๓. กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทสวณฺณนา
๓๘. อปฺปิจฺฉตาทีหีติ ปริโยทาเตติ สุวิสุทฺเธ นิรุปกฺกิเลเสฯ อิมสฺมิํ สีเลติ ยถาวุตฺเต จตุปาริสุทฺธิสีเลฯ ‘‘จิตฺตํ ภาวย’’นฺติ อิมเมว เทสนํ สนฺธายาห ‘‘อติสงฺเขปเทสิตตฺตา’’ติฯ โก สมาธีติ สรูปปุจฺฉาฯ เกนฏฺเฐน สมาธีติ เกน อตฺเถน สมาธีติ วุจฺจติ, ‘‘สมาธี’’ติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ อตฺโถฯ กติวิโธติ ปเภทปุจฺฉาฯ
‘‘โก สมาธี’’ติ กามญฺจายํ สรูปปุจฺฉา, วิภาควนฺตานํ ปน สรูปวิภาวนํ วิภาคทสฺสนมุเขเนว โหตีติ วิภาโค ตาว อนวเสสโต ทสฺเสตพฺโพฯ ตํทสฺสเน จ อยมาทีนโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมาธิ พหุวิโธ’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พหุวิโธติ กุสลาทิวเสน อเนกวิโธฯ นานปฺปการโกติ อาลมฺพนมนสิการฉนฺทปณิธิอธิโมกฺขอภินีหารสญฺญานานตฺตาทินานปฺปกาโรฯ น สาเธยฺยาติ โลกิยสมาธิสฺส ภาวนา อิธ อธิปฺเปตตฺโถ, ตญฺจ น สาเธยฺยฯ ฌานวิโมกฺขาทีสุ หิ สมาธิํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส ลพฺภมาเนหิ วิภาเคหิ วิสฺสชฺชเน กริยมาเน ฌานวิภงฺคาทีสุ (วิภ. ๕๐๘ อาทโย) อาคโต สพฺโพ สมาธิปเภโท วิสฺสชฺเชตพฺโพ สิยาฯ ตถา จ สติ ยฺวายํ โลกิยสมาธิสฺส ภาวนาวิธิ อธิปฺเปโต, ตสฺส วิสฺสชฺชนาย โอกาโสว น ภเวยฺยฯ กิญฺจ เยนสฺส ติกจตุกฺกฌานิเกน หีนาทิเภทภินฺเนน ปวตฺติวิภาเคน พฺรหฺมปาริสชฺชาทิวเสน นววิโธ, ปญฺจมชฺฌานิเกน เวหปฺผลาทิวเสน ทสวิโธ วา เอกาทสวิโธ วา ภวปฺปเภโท นิปฺปชฺชติฯ สฺวาสฺส ปวตฺติวิภาโค อยํ โสติ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมาโน วิกฺเขปาย สิยา, ยถา ตํ อวิสเยฯ เตนาห ‘‘อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺยา’’ติฯ กุสลจิตฺเตกคฺคตาติ กุสลา อนวชฺชสุขวิปากลกฺขณา จิตฺเตกคฺคตาฯ
จิตฺตเจตสิกานํ สมํ อวิสารวเสน สมฺปิณฺเฑนฺตสฺส วิย อาธานํ สมาธานํฯ อวิสารลกฺขโณ ‘‘ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาหฯ ตถา เหส ‘‘จิตฺตสฺส ฐิติ สณฺฐิติ อวฏฺฐิตี’’ติ (ธ. ส. ๑๕) นิทฺทิฏฺโฐฯ เอการมฺมณคฺคหณญฺเจตฺถ สมาธิสฺส สนฺตานฏฺฐิติภาวทสฺสนตฺถํฯ ตถา หิสฺส อฏฺฐกถายํ ทีปจฺจิฏฺฐิติ นิทสฺสิตาฯ อานุภาเวนาติ พเลน, ปจฺจยภาเวนาติ อตฺโถฯ อวิกฺขิปมานาติ น วิกฺขิปมานา วูปสมมานาฯ อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโน หิ สมาธิฯ เอเตนสฺส วิกฺเขปปฏิปกฺขตํ ทสฺเสติฯ อวิปฺปกิณฺณาติ อวิสฏาฯ เอเตน อวิสารลกฺขณตํฯ
สยํ น วิกฺขิปติ, สมฺปยุตฺตา วา น วิกฺขิปนฺติ เอเตนาติ อวิกฺเขโป, โส ลกฺขณํ เอตสฺสาติ อวิกฺเขปลกฺขโณฯ วิกฺเขปํ วิทฺธํเสติ, ตถา วา สมฺปชฺชตีติ วิกฺเขปวิทฺธํสนรโสฯ อุทฺธจฺเจ อวิกมฺปนวเสน ปจฺจุปติฏฺฐติ, สมฺปยุตฺตานํ วา ตํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ อวิกมฺปนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ สุขนฺติ นิรามิสํ สุขํ ทฏฺฐพฺพํฯ
๓๙. อวิกฺเขปลกฺขณํ นาม สมาธิสฺส อาเวณิโก สภาโว, น เตนสฺส โกจิ วิภาโค ลพฺภตีติ อาห ‘‘อวิกฺเขปลกฺขเณน ตาว เอกวิโธ’’ติฯ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมเณ อปฺเปนฺโต วิย ปวตฺตตีติ วิตกฺโก อปฺปนาฯ ตถา หิ โส ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ (ธ. ส. ๗) นิทฺทิฏฺโฐฯ ตปฺปมุขตาวเสน ปน สพฺพสฺมิํ มหคฺคตานุตฺตเร ฌานธมฺเม ‘‘อปฺปนา’’ติ อฏฺฐกถาโวหาโรฯ ตถา ตสฺส อนุปฺปตฺติฏฺฐานภูเต ปริตฺตฌาเน อุปจารโวหาโรฯ คามาทีนํ สมีปฏฺฐาเน คามูปจาราทิสมญฺญา วิยาติ อาห ‘‘อุปจารปฺปนาวเสน ทุวิโธ’’ติฯ อิธ ปน สมาธิวเสน เวทิตพฺพํฯ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติ วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตปฺปริยาปนฺนตาย โลเก นิยุตฺโต, ตตฺถ วา วิทิโตติ โลกิโยฯ ตตฺถ อปริยาปนฺนตาย โลกโต อุตฺตโร อุตฺติณฺโณติ โลกุตฺตโรฯ กามญฺเจตฺถ โลกิยสมาธิ ภาเวตพฺพภาเวน คยฺหติ, อุภยํ ปน เอกชฺฌํ คเหตฺวา ตโต อิตรํ นิทฺธาเรตุํ ‘‘โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิโธ’’ติ วุตฺตํฯ สปฺปีติกนิปฺปีติกวเสนาติ สห ปีติยา วตฺตตีติ สปฺปีติโก, ปีติสมฺปยุตฺโตฯ นตฺถิ เอตสฺส ปีตีติ นิปฺปีติโก, ปีติวิปฺปยุตฺโตฯ เตสํ วเสนฯ สุเขน สห เอกุปฺปาทาทิภาวํ คโตติ สุขสหคโต อุเปกฺขาสหคเตปิ เอเสว นโยฯ อุเปกฺขาติ เจตฺถ อทุกฺขมสุขเวทนา อธิปฺเปตาฯ สา หิ สุขทุกฺขาการปวตฺติํ อุเปกฺขติ มชฺฌตฺตาการสณฺฐิตตฺตาฯ สุขสหคต-ปเทน
สภาวโต, ปจฺจยโต, ผลโต จ มชฺฌิมปณีเตหิ นิหีโน, เตสํ วา คุเณหิ ปริหีโนติ หีโน, อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีโต ปณีโต, อุภินฺนํ มชฺเฌ ภโว มชฺฌิโมฯ สมฺปโยควเสน ปวตฺตมาเนน สห วิตกฺเกน สวิตกฺโก, สห วิจาเรน สวิจาโร, สวิตกฺโก จ โส สวิจาโร จาติ สวิตกฺกสวิจาโรฯ อาทิ-สทฺเทน อวิตกฺกวิจารมตฺโต, อวิตกฺกาวิจาโร จ คหิโตฯ ตตฺถ วิจารโต อุตฺตริ วิตกฺเกน สมฺปโยคาภาวโต อวิตกฺโก จ โส วิจารมตฺโต จาติ อวิตกฺกวิจารมตฺโตฯ วิเสสนิวตฺติอตฺโถ วา มตฺต-สทฺโทฯ สวิตกฺกสวิจาโร หิ สมาธิ วิตกฺกวิสิฏฺเฐน วิจาเรน สวิจาโร, อยํ ปน วิจารมตฺเตน วิตกฺกสงฺขาตวิเสสรหิเตน, ตสฺมา อวิตกฺกวิจารมตฺโตฯ อถ วา ภาวนาย ปหีนตฺตา วิตกฺกาภาเวนายํ วิจารมตฺโต, น วิจารโต อญฺญสฺส อตฺตโน สมฺปยุตฺตธมฺมสฺส กสฺสจิ อภาวาติ ทสฺเสตุํ อวิตกฺก-วจเนน วิจารมตฺต-ปทํ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ อุภยรหิโต อวิตกฺกาวิจาโรฯ ปีติสหคตาทิวเสนาติ ปีติสหคตสุขสหคตอุเปกฺขาสหคตวเสนฯ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ สุขสหคตทุเก วุตฺตนยเมวฯ ปฏิปกฺเขหิ สมนฺตโต ขณฺฑิตตฺตา ปริตฺโตฯ ปริตฺตนฺติ วา อปฺปมตฺตกํ วุจฺจติ, อยมฺปิ อปฺปานุภาวตาย ปริตฺโต วิยาติ ปริตฺโตฯ กิเลสวิกฺขมฺภนโต, วิปุลผลโต, ทีฆสนฺตานโต จ มหนฺตภาวํ คโต, มหนฺเตหิ วา อุฬารจฺฉนฺทาทีหิ คโต ปฏิปนฺโนติ มหคฺคโตฯ อารมฺมณกรณวเสนาปิ นตฺถิ เอตสฺส ปมาณกรธมฺมา, เตสํ วา ปฏิปกฺโขติ อปฺปมาโณฯ
ปฏิปชฺชติ ฌานํ เอตายาติ ปฏิปทา, ปุพฺพภาคภาวนาฯ ทุกฺขา กิจฺฉา ปฏิปทา เอตสฺสาติ ทุกฺขาปฏิปโทฯ ปกติปญฺญาย อภิวิสิฏฺฐตฺตา อภิญฺญา นาม อปฺปนาวหา ภาวนาปญฺญา, ทนฺธา มนฺทา อภิญฺญา เอตสฺสาติ ทนฺธาภิญฺโญฯ ทุกฺขาปฏิปโท จ โส ทนฺธาภิญฺโญ จาติ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิญฺโญ จตุฌานงฺควเสนาติ จตุนฺนํ ฌานานํ องฺคภาววเสน, จตุกฺกนยวเสน เจตํ วุตฺตํฯ หานภาคิยาทิวเสนาติ หานโกฏฺฐาสิกาทิวเสนฯ
สมาธิเอกกทุกวณฺณนา
ฉนฺนํ อนุสฺสติฏฺฐานานนฺติ พุทฺธานุสฺสติอาทีนํ ฉนฺนํ อนุสฺสติกมฺมฏฺฐานานํฯ อิเมสํ วเสนาติ อิเมสํ ทสนฺนํ กมฺมฏฺฐานานํ วเสนฯ ‘‘ปุพฺพภาเค เอกคฺคตา’’ติ อิมินา อปฺปนาย อุปการกนานาวชฺชนุปจารสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ, น เอกาวชฺชนสฺเสวฯ อปฺปนาสมาธีนนฺติ อุปกตฺตพฺพอุปการกสมฺพนฺเธ สามิวจนํ ‘‘ปุริสสฺส อตฺโถ’’ติอาทีสุ วิยฯ ปริกมฺมนฺติ โคตฺรภุฯ อปริตฺโต สมาธีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
ตีสุ ภูมีสูติ กามรูปารูปภูมีสุฯ กุสลจิตฺเตกคฺคตาย อธิปฺเปตตฺตา ‘‘อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ สิยา สปฺปีติโก, สิยา นิปฺปีติโกติ อนิยมวจนํ อุปจารสมาธิสามญฺเญน สพฺเพสมฺปิ วา ฌานานํ นานาวชฺชนวีถิยํ อุปจารสมาธิ สิยา สปฺปีติโก, สิยา นิปฺปีติโกฯ เอกาวชฺชนวีถิยํ ปน อาทิโต ทุกติกชฺฌานานํ อุปจารสมาธิ สปฺปีติโกว, อิตเรสํ นิปฺปีติโกว, วิสภาคเวทนสฺส จิตฺตสฺส อาเสวนปจฺจยตาภาวโต, เอกวีถิยํ เวทนาปริวตฺตนาภาวโต จฯ สิยา สุขสหคโต, สิยา อุเปกฺขาสหคโตติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ ปน ‘‘ทุกติกชฺฌานาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิธ ‘‘ติกจตุกฺกชฺฌานาน’’นฺติ วตฺตพฺพํฯ
สมาธิติกวณฺณนา
ปฏิลทฺธมตฺโตติ อธิคตมตฺโต อนาเสวิโต อพหุลีกโตฯ โส หิ ปริทุพฺพลภาเวน หีโน โหติฯ นาติสุภาวิโตติ อติวิย ปคุณภาวํ อปาปิโตฯ สุภาวิโตติ สุฏฺฐุ ภาวิโต สมฺมเทว ปคุณตํ อุปนีโตฯ เตนาห ‘‘วสิปฺปตฺโต’’ติฯ ฉนฺทาทีนํ หีนตาทิวเสนาปิ อิเมสํ หีนาทิตา เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ อุฬารปุญฺญผลกามตาวเสน ปวตฺติโต หีโน, โลกิยาภิญฺญาสมฺปาทนาย ปวตฺติโต มชฺฌิโม, วิเวกกามตาย อริยภาเว ฐิเตน ปวตฺติโต ปณีโต หีโน, เกวลํ อโลภชฺฌาสเยน ปวตฺติโต มชฺฌิโม, ปรหิตาย ปวตฺติโต ปณีโตฯ วฏฺฏชฺฌาสเยน วา ปวตฺติโต หีโน, วิเวกชฺฌาสเยน ปวตฺติโต มชฺฌิโม, วิวฏฺฏชฺฌาสเยน โลกุตฺตรปาทกตฺถํ ปวตฺติโต ปณีโตฯ
สทฺธิํ อุปจารสมาธินาติ สพฺเพสมฺปิ ฌานานํ อุปจารสมาธินา สหฯ วิตกฺกมตฺเตเยว อาทีนวํ ทิสฺวาติ วิตกฺเกเยว โอฬาริกโต อุปฏฺฐหนฺเต ‘‘จิตฺตสฺส โขภกรธมฺโม อย’’นฺติ อาทีนวํ ทิสฺวา วิจารญฺจ สนฺตโต มนสิ กริตฺวาฯ เตนาห ‘‘วิจาเร อทิสฺวา’’ติฯ ตํ สนฺธายาติ ตํ เอวํ ปฏิลทฺธํ สมาธิํ สนฺธายฯ เอตํ ‘‘อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธี’’ติ ทุติยปทํ วุตฺตํฯ ตีสูติ อาทิโต ตีสุฯ
เตสฺเววาติ เตสุ เอว จตุกฺกปญฺจกนเยสุฯ ตติเย จตุตฺเถติ จตุกฺกนเย ตติเย, ปญฺจกนเย จตุตฺเถติ โยเชตพฺพํฯ อวสาเนติ ทฺวีสุปิ นเยสุ ปริโยสานชฺฌาเนฯ ยถากฺกมํ จตุตฺเถ, ปญฺจเม วาฯ ปีติสุขสหคโต วาติ เอตฺถาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถ จ สติปิ ปีติสหคตสฺสาปิ สมาธิสฺส สุขสหคตตฺเต ตีณิปิ ปทานิ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ นิปฺปีติกสุขโต สปฺปีติกสุขสฺส วิเสสทสฺสนตฺถํ สตฺถุ ปีติติกเทสนาติ นิปฺปีติกสฺเสว สุขสฺส วเสน สุขสหคโต สมาธิ คหิโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ
อุปจารภูมิยนฺติ อุปจารชฺฌานสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาเทฯ จิตฺตุปฺปาโท หิ สหชาตธมฺมานํ อุปฺปตฺติฏฺฐานตาย ‘‘ภูมี’’ติ วุจฺจติ ‘‘สุขภูมิยํ กามาวจเร’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๙๘๘) วิยฯ ปริตฺโต สมาธิ กามาวจรภาวโตฯ
สมาธิจตุกฺกวณฺณนา
ปฐมสมนฺนาหาโร ภาวนํ อารภนฺตสฺส ‘‘ปถวี ปถวี’’ติอาทินา กมฺมฏฺฐาเน ปฐมาภินิเวโสฯ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารนฺติ นีวรณวิตกฺกวิจารนิกนฺติอาทีนํ วูปสเม ถิรภูตํ กามาวจรชฺฌานํฯ ‘‘ยาว อปฺปนา’’ติ อิมินา ปุพฺพภาคปญฺญาย เอว อภิญฺญาภาโว วุตฺโต วิย ทิสฺสตีติ วทนฺติ อภิญฺญาวฯ ยทคฺเคน หิ ปุพฺพภาคปญฺญาย ทนฺธสีฆตา, ตทคฺเคน อปฺปนาปญฺญายปีติฯ สมุทาจารคหณตายาติ สมุทาจารสฺส คหณภาเวน, ปวตฺติพาหุลฺลโตติ อตฺโถฯ อสุขาเสวนาติ กสิรภาวนาฯ
ปลิโพธุปจฺเฉทาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ภาวนาวิธานาปริหาปนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อสปฺปายเสวีติ อุปจาราธิคมโต ปุพฺเพ อสปฺปายเสวิตาย ทุกฺขา ปฏิปทาฯ ปจฺฉา อสปฺปายเสวิตาย ทนฺธา อภิญฺญา โหติฯ สปฺปายเสวิโนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปุพฺพภาเคติ อุปจารชฺฌานาธิคมโต อปรภาเคติ ตโต อุทฺธํฯ ตสฺส โวมิสฺสกตาติ โย ปุพฺพภาเค อสปฺปายํ เสวิตฺวา อปรภาเค สปฺปายเสวี, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิญฺญาฯ อิตรสฺส สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิญฺญา โหติฯ เอวํ ปฐมจตุตฺถานํ โวมิสฺสกตาย ทุติยตติยาติ อตฺโถฯ อกตปลิโพธุปจฺเฉทสฺส สปริปนฺถตาย ปฏิปทา ทุกฺขา โหติ, อิตรสฺส สุขาฯ อสมฺปาทิตอปฺปนาโกสลฺลสฺส ญาณสฺส อวิสทตาย ทนฺธา อภิญฺญา โหติ, วิสทตาย ขิปฺปา อภิญฺญาฯ
ตณฺหาอวิชฺชาวเสนาติ ตณฺหาอวิชฺชานํ อภิภวานภิภววเสนฯ สมถวิปสฺสนาธิการวเสนาติ สมถวิปสฺสนาสุ อสโต, สโต จ อธิการสฺส วเสนฯ ตณฺหาย สมาธิสฺส อุชุปฏิปกฺขตฺตา สา สมถปฏิปทาย ปริปนฺถินีติ อาห ‘‘ตณฺหาภิภูตสฺส หิ ทุกฺขา ปฏิปทา โหตี’’ติฯ อภิภโว จสฺสา อิตรกิเลเสหิ อธิกตาย อนภิภูตสฺส ตณฺหายาติ อธิการโต เวทิตพฺพํฯ ตถา อวิชฺชา ปญฺญาย อุชุปฏิปกฺขาติ ตทภิภูตสฺส ทนฺธาภิญฺญตา วุตฺตาฯ อกตาธิกาโรติ ภวนฺตเร อกตปริจโย ยถา ปคุณํ กตฺวา วิสฺสฏฺฐคนฺโถ อปฺปมตฺตเกน ปโยเคน สุปฺปวตฺติ วาจุคฺคโตว โหติ, เอวํ ปุพฺเพ กตปริจยสฺส ภาวนา อปฺปกสิเรเนว อิชฺฌตีติ อาห ‘‘กตาธิการสฺส สุขา’’ติฯ สฺวายํ อกโต, กโต จ อธิกาโร สมถนิสฺสิโต ปฏิปทายํ วุตฺโต สมาธิปฺปธานตฺตา ปฏิปทายฯ วิปสฺสนานิสฺสิโต อภิญฺญายํ ญาณปฺปธานตฺตา อปฺปนายฯ กิเลสินฺทฺริยวเสนาติ ติกฺขาติกฺขานํ กิเลสินฺทฺริยานํ วเสนฯ เตนาห ‘‘ติพฺพกิเลสสฺสา’’ติอาทิ กิเลสา กามจฺฉนฺทาทโย, อินฺทฺริยานิ สทฺธาทีนิฯ
ยถาวุตฺตา ปฏิปทาภิญฺญา ปุคฺคลาธิฏฺฐานาติ ธมฺมนิทฺเทสมฺปิ ปุคฺคลาธิฏฺฐานมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘โย ปุคฺคโล’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปฺปคุโณติ น สุภาวิโต วสีภาวํ อปาปิโตฯ เตนาห ‘‘อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกตี’’ติฯ อยํ ปริตฺโตติ อยํ สมาธิ อปฺปานุภาวตาย ปริตฺโตฯ อวฑฺฒิเตติ เอกงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ น วฑฺฒิเต ยถาอุปฏฺฐิเต อารมฺมเณฯ เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ หิ วฑฺฒิตํ อปฺปมาณเมวาติ วทนฺติฯ ‘‘ปคุโณ สุภาวิโต’’ติ วตฺวา ‘‘อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกตี’’ติ อิมินา ยถา ปคุโณปิ อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ อสกฺโกนฺโต สมาธิ ปริตฺโตเยว โหติ, น อปฺปมาโณ, เอวํ ญาณุตฺตรสฺส เอกาสเนเนว อุปริฌานนิพฺพตฺตเนนาติ สุภาวิโตปิ อุปริฌานสฺส ปจฺจยภาวสงฺขาตาย สุภาวิตกิจฺจสิทฺธิยา ‘‘อปฺปมาโณ’’ตฺเวว วุจฺจติฯ อปเร ปน สเจ สุภาวิโต ปคุโณ วสีภาวํ ปตฺโต วุตฺตลกฺขณโวมิสฺสตายาติ โย อปฺปคุโณ อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ น สกฺโกติ, วฑฺฒิเต อารมฺมเณ ปวตฺโต, อยํ ปริตฺโต อปฺปมาณารมฺมโณฯ โย ปน ปคุโณ อุปริฌานสฺส ปจฺจโย ภวิตุํ สกฺโกติ, อวฑฺฒิเต อารมฺมเณ ปวตฺโต, อยํ อปฺปมาโณ ปริตฺตารมฺมโณติ เอวํ ปฐมจตุตฺถสมาธีนํ วุตฺตลกฺขณสฺส โวมิสฺสกภาเวน ทุติยตติยสมาธิสงฺคาหโก โวมิสฺสกนโย เวทิตพฺโพฯ
ตโตติ ตโต ปฐมชฺฌานโต อุทฺธํฯ วิรตฺตปีติกนฺติ อติกฺกนฺตปีติกํ วา ชิคุจฺฉิตปีติกํ วาฯ อวยโว สมุทายสฺส องฺคนฺติ วุจฺจติ, ‘‘เสนงฺคํ รถงฺค’’นฺติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ องฺคภูตา จตฺตาโร สมาธี’’ติฯ
หานํ ภชตีติ หานภาคิโย, หานภาโค วา เอตสฺส อตฺถีติ หานภาคิโย, ปริหานโกฏฺฐาสิโกติ อตฺโถฯ อาลยสฺส อเปกฺขาย อปริจฺจชนโต ฐิติํ ภชตีติ ฐิติภาคิโยฯ วิเสสํ ภชตีติ วิเสสภาคิโยฯ ปจฺจนีกสมุทาจารวเสนาติ ตสฺส ตสฺส ตทนุธมฺมตายาติ ตทนุรูปภูตาย สติยาฯ สณฺฐานวเสนาติ สณฺฐหนวเสน ปติฏฺฐานวเสนฯ ‘‘สา ปน ตทสฺสาทสงฺขาตา, ตทสฺสาทสมฺปยุตฺตกฺขนฺธสงฺขาตา วา มิจฺฉาสตี’’ติ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺฐ. ๗๙๙) วุตฺตํฯ ตตฺถ สาเปกฺขสฺส อุปริ วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา อวิคตนิกนฺติกา ตํตํปริหรณสตีติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘สติยา วา นิกนฺติยา วา’’ติ วิกปฺปวจนญฺจ ยุตฺตํ โหติฯ วิเสสาธิคมวเสนาติ วิเสสาธิคมสฺส ปจฺจยภาววเสน, วิเสสํ วา อธิคจฺฉติ เอเตนาติ วิเสสาธิคโม, ตสฺส วเสนฯ นิพฺพิทาสหคตสญฺญามนสิการสมุทาจารวเสนาติ อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมนิพฺพินฺทนญาณสมฺปยุตฺตสญฺญาย จ อาโภคสฺส จ ปวตฺติวเสนฯ นิพฺเพธภาคิยตาติ สจฺจานํ นิพฺพิชฺฌนปกฺขิกตา วิปสฺสนาย สํวตฺตตีติ อตฺโถฯ
กามสหคตาติ กามารมฺมณา, กามสญฺญาหิ วา โวกิณฺณาฯ อวิตกฺกสหคตาติ ‘‘กถํ นุ โข เม อวิตกฺกํ ฌานํ ภเวยฺยา’’ติ เอวํ อวิตกฺการมฺมณา อวิตกฺกวิสยาฯ กามญฺจายํ ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺสา’’ติอาทิโก ปาโฐ ปญฺญาวเสน อาคโต, สมาธิสฺสาปิ ปเนตฺถ สงฺคโห ‘‘ตาย ปน ปญฺญาย สมฺปยุตฺตา สมาธีปิ จตฺตาโร โหนฺตี’’ติ เตสํ วเสน เอวํ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ
ภาวนามยสฺส สมาธิสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา อุปจาเรกคฺคตา ‘‘กามาวจโร สมาธี’’ติ วุตฺตํฯ อธิปติํ กริตฺวาติ ‘‘ฉนฺทวโต เจ สมาธิ โหติ, มยฺหมฺปิ เอวํ โหตี’’ติ ฉนฺทํ อธิปติํ, ฉนฺทํ ธุรํ เชฏฺฐกํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวาฯ ลภติ สมาธินฺติ เอวํ ยํ สมาธิํ ลภติ, อยํ วุจฺจติ ฉนฺทสมาธิ, ฉนฺทาธิปติสมาธีติ อตฺโถฯ เอวํ วีริยสมาธิอาทโยปิ เวทิตพฺพาฯ
จตุกฺกเภเทติ จตุกฺกวเสน สมาธิปฺปเภทนิทฺเทเสฯ อญฺญตฺถ สมฺปโยควเสน วิจาเรน สห วตฺตมาโน วิตกฺโก ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌาเน วิโยชิโตปิ น สุฏฺฐุ วิโยชิโตติ, เตน สทฺธิํเยว วิจารสมติกฺกมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วิตกฺกวิจาราติกฺกเมน ตติย’’นฺติฯ ทฺวิธา ปญฺจฌานงฺควเสนาติ ปญฺจนฺนํ ฌานานํ องฺคภาววเสน สมาธิสฺส ปญฺจวิธตา เวทิตพฺพาฯ
๔๐. วิภงฺเคติ ญาณวิภงฺเคฯ ตตฺถ หิ ‘‘ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสโวทาน’’นฺติ, เอตฺถ ‘‘สํกิเลส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ หานภาคิโย ธมฺโมติ อปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ กามาทิอนุปกฺขนฺทนํฯ วิเสสภาคิโย ธมฺโมติ ปคุเณหิ ปฐมชฺฌานาทีหิ วุฏฺฐิตสฺส สญฺญามนสิการานํ ทุติยชฺฌานาทิอนุปกฺขนฺทนํฯ เตนาห ‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภิ’’นฺติอาทิฯ ตสฺสตฺโถ (วิภ. อฏฺฐ. ๘๒๘) – อปคุณสฺส ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีนํ ตโต วุฏฺฐิตํ อารมฺมณวเสน กามสหคตา หุตฺวา สญฺญามนสิการา สมุทาจรนฺติ โจเทนฺติ ตุทนฺติ, ตสฺส กามานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน สา ปฐมชฺฌานปญฺญา หายติ, ตสฺมา หานภาคินี ปญฺญาฯ อวิตกฺกสหคตาติ อวิตกฺกํ ทุติยํ ฌานํ สนฺตโต ปณีตโต มนสิ กโรโต อารมฺมณวเสน อวิตกฺกสหคตา สมุทาจรนฺติ ปคุณปฐมชฺฌานโต วุฏฺฐิตํ ทุติยชฺฌานาธิคมตฺถาย โจเทนฺติ ตุทนฺติ, ตสฺส ทุติยชฺฌานานุปกฺขนฺทานํ สญฺญามนสิการานํ วเสน ปฐมชฺฌานปญฺญา วิเสสภูตสฺส ทุติยชฺฌานสฺส อุปฺปตฺติยา ปทฏฺฐานตาย วิเสสภาคินี ปญฺญาฯ ตํสมฺปยุตฺโต สมาธิ อิธาธิปฺเปโตฯ อิมินา นเยนาติ อิมินา ปฐมชฺฌาเน วุตฺเตน วิธินา ทุติยชฺฌานาทีสุปิ หานภาคิยธมฺโม, วิเสสภาคิยธมฺโม จ เวทิตพฺโพฯ
ทสปลิโพธวณฺณนา
๔๑. อริยมคฺคสมฺปยุตฺโตติ สมาธิ วุตฺโตฯ ภาวิโต โหติ สญฺญาย สมฺปยุตฺตตฺตาฯ ตนฺติ อริยมคฺคสมาธิํฯ วิสุนฺติ ปญฺญาภาวนาย วิสุํ กตฺวา น วทามฯ
กมฺมฏฺฐานภาวนํ ปลิโพโธ ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา, ปริปนฺโถติ อตฺโถฯ อุปจฺฉินฺทิตฺวาติ สมาปเนน, สงฺคหเณน วา อุปรุนฺธิตฺวา, อปลิโพธํ กตฺวาติ อตฺโถฯ
อาวสนฺติ เอตฺถาติ อาวาโสฯ ปริจฺเฉทวเสน เวณิยติ ทิสฺสตีติ ปริเวณํฯ วิหาเร ภิกฺขูนํ ตํ ตํ วสนฏฺฐานํฯ สฺวายํ อาวาโสฯ นวกมฺมาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน อาวาสสฺส ตทญฺญํ อภิวุทฺธิการณํ สงฺคณฺหาติฯ การเณนาติ ‘‘ฉายูทกสมฺปนฺนํ สุลภภิกฺข’’นฺติอาทินา การเณนฯ อเปกฺขวาติ สาลโยฯ
ตตฺราติ ตสฺมิํ ปลิโพธาภาเวฯ ปาจีนขณฺฑราชินฺติ ปุรตฺถิมทิสายํ ปพฺพตขณฺฑานํ อนฺตเร วนราชิฏฺฐานํฯ ‘‘นามา’’ติ อิมินา ตสฺส ปเทสสฺส อยํ สมญฺญาติ ทสฺเสติฯ ปฏิสามิตเมวาติ นิจฺจกาลํ ปฏิสาเมตฺวาว วิหารโต นิกฺขมามีติ ทสฺเสติฯ ธาตุนิธานฏฺฐานนฺติ กายพนฺธนธมฺมกรณนฺหานสาฏิกอกฺขกธาตุสงฺขาตานํ ปริโภคสรีรธาตูนํ นิทหิตฏฺฐานํฯ อีทิสสฺส อยํ เถโร วิย อลคฺคจิตฺตสฺสฯ เอเตน ‘‘ภิกฺขุนา นาม อาวาเส เอวรูเปน ภวิตพฺพ’’นฺติ โอวาโท ทินฺโน โหติฯ อิโต ปเรสุปิ วตฺถูสุ เอเสว นโยฯ
กุลนฺติ กุลคฺคหเณน กุลมนุสฺสานํ คหณํ คามคฺคหเณน คามวาสีนํ วิยฯ อุปฏฺฐากกุลมฺปีติ ปิ-สทฺเทน ปเคว ญาติกุลนฺติ ทสฺเสติฯ อุทฺเทสตฺถนฺติ อุทฺทิสาปนตฺถํ, ปาฐํ อุทฺทิสาเปตฺวา สชฺฌายิตุนฺติ อตฺโถฯ อิเธวาติ อิมสฺมิํเยว ปเทเส, ยตฺถ กตฺถจิ วิหาเรติ อตฺโถฯ ตํ วิหารนฺติ ตํ โกรณฺฑกวิหารํฯ
อุปคโตติ สทาติ คตกาลโต ปภุติ วิเสสโต ปวาริตทิวสโต ปฏฺฐาย สพฺพทา ทิวเส ทิวเสฯ ปริเทวมานาติ ตํตํวิลปนวเสน วิวิธํ ปริเทวนฺตีฯ สพฺพํ ปวตฺตินฺติ อตฺตนา ตตฺถ ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย ปจฺฉา สมาคมปริโยสานํ ทหรสฺส สพฺพํ ปวตฺติํฯ
กายสกฺขินฺติ รถวินีตปฏิปทนฺติ ทสกถาวตฺถุกิตฺตนปุพฺพิกํ รถวินีตูปมาหิ วิภาวิตํ รถวินีตสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๒๕๒) อาคตํ สตฺตวิสุทฺธิปฏิปทํฯ นาลกปฏิปทนฺติ ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปญฺญิสฺส’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. ๗๐๖) สตฺถารา นาลกตฺเถรสฺส เทสิตปฏิปทํฯ ตุวฏกปฏิปทนฺติ ‘‘มูลํ ปปญฺจสงฺขายา’’ติอาทินา (สุ. นิ. ๙๒๒) ภควตา เทสิตปฏิปทํฯ ตตฺถ หิ ยถากฺกมํ –
‘‘น มุนี คามมาคมฺม, กุเลสุ สหสา จเร;
ฆาเสสนํ ฉินฺนกโถ, น วาจํ ปยุตํ ภเณ’’ฯ (สุ. นิ. ๗๑๖);
‘‘คาเม จ นาภิสชฺเชยฺย, ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยา’’ติฯ (สุ. นิ. ๙๓๕) –
เอวมาทิกา ปรมปฺปิจฺฉกถา อาคตาฯ จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามตาทีปกนฺติ จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ สนฺโตสสฺส, ภาวนารามตาย จ ปกาสกํฯ
ลพฺภตีติ ลาโภฯ เตนาห ‘‘จตฺตาโร ปจฺจยา’’ติฯ มหาปริวาเรติ วิปุลปริวาเรฯ ปิณฺฑปาตํ ตาว เทนฺตา พุทฺธปูชาปตฺตจีวราทีนิ ตสฺส ปริวารานิ กตฺวา เทนฺติ, ตถา จีวราทิทาเนปิฯ พาหุลฺลิกปิณฺฑปาติกาติ ปิณฺฑปาติกา หุตฺวา ปจฺจยพาหุลฺลิกาฯ วทนฺตีติ ปุริมทิวเส ภิกฺขาย อาหิณฺฑนกาเล ยถาสุตํ วทนฺติฯ นิจฺจพฺยาวโฏ อุปาสกาทีนํ สงฺคณฺหเนฯ
ตสฺสาติ คณสฺสฯ โสติ คณปลิโพโธฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน คณวาจกสฺส ปริเยสนมฺปิ ลหุกเมว อิจฺฉิตพฺพนฺติ อาห ‘‘โยชนโต ปรํ อคนฺตฺวา’’ติฯ อตฺตโน กมฺมนฺติ สมณธมฺมมาหฯ
กตากเตติ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพํ, กตากเตติ วา อปฺปเก จ มหนฺเต จ กเต, ยถา ‘‘ผลาผเล’’ติฯ สเจ พหุํ อวสิฏฺฐนฺติ สมฺพนฺโธฯ ภารหารา สงฺฆกิจฺจปริณายกาฯ
ปพฺพชฺชาเปกฺโขติ ‘‘สเจ ตํ อลภนฺโต น สกฺโกติ อธิวาเสตุ’’นฺติอาทินา สมาปเนน ปลิโพธุปจฺเฉโท วุตฺโต, พฺยติเรกโต ปน ‘‘สเจ ตํ อลภนฺโต สกฺโกติ อธิวาเสตุํ, อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺโมว กาตพฺโพ’’ติ อยมตฺโถ ทสฺสิโตติ สงฺคหเณน ปลิโพธุปจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ
ตถาติ ยถา อุปชฺฌาโย คิลาโน ยาวชีวํ อุปฏฺฐาตพฺโพ, ตถา อุปสมฺปาทิตอนฺเตวาสิโก อตฺตโน กมฺมวาจํ วตฺวา อุปสมฺปาทิโตฯ
โย โกจิ โรโคติ มูลภูโต, อนุพนฺโธ วา อตฺตโน อุปฺปนฺโนฯ อนมตคฺเคติ อนุ อนุ อมตคฺเค อนาทิมติฯ
‘‘คนฺโถ’’ติ อิมินา คนฺถปลิโพโธ อิธ วุตฺโตติ อาห ‘‘ปริยตฺติหรณ’’นฺติฯ สชฺฌายาทีหีติ สชฺฌายธารณปริจยปุจฺฉาทีหิฯ อิตรสฺสาติ อพฺยาวฏสฺสฯ ยสฺส คนฺถธุรํ วิสฺสชฺเชตฺวา ฐิตสฺสาปิ คนฺโถ วตฺตเตว, น ตสฺส คนฺโถ ปลิโพโธฯ ยถา ตมฺหิ ตมฺหิ วตฺถุมฺหิ อาคตตฺเถรานํ, นาปิ สพฺเพน สพฺพํ อคนฺถปสุตสฺสฯ มชฺฌิมปณฺณาสโก อาคจฺฉติ, สุตฺตปเทสานํ วารานญฺจ สทิสตาย พฺยามุยฺหนโตฯ ปุน น โอโลเกสฺสามีติ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา คนฺถธุรํ วิสฺสชฺเชมีติ อตฺโถฯ
คามวาสิกตฺเถเรหีติ อนุราธปุรวาสีหิฯ อนุคฺคเหตฺวาติ อคฺคเหตฺวา ตตฺถ ปริจยํ อกตฺวาฯ ปญฺจนิกายมณฺฑเลติ ทีฆาคมาทิเก ปญฺจปิ นิกาเย สิกฺขิตปริสายฯ ปริวตฺเตสฺสามีติ วณฺณยิสฺสามิฯ สุวณฺณเภรินฺติ เสฏฺฐเภริํฯ กตมาจริยานํ อุคฺคโหติ กตเมสํ อาจริยานํ อุคฺคโห, เกน ปริวตฺตียตีติ อธิปฺปาโยฯ อาจริยมคฺโคติ อาจริยานํ กถามคฺโคฯ อตฺตโน อาจริยานนฺติ อตฺตโน กเถตุํ ยุตฺตานํ อาจริยานํฯ สุวินิจฺฉิตา สพฺพา ติปิฏกปริยตฺติ สพฺพปริยตฺติโก, เตปิฏโกติ อตฺโถฯ ปีเฐ นิสินฺโน ตโต โอตริตฺวา ภูมิยํ ตฏฺฏิกาย นิสีทิตฺวาฯ คตกสฺสาติ ปฏิปตฺติคมเนน คตสฺส ทิฏฺฐสจฺจสฺสฯ จีวรํ ปารุปิตฺวาติ อาจริยสฺส อปจิติทสฺสนตฺถํ อุชุฯ การณาการณสฺส อาชานนโต อาชานีโยฯ
โปถุชฺชนิกาติ ปุถุชฺชเน ภวาฯ ทุปฺปริหารา พหุปริสฺสยตายฯ ตถา หิสฺสา อุตฺตานเสยฺยกทารโก, ตรุณสสฺสญฺจ นิทสฺสิตํฯ วิปสฺสนาย ปลิโพโธ สมถยานิกสฺส, น วิปสฺสนายานิกสฺสฯ เยภุยฺเยน หิ ฌานลาภี สมถยานิโกว โหติ วิปสฺสนาสุขโตฯ อิตเรนาติ สมถตฺถิเกนฯ อวเสสา นว ปลิโพธาฯ
กมฺมฏฺฐานทายกวณฺณนา
๔๒. กมฺมฏฺฐาเน นิยุตฺโต กมฺมฏฺฐานิโก, ภาวนมนุยุญฺชนฺโตฯ เตน กมฺมฏฺฐานิเกนฯ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘อิมสฺมิํ วิหาเร สพฺเพ ภิกฺขู’’ติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ สหวาสีนํ ภิกฺขูนํฯ มุทุจิตฺตตนฺติ อตฺตนิ มุทุจิตฺตตํ ชเนติ, อยญฺจ สหวาสีนํ จิตฺตมทฺทวชนนาทิอตฺโถ ‘‘มนุสฺสานํ ปิโย โหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน เมตฺตานิสํสสุตฺเตน (อ. นิ. ๑๑.๑๕; ปฏิ. ม. ๒.๒๒; มิ. ป. ๔.๔.๖) ทีเปตพฺโพฯ อโนลีนวุตฺติโก โหติ สมฺมาปฏิปตฺติยํฯ ทิพฺพานิปิ อารมฺมณานิ ปเคว อิตรานิฯ สพฺพตฺถ สพฺพสฺมิํ สมณกรณีเย, สพฺพสฺมิํ วา กมฺมฏฺฐานานุโยเคฯ ปุพฺพาเสวนวเสน อตฺถยิตพฺพํฯ โยคสฺส ภาวนาย อนุยุญฺชนํ โยคานุโยโค, ตเทว กรณียฏฺเฐน กมฺมํ, ตสฺส โยคานุโยคกมฺมสฺส ฐานํ นิปฺผตฺติเหตุฯ
นิจฺจํ ปริหริตพฺพตฺตาติ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานํ วิย เอกทาว อนนุยุญฺชิตฺวา สพฺพกาลํ ปริหรณียตฺตา อนุยุญฺชิตพฺพตฺตาฯ เอวมาทิคุณสมนฺนาคตนฺติ ปิยภาวาทีหิ คุเณหิ สมฺปนฺนํฯ กลฺยาณมิตฺโต หิ สทฺธาสมฺปนฺโน โหติ สีลสมฺปนฺโน สุตสมฺปนฺโน จาคสมฺปนฺโน วีริยสมฺปนฺโน สติสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโนฯ ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา สทฺทหติ ตถาคตสฺส โพธิํ, กมฺมผลญฺจ, เตน สมฺมาสมฺโพธิยา เหตุภูตํ สตฺเตสุ หิเตสิตํ น ปริจฺจชติฯ สีลสมฺปตฺติยา สตฺตานํ ปิโย โหติ ครุ ภาวนีโย โจทโก ปาปครหี วตฺตา วจนกฺขโม, สุตสมฺปตฺติยา สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิปฏิสํยุตฺตานํ คมฺภีรานํ กถานํ กตฺตา โหติ, จาคสมฺปตฺติยา อปฺปิจฺโฉ โหติ
ตํ ปน กลฺยาณมิตฺตํ ปรมุกฺกํสคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มมํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ การกภาวํ โยคกมฺมสฺสฯ ปกาเสติ อตฺตานํ ปฏิปตฺติยา อโมฆภาวทสฺสเนน สมุตฺเตชนาย, สมฺปหํสนาย จ, นนุ กเถสิ ปเวณิปาลนตฺถนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอวรูโปติ เปสโล หุตฺวา พหุสฺสุโตฯ ตนฺติธโรติ สุตฺตธโร ตตฺถ เกหิจิปิ อสํหีโรฯ วํสานุรกฺขโกติ พุทฺธานุพุทฺธวํสสฺส อนุรกฺขโกฯ ปเวณิปาลโกติ ปเวณิยา อาจริยุคฺคหณสฺส อนุปาลโกฯ อาจริยมติโกติ อาจริยมติยํ นิยุตฺโต ตสฺสา อนติวตฺตนโตฯ น อตฺตโนมติํ ปกาเสติ กเถตีติ น อตฺตโนมติโก, อตฺตโน มติํ ปคฺคยฺห วตฺตา น โหตีติ อตฺโถฯ
‘‘ปุพฺเพ วุตฺตขีณาสวาทโย’’ติอาทิ เอกจฺจขีณาสวโต พหุสฺสุโตว กมฺมฏฺฐานทาเน เสยฺโยติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตขีณาสวาทโยติ ‘‘ยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตุกาโม’’ติอาทินา วุตฺตขีณาสวาทิกาฯ อุคฺคหปริปุจฺฉานํ วิโสธิตตฺตาติ อุคฺคเหตพฺพโต ‘‘อุคฺคโห’’ติ ลทฺธนามาย กมฺมฏฺฐานุปการาย ปาฬิยา, ตทตฺถํ ปริปุจฺฉนโต ‘‘ปริปุจฺฉา’’ติ ลทฺธสมญฺญาย อตฺถสํวณฺณนาย จ วิเสสโต โสธิตตฺตา นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา คหิตตฺตาฯ อิโต จิโต จ สุตฺตญฺจ การณญฺจ สลฺลกฺเขตฺวาติ ปญฺจสุปิ นิกาเยสุ อิโต จิโต จ ตสฺส ตสฺส กมฺมฏฺฐานสฺส อนุรูปํ สุตฺตปทญฺเจว สุตฺตานุคตํ ยุตฺติญฺจ สุฏฺฐุ อุปลกฺเขตฺวาฯ สปฺปายาสปฺปายํ โยเชตฺวาติ ยสฺส กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขติ, ตสฺส อุปการานุปการํ ยุตฺติํ มคฺคเนน โยเชตฺวา, สมาทาย วา สมฺมเทว หทเย ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ มหามคฺคํ ทสฺเสนฺโตติ กมฺมฏฺฐานวิธิํ มหามคฺคํ กตฺวา ทสฺเสนฺโตฯ
สพฺพตฺถาติ วตฺตปฏิปตฺติํ กุรุมาเนนาติ ปวิฏฺฐกาเล อาคนฺตุกวตฺตํ, นิกฺขมนกาเล คมิกวตฺตนฺติ ยถารหํ ตํ ตํ วตฺตํ ปูเรนฺเตนฯ สพฺพปาริหาริยเตลนฺติ สพฺเพสํ องฺคานํ ฐเปมีติ อนุชานาปนํฯ ยํ ตํ สมฺมาวตฺตํ ปญฺญตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ เอกทิวสํ สายํ วิสฺสชฺชิเตนาปีติ โยชนาฯ อาโรเจตพฺพํ อาคมนการณํฯ สปฺปายเวลา สรีรจิตฺตานํ กลฺลสมโยฯ
จริยาวณฺณนา
๔๓. สนฺตาเน ราคสฺส อุสฺสนฺนภาเวน จรณํ ปวตฺติ ราคจริยา, สา สสฺสตาสยาทโย วิย ทฏฺฐพฺพาฯ ตถา โทสจริยาทโยฯ สํสคฺโค สมฺปโยคารหวเสน เวทิตพฺโพ, ยถา ‘‘ราคโมหจริยา โทสโมหจริยา’’ติอาทิฯ สนฺนิปาโต เอกสนฺตติปริยาปนฺนตาวเสน, ยถา ‘‘ราคโทสจริยา ราคโทสโมหจริยา’’ติอาทิฯ อิมา เอว หิ สนฺธาย ‘‘อปราปิ จตสฺโส’’ติ วุตฺตํฯ ตถาติ ยถา ราคาทีนํ, ตถา สทฺธาทีนํ สํสคฺคสนฺนิปาตวเสน สทฺธาพุทฺธิจริยา สทฺธาวิตกฺกจริยา พุทฺธิวิตกฺกจริยา สทฺธาพุทฺธิวิตกฺกจริยาติฯ อิมา อปราปิ จตสฺโสฯ เอวนฺติ สํสคฺคสนฺนิปาตวเสนฯ สํสคฺคนฺติ สํสชฺชนํ มิสฺสีกรณํ ‘‘ราคสทฺธาจริยา โทสสทฺธาจริยา’’ติอาทินาฯ อเนกาติ เตสฏฺฐิ, ตโต อติเรกาปิ วา, ตา ปน อสมฺโมหนฺเตน สํยุตฺตสุตฺตฏีกายํ วิตฺถารโต ทสฺสิตาติ ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ ‘‘ปกตี’’ติ อิมินา อสติ ปฏิปกฺขภาวนายํ ตตฺถ ตตฺถ สนฺตาเน จริยาย สภาวภูตตํ ทสฺเสติฯ อุสฺสนฺนตา อญฺญธมฺเมหิ ราคาทีนํ อธิกตา, ยโต ราคจริยาทีนํ ปจฺจยสมวาเย ราคาทโย พลวนฺโต โหนฺติ, อภิณฺหญฺจ ปวตฺตนฺติฯ ตาสํ วเสนาติ ฉนฺนํ มูลจริยานํ วเสน ฉเฬว ปุคฺคลา โหนฺติฯ อญฺญถา อเนกปุคฺคลา สิยุํ, ตถา จ สติ อธิปฺเปตตฺถสิทฺธิ จ น สิยาติ อธิปฺปาโยฯ
สทฺธา พลวตี โหติ ราคุสฺสนฺเน สนฺตาเน ตทนุคุณสฺส ธมฺมสฺส นิโยคโต อธิกภาวสมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘ราคสฺส อาสนฺนคุณตฺตา’’ติ, สิเนหปริเยสนาปริจฺจชเนหิ สภาคธมฺมตฺตาติ อตฺโถฯ สภาโค หิ ทูเรปิ อาสนฺเนเยวาติ สภาคตาลกฺขณมิธ อาสนฺนคฺคหณํฯ ตตฺถ สทฺธาย สินิยฺหนํ ปสาทวเสน อกาลุสฺสิยํ อลูขตา ‘‘ราคจริตสฺส สทฺธาจริโต สภาโค’’ติฯ
ปญฺญา พลวตี โหติ โทสุสฺสนฺเน สนฺตาเน ตทนุคุณสฺส ธมฺมสฺส นิโยคโต อธิกภาวสมฺภวโตฯ เตนาห ‘‘โทสสฺส อาสนฺนคุณตฺตา’’ติ, อนลฺลียนปริเยสนปริวชฺชเนหิ สภาคธมฺมตฺตาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ปญฺญาย อารมฺมณสฺส อนลฺลียนํ ตสฺส ยถาสภาวาวโพธวเสน วิสํสฏฺฐตา, โทสสฺส ปน พฺยาปชฺชนวเสนฯ ปญฺญาย ปริเยสนํ ยถาภูตโทสปวิจโย, โทสสฺส อภูตโทสนิชิคีสาฯ ปญฺญาย ปริวชฺชนํ นิพฺพินฺทนาทิวเสน ญาณุตฺราโส, โทสสฺส อหิตาธานวเสน ฉฑฺฑนนฺติ เอวํ ภินฺนสภาวานมฺปิ เตสํ ยถา อนลฺลียนาทิสามญฺเญน สภาคตา, เอวํ ตํสมงฺคีนมฺปิ ปุคฺคลานนฺติ อาห ‘‘โทสจริตสฺส พุทฺธิจริโต สภาโค’’ติฯ
อนฺตรายกรา วิตกฺกาติ มิจฺฉาวิตกฺกา มิจฺฉาสงฺกปฺปา อุปฺปชฺชนฺติ โมหุสฺสนฺเน สนฺตาเน ตทนุคุณสฺส ธมฺมสฺส เยภุยฺเยน ปวตฺติสพฺภาวโตฯ เตนาห ‘‘โมหสฺส อาสนฺนลกฺขณตฺตา’’ติ, อนวฏฺฐานจญฺจลภาเวหิ สภาคธมฺมตฺตาติ อตฺโถฯ ตตฺถ วิตกฺกสฺส อนวฏฺฐานํ ปริกปฺปวเสน สวิปฺผารตาย, โมหสฺส สมฺมูฬฺหตาวเสน พฺยากุลตายฯ ตถา วิตกฺกสฺส ลหุปริวิตกฺกเนน ตทงฺคจลตาย จญฺจลตา, โมหสฺส อโนคาฬฺหตายาติ เอวํ ภินฺนสภาวานมฺปิ เตสํ ยถา อนวฏฺฐานาทิสามญฺเญน สภาคตา, เอวํ ตํสมงฺคีนมฺปิ ปุคฺคลานนฺติ อาห ‘‘โมหจริตสฺส วิตกฺกจริโต สภาโค’’ติฯ
ตณฺหา ราโคเยว สภาวโต, ตสฺมา ราคจริยาวินิมุตฺตา ตณฺหาจริยา นตฺถีติ อตฺโถฯ ตํสมฺปยุตฺโตติ เตน ราเคน สมฺปยุตฺโต, โทสาทโย วิย เตน วิปฺปยุตฺโต นตฺถีติ อธิปฺปาโยฯ ตทุภยนฺติ ตณฺหามานทฺวยํฯ นาติวตฺตตีติ สภาวโต, สมฺปโยควเสน จ น อติกฺกมิตฺวา วฏฺฏติฯ กามญฺเจตฺถ ยถา ราคโทเสหิ สมฺปโยควเสน สห อฏฺฐกถายํ ปน โมหจริยนฺโตคธาว ‘‘โมหนิทานตฺตา จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จ-สทฺเทน สมฺปโยคํ สมุจฺจิโนติ โมหนิทานตฺตา, โมหสมฺปยุตฺตตฺตา จาติฯ
๔๔. กิํ สปฺปายนฺติ กีทิสํ เสนาสนาทิสปฺปายํฯ ปุพฺพาจิณฺณํ ปุริมชาตีสุ อาจริตํฯ เอกจฺเจติ อุปติสฺสตฺเถรํ สนฺธายาหฯ เตน หิ วิมุตฺติมคฺเค ตถา วุตฺตํฯ ปุพฺเพ กิราติ กิร-สทฺโท อรุจิสูจนตฺโถฯ อิฏฺฐปฺปโยโค มนาปกิริยาฯ สุภกมฺมพหุโล เยภุยฺเยน โสภนกมฺมการีฯ น สพฺเพ ราคจริตา เอว โหนฺติ, อลุทฺธานมฺปิ ปุพฺเพ อิฏฺฐปฺปโยคสุภกมฺมพหุลตาสมฺภวโต, สคฺคา จวิตฺวา อิธูปปตฺติสมฺภวโต จฯ เอเตน อสติ ปุพฺพเหตุนิยาเม ยถาวุตฺตการณมตฺเตน น เตสํ ลุทฺธตา, ลุทฺธภาวเหตุกา จ ราคจริยาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ
อิตเรติ เฉทนาทิกมฺมพหุลา นิรยาทิโต อิธูปปนฺนา จ น สพฺเพ โทสโมหจริตา เอว โหนฺตีติ โยชนาฯ อิธาปิ ยถาวุตฺตการณสฺส โกธนภาเว, มูฬฺหภาเว จ อเนกนฺติกตฺตา โทสโมหจริตตายปิ อเนกํสิกตา เวทิตพฺพาฯ ธาตูนํ อุสฺสทนิยโม ยทิ ปมาณโต, โส นตฺถิ, อถ สามตฺถิยโต, โสปิ เอกํสิโก น อุปลพฺภตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถาวุตฺเตเนว นเยน อุสฺสทนิยโม นาม นตฺถี’’ติฯ ตตฺถ ยถาวุตฺเตเนวาติ ‘‘ทฺวินฺนํ ปน ธาตูน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรเนวฯ โทสนิยเมติ เสมฺหาทิโทสาธิกตาย ราคาทิจริโต โหตีติ โทสวเสน จริยานิยเม ‘‘เสมฺหาธิโก ราคจริโต’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘เสมฺหาธิโก โมหจริโต’’ติ, ‘‘วาตาธิโก โมหจริโต’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘วาตาธิโก ราคจริโต’’ติ จ วุตฺตตฺตา ตมฺปิ โทสวเสน นิยมวจนํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธเมวฯ อปริจฺฉินฺนวจนนฺติ
อุสฺสทกิตฺตเนติ วิปากกถายํ คหิตอุสฺสทกิตฺตเนฯ ปุพฺพเหตุนิยาเมนาติ ปุริมภเว ปวตฺตโลภาทิเหตุนิยาเมนฯ นิยาโมติ จ เตสํเยว โลภาทีนํ ปฏินิยโต ลุพฺภนาทิสภาโว ทฏฺฐพฺโพฯ โลโภ อุสฺสโท เอเตสนฺติ โลภุสฺสทา, อุสฺสนฺนโลภา, โลภาธิกาติ อตฺโถฯ อโมหุสฺสทา จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน เย อิเม โลภุสฺสทตาทีนํ ปจฺเจกํ โวมิสฺสโต จ จุทฺทส ปเภทา อิจฺฉิตา, เต อนวเสสโต สมฺปิณฺเฑติ ยถาวุตฺเตสุ ฉสฺเวว เตสํ อนฺโตคธตฺตาฯ ผลภูตา เจตฺถ โลภุสฺสทตาทโย ทฏฺฐพฺพาฯ
อิทานิ ‘‘ยสฺส หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ กมฺมายูหนกฺขเณติ กมฺมกรณเวลายํฯ โลโภ พลวาติ โลโภ ตชฺชาย ปจฺจยสามคฺคิยา สามตฺถิยโต อธิโก โหติฯ อโลโภ มนฺโทติ ตปฺปฏิปกฺโข อโลโภ ทุพฺพโลฯ กถํ ปเนเต โลภาโลภา อญฺญมญฺญํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา เอกกฺขเณ ปวตฺตนฺตีติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘เอกกฺขเณ ปวตฺตนฺตี’’ติฯ นิกนฺติกฺขณํ ปน อายูหนปกฺขิยเมว กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ ปริยาทาตุนฺติ อภิภวิตุํ น สกฺโกติฯ โย หิ ‘‘เอวํสุนฺทรํ เอวํวิปุลํ เอวํมหคฺฆญฺจ น สกฺกา ทาตุ’’นฺติอาทินา อมุตฺตจาคตาทิวเสน ปวตฺตาย เจตนาย สมฺปยุตฺโต อโลโภ, โส สมฺมเทว โลภํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติฯ โทสโมหานํ อนุปฺปตฺติยา, ตาทิสปจฺจยลาเภน จ อโทสาโมหา พลวนฺโตฯ ตสฺมาติ โลภาโทสาโมหานํ พลวภาวโต, อโลภโทสโมหานญฺจ ทุพฺพลภาวโตติ วุตฺตเมว การณํ ปจฺจามสติฯ โสติ ตํสมงฺคีปุคฺคโลฯ เตน กมฺเมนาติ เตน โลภาทิอุปนิสฺสยวตา กุสลกมฺมุนาฯ สุขสีโลติ สขิโลฯ ตเมวตฺถํ ‘‘อกฺโกธโน’’ติ ปริยาเยน วทติฯ
ปุริมนเยเนวาติ ปุพฺเพ วุตฺตนยานุสาเรน มนฺทา อโลภาโทสา โลภโทเส ปริยาทาตุํ น สกฺโกนฺติ, อโมโห ปน พลวา โมหํ ปริยาทาตุํ สกฺโกตีติ เอวํ ตตฺถ ตตฺถ วาเร ยถารหํ อติเทสตฺโถ ทุฏฺโฐติ โกธโนฯ ทนฺโธติ มนฺทปญฺโญฯ สีลโกติ สุขสีโลฯ
เอตฺถ จ โลภวเสน, โทสโมหโลภโทสโลภโมหโทสโมหโลภโทสโมหวเสนาติ ตโย เอกกา, ตโย ทุกา, เอโก ติโกติ โลภาทิอุสฺสทวเสน อกุสลปกฺเขเยว สตฺต วารา, ตถา กุสลปกฺเข อโลภาทิอุสฺสทวเสนาติ จุทฺทส วารา ลพฺภนฺติฯ ตตฺถ อโลภโทสาโมหา, อโลภาโทสโมหา, อโลภโทสโมหา พลวนฺโตติ อาคเตหิ กุสลปกฺเข ตติยทุติยปฐมวาเรหิ โทสุสฺสทโมหุสฺสทโทสโมหุสฺสทวารา คหิตา เอว โหนฺติ, ตถา อกุสลปกฺเข โลภาโทสโมหา, โลภโทสาโมหา, โลภาโทสาโมหา พลวนฺโตติ อาคเตหิ ตติยทุติยปฐมวาเรหิ อโทสุสฺสทอโมหุสฺสทอโทสาโมหุสฺสทวารา คหิตา เอวาติ อกุสลกุสลปกฺเขสุ ตโย ตโย วาเร อนฺโตคเธ กตฺวา อฏฺเฐว วารา ทสฺสิตาฯ เย ปน อุภเยสํ มิสฺสตาวเสน โลภาโลภุสฺสทวาราทโย อปเร เอกูนปญฺญาส วารา ทสฺเสตพฺพา, เต อลพฺภนโต เอว น ทสฺสิตาฯ น หิ เอกสฺมิํ สนฺตาเน อนฺตเรน อวตฺถนฺตรํ ‘‘โลโภ จ พลวา, อโลโภ จา’’ติอาทิ ยุชฺชตีติ, ปฏิปกฺขวเสน วา หิ เอเตสํ พลวทุพฺพลภาโว, สหชาตธมฺมวเสน อฏฺฐกถายํ ‘‘โลโภ พลวา อโลโภ มนฺโท, อโทสาโมหา พลวนฺโต โทสโมหา มนฺทา’’ติฯ โส จ เนสํ มนฺทพลวภาโว ปุริมูปนิสฺสยโต ตถา อาสยสฺส ปริภาวิตตาย เวทิตพฺโพฯ
โย ลุทฺโธติ วุตฺโตติ โย อุสฺสทกิตฺตเน ‘‘ลุทฺโธ’’ติ วุตฺโต, อยํ อิธ จริยาวิจาเร ‘‘ราคจริโต’’ติ เวทิตพฺโพฯ ทุฏฺฐทนฺธาติ ‘‘ทุฏฺโฐ, ทนฺโธ’’ติ จ วุตฺตา ยถากฺกมํ โทสโมหจริตาฯ ปญฺญวาติ สาติสยํ สปฺปญฺโญฯ ยโต สทฺธาวิตกฺเกสุ วิชฺชมาเนสุปิ พุทฺธิจริโตติ วุจฺจติฯ อโลภาโทสานํ ‘‘อลุทฺธอทุฏฺฐา ปสนฺนปกติตาย สทฺธาจริตา’’ติฯ
อยญฺจ นโย สาธารณโต วุตฺโตติ นิพฺพตฺติตปุพฺพเหตุนิยามวเสเนว พุทฺธิจริตาทิเกปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อโมหปริวาเรนาติ อโมหปริกฺขิตฺเตน, อุปนิสฺสยโต สมฺปโยคโต จ ปญฺญาย อภิสงฺขเตนาติ อตฺโถฯ เสสปทตฺตเยปิ เอเสว นโยฯ โลภาทินา โวมิสฺสปริวาเรนาติ เอตฺถ โลภโมหาทินา อญฺญมญฺญอวิรุทฺธโวมิสฺสปริวาเรนาติ อตฺโถฯ อวิโรโธ จ ยุคคฺคาหวเสน อปฺปวตฺติยา เวทิตพฺโพฯ ตถา หิ สทฺธานุสาริธมฺมานุสาริโคตฺตานิ อญฺญมญฺญมฺปิ ภินฺนสภาวาเนวฯ เอกํเสน จ มิสฺสกจริยาปิ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา ปุพฺพเหตุนิยาเมน จริยาสิทฺธิโตฯ ตถา เจว อุสฺสทกิตฺตนํ ปวตฺตํ ยถารหํ โลภาโลภาทีนํ วิปากสฺส ปจฺจยภาวโตฯ เตนาห ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๒๓๒) –
‘‘คติสมฺปตฺติยา ญาณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺฐนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขาราฯ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา ตสฺมิํ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, เตน วุจฺจติ นามรูปปจฺจยาปิ วิญฺญาณํ, วิญฺญาณปจฺจยาปิ นามรูป’’นฺติ –
อาทิ ‘‘เอวํ โลภาทีสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
๔๕. ตตฺราติ นโยติ ชานนนโยฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน วุตฺโตปิ อตฺโถ ธมฺมมุเขเนว ปญฺญายตีติ ธมฺมาธิฏฺฐาเนนาห ‘‘จริยาโย วิภาวเย’’ติฯ ปกติคมเนนาติ อกิตฺติเมน สภาวคมเนนฯ จาตุริเยนาติ จาตุรภาเวน สิงฺคาเรนฯ อุกฺกุฏิกนฺติ อสมฺผุฏฺฐมชฺฌํฯ ขณนฺโต วิยาติ ภูมิํ ขณนฺโต วิยฯ อนุกฑฺฒิตนฺติ ปาทนิกฺเขปสมเย กฑฺฒนฺโต วิย ปาทํ นิกฺขิปติฯ เตนสฺส ปทํ อนุกฑฺฒิตํ ปจฺฉโต อญฺฉิตํ โหติฯ ปริพฺยากุลายาติ ปริโต อาลุฬิตายฯ ฉมฺภิโต วิยาติ วิตฺถายนฺโต วิยฯ ภีโต วิยาติ เกจิฯ สหสานุปีฬิตนฺติ อคฺคปาเทน, ปณฺหิยา จ สหสาว สนฺนิรุชฺฌิตํฯ วิวฏฺฏจฺฉทสฺสาติ วินิวฏฺฏจฺฉทนสฺส ปหีนกิเลสสฺสฯ อิทมีทิสํ ปทนฺติ ภควโต ปทํ ทิสฺวา วทติฯ
ปาสาทิกนฺติ ปสาทาวหํฯ มธุราการนฺติ อิฏฺฐาการํฯ ถทฺธาการนฺติ ถมฺภิตาการํฯ อตรมาโนติ นตรมาโน, สณิกนฺติ อตฺโถฯ สโมธายาติ สมฺมเทว โอธาย อวิกฺขิปิตฺวาฯ นิปชฺชิตฺวาติ กายปสารณลกฺขณาย นิปชฺชาย เสยฺยาย นิปชฺชิตฺวา สยติ นิทฺทายติฯ ปกฺขิตฺตกาโยติ อวกฺขิตฺตกาโย อวโส วิย สหสา ปติตกาโยฯ ทุสฺสณฺฐานนฺติ วิรูปสนฺนิเวสํฯ วิกฺขิตฺตกาโยติ อิโต จิโต จ ขิตฺตองฺคปจฺจงฺโคฯ
สมฺปริวตฺตกนฺติ สมฺปริวตฺติตฺวาฯ อาโลฬยมาโน วาลิกากจวรานิ อากุลยนฺโตฯ
นิปุณมธุรสมสกฺกจฺจการีติ สุโกสลฺลํ สุนฺทรํ อวิสมํ สาภิสงฺขารญฺจ กรณสีโลฯ คาฬฺหถทฺธวิสมการีติ ถิรํ อสิถิลํ วิสมญฺจ กรณสีโลฯ อปริจฺฉินฺนํ อปรินิฏฺฐิตํฯ
มุขปูรกนฺติ มุขสฺส ปูรณํ มหนฺตํฯ อรสปฏิสํเวทีติ นรสปฏิสํเวทีฯ ภาชเน ฉฑฺเฑนฺโตติ โภชนภาชเน สิตฺถานิ ฉฑฺเฑนฺโตฯ มุขํ มกฺเขนฺโตติ พหิมุขํ มกฺเขนฺโตฯ
กิลนฺตรูโป วิยาติ ตสฺส อสหเนน เขทปฺปตฺโต วิยฯ อญฺญาณุเปกฺขายาติ อญฺญาณภูตาย อุเปกฺขายฯ อญฺญาณสงฺขาตาย อุเปกฺขายาติ เกจิฯ
มายาทีสุ มายาฯ อสนฺตคุณปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํฯ อุนฺนติลกฺขโณ มาโนฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนามุเขน ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺญุตาลกฺขณา ปาปิจฺฉตาฯ สนฺตคุณสมฺภาวนามุเขน ปฏิคฺคหเณ อมตฺตญฺญุตาลกฺขณา มหิจฺฉตาฯ สกลาเภน อสนฺตุสฺสนลกฺขณา อสนฺตุฏฺฐิตาฯ วิชฺฌนฏฺเฐน สิงฺคํ, สิงฺคารตานาคริกภาวสงฺขาตํ กิเลสสิงฺคํฯ อตฺตโน สรีรสฺส, จีวราทิปริกฺขารสฺส จ มณฺฑนวเสน ปวตฺตํ โลลุปฺปํ จาปลฺยํฯ เอวมาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อหิริกาโนตฺตปฺปมทปฺปมาทาทโย สงฺคยฺหนฺติฯ
ปราปราธสฺส อุปนยฺหนลกฺขโณ อุปนาโหฯ ปเรสํ คุณมกฺขณลกฺขโณ มกฺโขฯ ปรสฺส คุเณ ฑํสิตฺวา อปเนนฺโต วิย ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโสฯ ปรสมฺปตฺติอุสูยนลกฺขณา อิสฺสาฯ อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํฯ อิธ อาทิ-สทฺเทน โทวจสฺสตาปาปมิตฺตตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ
อนุสฺสาหนํ ถินํฯ อสตฺติวิฆาโต มิทฺธํฯ เจตโส อวูปสโม อุทฺธจฺจํฯ วิปฺปฏิสาโร กุกฺกุจฺจํฯ สํสโย วิจิกิจฺฉาฯ อโยนิโส ทฬฺหคฺคาโห อาธานคฺคาหิตาฯ ยถาคหิตสฺส มิจฺฉาคาหสฺส ทุพฺพิเวฐิยตา ทุปฺปฏินิสฺสคฺคิยตาฯ อิธ อาทิ-สทฺเทน มุฏฺฐสจฺจอสมฺปชญฺญาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ
มุตฺตจาคตาติ วิสฺสฏฺฐจาคตา นิสฺสงฺคปริจฺจาโคฯ ยถา มายาทโย, ตถา ปวตฺตา อกุสลกฺขนฺธา, ยถา อริยานํ ทสฺสนกามตาทโย, ตถา ปวตฺตา กุสลกฺขนฺธา เวทิตพฺพาฯ
ปสาทนียฏฺฐานํ นาม วตฺถุตฺตยํฯ สํเวชนียฏฺฐานานิ ชาติอาทีนิฯ กุสลานุโยเคติ กุสลธมฺมภาวนายํฯ ‘‘เอวญฺจ เอวญฺจ กริสฺสามี’’ติ กิจฺจานํ รตฺติภาเค ปริวิตกฺกนํ รตฺติํ ธูมายนาฯ ตถาวิตกฺกิตานํ เตสํ ทิวสภาเค อนุฏฺฐานํ ทิวา ปชฺชลนาฯ หุราหุรํ ธาวนาติ อิโต จิโต จ ตตฺถ ตตฺถ อารมฺมเณ จิตฺตโวสคฺโคฯ เตเนวาห ‘‘อิทํ ปุเร จิตฺตมจาริ จาริกํ, เยนิจฺฉกํ
ธมฺมปฺปวตฺติทสฺสนาทิ ‘‘สพฺพากาเรนา’’ติ วุตฺตํฯ กิญฺจิ กิญฺจิ อาคตมฺปิ อตฺเถวาติ หิ อธิปฺปาโยฯ ‘‘น สารโต ปจฺเจตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ราคจริตสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ อปฺปมาทวิหาริโนติ ตตฺถ วินิธาย ภาวํ ปฏิปชฺชเนน อปฺปมาทการิโนฯ ภินฺนลกฺขณา อิริยาปถาทโยติ จาตุริเยน อจาตุริเยน สณิกํ, สหสา จ คมนาทโยฯ น อุปปชฺชนฺตีติ น ยุชฺชนฺติฯ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพนฺติ ธมฺมปฺปวตฺติอาทิํ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพํฯ
๔๖. สปฺปายํ หิตํ, กิเลสวิฆาตีติ อตฺโถฯ อโธตเวทิกนฺติ อปริสุทฺธปริกฺเขปเวทิกํฯ ภูมฏฺฐกนฺติ ภูมิตเลเยว อุฏฺฐาปิตํ อุปริมตลรหิตํฯ เอกโต โอนตสฺส ปพฺพตปาทสฺส เหฏฺฐาภาโค อกตภิตฺติภูมิปริกมฺโม อกตปพฺภาโรฯ ชตุกาภริตนฺติ อโธมุขาหิ โอลมฺพมานมุขาหิ ขุทฺทกวคฺคุลีหิ ปริปุณฺณํฯ โอลุคฺควิลุคฺคนฺติ ฉินฺนภินฺนํฯ อุชฺชงฺคลํ ลูขธูสรํ ฉายูทกรหิตํฯ สีหพฺยคฺฆาทิภเยน สาสงฺกํฯ ทุรูปนฺติ วิรูปํฯ ทุพฺพณฺณนฺติ อสุนฺทรวณฺณํ, ทุสฺสณฺฐานํ วาฯ ชาลากาเรน กตปูวํ ชาลปูวํฯ สาณิ วิย ขรสมฺผสฺสนฺติ สาณิผลโก วิย ทุกฺขสมฺผสฺสํฯ ภาริกภาเวน, อนฺตรนฺตรา ตุนฺนกรเณน จ กิจฺฉปริหรณํฯ อาณิคณฺฐิกาหโตติ อาณินา, คณฺฐิยา จ หตโสโภฯ อิทํ ราคจริตสฺส สปฺปายํ, เอวมสฺส กิเลสสมุทาจาโร น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ เอเสว นโย เสเสสุปิฯ
ทิสามุขนฺติ ทิสาภิมุขํ, อพฺโภกาสาภิมุขนฺติ อธิปฺปาโยฯ มหากสิณนฺติ มหนฺตํ กสิณมณฺฑลํฯ เสสํ เสนาสนาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ โมหจริตสฺส, ตํ โทสจริตสฺส วุตฺตสทิสเมวฯ
วิตกฺกวิธาวนสฺเสว ปจฺจโย โหติ ยถา ตํ อายสฺมโต เมฆิยตฺเถรสฺสฯ ทรีมุเขติ ปพฺพตวิวเรฯ ปริตฺตนฺติ สุปฺปสราวมตฺตํฯ
ปเภทปริจฺเฉทโต นิทานปริจฺเฉทโต วิภาวนปริจฺเฉทโต สปฺปายปริจฺเฉทโตติ ปจฺเจกํ ปริจฺเฉท-สทฺโท โยเชตพฺโพฯ วิภาวนาติ ‘‘อยํ ราคจริโต’’ติอาทินา ชานนวิภาวนาฯ เอกจฺจกสิณานุสฺสติฏฺฐานมตฺตสฺส ‘‘น จ ตาว จริยานุกูลํ กมฺมฏฺฐานํ สพฺพากาเรน อาวิกต’’นฺติฯ
จตฺตาลีสกมฺมฏฺฐานวณฺณนา
๔๗. สงฺขาตนิทฺเทสโตติ อุปจารปฺปนาวหโตฯ ‘‘เอตฺตกานิ เอกชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ ทุกติกชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ สกลชฺฌานิกานี’’ติ ฌานปฺปเภทโตฯ ‘‘เอเตสุ องฺคสมติกฺกโม, เอเตสุ อารมฺมณสมติกฺกโม’’ติ เอวํ สมติกฺกมโตฯ ‘‘เอตฺตกาเนตฺถ วฑฺเฒตพฺพานิ, เอตฺตกานิ น วฑฺเฒตพฺพานี’’ติ วฑฺฒนาวฑฺฒนโตฯ อารมฺมณโตติ สภาวธมฺมนิมิตฺตนวตฺตพฺพวเสน, จลิตาจลิตวเสน จ อารมฺมณวิภาคโตฯ ภูมิโตติ กามาวจราทิภูมิวิภาคโตฯ คหณโตติ ทิฏฺฐาทิวเสน คหณวิภาคโตฯ ปจฺจยโตติ อารุปฺปาทีนํ ยถารหํ ปจฺจยภาวโตฯ จริยานุกูลโตติ ราคจริยาทีนํ อนุกูลภาวโตฯ
กมฺมฏฺฐานานีติ อารมฺมณภาเวน โยคกมฺมสฺส ปวตฺติฏฺฐานานิฯ จตุกฺกชฺฌานิกาติ จตุพฺพิธรูปาวจรชฺฌานวนฺโต, เตสํ อารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ จตุกฺกนยวเสน เจตํ วุตฺตํฯ ติกจตุกฺกชฺฌานิเกสูติ ติกชฺฌานิเกสุ ปุริเมสุ พฺรหฺมวิหาเรสุ, จตุกฺกชฺฌานิเกสุ อานาปานกสิเณสุฯ เสเสสูติ วุตฺตาวเสเสสุ เอกวีสติยา กมฺมฏฺฐาเนสุฯ
ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺฐหทยรูปสฺส สตฺตสฺส จิตฺตํ อาทิกมฺมิโก เจโตปริยญาเณน ปริจฺฉินฺทิตุํ สกฺโกติ, น อิตรสฺสาติ กสิณผรณํ เจโตปริยญาณสฺส ปจฺจโย โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปรสตฺตานญฺจ เจตสา จิตฺตมญฺญาตุํ สมตฺโถ โหตี’’ติฯ โอกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตาติ อตฺตโน ฐิโตกาเสน ปริจฺฉินฺนตฺตาฯ ตถา อุคฺคหโกสลฺลสฺส สมฺปาทิตตฺตา ปริจฺฉินฺนากาเรเนว ตานิ อุปติฏฺฐนฺติ, ตสฺมา น ตตฺถ วฑฺฒนาติ อธิปฺปาโยฯ สเจ ปน โกจิ วฑฺเฒยฺย, น เตน โกจิ คุโณติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อานิสํสาภาวา จา’’ติฯ ‘‘เตสุ ปนา’’ติอาทินา ตเมว อานิสํสาภาวํ วิวรติฯ ยสฺมา วฑฺฒิเตสุ กุณปราสิเยว วฑฺฒติ, อวฑฺฒิเตปิ กามราควิกฺขมฺภนา วิภูตาติ วิปุลารมฺมณตาย สุปากฏา, วฑฺฒิตนิมิตฺตตาย อปฺปมาณารมฺมณภาเวน ปริพฺยตฺตาติ อตฺโถฯ
เกวลนฺติ ‘‘ปถวิํ อิม’’นฺติ วจนํ อุปฏฺฐานากาเรน วุตฺตํ, น นิมิตฺตสฺส วฑฺฒเนนาติ อธิปฺปาโยฯ ลาภิตฺตาติ สาติสยํ ลาภิตาย, อุกฺกํสคตวสิภาวโตติ อตฺโถฯ เถโร หิ ปรมาย วสิปตฺติยา อสฺสมณฺฑเล อสฺสํ สาเรนฺโต วิย ยตฺถ ตตฺถ นิสินฺโนปิ ฐิโตปิ ตํ ฌานํ สมาปชฺชเตวฯ เตนสฺส สมนฺตโต นิมิตฺตํ วฑฺฒิตํ วิย อุปฏฺฐาสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพทิสาสู’’ติอาทิฯ
วุตฺตาติ ธมฺมสงฺคเห วุตฺตาฯ มหนฺเตติ วิปุเลฯ นินฺนถลาทิวเสน หิ เอกเทเส อฏฺฐตฺวา สมนฺตโต คหณวเสน สกลสรีเร นิมิตฺตํ คณฺหนฺตสฺส ตํ มหนฺตํ โหติฯ มหนฺเต วา สรีเรฯ อปฺปเกติ สรีรสฺส เอกเทเส นิมิตฺตํ คณฺหาตีติ โยชนาฯ อปฺปเก วา ขุทฺทเก ทารกสรีเรฯ เอตนฺติ อสุภนิมิตฺตํฯ อาทีนวนฺติ ‘‘อสุภราสิ เอว วฑฺฒติ, น จ โกจิ อานิสํโส’’ติ วุตฺตํ อาทีนวํฯ
เสสานิปิ น วฑฺเฒตพฺพานีติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ อุปปตฺติโต วิวริตุํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปิจุปิณฺฑาทิวเสน อุปฏฺฐหนฺตมฺปิ นิมิตฺตํ วาตสงฺฆาตสนฺนิสฺสยนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘วาตราสิเยว วฑฺฒตี’’ติฯ โอกาเสน ปริจฺฉินฺนนฺติ นาสิกคฺคมุขนิมิตฺตาทิโอกาเสน สปริจฺเฉทํฯ วาโยกสิณวฑฺฒเน วิย น เอตฺถ โกจิ คุโณ, เกวลํ วาตวฑฺฒนเมวาติ อาห ‘‘สาทีนวตฺตา’’ติฯ เตสนฺติ พฺรหฺมวิหารานํฯ นิมิตฺตนฺติ อารมฺมณํฯ น จ เตน อตฺโถ อตฺถีติ เตน สตฺตราสิวฑฺฒเนน ปถวีกสิณาทิวฑฺฒเน วิย กิญฺจิ ปโยชนํ นตฺถิฯ ปริคฺคหวเสนาติ อปริคฺคหิตสฺส ภาวนาวิสยสฺส ปริคฺคหวเสน, น นิมิตฺตวฑฺฒนวเสนฯ เตนาห ‘‘เอกาวาสทฺวิอาวาสาทินา’’ติอาทิฯ เอตฺถาติ พฺรหฺมวิหารภาวนายํฯ ยทยนฺติ ยํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ อยํ โยคีฯ สีมาสมฺเภเทเนว เหตฺถ อุปจารชฺฌานุปฺปตฺติ, น นิมิตฺตุปฺปตฺติยาฯ ยทิ เอวํ กถํ ปริตฺตาทิอารมฺมณตา ฌานสฺสาติ อาห ‘‘ปริตฺตอปฺปมาณารมฺมณตาเปตฺถ ปริคฺคหวเสนา’’ติ, กติปเย สตฺเต ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตา เมตฺตาทโย ปริตฺตารมฺมณา, พหุเก อปฺปมาณารมฺมณาติ อตฺโถฯ อากาสํ กสิณุคฺฆาฏิมตฺตา น วฑฺเฒตพฺพนฺติ โยชนาฯ วกฺขติ วา ยํ เตน สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ปริกปฺปชเมว อารมฺมณํ วฑฺเฒตุํ สกฺกา, น อิตรนฺติ อาห ‘‘น หิ สกฺกา สภาวธมฺมํ วฑฺเฒตุ’’นฺติ เสสานิ พุทฺธานุสฺสติอาทีนิ ทส กมฺมฏฺฐานานิฯ อนิมิตฺตตฺตาติ ปฏิภาคนิมิตฺตาภาวาฯ
ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณานีติ ปฏิภาคนิมิตฺตภูตานิ อารมฺมณานิฯ เสสานิ อฏฺฐารสฯ เสสานิ ฉาติ จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, อากาสานญฺจายตนํ, อากิญฺจญฺญายตนนฺติ อิมานิ เสสานิ ฉฯ วิสฺสนฺทมานปุพฺพตาย วิปุพฺพกํฯ ปคฺฆรมานโลหิตตาย โลหิตกํฯ กิมีนํ ปจลเนน ปุฬุวกํ, จลิตารมฺมณํ วุตฺตํฯ วาตปานวิวราทีหิ อนฺโตปวิฏฺฐสฺส สูริยาโลกาทิกสฺส จลนากาโร ปญฺญายตีติ โอภาสมณฺฑลารมฺมณมฺปิ จลิตารมฺมณํ วุตฺตํฯ ปุพฺพภาเคติ ปฏิภาคนิมิตฺตปฺปวตฺติยา ปุพฺพภาเคฯ สนฺนิสินฺนเมวาติ สนฺตํ นิจฺจลเมวฯ
เทเวสูติ กามาวจรเทเวสุ, ตตฺถ อสุภานํ ปฏิกูลสฺส จ อาหารสฺส อภาวโตฯ อสฺสาสปสฺสาสานํ พฺรหฺมโลเก อภาวโต ‘‘อานาปานสฺสติ จา’’ติ วุตฺตํฯ
ทิฏฺเฐนาติ ทิฏฺเฐน วตฺถุนา การณภูเตนฯ คเหตพฺพานีติ อุคฺคเหตพฺพานิ, อุปฺปาเทตพฺพอุคฺคหนิมิตฺตานีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปุพฺพภาเค’’ติอาทิฯ ตสฺสาติ กายคตาสติยาฯ อุจฺฉุสสฺสาทีนํ ปตฺเตสุ ปจลมานวณฺณคฺคหณมุเขน วา ตสฺส คเหตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘วาโยกสิณํ ทิฏฺฐผุฏฺเฐนา’’ติฯ น อาทิกมฺมิเกน คเหตพฺพานีติ อาทิกมฺมิเกน น คเหตพฺพานิ, ภาวนารมฺภวเสน น ปฏฺฐเปตพฺพานิ, เหฏฺฐิเม ตโย พฺรหฺมวิหาเร, กสิเณสุ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานญฺจ อนธิคนฺตฺวา สมฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ
อิเมสุ ปน กมฺมฏฺฐาเนสูติ เอตฺถ กมฺมฏฺฐานคฺคหเณน ยถารหํ อารมฺมณานํ, ฌานานญฺจ คหณํ เวทิตพฺพํฯ สุขวิหารสฺสาติ ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสฺสฯ
‘‘เอกาทส กมฺมฏฺฐานานิ อนุกูลานี’’ติ อุชุวิปจฺจนีกวเสน เจตํ วุตฺตํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ วกฺขติ หิ ‘‘สพฺพญฺเจต’’นฺติอาทิฯ อนุกูลานิ ราควิกฺขมฺภนสฺส อุปายภาวโตฯ อฏฺฐ อนุกูลานีติ โยชนาฯ เอวํ เสเสสุฯ เอกนฺติ อิทํ อนุสฺสติอเปกฺขํ อนุสฺสตีสุ เอกนฺติ, น โมหจริตวิตกฺกจริตาเปกฺขํ เตสํ อญฺญสฺสาปิ อนุกูลสฺส อลพฺภนโต ‘‘สทฺธาจริตสฺส ปุริมา ฉ อนุสฺสติโย’’ติ อิทํ อติสปฺปายวเสน วุตฺตํฯ อิมสฺเสว อุชุวิปจฺจนีกํ อิมสฺส อติสปฺปายนฺติ คเหตพฺพสฺส วิเสสสฺส อภาวโต สพฺพจริตานํ อนุกูลานิฯ ปริตฺตนฺติ สราวมตฺตํ, อปฺปมาณนฺติ ตโต อธิกปมาณํฯ ปริตฺตํ วา สุปฺปสราวมตฺตํ, อปฺปมาณํ อธิกปมาณํ ขลมณฺฑลาทิกสิณภาเวน ปริคฺคหิตํฯ
จตฺตาโร ธมฺมาติ จตฺตาโร มนสิกรณียา ธมฺมาฯ อุตฺตรีติ สีลสมฺปทา, กลฺยาณมิตฺตตา, สปฺปายธมฺมสฺสวนํ, วีริยํ; ปญฺญาติ อิเมสุ ปญฺจสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺฐานโต อุปริฯ อสุภาติ อสุภภาวนา เอกาทสสุ อสุภกมฺมฏฺฐาเนสุ ภาวนานุโยคาฯ เมตฺตาติ อโนธิโส, โอธิโส วา ปวตฺตา เมตฺตาภาวนาฯ อานาปานสฺสตีติ โสฬสวตฺถุกา อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาฯ วิตกฺกุปจฺเฉทายาติ มิจฺฉาวิตกฺกานํ อุปจฺฉินฺทนตฺถายฯ อนิจฺจสญฺญาติ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๓๗; ธ. ป. ๒๗๗; มหานิ. ๒๗) เอวํ ปวตฺตา อนิจฺจานุปสฺสนาฯ อสฺมิมานสมุคฺฆาตายาติ ‘‘อสฺมี’’ติ อุปฺปชฺชนกสฺส นววิธสฺสาปิ มานสฺส สมุจฺฉินฺทนายฯ เอตฺถ หิ เอกสฺเสว จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพา วุตฺตา, น เอกสฺส จตุจริยตายฯ เตน วิญฺญายติ ‘‘สพฺพานิปิ กมฺมฏฺฐานานิ สพฺพากุสลวิกฺขมฺภนานิ สพฺพกุสลปริพฺรูหนานี’’ติฯ
เอกสฺเสว สตฺต กมฺมฏฺฐานานิ วุตฺตานิ, น จายสฺมา ราหุโล สพฺพจริโตติ อธิปฺปาโยฯ วจนมตฺเตติ ‘‘อสุกกมฺมฏฺฐานํ อสุกจริตสฺส อนุกูล’’นฺติ เอวํ วุตฺตวจนมตฺเตฯ อธิปฺปาโยติ ตถาวจนสฺส อธิปฺปาโยฯ โส ปน ‘‘สพฺพญฺเจต’’นฺติอาทินา วิภาวิโต เอวฯ
๔๘. ‘‘ปิโย ครู’’ติอาทินา (อ. นิ. ๗.๓๗) วุตฺตปฺปการํ กลฺยาณมิตฺตํฯ ‘‘อตฺตโน ปตฺตจีวรํ สยเมว คเหตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน อุปสงฺกมิตฺวาฯ โสมนสฺสเมว อุปฺปชฺชติ ‘‘เอวํ พหุปริสฺสโยยํ อตฺตภาโว ฐาเนเยว มยา นิยฺยาติโต’’ติฯ เตนาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ
อตชฺชนีโยติ น ตชฺเชตพฺโพ น นิคฺคเหตพฺโพฯ สฺวายํ อตชฺชนียภาโว โทวจสฺสตาย วา สิยา, อาจริเย อนิวิฏฺฐเปมตาย วาติ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุพฺพโจ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โย หิ อาจริเยน ตชฺชิยมาโน โกปญฺจ โทสญฺจ อปจฺจยญฺจ ปาตุกโรติ, โย วา ‘‘กิมสฺส ธมฺเมนาติ โอวาทานุสาสนิธมฺเมนฯ คูฬฺหํ คนฺถนฺติ กมฺมฏฺฐานคนฺถํ, สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิสหิตํ คมฺภีรํ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺตญฺจฯ
ตุมฺหากมตฺถายาติ วุตฺเตติ ‘‘สตโปริเส ปปาเต ปตเนน ตุมฺหากํ โกจิ อตฺโถ โหตี’’ติ เกนจิ วุตฺเตฯ ฆํเสนฺโตติ ‘‘มนุสฺสกกฺเกน ตุมฺหากํ โกจิ อตฺโถ’’ติ วุตฺเต ฆํเสนฺโต นิรวเสสํ อตฺตภาวํ เขเปตุํ อุสฺสเหยฺยํฯ ‘‘มม อสฺสาสปสฺสาสนิรุนฺธเนน ตุมฺหากํ โกจิ โรควูปสมาทิโก อตฺโถ อตฺถี’’ติ เกนจิ วุตฺเตฯ ตีหิปิ ภิกฺขูหิ อาจริเย ภตฺติปเวทนมุเขน วีริยารมฺโภ เอว ปเวทิโตฯ
๔๙. อญฺญตฺถ ปวตฺติตฺวาปิ จิตฺตํ อาคมฺม ยตฺถ เสติ, โส ตสฺส อาสโย ‘‘มิคาสโย’’ วิย, อาสโย เอว อชฺฌาสโยฯ โส ทุวิโธ วิปนฺโน, สมฺปนฺโนติฯ ตตฺถ วิปนฺโน สสฺสตาทิมิจฺฉาภินิเวสนิสฺสิโตฯ สมฺปนฺโน ทุวิโธ วฏฺฏนิสฺสิโต, วิวฏฺฏนิสฺสิโตติฯ เตสุ วิวฏฺฏนิสฺสิโต อชฺฌาสโย ‘‘สมฺปนฺนชฺฌาสเยนา’’ติ อิธาธิปฺเปโตฯ อิทานิ นํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘อโลภาทีนํ วเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฉหากาเรหีติ อลุพฺภนาทีหิ ฉหิ อากาเรหิฯ สมฺปนฺนชฺฌาสเยนาติ ปุพฺพภาคิยานํ สีลสมฺปทาทีนํ สาธนวเสน, โลกุตฺตรานํ อุปนิสฺสยภาเวน จ สมฺปนฺโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ สมฺปนฺนชฺฌาสโย, เตนฯ อโลภาทโย หิ อเนกโทสวิธมนโต, อเนกคุณาวหโต จ สตฺตานํ พหุการา วิเสสโต โยคิโนฯ ตถา หิ อโลภาทโย มจฺเฉรมลาทีนํ ปฏิปกฺขภาเวน ปวตฺตนฺติฯ วุตฺตํ เหตํ (ธ. ส. อฏฺฐ. ๑ มูลราสีวณฺณนา) –
‘‘อโลโภ มจฺเฉรมลสฺส ปฏิปกฺโข, อโทโส ทุสฺสีลฺยมลสฺส, อโมโห กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภาวนายฯ อโลโภ เจตฺถ ทานเหตุ, อโทโส สีลเหตุ, อโมโห ภาวนาเหตุฯ เตสุ จ อโลเภน อนธิกํ คณฺหาติ ลุทฺธสฺส อธิกคฺคหณโต, อโทเสน อนูนํ ทุฏฺฐสฺส อูนคฺคหณโต, อโมเหน อวิปรีตํ มูฬฺหสฺส วิปรีตคฺคหณโตฯ
‘‘อโลเภน
‘‘อโลเภน เจตฺถ ชาติทุกฺขํ น โหติ อโลภสฺส ตณฺหาปฏิปกฺขโต, ตณฺหามูลกตฺตา จ ชาติทุกฺขสฺส, อโทเสน ชราทุกฺขํ น โหติ ติกฺขโทสสฺส ขิปฺปํ ชราสมฺภวโต, อโมเหน มรณทุกฺขํ น โหติ, สมฺโมหมรณญฺหิ ทุกฺขํ, น จ ตํ อมูฬฺหสฺส โหติฯ อโลเภน จ คหฏฺฐานํ, อโมเหน ปพฺพชิตานํ, อโทเสน ปน สพฺเพสมฺปิ สุขสํวาสตา โหติฯ
‘‘วิเสสโต เจตฺถ อโลเภน เปตฺติวิสเย อุปปตฺติ น โหติ, เยภุยฺเยน หิ สตฺตา ตณฺหาย เปตฺติวิสยํ อุปปชฺชนฺติ, ตณฺหาย จ ปฏิปกฺโข อโลโภฯ อโทเสน นิรเย อุปปตฺติ น โหติ, โทเสน หิ จณฺฑชาติตาย โทสสทิสํ นิรยํ อุปปชฺชนฺติ, โทสสฺส จ ปฏิปกฺโข อโทโสฯ อโมเหน ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติ น โหติ, โมเหน หิ นิจฺจสมฺมูฬฺหํ ติรจฺฉานโยนิํ อุปปชฺชนฺติ, โมหปฏิปกฺโข จ อโมโหฯ เอเตสุ จ อโลโภ ราควเสน อุปคมนสฺส อภาวกโร, อโทโส โทสวเสน อปคมนสฺส, อโมโห โมหวเสน อมชฺฌตฺตภาวสฺสฯ
‘‘ตีหิปิ
‘‘อโลโภ
‘‘อโลโภ เจตฺถ โภคสมฺปตฺติยา ปจฺจโย จาเคน โภคปฏิลาภโต, อโทโส มิตฺตสมฺปตฺติยา เมตฺตาย มิตฺตานํ ปฏิลาภโต, อปริหานโต จ, อโมโห อตฺตสมฺปตฺติยา, อมูฬฺโห หิ อตฺตโน หิตเมว กโรนฺโต อตฺตานํ สมฺปาเทติฯ อโลโภ จ ทิพฺพวิหารสฺส ปจฺจโย โหติ, อโทโส พฺรหฺมวิหารสฺส, อโมโห อริยวิหารสฺสฯ
‘‘อโลเภน เจตฺถ สกปกฺเขสุ สตฺตสงฺขาเรสุ นิพฺพุโต โหติ เตสํ วินาเสน อภิสงฺคเหตุกสฺส ทุกฺขสฺส อภาวา, อโทเสน ปรปกฺเขสุ, อทุฏฺฐสฺส หิ เวรีสุปิ เวริสญฺญาย อภาวโต, อโมเหน อุทาสีนปกฺเขสุ อมูฬฺหสฺส สพฺพาภิสงฺคตาย อภาวโตฯ
‘‘อโลเภน
เตน วุตฺตํ ‘‘ปุพฺพภาคิยานํ สีลสมฺปทาทีนํ สาธนวเสน โลกุตฺตรานํ, อุปนิสฺสยภาเวน จ สมฺปนฺโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ สมฺปนฺนชฺฌาสโย’’ติฯ เตนาห ‘‘เอวํ ติสฺสนฺนํ โพธีนํ อญฺญตรํ ปาปุณาตี’’ติฯ
อิทานิ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ฉาติ คณนปริจฺเฉโทฯ อชฺฌาสยาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ อุภยํ ปน เอกชฺฌํ กตฺวา ฉพฺพิธา อชฺฌาสยาติ อตฺโถฯ โพธิสตฺตาติ พุชฺฌนกสตฺตา, โพธิยา วา นิยตภาเวน สตฺตา ลคฺคา, อธิมุตฺตา ตนฺนินฺนา ตปฺโปณาติ อตฺโถฯ โพธิปริปากาย สํวตฺตนฺตีติ ยถาภินีหารํ อตฺตนา ปตฺตพฺพโพธิยา ปริปาจนาย ภวนฺติฯ อโลภชฺฌาสยาติ อลุพฺภนากาเรน ปวตฺตอชฺฌาสยา, อาทิโต ‘‘กถํ นุ โข มยํ สพฺพตฺถ, สพฺพทา จ อลุทฺธา เอว เหสฺสามา’’ติ, มชฺเฌ จ อลุพฺภนวเสเนว, ปจฺฉา จ ตสฺเสว โรจนวเสน ปวตฺตอชฺฌาสยาฯ โลเภ โทสทสฺสาวิโนติ ลุพฺภนลกฺขเณ โลเภ สพฺพปฺปกาเรน อาทีนวทสฺสาวิโนฯ อิทํ ตสฺส อชฺฌาสยสฺส เอกเทสโต พฺรูหนาการทสฺสนํฯ โลเภ หิ อาทีนวํ, อโลเภ จ อานิสํสํ ปสฺสนฺตสฺส อโลภชฺฌาสโย ปริวฑฺฒติ, สฺวายํ ตตฺถ อาทีนวานิสํสทสฺสนวิธิ วิภาวิโตเยวฯ เสสปเทสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยํ เนกฺขมฺมนฺติ อิธ ปพฺพชฺชาฯ ปวิเวโก ตทงฺควิเวโก, วิกฺขมฺภนวิเวโก, กายวิเวโก, จิตฺตวิเวโก จฯ นิสฺสรณํ นิพฺพานํฯ สพฺพภวคตีสูติ สพฺเพสุ ภเวสุ, สพฺพาสุ จ คตีสุฯ ตทธิมุตฺตตายาติ ยทตฺถํ ภาวนานุโยโค, ยทตฺถา จ ปพฺพชฺชา, ตทธิมุตฺเตนฯ เตเนวาห ‘‘สมาธาธิมุตฺเตนา’’ติอาทิฯ
๕๐. ‘‘กิํ จริโตสี’’ติ ปุจฺฉิโต สเจ ‘‘น ชานามี’’ติ วเทยฺย, ‘‘เก วา เต ธมฺมา พหุลํ สมุทาจรนฺตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพฯ กิํ วาติ กิํ อสุภํ วา อนุสฺสติฏฺฐานํ วา อญฺญํ วาฯ กิํ เต มนสิ กโรโต ผาสุ โหตีติ จิตฺตสฺส เอกคฺคภาเวน สุขํ โหติฯ จิตฺตํ นมตีติ ปกติยาว อภิรติวเสน นมติฯ เอวมาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน อิริยาปถาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ เตปิ หิ น สพฺพสฺส เอกํสโต พฺยภิจาริโน เอวฯ ตถา หิ สมุทาจาโร ปุจฺฉิตพฺโพ วุตฺโตฯ ‘‘อสุกญฺจ อสุกญฺจ มนสิการวิธิํ กติปยทิวสํ อนุยุญฺชาหี’’ติ จ วตฺตพฺโพฯ
‘‘ปกติยา อุคฺคหิตกมฺมฏฺฐานสฺสา’’ติ อิทํ ยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตุกาโม, ตตฺถ สชฺฌายวเสน วา มนสิการวเสน วา กตปริจยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ เอกํ ทฺเว นิสชฺชานีติ เอกํ วา ทฺเว วา อุณฺหาสนานิฯ สชฺฌายํ กาเรตฺวา อตฺตโน สมฺมุขาว อธียาเปตฺวา ทาตพฺพํ, โส เจ อญฺญตฺถ คนฺตุกาโมติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘สนฺติเก วสนฺตสฺสา’’ติฯ อาคตาคตกฺขเณ กเถตพฺพํ, ปวตฺติํ สุตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ
ปถวีกสิณนฺติ กตสฺสาติ กตสฺส กสิณสฺสฯ ตํ ตํ อาการนฺติ อาจริเยน กมฺมฏฺฐาเน วุจฺจมาเน ปทปทตฺถาธิปฺปายโอปมฺมาทิกํ อตฺตโน ญาณสฺส ปจฺจุปฏฺฐิตํ ตํ ตํ อาการํ, ยํ ยํ นิมิตฺตนฺติ วุตฺตํฯ อุปนิพนฺธิตฺวาติ อุปเนตฺวา นิพทฺธํ วิย กตฺวา, หทเย ฐเปตฺวา อปมุสฺสนฺตํ กตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตสฺสติตาย นิมิตฺตํ คเหตฺวา ตตฺถ สมฺปชานการิตาย สกฺกจฺจํ สุณนฺเตนฯ ตนฺติ ตํ ยถาวุตฺตํ สุคฺคหิตํ นิสฺสายฯ อิตรสฺสาติ ตถา อคณฺหนฺตสฺสฯ สพฺพากาเรนาติ กสฺสจิปิ ปการสฺส ตตฺถ อเสสิตตฺตา วุตฺตํฯ
กมฺมฏฺฐานคฺคหณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ ตติยปริจฺเฉทวณฺณนาฯ