๒๒. พาวีสติโม ปริจฺเฉโท
ญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา
๑๓๑๙-๒๑. อิทานิ ‘‘อิโต ปร’’นฺติอาทิมาหฯ อิโต ปรนฺติ อิโต อนุโลมญาณโต อุปริฯ อาวชฺชนิยฐานตฺตาติ อาวชฺชนกิจฺจํ กโรนฺตํ กิริยมโนธาตุ วิย มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐาเน ฐิตตฺตา อพฺโพหาริกเมว อุภยวิสุทฺธิลกฺขณาภาวโตฯ กิญฺจาปิ เอวํ, ตถาปิ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย ปริโยสานตฺตา วิปสฺสนาปกฺขิยเมวาติ อาห ‘‘วิปสฺสนาย โสตสฺมิํ, ปติตตฺตา วิปสฺสนา’’ติฯ เอเตนสฺส ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิภชนํ ทสฺเสติฯ
๑๓๒๒. ปุถุชฺชเนสุ โปถุชฺชนิกโคตฺตํฯ เอกวํสชานญฺหิ สมานา สมญฺญา ‘‘โคตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, คํ ตายติ พุทฺธิํ, อภิธานญฺจ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ กตฺวาฯ วา-สทฺโท วกฺขมานตฺถวิกปฺปเนฯ อภิภุยฺย ปวตฺติโต โคตฺรภูติ สมฺพนฺโธฯ โคตฺตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ ‘‘อริโย’’ติ พุทฺธิยา, อภิธานสฺส จ ตายนโต ปวตฺตนโตติ อธิปฺปาโยฯ ตโต ภวตีติ ตโต โคตฺตโต อารมฺมณปจฺจยโต ภวติฯ อิติ-สทฺโท เจตฺถ เหตุตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เตน ยสฺมา ตโต ภวติ, ตสฺมา โคตฺรภูติ อตฺโถฯ
๑๓๒๓-๕. ญาณทสฺสนวิสุทฺธิ เอว ญาณทสฺสนสุทฺธิกํฯ ตํ สมฺปาเทตุํ ปนิจฺฉตา เตน ภิกฺขุนา ยํ อญฺญํ กิญฺจิปิ กาตพฺพํ, ตํ นตฺถีติ สมฺพนฺโธฯ กสฺมา นตฺถีติ เจ อาห ‘‘ยํ หี’’ติอาทิฯ ‘‘กตเมวา’’ติ วุตฺเต ‘‘กถ’’นฺติ อนุโยคสฺส อุปฏฺฐิตตฺตา ‘‘อนุโลมาวสานํ หี’’ติอาทินา ตํ สมตฺเถติฯ
๑๓๒๖-๗. เอวํ อุปฺปนฺนอนุโลมญาณสฺส ปนสฺส เอเตหิ ตีหิปิ อนุโลมญาเณหิ อตฺตโน พลานุรูเปน ถูลถูเล สจฺจปฏิจฺฉาทกตมมฺหิ อนฺตรธาปิเต สพฺพสงฺขารคเต จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิฯ ปฐมาวชฺชนญฺเจว ปฐมาโภคตาปิ จาติ ปฐมาวชฺชนํ ปฐมาโภคภูตํฯ สกตฺเถ หิ อยํ ตา-ปจฺจโยติฯ ตตฺถ อาวชฺชนํ จิตฺตสนฺตานสฺส ปริณามนวเสน, อาโภโค อตฺตโน อาภุชนวเสน ทฏฺฐพฺโพฯ
๑๓๒๘-๓๓. อนนฺตราทีหีติ มุทฺธนฺติ มุทฺธภูตํฯ เอกนฺติกตาย เอกวารเมว จ อุปฺปชฺชนโต ปุนราวตฺตาภาเวน ปน อนาวตฺตํฯ อนาวชฺชนมฺปิ จาติ อนาวชฺชนมฺปิสมานํฯ สญฺญํ ทตฺวา วิยาติ ‘‘เอวํ อุปฺปชฺชาหี’’ติ สญฺญํ ทตฺวา วิยฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพนฺติ อปทาลิตปุพฺพํฯ วิทฺธํเสนฺโตวาติ วินาเสนฺโต เอวฯ ชายตีติ นิพฺพตฺตติฯ เอตฺถ จ อิมํ อุปมํ อาหรนฺติ – เอโก กิร อิสฺสาโส อฏฺฐอุสภมตฺเต ปเทเส ผลกสตํ ฐปาเปตฺวา วตฺเถน มุขํ เวเฐตฺวา สรํ สนฺนยฺหิตฺวา จกฺกยนฺเต อฏฺฐาสิ, อญฺโญ ปุริโส จกฺกยนฺตํ อาวิชฺฌิตฺวา ยทา อิสฺสาสสฺส ผลกํ อภิมุขํ โหติ, ตทา ตตฺถ ทณฺฑเกน สญฺญํ เทติฯ อิสฺสาโส ทณฺฑกสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว สรํ ขิปิตฺวา ผลกสตนิพฺพิชฺฌติฯ ตตฺถ ทณฺฑกสญฺญํ เทนฺโต วิย โคตฺรภุญาณํ, อิสฺสาโส วิย มคฺคญาณํ, ทณฺฑกสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว ผลกสตํ นิพฺพิชฺฌนํ วิย มคฺคญาณสฺส โคตฺรภุญาเณน ทินฺนสญฺญํ อมุญฺจิตฺวาว นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ อปทาลิตปุพฺพานํ โลภโทสโมหกฺขนฺธานํ นิพฺพิชฺฌนนฺติฯ
๑๓๓๕-๘. อนามตคฺค…เป.… มโหทธินฺติ อฏฺฐมภวโต ปฏฺฐาย นิพฺพตฺตกํ อญฺญาตโกฏิํ สํสารวฏฺฏทุกฺขมหาสมุทฺทํฯ ปาณาติปาตาทิปญฺจเวรานิ เจว ปญฺจวีสติ มหาภยานิ จาติ สพฺพเวรภยานิฯ อเนเกปิ อานิสํเสติ รตนตฺตเย นิวิฏฺฐสทฺธาทิเก อานิสํเสฯ อาทิมคฺเคนาติ โสตาปตฺติมคฺคสงฺขาเตน ปฐมมคฺเคนฯ ปฐมมคฺคญาณวณฺณนาฯ
๑๓๓๙. ตสฺเสวานนฺตรนฺติ ตสฺส อนนฺตรํเยวฯ ทฺเวปิ ตีณิ วาติ นาติติกฺขปญฺญสฺส ทฺเว, ติกฺขปญฺญสฺส ตีณิ ผลจิตฺตานิฯ
๑๓๔๐-๓. ‘‘อชานิตฺวา วทนฺติ เต’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปญฺจมํ มคฺคจิตฺตนฺติ อิมินาว ฉฏฺฐสฺส อภาวทีปเนน ‘‘เอกํ ผลจิตฺต’’นฺติ วทโต โคทตฺตตฺเถรสฺส วาโทปิ ปฏิกฺขิตฺโตฯ
๑๓๔๔. ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ ปฐมมคฺคสฺส อุปฺปตฺติอนนฺตรํ ผลสฺส อุปฺปตฺติมตฺเตนฯ โสตาปนฺโนติ วุจฺจตีติ โสตาปนฺโน นาม ทุติโย อริยปุคฺคโลติ วุจฺจติฯ โส เทวรชฺชจกฺกวตฺติรชฺชาทิปมาทฏฺฐานํ อาคมฺม ภุสํ ปมตฺโตปิ หุตฺวา กามสุคติยํ สตฺตกฺขตฺตุเมว สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตกรณสมตฺโถ โหติฯ ยถาห –
‘‘กิญฺจาปิ เต โหนฺติ ภุสํ ปมตฺตา,
น เต ภวํ อฏฺฐมมาทิยนฺตี’’ติฯ (ขุ. ปา. ๖.๙; สุ. นิ. ๒๓๒; เนตฺติ. ๑๑๕);
รูปารูปโลเกสุ ปน น ตถา นิยโมติ อาจริยาฯ
๑๓๔๗. ผลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปหีนกิเลสาทิเก สงฺคณฺหาติฯ ตถา จ ‘‘อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต’’ติ ปฐมํ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อยํ เม อานิสํโส ลทฺโธ’’ติ ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา อวสิฏฺฐา’’ติ อุปริมคฺคตฺตยวชฺเฌ กิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, อวสาเน ‘‘อยํ เม ธมฺโม อารมฺมณโต ปฏิวิทฺโธ’’ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติฯ อิติ โสตาปนฺนสฺส ปญฺจ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ โหนฺติฯ ยถา จ โสตาปนฺนสฺส, เอวํ สกทาคามิอนาคามีนมฺปิฯ อรหโต ปน อวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิฯ เอวํ สพฺพานิปิ เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิฯ เตนาห ‘‘ปจฺจเวกฺขณญาณานิ, ภวนฺเตกูนวีสตี’’ติฯ
๑๓๔๘-๕๐. ยาสํ ‘‘มคฺโค ผลญฺจา’’ติอาทิมาหฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทเยว เจโสฯ ปหีนาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขณญฺหิ เสขานมฺปิ โหติ วา น วาฯ น หิ สพฺเพว ตตฺถ สมตฺถา โหนฺติฯ เตเนว หิ มหานาโม โยคมารภเตติ ตสฺมิํเยว วา อาสเน นิสินฺโน, อปเรน วา สมเยน กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวกราย สกทาคามิมคฺคสงฺขาตาย ทุติยาย ภูมิยา อธิคมตฺถาย วิปสฺสนาโยคํ กโรติ, ทุติยภาโว จสฺส เทสนาวเสน, อุปฺปตฺติวเสน จ เวทิตพฺโพฯ สมฺปยุตฺตานํ ปน นิสฺสยภาเวน เต ธมฺมา ภวนฺติ เอตฺถาติ ภูมิ, ยสฺมา วา สมาเนปิ โลกุตฺตรภาเว สยมฺปิ ภวติ, น นิพฺพานํ วิย อปาตุภูตํ, ตสฺมาปิ ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติฯ ญาเณน ปริมชฺชตีติ เตน เตนากาเรน อินฺทฺริยานํ ติกฺขตรตํ สมฺปาเทตฺวา, พลโพชฺฌงฺคานญฺจ ปฏุตรภาวํ สาเธตฺวา ลกฺขณตฺตยํ ตีรณวเสน ปริมชฺชติฯ
๑๓๕๑-๒. ตตฺถ อปราปรํ ญาณํ จาเรนฺโต ปริวตฺเตติฯ เตนาห ‘‘วิปสฺสนาวีถิํ โอคาหตี’’ติฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยนาติ อุทยพฺพยญาณาทีนํ อุปฺปาทเน วุตฺตนเยเนวฯ โคตฺรภุสฺส อนนฺตรนฺติ เอตฺถ โคตฺรภุ วิย โคตฺรภุฯ ปฐมมคฺคปุเรจาริกญาณญฺหิ ปุถุชฺชนโคตฺตาภิภวนโต, อริยโคตฺตภวนโต จ นิปฺปริยายโต ‘‘โคตฺรภู’’ติ วุจฺจติ, อิทํ ปน ตํสทิสตาย ปริยายโต โคตฺรภุฯ เอกจฺจสํกิเลสวิสุทฺธิยา, ปน อจฺจนฺตวิสุทฺธิยา อารมฺมณกรณโต จ ‘‘โวทาน’’นฺติ วุจฺจติฯ เตนาห ปฏฺฐาเน ‘‘อนุโลมํ โวทานสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๑.๑.๔๑๗)ฯ ยสฺมา ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘อุปฺปาทาทิอภิภวนฏฺฐํ อุปาทาย อฏฺฐ โคตฺรภุธมฺมา สมาธิวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ทส โคตฺรภุธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๖๐) โคตฺรภุนามวเสเนว อาคตํ, ตสฺมา อิธาปิ ‘‘โคตฺรภุสฺส อนนฺตร’’นฺติ วุตฺตํ โคตฺตสงฺขาตนิพฺพานโต ภูตนฺติ กตฺวาฯ ทุติยมคฺคญาณวณฺณนาฯ
๑๓๕๕-๗. ยนฺติ ยสฺมาฯ สกิเทวาติ เอกวารเมวฯ อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวาติ อิมินา ปญฺจสุ สกทาคามีสุ จตฺตาโร วชฺเชตฺวา เอโกว คหิโตฯ เอกจฺโจ หิ อิธ สกทาคามิผลํ ปตฺวา อิเธว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ อิธ ปตฺวา เทวโลเก ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, เอกจฺโจ เทวโลเก ปตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายตีติ อิเม จตฺตาโรปิ อิธ น คหิตาฯ โย ปน อิธ ปตฺวา เทวโลเก ยาวตายุกํ วสิตฺวา อิธูปปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยเมโกว อิธ คหิโตติฯ อนฺตกโร ภเวติ ทุกฺขสฺสนฺตกโร ภเวยฺย, ภเว วา อนฺตกโร ภวสฺส อนฺตกโรติ อตฺโถฯ ตติยาย ภูมิยา ปตฺติยาติ สมฺพนฺโธฯ พฺยาปาทกามราคานํ ปหานายาติ เตสํเยว สกทาคามิมคฺเคน ตนุกรานํ สํโยชนานํ นิรวเสสปฺปหานายฯ ตติยมคฺคญาณวณฺณนาฯ
๑๓๖๓-๗. ปฏิสนฺธิวเสน กามภวสฺส อนาคมนโต อนาคามีฯ เตนาห ‘‘ตตฺเถว ปรินิพฺพายี’’ติฯ ตตฺเถวาติ สุทฺธาวาเส วา อญฺญตฺถ วา ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตตฺเถว ปรินิพฺพายิฯ อนาวตฺติสภาโวติ ตสฺมา โลกา อิธ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อิมํ โลกํ ปุนราคมนาภาวโต อนาวตฺตนสภาโว, พุทฺธทสฺสนเถรทสฺสนธมฺมสฺสวนานํ ปนตฺถาย อาคมนํ โหติเยวฯ รูปราคาทิปหานายาติ วิทฺธํสายาติ วินาสายฯ จตุตฺถมคฺคญาณวณฺณนาฯ
๑๓๗๑-๔. มหาขีณาสโวติ มหานุภาวโต นิพทฺธปูชาวจนเมตํ, น อุปาทายวจนํ ‘‘ยถา มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติฯ น หิ จูฬขีณาสโว นาม อตฺถิฯ อนุปฺปตฺโต สทตฺโถ สกตฺโถ, ปูชตฺโถ วา เอเตนาติ อนุปฺปตฺตสทตฺโถ, สทตฺโถติ จ อรหตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ตญฺหิ อตฺตุปนิพนฺธนฏฺเฐน, อตฺตานํ อวิชหนฏฺเฐน, อตฺตโน ปรมตฺถฏฺเฐน จ อตฺตโน อตฺถตฺตา ‘‘สทตฺโถ’’ติ วุจฺจติฯ ขีณานิ ทสปิ ภวสํโยชนานิ เอตสฺสาติ ขีณสํโยชโนฯ ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโยฯ จตสฺโสปีติ โสตาปตฺติมคฺโค สกทาคามิมคฺโค อนาคามิมคฺโค อรหตฺตมคฺโคติ จตสฺโสปิฯ วิสุทฺธิกาเมนาติ อตฺตโน วิสุทฺธิํ อิจฺฉนฺเตนฯ ตโปเยว ธนมสฺสาติ ตโปธโน, เตนฯ
อิติ อภิธมฺมตฺถวิกาสินิยา นาม
อภิธมฺมาวตารสํวณฺณนาย
ญาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ