๔. จตุตฺโถ ปริจฺเฉโท
เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา
๑๒๗.
อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, นยเมกวิธาทิกํ;
อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ, พุทฺธิยา ปน วุทฺธิยาฯ
อหํ อิโต ปรํ อิโต ปริจฺเฉทโต ปรํ เอกวิธาทิกํ นยํ อาภิธมฺมิกภิกฺขูนํ พุทฺธิยา วุทฺธิตฺถาย ปวกฺขามิ เทเสสฺสามิฯ
๑๒๘. สพฺพเมกวิธํ จิตฺตํ, วิชานนสภาวโต สพฺพํ จิตฺตํ วิชานนสภาวโต เอกวิธํ, ทุวิธญฺจ ภเว จิตฺตํ อเหตุกสเหตุกโต อิทํ จิตฺตํ ทุวิธํ ภเวยฺยฯ
๑๒๙. ปุญฺญาปุญฺญวิปากา หิ, กาเม ทส จ ปญฺจ จ หิ สจฺจํ กาเม กามาวจเร กุสลากุสลวิปากา ทส ปญฺจ จ กิริยา ติสฺโส อิติ สพฺเพ อฏฺฐารส จิตฺตุปฺปาทา อเหตุกาฯ
๑๓๐. อเหตุกโต จิตฺตุปฺปาทโต เสสา เอกสตฺตติ จิตฺตุปฺปาทา สเหตุกาติ สเหตุกา นามาติ มเหสินา ตาทินา อวิปรีตสภาเวน เหตุวาทินา ปจฺจยวาทินา นิทฺทิฏฺฐาฯ
๑๓๑. สวตฺถุกาวตฺถุกโต สวตฺถุกอวตฺถุกวเสน ตถา อุภยวเสน สวตฺถุกวเสน, อวตฺถุกวเสน จ สพฺพํ วุตฺตปฺปกาเรน จ มานสํ ติวิธํ โหติฯ
๑๓๒-๔. สพฺโพ กามวิปาโก จ, รูเป ปญฺจทสาปิ จ จิตฺตุปฺปาทา อาทิมคฺโค ปฐมมคฺโค หสิตุปฺปาโท มโนธาตุกิริยาปิ จ โทมนสฺสทฺวยญฺจาปิ เตจตฺตาลีส มานสา วินา วตฺถุํ วตฺถุํ วชฺเชตฺวา น อุปฺปชฺชนฺติ, เอกนฺเตน สวตฺถุกา นามฯ อรูปาวจรวิปากา จ เอกนฺเตน เสสานิ ทฺเวจตฺตาลีส จิตฺตานิ อุภยถา สวตฺถุกาวตฺถุกวเสน สิยุํฯ
๑๓๕. เอเกการมฺมณํ จิตฺตํ, ปญฺจารมฺมณเมว จ จิตฺตํ ฉฬารมฺมณกญฺเจติ เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรนาปิ ติวิธํ จิตฺตํ สิยาฯ
๑๓๖-๘. วิญฺญาณานิ จ ทฺเว ปญฺจ, อฏฺฐ โลกุตฺตรานิ จ อภิญฺญามานสํ ฐเปตฺวา สพฺพํ มหคฺคตญฺเจวาติ เตจตฺตาลีส จิตฺตุปฺปาทา ปน เอเกการมฺมณา วิญฺเญยฺยา ธีเรนฯ ตตฺถ เสสานิ เตจตฺตาลีส จิตฺตานิ ฉฬารมฺมณิกานิ มตานิ สตฺถุนา, ตถา เอวํ จิตฺตํ กุสลากุสลาทิโต ติวิธํฯ อาทิ-สทฺเทน อพฺยากตํ คเหตพฺพํฯ
๑๓๙. อเหตุกํ จิตฺตํ เอกเหตุกญฺจ จิตฺตํ ทฺวิเหตุกญฺจ จิตฺตํ ติเหตุกญฺจ จิตฺตนฺติ เอวํ อิมินา ปกาเรน จิตฺตํ จตุพฺพิธํ วิภาวินา วิญฺญาตพฺพํฯ
๑๔๐-๒. เหฏฺฐา มยาปิ นิทฺทิฏฺฐา อฏฺฐารส จิตฺตุปฺปาทา อเหตุกา, วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจสํยุตฺตํ จิตฺตํ เอกเหตุกํ เอวํ อุทีริตํ ภควตาฯ กาเม กามาวจเร ปุญฺญวิปากกฺริยโต กุสลวเสน จ วิปากวเสน จ กิริยาวเสน จ ทฺวาทสธา จิตฺตุปฺปาทา อกุสลา จ ทสธา จาติ พาวีสติ จิตฺตุปฺปาทา ทุเหตุกาฯ กาเม กามาวจเร ปุญฺญวิปากกฺริยโต ปุญฺญวเสน จ วิปากวเสน จ กิริยาวเสน จ ทฺวาทสธา จิตฺตุปฺปาทาฯ สพฺพํ มหคฺคตญฺเจว อปฺปมาณํ โลกุตฺตรจิตฺตญฺจ ติเหตุกํฯ
๑๔๓-๕๐. รูปีริยาปถวิญฺญตฺติ-ชนกาชนกาทิโตติ รูปอิริยาปถวิญฺญตฺติชนกวเสน รูปอิริยาปถชนกวเสน จ รูปชนกวเสน จ ติกิจฺจาชนกวเสน จาติอาทีหิ ปกาเรหิ สพฺพํ จิตฺตํ จตุพฺพิธํ โหติฯ ตตฺถ ตสฺมิํ จิตฺเต ทฺวาทสากุสลา, กามธาตุยา กุสลา, ตถา กาเม ทส กิริยา, อภิญฺญามานสํ ทฺวยํ, อิเม พาตฺติํส มานสา รูปานิ สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิริยาปถํ กปฺเปนฺติ, วิญฺญตฺติํ ชนยนฺติฯ กุสลา มหคฺคตมานสา กิริยา จ มหคฺคตมานสา, อฏฺฐ อนาสวจิตฺตานิ, ฉพฺพีสติ จ มานสา รูปานิ สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิริยาปถํ โจปนํ น ปาเปนฺติ วิญฺญตฺติํ น ชนยนฺตีติ อตฺโถฯ อิเม จิตฺตุปฺปาทา ทุกิจฺจนิยตา วิปากา มโนธาตุทฺวยสนฺตีรณตฺตยมหาวิปากรูปวิปากานํ วเสน อฏฺฐารส ปากา มโนธาตุ กิริยา เจวาติ อิมานิ เอกูนวีสติ จิตฺตานิ รูปานิ สมุฏฺฐาเปนฺติ, อิตรทฺวยํ น กโรนฺติ, ปุน ทฺเวปญฺจวิญฺญาณา ปฐมํ ‘‘ทส วิญฺญาเณ’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปุนา’’ติ วุตฺตาฯ อรูปีสุ วิปากา จ สพฺเพสํ สตฺตานํ ปฏิสนฺธิจิตฺตญฺจ อรหโต จุติจิตฺตญฺจ อิเม โสฬส มานสา ติกิจฺจานิ น กโรนฺติฯ
๑๕๑. เอกทฺวิติจตุฏฺฐาน-ปญฺจฏฺฐานปฺปเภทโต เอกกิจฺจทฺวิกิจฺจติกิจฺจจตุกิจฺจปญฺจกิจฺจเภเทน ปญฺจธา จิตฺตํ ปญฺจปการํ จิตฺตํ ปญฺจนิมฺมลโลจโน พุทฺโธ อกฺขาสิ กเถสิฯ
๑๕๒.
กุสลากุสลา สพฺเพ, จิตฺตุปฺปาทา มหากฺริยา;
มหคฺคตา กฺริยา เจว, จตฺตาโร ผลมานสาฯ
๑๕๓. สพฺเพว ปญฺจปญฺญาส จิตฺตุปฺปาทา ชวนฏฺฐานโตเยว ชวนกิจฺจวเสเนว เอกฏฺฐาเน เอกกิจฺเจ นิปฺปปญฺเจน สตฺถุนา ตณฺหามานทิฏฺฐิวิรหิเตน สตฺถุนา นิยามิตา กถิตาฯ
๑๕๔. ปุน ทฺเวปญฺจวิญฺญาณา จิตฺตุปฺปาทา ทสฺสเน สวเน ตถา ฆายเน สายนฏฺฐาเน ผุสเน ปฏิปาฏิยา สตฺถุนา นิยามิตาฯ
๑๕๕. มโนธาตุตฺติกํ อาวชฺชเน ปฏิจฺฉเน, เอเต อฏฺฐสฏฺฐิ จิตฺตุปฺปาทา เอกฏฺฐานิกตํ เอกกิจฺจภาวํ คตา ปตฺตา ภวนฺติฯ
๑๕๖-๘. จิตฺตทฺวยํ ทฺวิฏฺฐานิกํ นาม อุทีริตํ ภควตา, โสมนสฺสยุตํ จิตฺตํ ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ สิยาฯ ฉทฺวาเร ตทาลมฺพณญฺจ พลวารมฺมเณ อติมหนฺตารมฺมเณ สติ สิยา สพฺเพสํ อารมฺมณานํ อาวชฺชนํ โหติ, อิทํ จิตฺตทฺวยํ ทฺวิฏฺฐานิกํ นาม โหติฯ
๑๕๙. ปฏิสนฺธิยา ฐานโต ปฏิสนฺธิยา กิจฺจวเสน ภวงฺคสฺส ฐานโต ภวงฺคสฺส กิจฺจวเสน จุติยา ฐานโต ติฏฺฐานิกา ติกิจฺจาติ มุนินา มตาฯ
๑๖๐-๓. อฏฺฐ กามา มหาปากา, ปฏิสนฺธิภวงฺคโต ปฏิสนฺธิภวงฺควเสน ตทารมฺมณโต เจว ตทารมฺมณวเสน จ เอว จุติฏฺฐานวเสน จ อฏฺฐ จิตฺตานิ จตุฏฺฐานิกจิตฺตานิ โหนฺติ, อิติ วจนํ ธีโร นิทฺทิเส, กุสลากุสลปาโกเปกฺขาสหคตทฺวยํ ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรณํ ภเว, ฉทฺวาริเกสุปิ พลวารมฺมเณ สติ ตทารมฺมณตา สิยาฯ ปฏิสนฺธิภวงฺคานํ ฐานวเสน จ จุติฏฺฐานวเสน จ อิทํ จิตฺตทฺวยํ ปญฺจฏฺฐานิกจิตฺตํ นามาติ อุทีริตํ มุนินาฯ
๑๖๔. ปญฺจกิจฺจํ ทฺวยํ จิตฺตํ, อฏฺฐกํ ปน จตุกิจฺจํ, นวกํ ติกิจฺจํ, ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา ทฺวิกิจฺจา, อิเมสํ อิเมหิ จิตฺตุปฺปาเทหิ เสสํ เอกกํ กิจฺจํฯ
๑๖๕.
ภวงฺคาวชฺชนญฺเจว, ทสฺสนํ สมฺปฏิจฺฉนํ;
สนฺตีรณํ โวฏฺฐพฺพนํ, ชวนํ ภวติ สตฺตมํฯ
๑๖๖. ฉพฺพิธํ โหติ ตํ ฉนฺนํ ตํ จิตฺตํ ฉนฺนํ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนวิญฺญาณานํ ปเภทโต ฉพฺพิธํ โหติ, จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ สตฺตนฺนํ วเสน จิตฺตํ สตฺตธา โหติฯ
๑๖๗. เอเกการมฺมณํ ฉกฺกํ, ปญฺจารมฺมณเภทโต ฉฬารมฺมณโต เจว ฉฬารมฺมณจิตฺตวเสน มโน จิตฺตํ อฏฺฐวิธํ โหติฯ
๑๖๘. ตตฺถ ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา รูปารมฺมณิกา, ทฺเว ทฺเว จิตฺตุปฺปาทา สทฺทาทิโคจราฯ
๑๖๙. ปญฺจาภิญฺญาวิวชฺชิตํ สพฺพํ มหคฺคตํ, สพฺพํ โลกุตฺตรญฺจ อิติ อิทํ จิตฺตํ เอเกการมฺมณํ ภเวฯ
๑๗๐. อิทํ
๑๗๑. กามาวจรจิตฺตานิ จตฺตาลีสํ ตถา เอเกกํ สพฺพานิ อภิญฺญานิ จ ฉฬารมฺมณิกานีติ ฉฬารมฺมณิกานิ นาม ปณฺฑิเตน วิญฺเญยฺยานิฯ
๑๗๒. สตฺตวิญฺญาณธาตูสุ ปจฺฉิมํ มโนวิญฺญาณธาตุญฺจ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน ติธา กตฺวา นววิธํ จิตฺตํ โหติฯ
๑๗๓. มโนวิญฺญาณธาตุยา เภโท ปุญฺญาปุญฺญวเสเนว วิปากกิริยเภทโต ฉสตฺตติวิโธ โหติฯ
๑๗๔. มโนธาตุํ วิปากกิริยเภทโต ทฺวิธา กตฺวา ปุพฺเพ วุตฺเตหิ นวธา จิตฺเตหิ มานสํ ทสธา โหติฯ
๑๗๕. ปจฺฉิมํ ธาตุทฺวยํ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุทฺวยํ, มโนธาตุํ กุสลวิปากอกุสลวิปากกิริยาวเสน ติธา กตฺวา, มโนวิญฺญาณธาตุญฺจ กุสลากุสลาพฺยากตวเสน ติวิธา กตฺวา จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาเณหิ สห จิตฺตํ เอกาทสวิธํ โหติ, อิติ อิทํ วจนํ ปณฺฑิโต ปริทีปเยฯ
๑๗๖. มโนวิญฺญาณธาตุมฺปิ กุสลากุสลาทิโต กุสลากุสลวิปากกิริยาวเสน จตุธา วิภชิตฺวาน ตํ
๑๗๗-๙. จิตฺตํ จุทฺทสฏฺฐานเภเทน จุทฺทสธา ภเว, ปฏิสนฺธิยา วเสน จ ภวงฺควเสน จ จุติยา วเสน จ อาวชฺชนสฺส วเสน จ ปญฺจนฺนํ ทสฺสนาทีนํ กิจฺจานํ วเสน จ สมฺปฏิจฺฉนเจตโส วเสน จ สนฺตีรณสฺส วเสน จ โวฏฺฐพฺพนชวนานํ วเสน จ, ยถา เอวํ ตทารมฺมณจิตฺตสฺส วเสน เอวํ อิมินา ปกาเรน ฐานเภทโต กิจฺจเภเทน จุทฺทสธา จิตฺตํ โหติ, อิติ อิทํ วจนํ ธีโร ปริทีปเย ปริทีเปยฺยฯ
๑๘๐. ภูมิปุคฺคลนานตฺตวเสน ภูมินานตฺตวเสน, ปุคฺคลนานตฺตวเสน จ จิตฺตานํ ปวตฺติโต อิทํ จิตฺตํ พหุธา โหติ, อิติ วจนญฺจ ธีโร วิภาวเย ปกาเสยฺยฯ
๑๘๑. อิธ อิมสฺมิํ สาสเน โย ภิกฺขุ มติมา อิมสฺมิํ เอกวิธาทินเย กุสโล เฉโก โหติ, อภิธมฺเม ปวตฺตา อตฺถา ตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถคตา หตฺถปวิฏฺฐา อามลกา วิย สุทฺธมณิกา วิย โหนฺติฯ
อิติ อภิธมฺมาวตารฏีกาย
เอกวิธาทินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
จตุตฺโถ ปริจฺเฉโทฯ