺขาโร อสฺส อตฺถีติ สสงฺขาริกํ ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ตฺยาทีสุ วิย สห-สทฺทสฺส วิชฺชมานตฺถปริทีปนโตฯ ตพฺพิปรีตํ ปน ตทภาวโต วุตฺตนเยน อสงฺขาริกํฯ ทิฏฺฐิคเตน วิปฺปยุตฺตํ วิสํสฏฺฐนฺติ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตํฯ อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ อนุภวติ เวทยมานาปิ มชฺฌตฺตาการสณฺฐิติยาติ อุเปกฺขาฯ สุขทุกฺขานํ วา อุเปตา ยุตฺตา อวิรุทฺธา อิกฺขา อุเปกฺขาสหคตนฺติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ
กสฺมา ปเนตฺถ อญฺเญสุปิ ผสฺสาทีสุ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ โสมนสฺสสหคตาทิภาโวว วุตฺโตติ? โสมนสฺสาทีนเมว อสาธารณภาวโตฯ ผสฺสาทโย หิ เกจิ สพฺพจิตฺตสาธารณา, เกจิ กุสลาทิสาธารณา, โมหาทโย จ สพฺพากุสลสาธารณาติ น เตหิ สกฺกา จิตฺตํ วิเสเสตุํ, โสมนสฺสาทโย ปน กตฺถจิ จิตฺเต โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ ปากโฏว ตํวเสน จิตฺตสฺส วิเสโสฯ กสฺมา ปเนเต กตฺถจิ โหนฺติ, กตฺถจิ น โหนฺตีติ? การณสฺส สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวโตฯ กิํ ปน เนสํ การณนฺติ? วุจฺจเตสภาวโต, ปริกปฺปโต วา หิ อิฏฺฐารมฺมณํ, โสมนสฺสปฏิสนฺธิกตา, อคมฺภีรสภาวตา จ อิธ โสมนสฺสสฺส
อิเมสํ ปน อฏฺฐนฺนมฺปิ อยมุปฺปตฺติกฺกโม เวทิตพฺโพฯ ยทา หิ ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ตฺยาทินา นเยน มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ กาเม วา ปริภุญฺชติ, ทิฏฺฐมงฺคลาทีนิ วา สารโต ปจฺเจติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ปฐมํ อกุสลจิตฺตมุปฺปชฺชติฯ ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ทุติยํฯ ยทา ปน มิจฺฉาทิฏฺฐิํ อปุรกฺขตฺวา เกวลํ หฏฺฐตุฏฺโฐ เมถุนํ วา เสวติ, ปรสมฺปตฺติํ วา อภิชฺฌายติ, ปรภณฺฑํ วา หรติ สภาวติกฺเขเนว อนุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา ตติยํฯ ยทา ปน มนฺเทน สมุสฺสาหิเตน จิตฺเตน, ตทา จตุตฺถํฯ ยทา ปน กามานํ วา อสมฺปตฺติํ อาคมฺม, อญฺเญสํ วา โสมนสฺสเหตูนํ อภาเวน จตูสุปิ วิกปฺเปสุ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ, ตทา เสสานิ จตฺตาริ อุเปกฺขาสหคตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ อฏฺฐปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน วกฺขมานนเยน อกุสลกมฺมปเถสุ เนสํ ลพฺภมานกมฺมปถานุรูปโต ปวตฺติเภทํ กาลเทสสนฺตานารมฺมณาทิเภเทน อเนกวิธตมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ
๕. ทุฏฺฐุ โทมนสฺสสหคตํฯ อารมฺมเณ ปฏิหญฺญตีติ ปฏิโฆ, โทโสฯ จณฺฑิกฺกสภาวตาย เหส อารมฺมณํ ปฏิหนนฺโต วิย ปวตฺตติฯ โทมนสฺสสหคตสฺส เวทนาวเสน อเภเทปิ อสาธารณธมฺมวเสน จิตฺตสฺส อุปลกฺขณตฺถํ โทมนสฺสคฺคหณํ, ปฏิฆสมฺปยุตฺตภาโว ปน อุภินฺนํ เอกนฺตสหจาริตา ทสฺสนตฺถํ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ โทมนสฺสญฺเจตฺถ อนิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขโณ เวทนากฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโม, ปฏิโฆ จณฺฑิกฺกสภาโว สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโมติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ เอตฺถ จ ยํ กิญฺจิ อนิฏฺฐารมฺมณํ, นววิธอาฆาตวตฺถูนิ จ โทมนสฺสสฺส การณํ, ปฏิฆสฺส การณญฺจาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวินฺนํ ปน เนสํ จิตฺตานํ ปาณาติปาตาทีสุ ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ เอตฺถาปิ นิคมเน ปิ-สทฺทสฺส อตฺโถ วุตฺตนยานุสาเรน ทฏฺฐพฺโพฯ
๖. สภาวํ วิจินนฺโต ตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉาฯ อถ วา จิกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วิคตา จิกิจฺฉา ญาณปฺปฏิกาโร อิมิสฺสาติ วิจิกิจฺฉา, ตาย สมฺปยุตฺตํ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตํฯ อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํฯ อุทฺธจฺจสฺส สพฺพากุสลสาธารณภาเวปิ อิธ สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปธานํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมว เตน วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ เอวญฺจ กตฺวา ธมฺมุทฺเทสปาฬิยํ เสสากุสเลสุ อุทฺธจฺจํ เยวาปนกวเสน วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘อุทฺธจฺจํ อุปฺปชฺชตี’’ติ สรูเปเนว เทสิตํฯ โหนฺติ เจตฺถ –
‘‘สพฺพากุสลยุตฺตมฺปิ, อุทฺธจฺจํ อนฺตมานเส;
พลวํ อิติ ตํเยว, วุตฺตมุทฺธจฺจโยคโตฯ
‘‘เตเนว หิ มุนินฺเทน, เยวาปนกนามโต;
วตฺวา เสเสสุ เอตฺเถว, ตํ สรูเปน เทสิต’’นฺติฯ
อิมานิ
‘‘มูฬฺหตฺตา
โสเปกฺขํ สพฺพทา โน จ, ภินฺนํ สงฺขารเภทโตฯ
‘‘น หิ ตสฺส สภาเวน, ติกฺขตุสฺสาหนียตา;
อตฺถิ สํสปฺปมานสฺส, วิกฺขิปนฺตสฺส สพฺพทา’’ติฯ
โมเหน มุยฺหนฺติ อติสเยน มุยฺหนฺติ มูลนฺตรวิรหโตติ โมมูหานิฯ
๗. อิจฺเจวนฺตฺยาทิ ยถาวุตฺตานํ ทฺวาทสากุสลจิตฺตานํ นิคมนํฯ ตตฺถ อิติ-สทฺโท วจนวจนียสมุทายนิทสฺสนตฺโถฯ เอวํ-สทฺโท วจนวจนียปฏิปาฏิสนฺทสฺสนตฺโถฯ นิปาตสมุทาโย วา เอส วจนวจนียนิคมนารมฺเภฯ อิจฺเจวํ ยถาวุตฺตนเยน สพฺพถาปิ โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺฐิสมฺปโยคาทินา ปฏิฆสมฺปโยคาทินา วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยเคนาติ สพฺเพนาปิ สมฺปโยคาทิอากาเรน ทฺวาทส อกุสลจิตฺตานิ สมตฺตานิ ปรินิฏฺฐิตานิ, สงฺคเหตฺวา วา อตฺตานิ คหิตานิ, วุตฺตานีตฺยตฺโถฯ ตตฺถ กุสลปฏิปกฺขานิ อกุสลานิ มิตฺตปฺปฏิปกฺโข อมิตฺโต วิย, ปฏิปกฺขภาโว จ กุสลากุสลานํ ยถากฺกมํ ปหายกปหาตพฺพภาเวน เวทิตพฺโพฯ
๘. อฏฺฐธาตฺยาทิ สงฺคหคาถาฯ โลโภ จ โส สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเนน มูลสทิสตฺตา มูลญฺจ, กํ เอเตสนฺติ โลภมูลานิ จิตฺตานิ เวทนาทิเภทโต อฏฺฐธา สิยุํ โทสมูลานิ สงฺขารเภทโต ทฺวิธาฯ โมหมูลานิ สุทฺโธ โมโหเยว มูลเมเตสนฺติ โมหมูลสงฺขาตานิ สมฺปโยคเภทโต ทฺเว จาติ อกุสลา ทฺวาทส สิยุนฺตฺยตฺโถฯ
อกุสลจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อเหตุกจิตฺตวณฺณนา
๙. เอวํ มูลเภทโต ติวิธมฺปิ อกุสลํ สมฺปโยคาทิเภทโต ทฺวาทสธา วิภชิตฺวา อิทานิ ‘‘อุเปกฺขาสหคตํ จกฺขุวิญฺญาณ’’นฺตฺยาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขติ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ หุตฺวา สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย โหตีติ จกฺขุฯ อถ วา จกฺขติ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตีติ จกฺขุฯ จกฺขตีติ หิ อยํ สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยญฺชนํ จกฺขตี’’ตฺยาทีสุ วิย อสฺสาทนตฺโถ โหติฯ เตนาห ภควา – ‘‘จกฺขุํ โข ปน, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมฺมุทิต’’นฺตฺยาทิฯ ยทิ เอวํ ‘‘โสตํ โข, มาคณฺฑิย, สทฺทารามํ สทฺทรตํ สทฺทสมฺมุทิต’’นฺตฺยาทิวจนโต (ม. นิ. ๒.๒๐๙) โสตาทีนมฺปิ สทฺทาทิอสฺสาทนํ อตฺถีติ เตสมฺปิ จกฺขุสทฺทาภิเธยฺยตา อาปชฺเชยฺยาติ? นาปชฺชติ นิรุฬฺหตฺตา, นิรุฬฺโห เหส จกฺขุ-สทฺโท ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปฺปสาทลกฺขเณ จกฺขุปฺปสาเทเยว มยูราทิสทฺทา วิย สกุณวิเสสาทีสุ, จกฺขุนา สหวุตฺติยา ปน ภมุกฏฺฐิปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑปิ ‘‘จกฺขู’’ติ วุจฺจติฯ อฏฺฐกถายํ ปน อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ จกฺขติ-สทฺทสฺส วิภาวนตฺถตาปิ สมฺภวตีติ ‘‘จกฺขติ รูปํ วิภาเวตีติ จกฺขู’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๑๐) วุตฺตํฯ จกฺขุสฺมิํ จกฺขุวิญฺญาณํฯ ตถา เหตํ ‘‘จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณ’’นฺติ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๔๓๑; วิสุทฺธิ. ๒.๔๕๔) วุตฺตํฯ
เอวํ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ ยถารหํ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อุเปกฺขาสหคตภาวํ อติทิสติฯ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ หุตฺวา สุณาตีติ โสตํฯ ฆายติ คนฺโธปาทานํ กโรตีติ ฆานํฯ ชีวิตนิมิตฺตํ รโส ชีวิตํ, ตํ อวฺหายติ ตสฺมิํ นินฺนตายาติ ชิวฺหา นิรุตฺตินเยนฯ กุจฺฉิตานํ ปาปธมฺมานํ อาโย ปวตฺติฏฺฐานนฺติ กาโยฯ กายินฺทฺริยญฺหิ โผฏฺฐพฺพคฺคหณสภาวตฺตา ตทสฺสาทวสปฺปวตฺตานํ, ตมฺมูลกานญฺจ ปาปธมฺมานํ วิเสสการณนฺติ เตสํ ปวตฺติฏฺฐานํ วิย คยฺหติฯ สสมฺภารกาโย วา กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโยฯ ตํสหจริตตฺตา ปน ปสาทกาโยปิ ตถา วุจฺจติฯ ทุ กุจฺฉิตํ หุตฺวา ขนติ กายิกสุขํ, ทุกฺขมนฺติ วา ทุกฺขํฯ ทุกฺกรโมกาสทานํ เอตสฺสาติ ทุกฺข’’นฺติปิ อปเรฯ ปญฺจวิญฺญาณคฺคหิตํ รูปาทิอารมฺมณํ สมฺปฏิจฺฉติ ตทาการปฺปวตฺติยาติ สมฺปฏิจฺฉนํฯ สมฺมา ตีเรติ ยถาสมฺปฏิจฺฉิตํ รูปาทิอารมฺมณํ วีมํสตีติ สนฺตีรณํฯ อญฺญมญฺญวิรุทฺธานํ กุสลากุสลานํ ปากาติ วิปากา, วิปกฺกภาวมาปนฺนานํ อรูปธมฺมานเมตํ อธิวจนํฯ เอวญฺจ กตฺวา กุสลากุสลกมฺมสมุฏฺฐานานมฺปิ อกุสลวิปากจิตฺตานิฯ
๑๐. สุขยติ กายจิตฺตํ, สุฏฺฐุ วา ขนติ กายจิตฺตาพาธํ, สุเขน ขมิตพฺพนฺติ วา สุขํฯ ‘‘สุกรโมกาสทานํ เอตสฺสาติ สุข’’นฺติ อปเรฯ กสฺมา ปน ยถา อกุสลวิปากสนฺตีรณํ เอกเมว วุตฺตํ, เอวมวตฺวา กุสลวิปากสนฺตีรณํ ทฺวิธา วุตฺตนฺติ? อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน เวทนาเภทสมฺภวโตฯ ยทิ เอวํ ตตฺถาปิ อนิฏฺฐอนิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน เวทนาเภเทน ภวิตพฺพนฺติ? นยิทเมวํ อนิฏฺฐารมฺมเณ
จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ ปน จตฺตาริ อุภยวิปากานิปิ วตฺถารมฺมณฆฏฺฏนาย ทุพฺพลภาวโต อนิฏฺเฐ อิฏฺเฐปิ จ อารมฺมเณ อุเปกฺขาสหคตาเนวฯ เตสญฺหิ จตุนฺนมฺปิ วตฺถุภูตานิ จกฺขาทีนิ อุปาทารูปาเนว, ตถา อารมฺมณภูตานิปิ รูปาทีนิ, อุปาทารูปเกน จ อุปาทารูปกสฺส สงฺฆฏฺฏนํ อติทุพฺพลํ ปิจุปิณฺฑเกน ปิจุปิณฺฑกสฺส ผุสนํ วิย, ตสฺมา ตานิ สพฺพถาปิ อุเปกฺขาสหคตาเนวฯ กายวิญฺญาณสฺส ปน โผฏฺฐพฺพสงฺขาตภูตตฺตยเมว อารมฺมณนฺติ ตํ กายปฺปสาเท สงฺฆฏฺฏิตมฺปิ ตํ อติกฺกมิตฺวา ตนฺนิสฺสเยสุ มหาภูเตสุ ปฏิหญฺญติฯ ภูตรูเปหิ จ ภูตรูปานํ สงฺฆฏฺฏนํ พลวตรํ อธิกรณิมตฺถเก ปิจุปิณฺฑกํ ฐเปตฺวา กูเฏน ปหฏกาเล กูฏสฺส ปิจุปิณฺฑกํ อติกฺกมิตฺวา อธิกรณิคฺคหณํ วิย, ตสฺมา วตฺถารมฺมณฆฏฺฏนาย พลวภาวโต กายวิญฺญาณํ อนิฏฺเฐ ทุกฺขสหคตํ, อิฏฺเฐ สุขสหคตนฺติฯ สมฺปฏิจฺฉนยุคฬฺหํ ปน อตฺตนา อสมานนิสฺสยานํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนมนนฺตรํ อุปฺปชฺชตีติ สมานนิสฺสยโต อลทฺธานนฺตรปจฺจยตาย สภาคูปตฺถมฺภรหิโต วิย ปุริโส นาติพลวํ สพฺพถาปิ วิสยรสมนุภวิตุํ น สกฺโกตีติ สพฺพถาปิ อุเปกฺขาสหคตเมวฯ วุตฺตวิปริยายโต กุสลวิปากสนฺตีรณํ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมเณสุ
‘‘วตฺถาลมฺพสภาวานํ, ภูติกานญฺหิ ฆฏฺฏนํ;
ทุพฺพลํ อิติ จกฺขาทิ-จตุจิตฺตมุเปกฺขกํฯ
‘‘กายนิสฺสยโผฏฺฐพฺพ-ภูตานํ ฆฏฺฏนาย ตุ;
พลวตฺตา น วิญฺญาณํ, กายิก มชฺฌเวทนํฯ
‘‘สมานนิสฺสโย ยสฺมา, นตฺถานนฺตรปจฺจโย;
ตสฺมา ทุพฺพลมาลมฺเพ, โสเปกฺขํ สมฺปฏิจฺฉน’’นฺติฯ
กุสลสฺส วิปากานิ, สมฺปยุตฺตเหตุวิรหโต อเหตุกจิตฺตานิ จาติ กุสลวิปากาเหตุกจิตฺตานิฯ นิพฺพตฺตกเหตุวเสน นิปฺผนฺนานิปิ เหตานิ สมฺปยุตฺตเหตุวเสเนว อเหตุกโวหารํ ลภนฺติ, อิตรถา มหาวิปาเกหิ อิเมสํ นานตฺตาสมฺภวโตฯ กิํ ปเนตฺถ การณํ ยถา อิเธวํ อกุสลวิปากนิคมเน อเหตุกคฺคหณํ น กตนฺติ? พฺยภิจาราภาวโตฯ สติ หิ สมฺภเว, พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ สิยาฯ อกุสลวิปากานํ ปน โลภาทิสาวชฺชธมฺมวิปากภาเวน ตพฺพิธุเรหิ, อโลภาทีหิ สมฺปโยคาโยคโต, สยํ อพฺยากตนิรวชฺชสภาวานํ โลภาทิอกุสลธมฺมสมฺปโยควิโรธโต จ นตฺถิ กทาจิปิ สเหตุกตาย สมฺภโวติ อเหตุกภาวาพฺยภิจารโต
๑๑. อิทานิ อเหตุกาธิกาเร อเหตุกกิริยจิตฺตานิปิ กิจฺจเภเทน ติธา ทสฺเสตุํ ‘‘อุเปกฺขาสหคต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ จกฺขาทิปญฺจทฺวาเร ฆฏฺฏิตมารมฺมณํ อาวชฺเชติ ตตฺถ อาโภคํ กโรติ, จิตฺตสนฺตานํ วา ภวงฺควเสน ปวตฺติตุํ อทตฺวา วีถิจิตฺตภาวาย ปริณาเมตีติ ปญฺจทฺวาราวชฺชนํ, กิริยาเหตุกมโนธาตุจิตฺตํฯ อาวชฺชนสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารํ วีถิจิตฺตานํ ปวตฺติมุขภาวโตฯ ตสฺมิํ ทิฏฺฐสุตมุตาทิวเสน อาปาถมาคตมารมฺมณํ อาวชฺเชติ มโนทฺวาราวชฺชนํ, กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุอุเปกฺขาสหคตจิตฺตํฯ อิทเมว จ ปญฺจทฺวาเร ยถาสนฺตีริตํ อารมฺมณํ ววตฺถเปตีติ โวฏฺฐพฺพนนฺติ จ วุจฺจติฯ หสิตํ อุปฺปาเทตีติ หสิตุปฺปาทํ, ขีณาสวานํ อโนฬาริการมฺมเณสุ ปหฏฺฐาการมตฺตเหตุกํ กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุโสมนสฺสสหคตจิตฺตํฯ
๑๒. สพฺพถาปีติ อกุสลวิปากกุสลวิปากกิริยเภเทนฯ อฏฺฐารสาติ คณนปริจฺเฉโทฯ อเหตุกจิตฺตานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ
อเหตุกจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โสภนจิตฺตวณฺณนา
๑๔. เอวํ ทฺวาทสากุสลอเหตุกาฏฺฐารสวเสน สมติํส จิตฺตานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตพฺพินิมุตฺตานํ โสภนโวหารํ ฐเปตุํ ‘‘ปาปาเหตุกมุตฺตานี’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ อตฺตนา อธิสยิตสฺส อปายาทิทุกฺขสฺส ปาปนโต ปาเปหิ เอกนวุติปิ จิตฺตานิ โสภนคุณาวหนโต, อโลภาทิอนวชฺชเหตุสมฺปโยคโต จ โสภนานีติ วุจฺจเร กถียนฺติฯ
กามาวจรโสภนจิตฺตวณฺณนา
๑๕. อิทานิ โสภเนสุ กามาวจรานเมว ปฐมํ อุทฺทิฏฺฐตฺตา เตสุปิ อพฺยากตานํ กุสลปุพฺพกตฺตา ปฐมํ กามาวจรกุสลํ, ตโต ตพฺพิปากํ, ตทนนฺตรํ ตเทกภูมิปริยาปนฺนํ กิริยจิตฺตญฺจ ปจฺเจกํ เวทนาญาณสงฺขารเภเทน อฏฺฐธา ทสฺเสตุํ ‘‘โสมนสฺสสหคต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ชานาติ ยถาสภาวํ ปฏิวิชฺฌตีติ ญาณํฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ เอตฺถ จ พลวสทฺธาย ทสฺสนสมฺปตฺติยา ปจฺจยปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติยาติ เอวมาทีหิ การเณหิ โสมนสฺสสหคตตา, ปญฺญาสํวตฺตนิกกมฺมโต, อพฺยาปชฺชโลกูปปตฺติโต, อินฺทฺริยปริปากโต, กิเลสทูรีภาวโต
ตตฺถ ยทา ปน โย เทยฺยธมฺมปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺติํ, อญฺญํ วา โสมนสฺสเหตุํ อาคมฺม หฏฺฐปหฏฺโฐ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺตฺยาทินยปฺปวตฺตํ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปุรกฺขตฺวา มุตฺตจาคตาทิวเสน อสํสีทนฺโต อนุสฺสาหิโต ปเรหิ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรติ, ตทาสฺส จิตฺตํ โสมนสฺสสหคตํ ญาณสมฺปยุตฺตํ อสงฺขาริกํ โหติฯ ยทา ปน วุตฺตนเยเนว หฏฺฐตุฏฺโฐ สมฺมาทิฏฺฐิํ อฏฺฐปีติ ปิ-สทฺเทน ทสปุญฺญกิริยาทิวเสน อเนกวิธตํ สมฺปิณฺเฑติฯ ตถา หิ วทนฺติ –
‘‘กเมน ปุญฺญวตฺถูหิ, โคจราธิปตีหิ จ;
กมฺมหีนาทิโต เจว, คเณยฺย นยโกวิโท’’ติฯ
อิมานิ หิ อฏฺฐ จิตฺตานิ ทสปุญฺญกิริยวตฺถุวเสน ปวตฺตนโต ปจฺเจกํ ทส ทสาติ กตฺวา อสีติ จิตฺตานิ โหนฺติ, ตานิ จ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตนโต ปจฺเจกํ ฉคฺคุณิตานิ สาสีติกานิ จตฺตาริ สตานิ โหนฺติ, อธิปติเภเทน ปน ญาณวิปฺปยุตฺตานํ จตฺตาลีสาธิกทฺวิสตปริมาณานํ วีมํสาธิปติสมฺปโยคาภาวโต ตานิ ติณฺณํ อธิปตีนํ วเสน ติคุณิตานิ วีสาธิกานิ สตฺตสตานิ, ตถา ญาณสมฺปยุตฺตานิ จ จตุนฺนํ อธิปตีนํ วเสน จตุคฺคุณิตานิ สสฏฺฐิกานิ นว สตานีติ เอวํ อธิปติวเสน สหสฺสํ สาสีติกานิ จ ฉ สตานิ โหนฺติ, ตานิ กายวจีมโนกมฺมสงฺขาตกมฺมตฺติกวเสน ติคุณิตานิ จตฺตาลีสาธิกานิ ปญฺจ อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน –
‘‘สตฺตรส
กามาวจรปุญฺญานิ, ภวนฺตีติ วินิทฺทิเส’’ติฯ
ตํ อธิปติวเสน คณนปริหานิํ อนาทิยิตฺวา โสตปติตวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, กาลเทสาทิเภเทน ปน เนสํ เภโท อปฺปเมยฺโยวฯ
กุจฺฉิเต (ธ. ส. อฏฺฐ. ๑) ปาปธมฺเม สลยนฺติ กมฺเปนฺติ วิทฺธํเสนฺติ อปคเมนฺตีติ วา กุสลานิฯ อถ วา กุจฺฉิตากาเรน สนฺตาเน สยนโต ปวตฺตนโต กุสสงฺขาเต ปาปธมฺเม ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลานิฯ อถ วา กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สานโต ตนุกรณโต โอสานกรณโต วา กุสสงฺขาเตน ญาเณน, สทฺธาทิธมฺมชาเตน วา ลาตพฺพานิ สหชาตอุปนิสฺสยภาเวน ยถารหํ ปวตฺเตตพฺพานีติ กุสลานิ, ตาเนว ยถาวุตฺตตฺเถน กามาวจรานิ กุสลจิตฺตานิ จาติ กามาวจรกุสลจิตฺตานิฯ
๑๖. ยถา ปเนตานิ ปุญฺญกิริยวเสน, กมฺมทฺวารวเสน, กมฺมวเสน, อธิปติวเสน จ ปวตฺตนฺติ, เนวํ วิปากานิ ทานาทิวเสน อปฺปวตฺตนโต, วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปนาภาวโต, อวิปากสภาวโต, ฉนฺทาทีนิ ปุรกฺขตฺวา อปฺปวตฺติโต จ, ตสฺมา ตํวเสน ปริหาเปตฺวา ยถารหํ คณนเภโท โยเชตพฺโพฯ อิมานิปิ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณวเสน ยถากฺกมํ โสมนสฺสุเปกฺขาสหิตานิฯ ปฏิสนฺธาทิวสปฺปวตฺติยํ กมฺมสฺส พลวาพลวภาวโต, ตทารมฺมณปฺปวตฺติยํ เยภุยฺเยน ชวนานุรูปโต, กทาจิ ตตฺถาปิ กมฺมานุรูปโต จ ญาณสมฺปยุตฺตานิ, ญาณวิปฺปยุตฺตานิ จ โหนฺติฯ ยถาปโยคํ วินา สปฺปโยคญฺจ ยถาอุปฏฺฐิเตหิ กมฺมาทิปจฺจเยหิ อุตุโภชนาทิสปฺปายาสปฺปายวเสน อสงฺขาริกสสงฺขาริกานิฯ
๑๗. กิริยจิตฺตานมฺปิ
๑๘. สเหตุกกามาวจรกุสลวิปากกิริยจิตฺตานีติ เอตฺถ สเหตุกคฺคหณํ วิปากกิริยาเปกฺขํ
๑๙. สเหตุกามาวจรปุญฺญปากกิริยา เวทนาญาณสงฺขารเภเทน ปจฺเจกํ เวทนาเภทโต ทุวิธตฺตา, ญาณเภทโต จตุพฺพิธตฺตา, สงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธตฺตา จ สมฺปิณฺเฑตฺวา จตุวีสติ มตาติ โยชนาฯ นนุ จ เวทนาเภโท ตาว ยุตฺโต ตาสํ ภินฺนสภาวตฺตาฯ ญาณสงฺขารเภโท ปน กถนฺติ? ญาณสงฺขารานํ ภาวาภาวกโตปิ เภโท ญาณสงฺขารกโตว ยถา วสฺสกโต สุภิกฺโข ทุพฺภิกฺโขติ, ตสฺมา ญาณสงฺขารกโต เภโท ญาณสงฺขารเภโทติ น เอตฺถ โกจิ วิโรโธติฯ
๒๐. อิทานิ สพฺพานิปิ กามาวจรจิตฺตานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กาเม เตวีสา’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ กาเม ภเว สตฺต อกุสลวิปากานิ, สเหตุกาเหตุกานิ โสฬส กุสลวิปากานีติ เอวํ เตวีสติ วิปากานิ ทฺวาทส อกุสลานิ, อฏฺฐ กุสลานีติ ปุญฺญาปุญฺญานิ วีสติ อเหตุกา ติสฺโส สเหตุกา อฏฺฐาติ เอกาทส กิริยา จาติ สพฺพถาปิ กุสลากุสลวิปากกิริยานํ อนฺโตคธเภเทน จตุปญฺญาเสว กาลเทสสนฺตานาทิเภเทน อเนกวิธภาเวปีตฺยตฺโถฯ
กามาวจรโสภนจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
รูปาวจรจิตฺตวณฺณนา
๒๑. อิทานิ ‘‘วิตกฺก…เป.… สหิต’’นฺตฺยาทิมาหฯ วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขญฺจ เอกคฺคตา จาติ อิเมหิ สหิตํ วิตกฺกวิจารปีติสุเขกคฺคตาสหิตํฯ ตตฺถ อารมฺมณํ วิตกฺเกติ สมฺปยุตฺตธมฺเม อภินิโรเปตีติ วิตกฺโก, โส สหชาตานํ อารมฺมณาภินิโรปนลกฺขโณ, ยถา หิ โกจิ คามวาสี ปุริโส ราชวลฺลภํ สมฺพนฺธินํ มิตฺตํ วา นิสฺสาย ราชเคหํ อนุปวิสติ, เอวํ วิตกฺกํ นิสฺสาย จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหติฯ ยทิ เอวํ กถํ อวิตกฺกํ จิตฺตํ อารมฺมณํ อาโรหตีติ? ตมฺปิ วิตกฺกพเลเนว ปริจโยติ เจตฺถ สวิตกฺกจิตฺตสฺส สนฺตาเน อภิณฺหปฺปวตฺติวเสน นิพฺพตฺตา จิตฺตภาวนาฯ อปิ เจตฺถ ปญฺจวิญฺญาณํ อวิตกฺกมฺปิ วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนพเลน, ทุติยชฺฌานาทีนิ จ เหฏฺฐิมภาวนาพเลน อภิโรหนฺติฯ
อารมฺมเณ เตน จิตฺตํ วิจรตีติ วิจาโรฯ โส อารณนุมชฺชนลกฺขโณฯ ตถา เหส ‘‘อนุสนฺธานตา’’ติ (ธ. ส. ๘) นิทฺทิฏฺโฐฯ เอตฺถ จ วิจารโต โอฬาริกฏฺเฐน, ตสฺเสว ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน จ ปฐมฆณฺฏาภิฆาโต วิย เจตโส ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก, อนุรโว วิย อนุสญฺจรณํ วิจาโรฯ วิปฺผารวาเจตฺถ วิตกฺโก จิตฺตสฺส ปริปฺผนฺทนภูโต, อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส สกุณสฺส ปกฺขวิกฺเขโป วิย, ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตสา ภมรสฺส, สนฺตวุตฺติ วิจาโร จิตฺตสฺส นาติปริปฺผนฺทนภูโต, อากาเส อุปฺปติตสฺส
ปินยติ กายจิตฺตํ ตปฺเปติ, วฑฺเฒตีติ วา ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณา, อารมฺมณํ กลฺลโต คหณลกฺขณาติ วุตฺตํ โหติ, สมฺปยุตฺตธมฺเม สุขยตีติ สุขํ, ตํ อิฏฺฐานุภวนลกฺขณํ สุโภชนรสสฺสาทโก ราชา วิยฯ ตตฺถ อารมฺมณปฺปฏิลาเภ ปีติยา วิเสโส ปากโฏ กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺโตทกทสฺสเน วิย, ยถาลทฺธสฺส อนุภวเน สุขสฺส วิเสโส ปากโฏ ยถาทิฏฺฐอุทกสฺส ปานาทีสุ วิยาติฯ นานารมฺมณวิกฺเขปาภาเวน เอกํ อารมฺมณํ อคฺคํ อิมสฺสาติ เอกคฺคํ, จิตฺตํ, ตสฺส ภาโว เอกคฺคตา, สมาธิฯ โส อวิกฺเขปลกฺขโณฯ ตสฺส หิ วเสน สสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อวิกฺขิตฺตํ โหติฯ
ปฐมญฺจ เทสนากฺกมโต เจว อุปฺปตฺติกฺกมโต จ อาทิภูตตฺตา ตํ ฌานญฺจ อารมฺมณูปนิชฺฌานโต, ปจฺจนีกฌาปนโต จาติ ปฐมชฺฌานํ, วิตกฺกาทิปญฺจกํฯ ฌานงฺคสมุทาเย เยว หิ ฌานโวหาโร เนมิอาทิองฺคสมุทาเย รถโวหาโร วิย, ตถา หิ วุตฺตํ วิภงฺเค ‘‘ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา’’ติ (วิภ. ๕๖๙)ฯ ปฐมชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํ กุสลจิตฺตํ ปฐมชฺฌานกุสลจิตฺตํฯ
กสฺมา
‘‘อุปนิชฺฌานกิจฺจตฺตา, กามาทิปฏิปกฺขโต;
สนฺเตสุปิ จ อญฺเญสุ, ปญฺเจว ฌานสญฺญิตา’’ติฯ
อุเปกฺขา ปเนตฺต สนฺตวุตฺติสภาวตฺตา สุเขว อนฺโตคธาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตนาหุ –
‘‘อุเปกฺขา สนฺตวุตฺติตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. ๒๓๒; วิสุทฺธิ. ๒.๖๔๔);
ปหานงฺคาทิวเสน ปนสฺส วิเสโส อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ, ตถา อรูปาวจรโลกุตฺตเรสุปิ ลพฺภมานกวิเสโสฯ อเถตฺถ กามาวจรกุสเลสุ วิย สงฺขารเภโท กสฺมา น คหิโตฯ อิทมฺปิ หิ เกวลํ สมถานุโยควเสน ปฏิลทฺธํ สสงฺขาริกํ, มคฺคาธิคมวเสน ปฏิลทฺธํ อสงฺขาริกนฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ? นยิทเมวํ มคฺคาธิคมวเสนสตฺติโต
ปิ-สทฺเทน เจตฺถ จตุกฺกปญฺจกนยวเสน สุทฺธิกนวโก, ตญฺจ ทุกฺขปฺปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาทุกฺขปฺปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญาสุขปฺปฏิปทาทนฺธาภิญฺญาสุขปฺปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญาวเสน ปฏิปทาจตุกฺเกน โยเชตฺวา เทสิตตฺตา จตฺตาโร นวกา, ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, ปริตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณํ, อปฺปมาณํ ปริตฺตารมฺมณํ, อปฺปมาณํ อปฺปมาณารมฺมณนฺติ อารมฺมณจตุกฺเกน โยชิตตฺตา จตฺตาโร นวกา, ‘‘ทุกฺขปฺปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ ปริตฺตํ ปริตฺตารมฺมณํ, ทุกฺขปฺปฏิปทํ ทนฺธาภิญฺญํ ปริตฺตํ อปฺปมาณารมฺมณ’’นฺตฺยาทินา อารมฺมณปฺปฏิปทามิสฺสกนยวเสน โสฬส นวกาติ ปญฺจวีสติ นวกาติ เอวมาทิเภทํ สงฺคณฺหาติฯ
๒๒. ฌานวิเสเสน นิพฺพตฺติตวิปาโก เอกนฺตโต ตํตํฌานสทิโสวาติ วิปากํ ฌานสทิสเมว วิภตฺตํฯ อิมเมว หิ อตฺถํ ทีเปตุํ ภควตา วิปากนิทฺเทเสปิ กุสลํ อุทฺทิสิตฺวาว ตทนนฺตรํ มหคฺคตโลกุตฺตรวิปากา วิภตฺตาฯ
๒๕. รูปาวจรมานสํ ฌานเภเทน ปญฺจหิ จตูหิ ตีหิ ทฺวีหิ ปุน ทฺวีหิ ฌานงฺเคหิ สมฺปโยคเภเทน ปญฺจธา ปญฺจงฺคิกํ จตุรงฺคิกํ ติวงฺคิกํ ทุวงฺคิกํ ปุน ทุวงฺคิกนฺติ ปญฺจวิธํ โหติ อวิเสเสน, ปุน ตํ ปุญฺญปากกิริยานํ ปจฺเจกํ ปญฺจนฺนํ ปญฺจนฺนํ เภทา ปญฺจทสธา ภเวตฺยตฺโถฯ
รูปาวจรจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อรูปาวจรจิตฺตวณฺณนา
๒๖. อิทานิ ‘‘อากาสานญฺจายตนา’’ติอาทิฯ ตตฺถ อุปฺปาทาทิอนฺตรหิตตาย นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสญฺจ ตํ อนนฺตญฺจาติ อากาสานนฺตํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาโสฯ ‘‘อนนฺตากาส’’นฺติ จ วตฺตพฺเพ ‘‘อคฺยาหิโต’’ตฺยาทีสุ วิย วิเสสนสฺส ปรนิปาตวเสน ‘‘อากาสานนฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ สกตฺเถ ภาวปจฺจยวเสนฯ อากาสานญฺจเมว อายตนํ สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส อธิฏฺฐานฏฺเฐน เทวานํ เทวายตนํ วิยาติ อากาสานญฺจายตนํฯ ตสฺมิํ อปฺปนาปฺปตฺตํ ปฐมารุปฺปชฺฌานมฺปิ อิธ ‘‘อากาสานญฺจายตน’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ปถวีกสิณารมฺมณํ ฌานํ ‘‘ปถวีกสิณ’’นฺติฯ อถ วา อากาสานญฺจํ อายตนํ อสฺสาติ อากาสานญฺจายตนํ, ฌานํ, เตน สมฺปยุตฺตํ กุสลจิตฺตํ อากาสานญฺจายตนกุสลจิตฺตํฯ
วิญฺญาณเมว อนนฺตํ วิญฺญาณานนฺตํ, ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ อุปฺปาทาทิอนฺตวนฺตมฺปิ อนนฺตากาเส ปวตฺตนโต อตฺตานํ อารพฺภ ปวตฺตาย ภาวนาย อุปฺปาทาทิอนฺตํ อคฺคเหตฺวา อนนฺตโต ผรณวเสน ปวตฺตนโต จ ‘‘อนนฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ วิญฺญาณานนฺตเมว วิญฺญาณญฺจํ อาการสฺส รสฺสตฺตํ, น-การสฺส โลปญฺจ กตฺวาฯ ทุติยารุปฺปวิญฺญาเณน วา อญฺจิตพฺพํ ปาปุณิตพฺพนฺติ วิญฺญาณญฺจํ, ตเทว อายตนํ ทุติยารุปฺปสฺส อธิฏฺฐานตฺตาติ วิญฺญาณญฺจายตนํฯ เสสํ ปุริมสมํฯ
นาสฺส อากิญฺจญฺญํ, ปฐมารุปฺปวิญฺญาณาภาโวฯ ตเทว อายตนนฺตฺยาทิ ปุริมสทิสํฯ
โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวโต, สุขุมาย จ สญฺญาย อตฺถิตาย เนวสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส สญฺญา อตฺถิ, นาปิ อสญฺญํ อวิชฺชมานสญฺญนฺติ เนวสญฺญานาสญฺญํ, จตุตฺถารุปฺปชฺฌานํฯ ทีฆํ กตฺวา ปน ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญ’’นฺติ วุตฺตํฯ เนวสญฺญานาสญฺญเมว อายตนํ มนายตนธมฺมายตนปริยาปนฺนตฺตาติ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํฯ อถ วา สญฺญาว วิปสฺสนาย โคจรภาวํ คนฺตฺวา นิพฺเพทชนนสงฺขาตสฺส ปฏุสญฺญากิจฺจสฺส อภาวโต เนวสญฺญา จ เนวสญฺญานาสญฺญายตนกุสลจิตฺตํฯ ปิ-สทฺเทน เจตฺถ อารมฺมณปฺปฏิปทามิสฺสกนยวเสน โสฬสกฺขตฺตุกเทสนํ (ธ. ส. ๒๖๕-๒๖๘), อญฺญมฺปิ จ ปาฬิยํ อาคตนยเภทํ สงฺคณฺหาติฯ
๓๐. อารมฺมณานํ อติกฺกมิตพฺพานํ, กสิณากาสวิญฺญาณตทภาวสงฺขาตานํ อาลมฺพิตพฺพานญฺจ อากาสาทิจตุนฺนํ โคจรานํ ปเภเทน อารุปฺปมานสํ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตญฺหิ ยถากฺกมํ ปญฺจมชฺฌานารมฺมณํ กสิณนิมิตฺตํ อติกฺกมฺม ตทุคฺฆาเฏน ลทฺธํ อากาสมาลมฺพิตฺวา ตมฺปิ อติกฺกมฺม ตตฺถ ปวตฺตํ วิญฺญาณมาลมฺพิตฺวา ตมฺปิ อติกฺกมฺม ตทภาวภูตํ อกิญฺจนภาวมาลมฺพิตฺวา ตมฺปิ อติกฺกมฺม ตตฺถ ปวตฺตํ ตติยารุปฺปวิญฺญาณมาลมฺพิตฺวา
‘‘อารมฺมณาติกฺกมโต, จตสฺโสปิ ภวนฺติมา;
องฺคาติกฺกมเมตาสํ, น อิจฺฉนฺติ วิภาวิโน’’ติ; (ธ. ส. อฏฺฐ. ๒๖๘);
อรูปาวจรจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โสภนจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
โลกุตฺตรจิตฺตวณฺณนา
๓๑. อิทานิ โลกุตฺตรกุสลํ จตุมคฺคโยคโต, ผลญฺจ ตทนุรูปปฺปวตฺติยา จตุธา วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคจิตฺต’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํฯ นิพฺพานํ ปติสวนโต อุปคมนโต, นิพฺพานมหาสมุทฺทนินฺนตาย โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํฯ อถ วา อริยมคฺคโสตสฺส อาทิโต ปชฺชนํ เอตสฺสาติ โสตาปตฺติ, ปุคฺคโล, ตสฺส มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโค, เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํฯ
สกิํ เอกวารํ ปฏิสนฺธิวเสน อิมํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, อิธ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, อิธ ปตฺวา ตตฺถ ปรินิพฺพายี, ตตฺถ ปตฺวา อิธ ปรินิพฺพายี, อิธ ปตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺติตฺวา อิธ ปรินิพฺพายีติ ปญฺจสุ สกทาคามีสุ ปญฺจมโก อิธาธิปฺเปโตฯ โส หิ อิโต สกทาคามิมคฺคจิตฺตํฯ
ปฏิสนฺธิวเสน อิมํ กามธาตุํ น อาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตสฺส มคฺโค อนาคามิมคฺโค, เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อนาคามิมคฺคจิตฺตํฯ อคฺคทกฺขิเณยฺยภาเวน ปูชาวิเสสํ อรหตีติ อรหา, อถ วา กิเลสสงฺขาตา อรโย, สํสารจกฺกสฺส วา อรา กิเลสา หตา อเนนาติ อรหา, ปาปกรเณ รหาภาวโต วา อรหา, อฏฺฐมโก อริยปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว อรหตฺตํ, จตุตฺถผลสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺส อาคมนภูโต มคฺโค อรหตฺตมคฺโค, เตน สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ อรหตฺตมคฺคจิตฺตํฯ
ปิ-สทฺเทน เอเกกสฺส มคฺคสฺส นยสหสฺสวเสน จตุนฺนํ จตุสหสฺสเภทํ สจฺจวิภงฺเค (วิภ. ๒๐๖; วิภ. อฏฺฐ. ๒๐๖-๒๑๔) อาคตํ สฏฺฐิสหสฺสเภทํ นยํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน อเนกวิธตฺตมฺปิ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺถายํ นยสหสฺสมตฺตปริทีปนา, กถํ? โสตาปตฺติมคฺโค ตาว ฌานนาเมน ปฏิปทาเภทํ อนามสิตฺวา เกวลํ สุญฺญโต อปฺปณิหิโตติ ทฺวิธา วิภตฺโต, ปุน ปฏิปทาจตุกฺเกน โยเชตฺวา ปจฺเจกํ จตุธา วิภตฺโตติ เอวํ ฌานนาเมน ทสธา วิภตฺโตฯ ตถา มคฺคสติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานอิทฺธิปาทอินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคสจฺจสมถธมฺมขนฺธอายตนธาตุอาหารผสฺสเวทนาสญฺญาเจตนาจิตฺตนาเมหิปิ
๓๒. โสตาปตฺติยา ลทฺธํ, โสตาปตฺติสฺส วา ผลจิตฺตํ วิปากภูตํ จิตฺตํ โสตาปตฺติผลจิตฺตํฯ อรหตฺตญฺจ ตํ ผลจิตฺตญฺจาติ อรหตฺตผลจิตฺตํฯ
๓๔. จตุมคฺคปฺปเภเทนาติ อินฺทฺริยานํ อปาฏวปาฏวตรตมเภเทน ภินฺนสามตฺถิยตาย สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสานํ นิรวเสสปฺปหานํ กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวาปาทนํ เตสเมว นิรวเสสปฺปหานํ รูปารูปราคมานุทฺธจฺจาวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานนฺติ เอวํ สํโยชนปฺปหานวเสน จตุพฺพิธานํ โสตาปตฺติมคฺคาทีนํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคานํ สมฺปโยคเภเทน จตุมคฺคสงฺขาตํ โลกุตฺตรกุสลํ จตุธา โหติ, วิปากํ ปน ตสฺเสว กุสลสฺส ผลตฺตา ตทนุรูปโต ตถา จตุธาติ เอวํ อนุตฺตรํ อตฺตโน อุตฺตริตราภาเวน อนุตฺตรสงฺขาตํ โลกุตฺตรํ จิตฺตํ อฏฺฐธา มตนฺติ โยชนาฯ
กิริยานุตฺตรสฺส ปน อสมฺภวโต ทฺวาทสวิธตา น วุตฺตาฯ กสฺมา ปน ตสฺส อสมฺภโวติ? มคฺคสฺส เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตาฯ ยทิ หิ มคฺคจิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตทุปฺปตฺติยา กิริยภาโว สกฺกา วตฺตุํฯ ตํ ปน กิเลสสมุจฺเฉทกวเสเนว อุปลภิตพฺพโต เอกวารปฺปวตฺเตเนว จ เตน อสนิสมฺปาเตน วิย ตรุอาทีนํ สมูลวิทฺธํสนสฺส ตํตํกิเลสานํ อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติยา สาธิตตฺตา ปุน อุปฺปชฺชมาเนปิ กาตพฺพาภาวโต ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถญฺจ ผลสมาปตฺติยา เอว
โลกุตฺตรจิตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จิตฺตคณนสงฺคหวณฺณนา
๓๕. ‘‘ทฺวาทสากุสลาเนว’’นฺตฺยาทิ
๓๖. เอวํ ชาติวเสน สงฺคหํ ทสฺเสตฺวา ปุน ภูมิวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘จตุปญฺญาสธา กาเม’’ตฺยาทิ วุตฺตํฯ กาเม ภเว จิตฺตานิ จตุปญฺญาสธา อีรเย, รูเป ภเว ปนฺนรส อีรเย, อารุปฺเป ภเว ทฺวาทส อีรเย, อนุตฺตเร ปน นววิเธ ธมฺมสมุทาเย จิตฺตานิ อฏฺฐธา อีรเย, กเถยฺยาตฺยตฺโถฯ เอตฺถ จ กามตณฺหาทิวิสยภาเวน กามภวาทิปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ สกสกภูมิโต อญฺญตฺถ ปวตฺตมานานิปิ กามภวาทีสุ จิตฺตานีติ วุตฺตานิ, ยถา มนุสฺสิตฺถิยา กุจฺฉิสฺมิํ นิพฺพตฺโตปิ ติรจฺฉานคโต ติรจฺฉานโยนิปริยาปนฺนตฺตา ติรจฺฉาเนสฺเวว สงฺคยฺหติฯ กตฺถจิ อปริยาปนฺนานิ นววิธโลกุตฺตรธมฺมสมูเหกเทสภูตานิ ‘‘รุกฺเข สาขา’’ตฺยาทีสุ วิย อนุตฺตเร จิตฺตานีติ วุตฺตานิฯ อถ วา ‘‘กาเม, รูเป’’ติ จ อุตฺตรปทโลปนิทฺเทโสฯ อรูเป ภวานิ อารุปฺปานิฯ นตฺถิ เอเตสํ อุตฺตรํ จิตฺตนฺติ อนุตฺตรานีติ อุปโยคพหุวจนวเสน กาเม กามาวจรานิ จิตฺตานิ จตุปญฺญาสธา อีรเย, รูเป รูปาวจรานิ จิตฺตานิ ปนฺนรส อีรเย, อารุปฺเป อารุปฺปานิ จิตฺตานิ ทฺวาทส อีรเยฯ อนุตฺตเร โลกุตฺตรานิ จิตฺตานิ อฏฺฐธา อีรเยติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ ทฏฺฐพฺโพฯ
๓๗. อิตฺถํ มานสํ จิตฺตํ วิจกฺขณา วิเสเสน อตฺถจกฺขณสภาวา ปณฺฑิตา วิภชนฺติฯ อถ วา เอกวีสสตํ เอกุตฺตรวีสาธิกํ สตํ วิภชนฺติฯ
จิตฺตคณนสงฺคหวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
วิตฺถารคณนวณฺณนา
๓๘. ฌานงฺควเสน ปฐมชฺฌานสทิสตฺตา ปฐมชฺฌานญฺจ ตํ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตญฺเจติ ปฐมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํฯ ปาทกชฺฌานสมฺมสิตชฺฌานปุคฺคลชฺฌาสเยสุปิ, หิ อญฺญตรวเสน ตํตํฌานสทิสตฺตา ปาทกชฺฌานํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย ปทฏฺฐานภาวโตฯ ยํ ยํ ฌานํ สมฺมสนฺตสฺส สา ปวตฺตา, ตํ สมฺมสิตชฺฌานํฯ ‘‘อโห วต เม ปฐมชฺฌานสทิโส มคฺโค ปญฺจงฺคิโก, ทุติยชฺฌานาทีสุ วา อญฺญตรสทิโส จตุรงฺคาทิเภโท มคฺโค ภเวยฺยา’’ติ เอวํ โยคาวจรสฺส อุปฺปนฺนชฺฌาสโย ปุคฺคลชฺฌาสโย นามฯ
ตตฺถ เยน ปฐมชฺฌานาทีสุ อญฺญตรํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย ปกิณฺณกสงฺขาเร สมฺมสิตฺวา มคฺโค อุปฺปาทิโต โหติ, ตสฺส โส มคฺโค ปฐมชฺฌานาทีสุ ตํตํปาทกชฺฌานสทิโส โหติฯ สเจ ปน วิปสฺสนาปาทกํ กิญฺจิ ฌานํ นตฺถิ, เกวลํ ปฐมชฺฌานาทีสุ อญฺญตรํ ฌานํ สมฺมสิตฺวา
๔๒. ยถา รูปาวจรํ จิตฺตํ ปฐมาทิปญฺจวิธฌานเภเทน คยฺหติ ‘‘ปฐมชฺฌาน’’นฺตฺยาทินา วุจฺจติ รูปาวจรํ จิตฺตํ อนุตฺตรญฺจ ปฐมาทิฌานเภเท ‘‘ปฐมชฺฌานกุสลจิตฺตํ, ปฐมชฺฌานโสตาปตฺติมคฺคจิตฺตนฺตฺยาทินา ยถา คยฺหติ, ตถา อารุปฺปญฺจาปิ ปญฺจเม ฌาเน คยฺหตีติ โยชนาฯ อาจริยสฺสาปิ หิ อยเมว โยชนา อธิปฺเปตาติ ทิสฺสติ นามรูปปริจฺเฉเท อุชุกเมว ตถา วุตฺตตฺตาฯ วุตฺตญฺหิ ตตฺถ –
‘‘รูปาวจรจิตฺตานิ, คยฺหนฺตานุตฺตรานิ จ;
ปฐมาทิฌานเภเท, อารุปฺปญฺจาปิ ปญฺจเม’’ติฯ (นาม. ปริ. ๒๔);
ตสฺมาติ ยสฺมา รูปาวจรํ วิย อนุตฺตรมฺปิ ปฐมาทิฌานเภเท คยฺหติ, อารุปฺปญฺจาปิ ปญฺจเม คยฺหติ, ยสฺมา วา ฌานงฺคโยคเภเทน เอเกกํ ปญฺจธา กตฺวา อนุตฺตรํ จิตฺตํ จตฺตาลีสวิธนฺติ วุจฺจติ, รูปาวจรโลกุตฺตรานิ วิย จ ปฐมาทิฌานเภเท, ตถา อารุปฺปญฺจาปิ ปญฺจเม คยฺหติ, ตสฺมา ปฐมาทิกเมเกกํ ฌานํ โลกิยํ ติวิธํ, โลกุตฺตรํ อฏฺฐวิธนฺติ เอกาทสวิธํฯ อนฺเต ตุ ฌานํ เตวีสติวิธํ ติวิธรูปาวจรทฺวาทสวิธอรูปาวจรอฏฺฐโลกุตฺตรวเสนาตฺยตฺโถฯ
๔๓. ปาทกชฺฌานาทิวเสน คณนวุฑฺฒิ กุสลวิปาเกสฺเวว สมฺภวตีติ เตสเมว คณนํ เอกวีสสตคณนาย องฺคภาเวน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สตฺตติํสา’’ตฺยาทิฯ
อิติ อภิธมฺมตฺถวิภาวินิยา นาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหวณฺณนาย
จิตฺตปริจฺเฉทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ