๖. อสุภกมฺมฏฺฐานนิทฺเทสวณฺณนา
อุทฺธุมาตกาทิปทตฺถวณฺณนา
๑๐๒. ‘‘อวิญฺญาณกาสุเภสู’’ติ อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานาติ ชีวิตกฺขยโต อุปริ มรณโต ปรํฯ สมุคฺคเตนาติ อุฏฺฐิเตนฯ อุทฺธุมาตตฺตาติ อุทฺธํ อุทฺธํ ธุมาตตฺตา สูนตฺตาฯ อุทฺธุมาตเมว อุทฺธุมาตกนฺติ ก-กาเรน ปทวฑฺฒนมาห อนตฺถนฺตรโต ยถา ‘‘ปีตกํ โลหิตก’’นฺติฯ ปฏิกฺกูลตฺตาติ ชิคุจฺฉนียตฺตาฯ กุจฺฉิตํ อุทฺธุมาตํ อุทฺธุมาตกนฺติ กุจฺฉนตฺเถ วา อยํ ก-กาโรติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉตี’’ติ (มหาว. ๒๘๕; ปริ. ๓๒๕; ที. นิ. ๒.๑๔๙; อ. นิ. ๕.๒๑๓)ฯ ตถารูปสฺสาติ ‘‘ภสฺตา วิย วายุนา’’ติอาทินา ยถารูปํ วุตฺตํ, ตถารูปสฺสฯ
เสตรตฺเตหิ ปริภินฺนํ วิมิสฺสิตํ นีลํ วินีลํ, ปุริมวณฺณวิปริณามภูตํ วา นีลํ วินีลํฯ
ปริภินฺนฏฺฐาเนสุ กากกงฺกาทีหิฯ วิสฺสนฺทมานปุพฺพนฺติ วิสฺสวนฺตปุพฺพํ, ตหํ ตหํ ปคฺฆรนฺตปุพฺพนฺติ อตฺโถฯ
อปธาริตนฺติ วิวฏํ อุคฺฆาฏิตํฯ ขิตฺตนฺติ ฉฑฺฑิตํ, โสณสิงฺคาลาทีหิ วิสุํ กตฺวา ขาทเนน สรีรสงฺฆาตโต ลุญฺจิตฺวา ตหํ ตหํ ฉฑฺฑิตํฯ วิวิธํ ขิตฺตนฺติ วิกฺขิตฺตํฯ
ปุริมนเยนาติ ‘‘วิวิธํ ขิตฺต’’นฺติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยนฯ สตฺเถน หนิตฺวาติ เวรีหิ ขคฺคกรวาลาทินา วุตฺตนเยนาติ ‘‘อญฺเญน หตฺถ’’นฺติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยนฯ
อพฺภนฺตรโต นิกฺขมนฺเตหิ กิมีหิ ปคฺฆรนฺตกิมิกุลํ ปุฬวกนฺติ อาห ‘‘กิมิปริปุณฺณสฺสา’’ติฯ
อุทฺธุมาตกาทีนิ นิสฺสายาติ ปฏิจฺจ ตานิปิ อารพฺภฯ นิมิตฺตานนฺติ อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานํฯ เอตาเนว อุทฺธุมาตกาทีเนว นามานิฯ
อุทฺธุมาตกกมฺมฏฺฐานวณฺณนา
๑๐๓. ภาเวตุกาเมนาติ อุปฺปาเทตุกาเมนฯ เตนาติ อาจริเยนฯ อสฺสาติ โยคิโนฯ อสุภนิมิตฺตตฺถายาติ อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคณฺหนตฺถาย, อสุเภ วา อุคฺคหนิมิตฺตสฺส อตฺถายฯ คมนวิธานนฺติ คมนวิธิฯ เยน วิธินา คนฺตพฺพํ, โส วิธิฯ อุคฺคหนิมิตฺตสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺฐาย ปถวีกสิเณ วุตฺตํ ปฏิปชฺชนวิธิํ สนฺธายาห ‘‘อปฺปนาวิธานปริโยสาน’’นฺติฯ
๑๐๔. ตาวเทวาติ สุตกฺขเณเยวฯ อติตฺเถน ปุณฺณนทีอาทิํ ปกฺขนฺทนฺเตน วิย อนุปวิสนฺเตน วิยฯ เกทารโกฏิยาติ เกทารมริยาทายฯ วิสภาครูปนฺติ เขตฺตรกฺขิกาทิวิสภาควตฺถุรูปํฯ สรีรนฺติ อุทฺธุมาตกกเฬวรํฯ อธุนามตนฺติ อจิรมตํ อุทฺธุมาตกภาวํ อปฺปตฺตํฯ ตกฺกยตีติ สมฺภาเวติ ภาริยํ กตฺวา น มญฺญติฯ
๑๐๕. รูปสทฺทาทีติ เอตฺถ อมนุสฺสานํ รูเปหิ, สีหพฺยคฺฆาทีนํ สทฺทาทีหิ, อมนุสฺสานมฺปิ วา รูปสทฺทาทีหิฯ ตถา สีหพฺยคฺฆาทีนนฺติ ยถารหํ โยเชตพฺพํฯ อนิฏฺฐารมฺมณาภิภูตสฺสาติ เภรวาทิภาเวน อนิฏฺเฐหิ อารมฺมเณหิ อภิภูตสฺส อชฺโฌตฺถฏสฺสฯ น ปฏิสณฺฐาตีติ วิทาหวเสน อาสเย น ติฏฺฐติ, อุจฺฉฑฺเฑตพฺพํ โหตีติ อตฺโถฯ อญฺโญติ อมนุสฺสาทีนํ วเสน วา อญฺญถา วา วุตฺตปฺปการโต อญฺโญ อาพาโธ โหติฯ โสติ สงฺฆตฺเถโร, อภิญฺญาตภิกฺขุ วาฯ ยสฺสาเนน อาโรจิตํ, โสฯ กตกมฺมาติ กตเถยฺยกมฺมาฯ อกตกมฺมาติ เถยฺยกมฺมํ กาตุกามาฯ กตกมฺมา ปน อิธาธิปฺเปตาฯ ตสฺมา เตติ กตกมฺมา โจราฯ สห โอฑฺเฒนาติ สโหฑฺฒํ, เถเนตฺวา คหิยมานภณฺเฑน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ ยชมาโนติ ยญฺญํ ยชนฺโต ปีติโสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวาฯ
เอวํ ‘‘อฏฺฐกถาสุ วุตฺเตน วิธินา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุคฺคณฺหนฺโตติ อุคฺคณฺหนเหตุฯ เอโกติ อยํ เอก-สทฺโท อสหายตฺโถ, น อญฺญาทิอตฺโถติ ‘‘อทุติโย’’ติ วุตฺตํฯ ยถา วณฺณาทิโต ววตฺถานํ เอกํสโต สมุทิตเมว อิจฺฉิตพฺพํ สพฺพตฺถกภาวโต, น ตถา สนฺธิอาทิโตติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘วณฺณโตปี’’ติอาทินา ฉสุ ฐาเนสุ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ปิ-สทฺโท คหิโตฯ ปุน เอโก อทุติโยติอาทิ คหิตนิมิตฺตสฺส โยคิโน นิวตฺติตฺวา วสนฏฺฐานคมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตพฺภาคิยญฺเญวาติ ตปฺปกฺขิยํเยว อสุภนิมิตฺตมนสิการสหิตเมวฯ อาสนํ ปญฺญเปตีติ นิสชฺชํ กปฺเปติฯ ยํ ปน ‘‘อสุภนิมิตฺตทิสาภิมุเข ภูมิปฺปเทเส’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๑๓) วกฺขติ, ตมฺปิ อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ น หิ เกวเลน ทิสาภิมุขภาเวน กิญฺจิ อิชฺฌติฯ
สมนฺตา นิมิตฺตุปลกฺขณาติ อุทฺธุมาตกสฺส สมนฺตา ปาสาณาทินิมิตฺตสลฺลกฺขณาฯ อสมฺโมหตฺถาติ อุคฺคหนิมิตฺเต อุปฏฺฐิเต อุปฺปชฺชนกสมฺโมหวิคมตฺถาฯ เอกาทสวิเธนาติ วณฺณาทิวเสน เอกาทสวิเธนฯ อุปนิพนฺธนตฺโถติ อสุภารมฺมเณ จิตฺตํ อุปเนตฺวา นิพนฺธนตฺโถฯ วีถิสมฺปฏิปาทนตฺถาติ กมฺมฏฺฐานวีถิยา สมฺมเทว ปฏิปาทนตฺถาฯ ปุญฺญกิริยวตฺถุ อธิคตํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ
๑๐๖. ตสฺมาติ ยสฺมา อสุภนิมิตฺตสฺส อุคฺคณฺหนํ อริยมคฺคปทฏฺฐานสฺส ปฐมชฺฌานสฺส อธิคมุปาโย, ยสฺมา วา ‘‘อสุภนิมิตฺตํ อุคฺคณฺหนฺโต เอโก อทุติโย คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมาฯ จิตฺตสญฺญตฺตตฺถายาติ สรีรสภาวสลฺลกฺขเณน, สํเวคชนเนน จ อตฺตโน จิตฺตสฺส สญฺญตฺติอตฺถํ สญฺญาปนตฺถํฯ ‘‘จิตฺตสญฺญตตฺถายา’’ติ วา ปาโฐ, กิเลสวเสน อสํยตสฺส จิตฺตสฺส สํยมนตฺถํ ทมนตฺถํ, น กมฺมฏฺฐานตฺถนฺติ อตฺโถฯ กมฺมฏฺฐานสีเสนาติ กมฺมฏฺฐาเนน สีสภูเตน, ตํ อุตฺตมงฺคํ ปธานํ การณํ กตฺวาฯ มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ ปกติยา อตฺตนา กาเลน กาลํ ปริหริยมานํ พุทฺธานุสฺสติอาทิสพฺพตฺถกกมฺมฏฺฐานํฯ ‘‘กมฺมฏฺฐานสีเสน คจฺฉามี’’ติ ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาฯ เตนาห ‘‘ตํ มนสิกโรนฺเตเนวา’’ติฯ สูปฏฺฐิตภาวสมฺปาทเนนาติ มูลกมฺมฏฺฐาเน สุฏฺฐุ อุปฏฺฐิตภาวสฺส สมฺปาทเนนฯ เอวํ อพหิคตํ นามฯ ตถาภูเตน จาเนน รูปินฺทฺริยานิ อปฺปวตฺตกิจฺจานิ กตานิ โหนฺตีติ อาห ‘‘มนจฺฉฏฺฐานํ…เป.… คนฺตพฺพ’’นฺติฯ
ทฺวารํ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ วิหาเร ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุ อสุกทิสาย อิทํ ทฺวารํ, ตโต เอว ตาย ทิสาย สลฺลกฺขิเตน อสุกทฺวาเรน นิกฺขนฺโตมฺหีติ ทฺวารํ อุปธาเรตพฺพํฯ ตโตติ ทฺวารสลฺลกฺขณโต ปจฺฉาฯ เยน มคฺเคน คจฺฉติ สยํฯ นิมิตฺตฏฺฐานนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส คณฺหนฏฺฐานํฯ อาหารํ ฉฑฺฑาเปยฺยาติ วมนํ การาเปยฺยฯ กณฺฏกฏฺฐานนฺติ กณฺฏกวนฺตํ ฐานํฯ
๑๐๗. ทิสา ววตฺถเปตพฺพาติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เอกสฺมิํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ขายตีติ อุปฏฺฐาติฯ กมฺมนิยนฺติ ภาวนาย กมฺมกฺขมํฯ อุพฺพาฬฺหสฺสาติ พาธิตสฺสฯ วิธาวตีติ นานารมฺมเณ วิสรติฯ อุกฺกมฺมาติ อุชุกํ อนุวาตโต อปกฺกมฺมฯ มตกเฬวรํ ปุถุชฺชนสฺส เยภุยฺเยน ภยโต อุปฏฺฐาตีติ อาห ‘‘อจฺจาสนฺเน ภยมุปฺปชฺชตี’’ติฯ อนุปาทนฺติ ปาทสมีปํฯ ยตฺถ ฐิตสฺส สุเขน โอโลเกตุํ สกฺกา, ตํ โอโลเกนฺตสฺส ผาสุกฏฺฐานํฯ
๑๐๘. สมนฺตาติ สมนฺตโตฯ ปุน สมนฺตาติ สามนฺตา สมีเปฯ กจฺฉโกติ กาฬกจฺฉโก, ‘‘ปิลกฺโข’’ติปิ วทนฺติฯ กปีตโนติ ปิปฺปลิรุกฺโขฯ สินฺทีติ ขุทฺทกขชฺชุรีฯ กรมนฺทาทโย ปากฏา เอวฯ สามาติ สามลตาฯ กาฬวลฺลีติ กาฬวณฺณา อปตฺติกา เอกา ลตาชาติฯ ปูติลตาติ ชีวนวลฺลิ, ยา ‘‘คโลจี’’ติ วุจฺจติฯ
๑๐๙. ตํ นิมิตฺตกรณาทิ อิเธว ยถาวุตฺเต ปาสาณาทินิมิตฺตกรเณ เอว อนฺโตคธํ ปริยาปนฺนํฯ สนิมิตฺตํ กโรตีติ สห นิมิตฺตํ กโรติ, อสุภํ ปาสาณาทินิมิตฺเตน สห กโรติ ววตฺถเปติฯ อถ วา อสุภนิมิตฺตํ, ปาสาณาทินิมิตฺตญฺจ สห เอกชฺฌํ กโรนฺโต ววตฺถเปนฺโต ‘‘สนิมิตฺตํ กโรตี’’ติ วุตฺโตฯ สมานกาลตาทีปเกน หิ สห-สทฺเทน อยํ สมาโส ยถา ‘‘สจกฺกํ เทหี’’ติฯ ตยิทํ นิมิตฺตกรณํ อปราปรํ สลฺลกฺขเณน ‘‘ปุนปฺปุนํ ววตฺถเปนฺโต หิ สนิมิตฺตํ กโรตี’’ติฯ ทฺเวติ ปาสาณาสุภนิมิตฺตานิฯ สมาเสตฺวา สงฺคเหตฺวา เอกชฺฌํ กตฺวาฯ สารมฺมณนฺติ อสุภารมฺมเณน สทฺธิํ ปาสาณาทิํ สมานารมฺมณํ กโรติ, สห วา อารมฺมณํ กโรติ, เอการมฺมณํ วิย อุภยํ
อตฺตนิโยติ สโกฯ วณิตนฺติ สูนํฯ สภาเวน สรเสนาติ อุทฺธุมาตกภาวสงฺขาเตน อตฺตโน ลกฺขเณน, ปเรสํ ชิคุจฺฉุปฺปาทนสงฺขาเตน อตฺตโน กิจฺเจน จ, สภาโว เอว วา ตถา นิปฺผชฺชนโต ‘‘รโส’’ติ วุตฺโตฯ
๑๑๐. ฉพฺพิเธน นิมิตฺตํ คเหตพฺพนฺติ วณฺณาทินา ฉปฺปกาเรน ตาว อุทฺธุมาตกอสุภนิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ เกจิ ‘‘กเฬวรสฺส ทีฆรสฺสาทิปฺปมาเณน สทฺธิํ สตฺตวิเธนา’’ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺฐกถายํ นตฺถิฯ ลิงฺคโตติ เอตฺถ ลิงฺคํ นาม วโย ลิงฺคํ, น ถนมสฺสุอาทิ อิตฺถิปุริสลิงฺคนฺติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘อิตฺถิลิงฺคํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ฐิตสฺส สตฺตสฺส อิทํ สรีรนฺติ สมฺพนฺโธฯ อุทฺธุมาตกสณฺฐานวเสเนว, น ปากติกสณฺฐานวเสนฯ เอเตน ยทิ ตตฺถ โกจิ อนุทฺธุมาตกภาวปฺปตฺโต ปเทโส สิยา, โส น คเหตพฺโพติ ทสฺเสติฯ โอฬาริกาวยววเสน อิทํ สณฺฐานววตฺถานํ, น สุขุมาวยววเสนาติ สีสสณฺฐานาทิกํ นววิธเมว สณฺฐานํ คหิตํฯ
อิมิสฺสา ทิสายาติ อิมิสฺสา ปุรตฺถิมาย, ทกฺขิณปจฺฉิมอุตฺตราย ทิสาย, อนุทิสาย วา ฐิโตติ โยชนาฯ อิมสฺมิํ นาม โอกาเส หตฺถาติ อิมสฺมิํ นาม ภูมิปฺปเทเส อิมสฺส กเฬวรสฺส หตฺถา ฐิตาติ ววตฺถเปตพฺพนฺติ โยชนาฯ
อโธ ปาทตเลนาติอาทิ นาภิยา เหฏฺฐา อโธ, ตโต อุทฺธํ อุปรีติ อิมสฺส ววตฺถานสฺส วเสน วุตฺตํฯ หตฺถปริจฺเฉโท เหฏฺฐา องฺคุลิอคฺเคน อุปริ อํสกูฏสนฺธินา ติริยํ ตจปริยนฺเตน คเหตพฺโพฯ เอส นโย ปาทปริจฺเฉทาทีสุปิฯ ยตฺตกํ วา ปน ฐานํ คณฺหตีติ สเจ สพฺพํ สรีรํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คเหตุํ น สกฺโกติ, ปเทโส ตสฺส อุทฺธุมาโต, โส ตตฺตกเมว ยถาปริคฺคหิตเมวฯ อิทํ อีทิสนฺติ อิทํ หตฺถาทิกํ อีทิสํ เอวมาการํฯ อุทฺธุมาตกนฺติ ยถาสภาวโต ปริจฺฉินฺทิตพฺพํฯ วิสภาเค สรีเร อารมฺมณนฺติ กมฺมฏฺฐานํ ปฏิกฺกูลากาโร น อุปฏฺฐาติ น ขายติ, สุภโต อุปฏฺฐเหยฺยฯ เตนาห ‘‘วิปฺผนฺทนสฺเสว ปจฺจโย โหตี’’ติ, กิเลสปริปฺผนฺทนสฺเสว นิมิตฺตํ โหตีติ อตฺโถฯ อุคฺฆาฏิตาปีติ ปฐมปาราชิเก (ปารา. ๖๗ อาทโย) วินีตวตฺถูหิ ทีเปตพฺโพฯ
๑๑๑. อาเสวิตกมฺมฏฺฐาโนติ อสุภกมฺมฏฺฐาเน กตปริจโยฯ โสสานิกงฺคาทีนํ วเสน ปริหตธุตงฺโคฯ จตุธาตุววตฺถานวเสน ปริมทฺทิตมหาภูโตฯ สลกฺขณโต ญาเณน ปริคฺคหิตสงฺขาโรฯ ปจฺจยปริคฺคหวเสน ววตฺถาปิตนามรูโปฯ สลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย อุกฺกํสเนน สุญฺญตานุปสฺสนาพเลน อุคฺฆาฏิตสตฺตสญฺโญฯ วิปสฺสนาย ปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธิสมฺปาปเนน กตสมณธมฺโมฯ ตโต เอว สพฺพโส กุสลวาสนาย, กุสลภาวนาย จ ปูรเณน วาสิตวาสโน ภาวิตภาวโนฯ วิวฏฺฏูปนิสฺสยกุสลพีเชน สพีโชฯ ญาณสฺส ปริปกฺกภาเวน ญาณุตฺตโรฯ ยถาวุตฺตาย ปฏิปตฺติยา กิเลสานํ ตนุกรเณน อปฺปกิเลโสฯ โอโลกิโตโลกิตฏฺฐาเนเยวาติ อุทฺธุมาตกาทิอสุภสฺส ยตฺถ ยตฺถ โอโลกิโตโลกิตฏฺฐาเน เอว, ตาทิสสฺส กาลวิเสโส, อสุภสฺส ปเทสวิเสโส วา อเปกฺขิตพฺโพ นตฺถีติ อตฺโถฯ โน เจ เอวํ อุปฏฺฐาตีติ เอวํ ยถาวุตฺตปุริสวิเสสสฺส วิย ปฏิภาคนิมิตฺตํ โน เจ อุปฏฺฐาติฯ เอวํ ฉพฺพิเธนาติ เอวํ วุตฺตากาเรน วณฺณาทิวเสน ฉพฺพิเธนฯ ปุนปีติ ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถฯ เตน นิมิตฺตคฺคหณวิธิํ สมฺปิณฺเฑติ, น ปญฺจวิธตํฯ ฉพฺพิเธน หิ ปุพฺเพ นิมิตฺตคฺคหณํ วิหิตํฯ
๑๑๒. อสีติสตสนฺธิโตติ สพฺเพปิ สนฺธโย ตทาปิ อตฺเถวาติ ทสฺสนตฺถํ วตฺวา อุทฺธุมาตภาเวน เยภุยฺเยน น ปญฺญายนฺติฯ เย ปน ปญฺญายนฺติ, เต ววตฺถเปตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺธุมาตเก ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตโย ทกฺขิณหตฺถสนฺธีติ อํสกปฺปรมณิพนฺธานํ วเสน เอโก กฏิสนฺธีติ กฏิยา สทฺธิํ ปิฏฺฐิกณฺฏกสนฺธิํ สนฺธาย วทติฯ หตฺถนฺตรนฺติ ทกฺขิณหตฺถทกฺขิณปสฺสานํ, วามหตฺถวามปสฺสานญฺจ อนฺตรํ วิวรํฯ ปาทนฺตรนฺติ อุภินฺนํ ปาทานํ เวมชฺฌํฯ อุทรนฺตรนฺติ นาภิฏฺฐานสญฺญิตํ กุจฺฉิเวมชฺฌํ, อุทรสฺส วา อพฺภนฺตรํฯ กณฺณนฺตรนฺติ กณฺณฉิทฺทํฯ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน นาสจฺฉิทฺทาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ อกฺขีนํ, มุขสฺส จ วเสนาปิ วิวรํ ลพฺภเตวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อกฺขีนมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมนฺตโตติ เอวํ สนฺธิอาทิโต อุทฺธุมาตกํ ววตฺถเปนฺตสฺส เจ นิมิตฺตํ อุปติฏฺฐติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ โน เจ, สมนฺตโต ววตฺถเปตพฺพนฺติ ววตฺถาปนวิธิํ ทสฺเสตุํ ‘‘สกลสรีเร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ญาณํ จาเรตฺวาติ สพฺพตฺถกเมว สรีรํ ยํ ฐานนฺติ เอวํ ปน ญาณํ จาเรนฺตสฺส ตสฺมิํ สรีเร โย ปเทโส วิภูโต หุตฺวา อุทฺธุมาตกากาเรน วิภูตภาเวน อุปฏฺฐาติฯ อุทรปริโยสานํ อุปริมสรีรํฯ
วินิจฺฉยกถาวณฺณนา
๑๑๓. วินิจฺฉยกถาติ วินิจฺฉยสหิตา อตฺถวณฺณนาฯ ยถาวุตฺตนิมิตฺตคฺคาหวเสนาติ วณฺณาทิโต, สนฺธิอาทิโต จ วุตฺตปฺปการอุทฺธุมาตกนิมิตฺตคฺคหณวเสนฯ สุฏฺฐุ นิมิตฺตํ คณฺหิตพฺพนฺติ ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฏฺฐหติ, เอวํ สมฺมเทว อสุภนิมิตฺตํ คเหตพฺพํฯ อิทานิ ตเมว นิมิตฺตสฺส สุฏฺฐุ คหณาการํ อุปทิสนฺโต ‘‘สติํ สูปฏฺฐิตํ กตฺวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวํ ปุนปฺปุนํ กโรนฺเตนาติ ยถา ‘‘อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามี’’ติ สญฺชาตาทเรน สติสมฺปชญฺญญฺจ สุฏฺฐุ อุปฏฺฐเปตฺวา อุทฺธุมาตกอสุภํ ปฐมํ อาวชฺชิตํ, เอวํ ปุนปฺปุนํ ตตฺถ อาวชฺชนํ กโรนฺเตนฯ สาธุกํ อุปธาเรตพฺพญฺเจว ววตฺถเปตพฺพญฺจาติ สกฺกจฺจํ สติยา สลฺลกฺเขตพฺพญฺเจว ปญฺญาย นิจฺเฉตพฺพญฺจฯ สติ หิ ‘‘ธารณา’’ติ นิทฺทิฏฺฐา, ธารณญฺเจตฺถ สลฺลกฺขณํฯ ปญฺญา ‘‘ปวิจโย’’ติ (ธ. ส. ๑๖) นิทฺทิฏฺฐา, ปวิจโย เจตฺถ นิจฺฉโยติฯ อถ วา อุปธาเรตพฺพนฺติ สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย อุปลกฺเขตพฺพํ ววตฺถเปตพฺพนฺติ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา นิจฺฉินิตพฺพํฯ ปญฺญาสหิตา เอว หิ สติ อิธาธิปฺเปตา, น ตพฺพิรหิตาฯ อทฺธกฺขิอปงฺคาทิวเสนาปิ โอโลกนํ อตฺถีติ ‘‘อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ เตน ปริพฺยตฺตเมว โอโลกนํ ทสฺเสติฯ เอวํ ปุนปฺปุนํ กโรนฺตสฺสาติ วุตฺตปฺปกาเรน จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวา โอโลกนํ, นิมฺมีเลตฺวา อาวชฺชนญฺจ อปราปรํ อเนกวารํ กโรนฺตสฺสฯ อุคฺคหนิมิตฺตนฺติ อุทฺธุมาตเก อุคฺคณฺหนนิมิตฺตํฯ สุคฺคหิตนฺติ สุฏฺฐุ คหิตํฯ ยถา น วินสฺสติ น ปมุฏฺฐํ โหติ, เอวํ คหิตํฯ เอกสทิสนฺติ สมานสทิสํฯ สมานตฺโถ หิ อยํ เอก-สทฺโท, ยถา ‘‘อริยวินเยติ วา, สปฺปุริสวินเยติ วา, เอเสเส เอเก เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเญ วา’’ติฯ
อาคมนกาเลติ วิหารโต สุสานํ อุทฺทิสฺส อาคมนกาเลฯ วุตฺตนเยเนวาติ อติเทสวเสน ทีปิตมฺปิ อตฺถํ ‘‘เอกเกนา’’ติอาทินา สรูปโต ทสฺเสติฯ ตตฺถ ตเทว กมฺมฏฺฐานนฺติ อุทฺธุมาตกกมฺมฏฺฐานํฯ มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ เอเก, ตทยุตฺตํฯ อุปฏฺฐิตนิมิตฺตํ หิ กมฺมฏฺฐานํ วิสฺสชฺเชตฺวา อาคเตนาติ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อาคเตนฯ
๑๑๔. อเวลายนฺติ สญฺฌาเวลาทิอยุตฺตเวลายํฯ พีภจฺฉนฺติ วิรูปํฯ เภรวารมฺมณนฺติ เวตาฬสทิสํ ภยานกํ วิสยํฯ วิกฺขิตฺตจิตฺโตติ ภีรุกปุริโส วิย ปิสาจาทิํ ทิสฺวา จิตฺตวิกฺเขปํ ปตฺโตฯ อุมฺมตฺตโก วิยาติ ยกฺขุมฺมตฺตโก วิย เอกจฺโจ โหติฯ ฌานวิพฺภนฺตโกติ ฌานโต วิจฺจุตโก สีลวิพฺภนฺตกมนฺตวิพฺภนฺตกา วิยฯ สนฺถมฺเภตฺวาติ อุปฺปนฺนปริตฺตาสวูปสมเนน วิคตกมฺปตาย นิจฺจโล หุตฺวาฯ สติํ สูปฏฺฐิตนฺติอาทิ สนฺถมฺภนสฺส อุปายทสฺสนํฯ มตสรีรํ อุฏฺฐหิตฺวา อนุพนฺธนกํ นาม นตฺถิ อสติ ตาทิเส มนฺตปฺปโยเคฯ โสปิ อุทฺธุมาตกาทิภาวมปฺปตฺเต อวินฏฺฐรูเป เอว อิชฺฌติ, ตถา เทวตาธิคฺคโห, น เอวรูเปติ อธิปฺปาโยฯ สญฺญโชติ ภาวนาปริกปฺปสญฺญาย ชาโตฯ ตโต เอว สญฺญาสมฺภโว สญฺญามตฺตสมุฏฺฐาโนฯ ตาสํ วิโนเทตฺวาติ นิมิตฺตุปฏฺฐานนิมิตฺตํ อุปฺปนฺนจิตฺตสนฺตาสํ วุตฺตปฺปกาเรน วิโนเทตฺวา วูปสเมตฺวา หาสํ ปีติํ ปโมทนํ อุปฺปาเทตฺวาฯ จิตฺตํ สญฺจราเปตพฺพนฺติ ภาวนาจิตฺตํ ปวตฺเตตพฺพํ มนสิกาตพฺพํฯ
นิมิตฺตคฺคาหนฺติ นิมิตฺตสฺส อุคฺคณฺหนํ, อุคฺคหนิมิตฺตํฯ สมฺปาเทนฺโตติ สาเธนฺโต นิปฺผาเทนฺโตฯ กมฺมฏฺฐานํ อุปนิพนฺธตีติ ภาวนํ ยถาวุตฺเต นิมิตฺเต อุปเนนฺโต นิพนฺธติฯ โยคกมฺมํ หิ โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต ‘‘กมฺมฏฺฐาน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, โยคกมฺมสฺส วา ปวตฺติฏฺฐานตาย ยถาอุปฏฺฐิตนิมิตฺตํ กมฺมฏฺฐานํ, ตํ ภาวนาจิตฺเต อุปนิพนฺธติฯ ตํ ปนสฺส อุปนิพนฺธนํ สนฺธาย จิตฺตํ สญฺจราเปตพฺพํฯ เอวํ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตสฺสาติ โยคิโน, ตสฺส วา อุทฺธุมาตกาสุภสฺสฯ มานสํ จาเรนฺตสฺสาติ ภาวนาจิตฺตํ อปราปรํ ปวตฺเตนฺตสฺส, อุคฺคหนิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ มนสิ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ
๑๑๕. ‘‘วีถิสมฺปฏิปาทนตฺถา’’ติ ปทสฺส ‘‘กมฺมฏฺฐานวีถิยา สมฺปฏิปาทนตฺถา’’ติ อตฺถํ วตฺวา ตํ ปน กมฺมฏฺฐานวีถิํ, ตสฺสา จ สมฺปฏิปาทนวิธิํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ กติมีติ ปกฺขสฺส กตมี, กิํ ทุติยา, ตติยาทีสุ วา อญฺญตราติ อตฺโถฯ ตุณฺหีภูเตน คนฺตุํ น วฏฺฏติ ปุจฺฉนฺตานํ จิตฺตสฺส อญฺญถตฺตปริหรณตฺถํฯ อปฺปสนฺนานญฺหิ ปสาทาย, ปสนฺนานญฺจ ภิยฺโยภาวาย สาสนสมฺปฏิปตฺติฯ นสฺสตีติ น ทิสฺสติ ‘‘อาคนฺตุกปฏิสนฺถาโร กาตพฺโพ’’ติ อิมินา อาคนฺตุกวตฺตํ เอกเทเสน ทสฺสิตนฺติ ‘‘อวเสสานิปี’’ติ วตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ ปริปุณฺณํ คเหตุํ ปุน อาคนฺตุกคฺคหณํ กตํฯ คมิกวตฺตาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อาวาสิกอนุโมทนปิณฺฑจาริกอนุโมทนปิณฺฑจาริกอารญฺญิกเสนาสนวจฺจกุฏิวตฺตาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ วตฺตกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๕๖) หิ อาคตานิ มหาวตฺตานิ อิธ ‘‘ขนฺธกวตฺตานี’’ติ วุตฺตานิฯ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเล ปน ปาริวาสิกาทิกาเล จ จริตพฺพานิ อิมสฺส ภิกฺขุโน อสมฺภวโต อิธ นาธิปฺเปตานิฯ นิมิตฺตํ วา อนฺตรธายตีติ สุสาเน ฐิตํ อสุภนิมิตฺตํ อุทฺธุมาตกภาวาปคเมน อนฺตรธายติฯ เตนาห ‘‘อุทฺธุมาตก’’นฺติอาทิฯ ตสฺมาติ เตน
นิมิตฺตํ คเหตุํ คมเน วิย นิมิตฺตํ คเหตฺวา นิวตฺตเนปิ ยถาสลฺลกฺขิตทิสาทิปจฺจเวกฺขณํ ยาว นิมิตฺตวินาสา ปวตฺติตกิริยาย อวิจฺเฉเทน อุปธารณตฺถํฯ สติ หิ ตสฺส นิรนฺตรูปธารเณ วิหารํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนกาเล กมฺมฏฺฐานสฺส อุปฏฺฐิตากาโร สมถนิมิตฺตสฺส คหเณ จิตฺตสฺส สมาหิตากาโร วิย ปากโฏ หุตฺวา อุปติฏฺเฐยฺยาติฯ เตนาห ‘‘ตสฺเสวํ…เป.… วีถิํ ปฏิปชฺชตี’’ติฯ ปุริมากาเรน นิมิตฺตสฺส ปากฏภาเวน อุปฏฺฐิตตฺตา ปุริมากาเรเนว กมฺมฏฺฐานมนสิกาโร ภาวนาวีถิํ ปฏิปชฺชติฯ
๑๑๖. อุทฺธุมาตกํ นาม อติวิย อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลํ พีภจฺฉํ ภยานกญฺจ, เอวรูเป อารมฺมเณ ภาวนมนุยุญฺชนฺตสฺส เอวํ อาพทฺธปริกมฺมสฺส ถิรีภูตสฺเสว โยคิโน อธิปฺปาโย สมิชฺฌตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อานิสํสทสฺสาวี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวนฺติ เอวเมว วุตฺตปฺปกาเรเนว อานิสํสทสฺสาวินาฯ ตํ รกฺเขยฺยาติ ‘‘อทฺธา อิมินา สุขํ ชีวิสฺสามี’’ติ อตฺตโน ชีวิตํ วิย ตํ มณิรตนํ รกฺเขยฺยฯ จตุธาตุกมฺมฏฺฐานิโกติอาทิ เนสํ กมฺมฏฺฐานานํ สุลภตาทสฺสนํฯ ตตฺถ จตุธาตุกมฺมฏฺฐานิโกติ จตุธาตุกมฺมฏฺฐานํ วา ตตฺถ วา นิยุตฺโต, จตุธาตุกมฺมฏฺฐานํ วา ปริหรนฺโตฯ อิตรานีติ วุตฺตาวสิฏฺฐานิ อนุสฺสติพฺรหฺมวิหาราทีนิฯ ตํ นิมิตฺตนฺติ ตํ ยถาลทฺธํ อุคฺคหนิมิตฺตํฯ ‘‘รกฺขิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา รกฺขณวิธิํ ปุน ทสฺเสตุํ ‘‘รตฺติฏฺฐาเน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
๑๑๗. นานา กรียติ เอเตนาติ นานากรณํ, เภโทฯ พีภจฺฉํ เภรวทสฺสนํ หุตฺวา อุปฏฺฐาติ มนสิการสฺส พหิทฺธาติ โคจรชฺฌตฺตโต พหิทฺธาฯ กามานํ อมนสิการาติ อสุภภาวนานุภาเวน กามสญฺญาย ทูรสมุสฺสาริตตฺตา กามคุเณ อารพฺภ มนสิการสฺเสว อภาวาฯ อมนสิการาติ วา มนสิการปฏิปกฺขเหตุฯ ยาย หิ กามสญฺญาย วเสน สตฺตา กาเม มนสิ กโรนฺติ, ตสฺสา ปฏิปกฺขภูตา อสุภสญฺญา กามานํ อมนสิกาโร, ตนฺนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วิกฺขมฺภนวเสน กามจฺฉนฺโท ปหียตี’’ติฯ ปฏิภาคนิมิตฺตารมฺมณาย หิ อสุภสญฺญาย สทฺธิํ พลปฺปตฺโต สมาธิ อุปฺปชฺชมาโนว กามจฺฉนฺทํ วิกฺขมฺเภติ, อนุโรธมูลโก อาฆาโต มูลการเณ วิกฺขมฺภิเต วิกฺขมฺภิโตเยว โหตีติ อาห ‘‘อนุนย…เป.… ปหียตี’’ติฯ น หิ กทาจิ ปหีนานุนยสฺส พฺยาปาโท สมฺภวติฯ ยถาวุตฺตอสุภสญฺญาสหคตา หิ ปีติ สาติสยา ปวตฺตมานาว พฺยาปาทํ วิกฺขมฺเภนฺตี ปวตฺตติฯ ตถา อารทฺธวีริยตายาติ ยถา อุปจารชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ, ตถา กมฺมฏฺฐานมนสิการวเสน ปคฺคหิตวีริยตายฯ วีริยญฺหิ ปคฺคณฺหนฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปํ วิย สวิปฺผารตาย ถินมิทฺธํ วิกฺขมฺเภนฺตเมว อุปฺปชฺชติฯ
วิปฺปฏิสาโร ปจฺฉานุตาโป, ตปฺปฏิปกฺขโต อวิปฺปฏิสาโร ทรถปริฬาหาภาเวน จิตฺตสฺส นิพฺพุตตาฯ ตสฺส อวิปฺปฏิสารสฺส ปจฺจยภูตํ สีลํ, ตํสหคตา ตทุปนิสฺสยา จ ปีติปสฺสทฺธิสุขาทโย สภาวโต, เหตุโต จ สนฺตสภาวา, เตสํ อนุยุญฺชเนน อวูปสนฺตสภาวํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียตีติ อาห ‘‘อวิปฺปฏิสารกรสนฺตธมฺมานุโยควเสน อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหียตี’’ติฯ ภาวนาย หิ ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยา ยํ สาติสยํ สุขํ ลพฺภติ, ตํ อนุปสนฺตสภาวํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิกฺขมฺเภนฺตเมว อุปฺปชฺชติฯ อธิคตวิเสสสฺสาติ ยถาธิคตสฺส ภาวนาวิเสสสฺสฯ ปจฺจกฺขตายาติ ปฏิปชฺชนฺตสฺส โยคิโน ปจฺจกฺขภาวโต ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา, โย เอวรูปิํ สมฺมาปฏิปตฺติํ เทเสตี’’ติ ปฏิปตฺติเทสเก สตฺถริฯ ปฏิปตฺติยนฺติ ปฏิปชฺชมานชฺฌานปฏิปตฺติยํฯ ปฏิปตฺติผเลติ ตาย สาเธตพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรผเลฯ วิจิกิจฺฉา ปหียติ ธมฺมนฺวยวิจาราหิตพเลน วิจารพเลนฯ อิติ ปญฺจ นีวรณานิ ปหียนฺตีติ เอวํ ปฏิภาคนิมิตฺตปฏิลาภสมกาลเมว เหฏฺฐา ปวตฺตภาวนานุภาวนิปฺผนฺเนหิ สมาธิอาทีหิ กามจฺฉนฺทาทีนิ ปญฺจ นีวรณานิ วิกฺขมฺภนวเสน ปหียนฺติฯ น หิ ปฏิปกฺเขน วินา ปหาตพฺพสฺส ปหานํ สมฺภวติ, ปฏิปกฺขา เปฏเก ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข’’ติอาทิฯ
เตเนว ‘‘ตสฺมิญฺเญว จา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตสฺมิญฺเญว จาติ ยํ ตํ ยถาอุปฏฺฐิตํ อุคฺคหนิมิตฺตํ ภินฺทิตฺวา วิย อุปฏฺฐิตํ, ตสฺส ปฏิจฺฉนฺนภูตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ, ตสฺมิญฺเญว นิมิตฺเตฯ เจตโสติ อตฺตนา สมฺปยุตฺตจิตฺตสฺสฯ อภินิโรปนลกฺขโณติ อาโรปนลกฺขโณ, อปฺปนาสภาโวติ อตฺโถฯ นิมิตฺตานุมชฺชนํ ปฏิภาคนิมิตฺเต อนุวิจรณํฯ อารมฺมเณ หิ ภมรสฺส ปทุมสฺสูปริ อนุปริพฺภมนํ วิย วิจารสฺส อนุวิจารณากาเรน ปวตฺติ อนุมชฺชนกิจฺจํฯ วิเสโส เอว อธิคนฺตพฺพโต วิเสสาธิคโม, ปฏิลทฺโธ จ โส วิเสสาธิคโม จาติ ปฏิ…เป.… คโม, ตปฺปจฺจยา ตํเหตุกา ปฏิลทฺธวิเสสาธิคมปจฺจยา ปีติฯ ปีติมนสฺส ปีติสหิตจิตฺตสฺสฯ ปสฺสทฺธิสมฺภวโตติ กายจิตฺตปสฺสทฺธีนํ สํสิชฺฌนโตฯ ‘‘ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ ปสฺสทฺธินิมิตฺตํ ปสฺสทฺธิเหตุกํ สุขํ ‘‘ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวทิยตี’’ติ วจนโตฯ สุขนิมิตฺตา สุขปจฺจยา เอกคฺคตาฯ ‘‘สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๖๖; อ. นิ. ๓.๙๖; ๑๑.๑๒) หิ วุตฺตํฯ อิติ ฌานงฺคานิ ปาตุภวนฺตีติ เอวํ เอตานิ วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ ตสฺมิํเยว นิมิตฺเต อุปฺปชฺชนฺติฯ ปฐมชฺฌานปฏิพิมฺพภูตนฺติ ปฐมชฺฌานสฺส ปฏิจฺฉนฺนภูตํฯ ตงฺขณญฺเญว ปฏิภาคนิมิตฺตปฏิลาภสมกาลเมว อุปจารชฺฌานมฺปิ นิพฺพตฺตติ, น นีวรณปฺปหานเมวาติ อธิปฺปาโยฯ
วินีลกาทิกมฺมฏฺฐานวณฺณนา
๑๑๘. วินีลกาทีสุปิ กมฺมฏฺฐาเนสุฯ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ ยํ ตํ นิมิตฺตคฺคหณลกฺขณํ วุตฺตํฯ วุตฺตนเยเนวาติ อุทฺธุมาตเก วุตฺตนเยเนวฯ สห วินิจฺฉเยน, อธิปฺปาเยน จาติ สวินิจฺฉยาธิปฺปายํฯ ตํ สพฺพํ ลกฺขณํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ
กพรกพรวณฺณนฺติ เยภุยฺเยน สพลวณฺณํฯ อุสฺสทวเสนาติ รตฺตเสตนีลวณฺเณสุ อุสฺสทสฺส วณฺณสฺส วเสนฯ
สนฺนิสินฺนนฺติ
โจราฏวิยนฺติ โจเรหิ ปริยุฏฺฐิตอรญฺเญฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ อาฆาตเนฯ ฉินฺนปุริสฏฺฐาเนติ ฉินฺนปุริสวนฺเต ฐาเนฯ นานาทิสายํ ปติตมฺปีติ เอกาวชฺชเนนาติ เอกสมนฺนาหาเรนฯ อาปาถมาคจฺฉตีติ เอกชฺฌํ อาปาถํ อาคจฺฉติฯ วิสฺสาสํ อาปชฺชตีติ อเชคุจฺฉิตํ อุปคจฺเฉยฺย เสยฺยถาปิ ฉวฑาหโกฯ สหตฺถา อปรามสเน ชิคุจฺฉา สณฺฐาติเยวาติ อาห ‘‘กตฺตรยฏฺฐิยา วา ทณฺฑเกน วา…เป.… อุปนาเมตพฺพ’’นฺติฯ วิจฺฉิทฺทกภาวปญฺญายนตฺถํ เอกงฺคุลนฺตรกรณํฯ อุปนาเมตพฺพนฺติ อุปเนตพฺพํฯ
ขายิตสทิสเมวาติ ขายิตาสุภสทิสเมวฯ องฺคุลงฺคุลนฺตรนฺติ วิวิธํ ขิตฺตํ สรีราวยวํ องฺคุลนฺตรํ องฺคุลนฺตรํฯ กตฺวา วาติ กตฺตรยฏฺฐิยา วา ทณฺฑเกน วา สยํ กตฺวา วาฯ
ลทฺธปฺปหารานนฺติ ลทฺธาวุธปฺปหารานํ มุขโตติ สมฺพนฺโธฯ มุขโตติ ปหาราทิมุขโตฯ ปคฺฆรมานกาเลติ โลหิตํ ปคฺฆรมานกาเลฯ โลหิตกํ ลพฺภตีติ โยชนาฯ
ตนฺติ ปุฬวกํฯ เตสูติ โสณาทิสรีเรสุฯ อฏฺฐิกนฺติ อฏฺฐิกอสุภํ นานปฺปการโต วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธฯ ปุริมนเยเนวาติ ปุพฺเพ อุทฺธุมาตเก วุตฺตนเยเนวฯ
๑๑๙. ตนฺติ อฏฺฐิกํฯ น อุปฏฺฐาตีติ สภาวโต น อุปฏฺฐาติ, ปฏิกฺกูลวเสน น อุปฏฺฐาตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘โอทาตกสิณสมฺเภโท โหตี’’ติฯ อฏฺฐิเก ปฐมวยาทิสํลกฺขณํ น สกฺกาติ ‘‘ลิงฺคนฺติ อิธ หตฺถาทีนํ นาม’’นฺติ วุตฺตํฯ อฏฺฐิกสงฺขลิกา ปน ‘‘อยํ ทหรสฺส, อยํ โยพฺพเน ฐิตสฺส, อยํ อวยเวหิ วุทฺธิปตฺติสฺสา’’ติ เอวํ วยวเสน ววตฺถเปตุํ สกฺกุเณยฺยาว, อพฺยาปิตาย ปน น คหิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยทิปิ อฏฺฐิกสงฺขลิกายํ สนฺธิโต ววตฺถาปนํ ลพฺภติ, อฏฺฐิเก ปน น ลพฺภตีติ ตสฺส อนิยตภาวทีปนตฺถํ กมวิลงฺฆนํ กตฺวา ‘‘ตสฺส ตสฺส อฏฺฐิโน นินฺนฏฺฐานถลฏฺฐานวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นินฺนฏฺฐานํ นาม อฏฺฐิโน วินตปฺปเทโสฯ ถลฏฺฐานํ อุนฺนตปฺปเทโสฯ ฆฏิตฆฏิตฏฺฐานวเสนาติ อนุปคตนฺหารุพนฺธานํ, อิตเรสญฺจ อญฺญมญฺญํ สํกิลิฏฺฐสํกิลิฏฺฐฏฺฐานวเสนฯ อนฺตรวเสนาติ อญฺญมญฺญสฺส อนฺตรวเสน, สุสิรวเสน จฯ สพฺพตฺเถวาติ สกลาย อฏฺฐิสงฺขลิกาย, สพฺพสฺมิํ วา อฏฺฐิเกฯ
๑๒๐. เอตฺถาติ ยุชฺชมานวเสน สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ ยํ นิมิตฺตคฺคหณํ ยตฺถ ยุชฺชติ, ตํ ตตฺถ อุคฺคณฺหนตฺถํ นิมิตฺตคฺคหณวเสน อุปลกฺเขตพฺพํฯ สกลายาติ อนวเสสภาคาย ปริปุณฺณาวยวายฯ สมฺปชฺชติ นิมิตฺตุปฏฺฐานวเสนฯ เตสูติ อฏฺฐิกสงฺขลิกฏฺฐิเกสุฯ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํฯ ตนฺติ ‘‘เอกสทิสเมวา’’ติ วจนํฯ เอกสฺมิํ อฏฺฐิเก ยุตฺตนฺติ อิทํ ยถา วินีลกาทีสุ อุภินฺนํ นิมิตฺตานํ ยถารหํ วณฺณวิเสสโต, ปริปุณฺณาปริปุณฺณโต, สวิวราวิวรโต, จลาจลโต จ วิเสโส ลพฺภติ, น เอวเมตสฺสาติ กตฺวา วุตฺตํ, น ปน สพฺเพน สพฺพํ วิเสสาภาวโตฯ เตเนวาห ‘‘เอกฏฺฐิเกปิ จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ พีภจฺเฉนาติ สุวิภูตอฏฺฐิรูปตฺตา อฏฺฐิภาเวเนว วิรูเปนฯ ภยานเกนาติ เตเนว ปากติกสตฺตานํ ภยาวเหนฯ ปีติโสมนสฺสชนเกนาติ สณฺหมฏฺฐภาเวน อุปฏฺฐานโต, ภาวนาย จ สวิเสสตฺตา ปีติยา, โสมนสฺสสฺส จ อุปฺปาทเกนฯ เตเนวาห ‘‘อุปจาราวหตฺตา’’ติฯ
อิมสฺมิํ โอกาเสติ อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานํ วุตฺตฏฺฐาเนฯ ทฺวารํ ทตฺวา วาติ ‘‘ปฏิกฺกูลภาเวเยว ทิฏฺเฐ นิมิตฺตํ นาม โหตี’’ติ เอตฺตเก เอว อฏฺฐตฺวา อนนฺตรเมว ‘‘ทุวิธํ อิธ นิมิตฺต’’นฺติอาทินา อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานิ วิภชิตฺวา วจเนน ยถาวุตฺตสฺส นิมิตฺตวิภาคสฺส ทฺวารํ ทตฺวาว วุตฺตํฯ นิพฺพิกปฺปนฺติ ‘‘สุภ’’นฺติ วิกปฺเปน นิพฺพิกปฺปํ, อสุภนฺตฺเววาติ อตฺโถฯ วิจาเรตฺวาติ ‘‘เอกสฺมิํ อฏฺฐิเก ยุตฺต’’นฺติอาทินา วิจาเรตฺวาฯ
มหาติสฺสตฺเถรสฺสาติ เจติยปพฺพตวาสีมหาติสฺสตฺเถรสฺสฯ นิทสฺสนานีติ ทนฺตฏฺฐิกมตฺตทสฺสเนน สกลสฺสาปิ ตสฺสา อิตฺถิยา สรีรสฺส อฏฺฐิสงฺฆาตภาเวน อุปฏฺฐานาทีนิ เอตฺถ อฏฺฐิกกมฺมฏฺฐาเน อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตานํ วิเสสวิภาวนานิ อุทาหรณานิฯ
สุภคุโณติ สวาสนานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตา สุปริสุทฺธคุโณฯ ทสสตโลจเนนาติ สหสฺสกฺเขน เทวานมินฺเทนฯ โส หิ เอกาสเนเนว สหสฺสอตฺถานํ วิจารณสมตฺเถน ปญฺญาจกฺขุนา สมนฺนาคตตฺตา ‘‘สหสฺสกฺโข’’ติ วุจฺจติฯ ถุตกิตฺตีติ ‘‘โย ธีโร สพฺพธิ ทนฺโต’’ติอาทินา (มหาว. ๕๘) อภิตฺถุตกิตฺติสทฺโทฯ
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
๑๒๑. อุชุปฏิปกฺเขน ‘‘สุวิกฺขมฺภิตราคตฺตา’’ติฯ อสุภปฺปเภโทติ อุทฺธุมาตกาทิอสุภวิภาโคฯ สรีรสภาวปฺปตฺติวเสนาติ สรีรสฺส อตฺตโน สภาวูปคมนวเสนฯ สรีรญฺหิ วินสฺสมานํ อญฺญรูเปน ฐิตสฺส รกฺขสสฺส วิย สภาวปฺปตฺติวเสเนว วินสฺสติฯ ราคจริตเภทวเสนาติ ราคจริตวิภาควเสนฯ ยทิ สรีรสภาวปฺปตฺติวเสน อยมสุภปฺปเภโท วุตฺโต, มหาสติปฏฺฐานาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๗๒ อาทโย; ม. นิ. ๑.๑๐๕ อาทโย) กถํ นวปฺปเภโทติ? โส สรสโต เอว สภาวปฺปตฺติวเสน วุตฺโต, อยํ ปน ปรูปกฺกเมนาปิฯ ตตฺถ จ อิธาคเตสุ ทสสุ อสุเภสุ เอกจฺจาเนว คหิตานิ, อฏฺฐิกญฺจ ปญฺจวิธา วิภตฺตํฯ ตานิ จ วิปสฺสนาวเสน, อิมานิ สมถวเสนาติ ปากโฏยํ เภโทติฯ
อิเมสํ ปน ทสฺสนมฺปิ อสุภภาวสามญฺเญน สติปิ อวิเสสโต ราคจริตานํ สปฺปายภาเว ยํ วุตฺตํ ‘‘ราคจริตเภทวเสน จา’’ติ, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สูนภาเวน สุสณฺฐิตมฺปิ สรีรํ ทุสฺสณฺฐิตเมว โหตีติ อุทฺธุมาตกสรีเร สณฺฐานวิปตฺติํ ทีเปตีติ อาห ‘‘สรีรสณฺฐานวิปตฺติปฺปกาสนโต’’ติฯ สณฺฐานสมฺปตฺติยํ รตฺโต สณฺฐานราคี, ตสฺส สปฺปายํ สณฺฐานราคสฺส วิกฺขมฺภนุปายภาวโตฯ กาโย เอว กายวโณ, ตตฺถ ปฏิพทฺธสฺส นิสฺสิตสฺสฯ สุสิรภาวปฺปกาสนโตติ สุสิรสฺส วิวรสฺส อตฺถิภาวปฺปกาสนโตฯ สรีเร ฆนภาวราคิโนติ สรีเร องฺคปจฺจงฺคานํ ถิรภาวํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกราควโตฯ วิกฺเขปปฺปกาสนโตติ โสณสิงฺคาลาทีหิ อิโต จิโต จ วิกฺเขปสฺส ปกาสนโต องฺคปจฺจงฺคลีลาราคิโน สปฺปายํฯ อีทิสานํ กิร อนวฏฺฐิตรูปานํ อวยวานํ โก ลีฬาวิลาโสติ วิราคสมฺภวโตฯ สงฺฆาตเภทวิการปฺปกาสนโตติ สงฺฆาตสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ สํหตภาวสฺส สุสมฺพนฺธตาย เภโท เอว วิกาโร สงฺฆาตเภทวิกาโร, ตสฺส ปกาสนโตฯ โลหิตํ มกฺขิตํ หุตฺวา ปฏิกฺกูลภาโว โลหิตมกฺขิตปฏิกฺกูลภาโว, ตสฺส ปกาสนโตฯ มมตฺตราคิโนติ ‘‘มม อย’’นฺติ อุปฺปชฺชนกราควโตฯ ทนฺตสมฺปตฺติราคิโนติ ทนฺตสมฺปตฺติยํ รชฺชนสีลสฺสฯ
กสฺมา ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิฯ อปริสณฺฐิตชลายาติ โสตวเสน ปวตฺติยา สมนฺตโต อฏฺฐิตชลาย อสนฺนิสินฺนสลิลายฯ อริตฺตพเลนาติ ปาชนทณฺฑพเลนฯ ทุพฺพลตฺตา อารมฺมณสฺสาติ ปฏิกฺกูลภาเวน อตฺตนิ จิตฺตํ ฐเปตุํ อสมตฺถภาโว อารมฺมณสฺส ทุพฺพลตาฯ ปฏิกฺกูเล หิ อารมฺมเณ สรสโต จิตฺตํ ปวตฺติตุํ น สกฺโกติ, อภินิโรปนลกฺขเณน ปน วิตกฺเกน อภินิโรปิยมานเมว จิตฺตํ เอกคฺคตํ ลภติฯ น วินา วิตกฺเกนาติ วิตกฺกรหิตานิ ทุติยาทิชฺฌานานิ ตตฺถ ปติฏฺฐํ น ลภนฺติฯ เตนาห ‘‘วิตกฺกพเลเนวา’’ติอาทิฯ
ยทิ ปฏิกฺกูลภาวโต อุทฺธุมาตาทิอารมฺมเณ ทุติยาทิชฺฌานานิ น ปวตฺตนฺติ, เอวํ สนฺเต ปฐมชฺฌาเนนาปิ ตตฺถ น อุปฺปชฺชิตพฺพํฯ น หิ ตตฺถ ปีติโสมนสฺสานํ สมฺภโว ยุตฺโตติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิกฺกูเลปิ จ เอตสฺมิ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อานิสํสทสฺสาวิตานีวรณสนฺตาปโรควูปสมานํ ยถากฺกมํ ปุปฺผจฺฉฑฺฑก, วมนวิเรจนอุปมา โยเชตพฺพาฯ
๑๒๒. ยถาวุตฺตการเณน ทสธา ววตฺถิตมฺปิ สภาวโต เอกวิธเมวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทสวิธมฺปิ เจต’’นฺติอาทิํ วตฺวา สฺวายํ สภาโว ยถา อวิญฺญาณเกสุ, เอวํ สวิญฺญาณเกสุปิ ลพฺภเตวฯ ตสฺมา ตตฺถาปิ โยนิโสมนสิการวโต ภาวนา อิชฺฌเตวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตเทตํ อิมินา ลกฺขเณนา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ชีวมานกสรีเรฯ อลงฺกาเรนาติ ปฏิชคฺคนปุพฺพเกน อลงฺกรเณนฯ น ปญฺญายติ ปจุรชนสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ อติเรกติสตอฏฺฐิกสมุสฺสยํ ทนฺตฏฺฐิเกหิ สทฺธิํ, เตหิ ปน วินา ‘‘ติมตฺตานิ อฏฺฐิสตานี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๙๐) กายคตาสติยํ วกฺขติฯ ฉิทฺทาวฉิทฺทนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทฉิทฺทวนฺตํฯ เมทกถาลิกา เมทภริตภาชนํฯ นิจฺจุคฺฆริตปคฺฆริตนฺติ นิจฺจกาลํ อุปริ, เหฏฺฐา จ วิสฺสวนฺตํฯ เวมตฺตนฺติ นานตฺตํฯ นานาวตฺเถหีติ นานาวณฺเณหิ วตฺเถหิฯ หิริยา ลชฺชาย โกปนโต วินาสนโต หิริโกปินํ, อุจฺจารปสฺสาวมคฺคํฯ ยาถาวสรสนฺติ ยถาภูตํ สภาวํฯ ยาถาวโต รสียติ ญายตีติ หิ รโส, สภาโวฯ รตินฺติ อภิรติํ อภิรุจิํฯ อตฺตสิเนหสงฺขาเตน อตฺตสิเนหราครตฺตาฯ วิหญฺญมาเนนาติ อิจฺฉิตาลาเภน วิฆาตํ อาปชฺชนฺเตนฯ
กิํสุกนฺติ ปาลิภทฺทกํ, ปลาโสติ เกจิ, สิมฺพลีติ อปเรฯ อติโลลุโปติ อติวิย โลลสภาโว อทุนฺติ เอตํฯ นนฺติ เกสาทิสรีรโกฏฺฐาสํฯ มุจฺฉิตาติ โมหิตา, มุจฺฉาปาปิกาย วา ตณฺหาย วเสน มุจฺฉํ ปตฺตาฯ สภาวนฺติ ปฏิกฺกูลภาวํฯ
อุกฺกรูปโมติ อุจฺจารปสฺสาวฏฺฐานสโม, วจฺจกูปสโม วาฯ จกฺขุภูเตหีติ จกฺขุํ ปตฺเตหิ ปฏิลทฺธปญฺญาจกฺขุเกหิ, โลกสฺส วา จกฺขุภูเตหิฯ อลฺลจมฺมปฏิจฺฉนฺโนติ อลฺลจมฺมปริโยนทฺโธฯ
ทพฺพชาติเกนาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ปฏิลทฺธุํ ภพฺพรูเปนฯ ยตฺถ ยตฺถ สรีเร, สรีรสฺส วา ยตฺถ ยตฺถ โกฏฺฐาเสฯ นิมิตฺตํ คเหตฺวาติ อสุภาการสฺส สุฏฺฐุ สลฺลกฺขณวเสน ยถา อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุคฺคณฺหนวเสน นิมิตฺตํ คเหตฺวา, อุคฺคหนิมิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ กมฺมฏฺฐานํ อปฺปนํ ปาเปตพฺพนฺติ ยถาลทฺเธ อุคฺคหนิมิตฺเต กมฺมํ กโรนฺเตน ปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อุปจารชฺฌาเน ฐิเตน ตเมว ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺเตน อสุภกมฺมฏฺฐานํ อปฺปนํ ปาเปตพฺพํฯ อธิคตปฺปโน หิ ปฐมชฺฌาเน ฐิโต ตเมว ฌานํ ปาทกํ กตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต นจิรสฺเสว สพฺพาสเว เขเปตีติฯ
อสุภกมฺมฏฺฐานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ ฉฏฺฐปริจฺเฉทวณฺณนาฯ