๑๔. ขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา
ปญฺญากถาวณฺณนา
๔๒๑. สพฺพากาเรนาติ
ตทนนฺตราติ ‘‘จิตฺตํ ปญฺญ’’นฺติ เอวํ เทสนากฺกเมน, ปฏิปตฺติกฺกเมน จ ตสฺส สมาธิสฺส อนนฺตราฯ ปญฺญา ภาเวตพฺพา สมาธิภาวนาย สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ปญฺญญฺจ ภาวย’’นฺติ เอวํ อติสงฺเขปเทสิตตฺตา, คาถาวณฺณนายํ วา ‘‘สมาธิสิลายํ สุนิสิตํ วิปสฺสนาปญฺญาสตฺถ’’นฺติ เอวํ อติวิย สงฺเขเปน ภาสิตตฺตา อยํ สา ปญฺญาติ สภาวโต วิญฺญาตุมฺปิ ตาว น สุกราฯ ภาวนาวิธานสฺส ปน อทสฺสิตตฺตา ปเคว ภาเวตุํ น สุกราติ สมฺพนฺโธฯ ปุจฺฉนฏฺเฐน ปญฺหา, กมฺมํ กิริยา กรณํ, ปญฺหาว กมฺมํ ปญฺหากมฺมํ, ปุจฺฉนปโยโคติ อตฺโถฯ
กา ปญฺญาติ สรูปปุจฺฉาฯ เกนฏฺเฐน ปญฺญาติ เกน อตฺเถน ปญฺญาติ วุจฺจติ, ‘‘ปญฺญา’’ติ ปทํ กํ อภิเธยฺยตฺถํ นิสฺสาย ปวตฺตนฺติ อตฺโถฯ สา ปนายํ ปญฺญา สภาวโต, กิจฺจโต, อุปฏฺฐานาการโต, อาสนฺนการณโต จ กถํ ชานิตพฺพาติ อาห ‘‘กานสฺสา ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานี’’ติฯ กติวิธาติ ปเภทปุจฺฉาฯ กสฺมา ปเนตฺถ สํกิเลสโวทานปุจฺฉา น คหิตาติ? วุจฺจเต – โลกุตฺตราย ตาว ปญฺญาย นตฺเถว สํกิเลโสฯ อสติ จ ตสฺมิํ กุโต โวทานปุจฺฉาติ ตทุภยํ น คหิตํฯ โลกิยาย ปน ตานิ ภาวนาวิธาเน เอว อนฺโตคธานีติ กตฺวา วิสุํ น คหิตานิ มคฺคามคฺคญาณทสฺสนวิสุทฺธิอนฺโตคธตฺตา ‘‘ปญฺญาภาวนาย โก อานิสํโส’’ติฯ
๔๒๒. ตตฺราติ ตสฺมิํ, ตสฺส วา ปญฺหากมฺมสฺสฯ วิสฺสชฺชนนฺติ วิวรณํฯ ปุจฺฉิโต หิ อตฺโถ อวิภาวิตตฺตา นิคูฬฺโห มุฏฺฐิยํ กโต วิย ติฏฺฐติ, ตสฺส กา ปญฺญาติ กามญฺจายํ สรูปปุจฺฉา, วิภาควนฺตานํ ปน สภาววิภาวนํ วิภาคทสฺสนมุเขเนว โหตีติ วิภาโค ตาว อนวเสสโต ทสฺเสตพฺโพฯ ตํทสฺสเนน จ อยมาทีนโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺญา พหุวิธา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ พหุวิธาติ กุสลาทิวเสน อเนกวิธาฯ นานปฺปการาติ อตฺถชาปิกาทิเภเทน, สุตมยญาณาทิเภเทน จ นานาวิธาฯ ตํ สพฺพนฺติ ตํ อนวเสสํ ปญฺญาวิภาคํฯ น สาเธยฺยาติ วิปสฺสนาภาวนาย สทฺธิํ มคฺคภาวนา อิธ อธิปฺเปตตฺโถฯ ตาย หิ ตณฺหาชฏาวิชฏนํ, ตญฺจ น สาเธยฺยฯ อนวเสสโต หิ ปญฺญาปเภเท วิสฺสชฺชิยมาเน ‘‘เอกวิเธน ญาณวตฺถู’’ติอาทิโก (วิภ. ๗๕๑) สพฺโพ ญาณวตฺถุ วิภงฺเค, สุตฺตนฺเตสุ จ ตตฺถ ตตฺถ อาคโต ปญฺญาปเภโทฯ สกโลปิ วา อภิธมฺมนโย อาหริตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ ภเวยฺย, ตถา จ สติ ยฺวายํ อิธ ปญฺญาภาวนาวิธิ อธิปฺเปโต, ตสฺส วิสฺสชฺชนาย โอกาโสว น ภเวยฺยฯ กิญฺจ ยฺวายํ ฐานาฐานกมฺมนฺตรวิปากนฺตราทิวิสเย ปญฺญาย ปวตฺติเภโท, โสปิ ยถารหํ สทฺธิํ ผลาผลเภเทน วิภชิตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ สิยาฯ โส จ ปน วิสฺสชฺชิยมาโน อญฺญทตฺถุ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺย, ยถา ตํ อวิสเยฯ เตนาห ‘‘อุตฺตริ จ วิกฺเขปาย สํวตฺเตยฺยา’’ติฯ กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตํ วิปสฺสนาญาณนฺติ เอตฺถ กุสล-คฺคหเณน ทุวิธมฺปิ อพฺยากตํ นิวตฺเตติ, ตถา ‘‘อตฺถิ สํกิลิฏฺฐปญฺญา’’ติ เอวํ ปวตฺตํ มิจฺฉาวาทํ ปฏิเสเธติฯ วิปสฺสนาญาณ-คฺคหเณน เสสกุสลปญฺญาฯ
๔๒๓. สญฺชานนวิชานนาการวิสิฏฺฐนฺติ สญฺชานนาการวิชานนากาเรหิ สาติสยํฯ ยโต นานปฺปการโต ชานนํ ชานนภาโว วิสยคฺคหณากาโรฯ โส หิ เนสํ สมาโน, น สญฺชานนาทิอากาโรฯ ปีตกนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ‘‘โลหิตกํ โอทาตํ ทีฆํ รสฺส’’นฺติอาทิเก สญฺญาย คเหตพฺพากาเร สงฺคณฺหาติฯ สญฺชานนมตฺตเมวาติ เอตฺถ สญฺชานนํ นาม ‘‘นีลํ ปีต’’นฺติอาทิกํ อารมฺมเณ วิชฺชมานํ วา อวิชฺชมานํ วา สญฺญานิมิตฺตํ กตฺวา ชานนํฯ ตถา เหสา ปุน สญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสาฯ มตฺต-สทฺเทน วิเสสนิวตฺติอตฺเถน วิชานนปชานนากาเร นิวตฺเตติ, เอว-สทฺเทน กทาจิปิ อิมิสฺสา เต วิเสสา ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺข’’นฺติอาทิ ‘‘ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ’’จฺเจว วุตฺตํ, น วุตฺตํ ‘‘มคฺคปาตุภาว’’นฺติฯ อารมฺมเณ ปวตฺตมานํ วิญฺญาณํ น ตตฺถ สญฺญา วิย นีลปีตาทิกสฺส สญฺชานนวเสเนว ปวตฺตติ, อถ โข ตตฺถ อญฺญญฺจ วิเสสํ ชานนฺตเมว ปวตฺตตีติ อาห ‘‘วิญฺญาณ’’นฺติอาทิฯ กถํ ปน วิญฺญาณํ ลกฺขณปฏิเวธํ ปาเปตีติ? ปญฺญาย ทสฺสิตมคฺเคนฯ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาย หิ อเนกวารํ ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานาย ปคุณภาวโต ปริจยวเสน ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ วิปสฺสนา สมฺภวติ, ยถา ตํ ปคุณสฺส คนฺถสฺส สชฺฌายเน ญายาคตาปิ วารา น วิญฺญายนฺติฯ ลกฺขณปฏิเวธนฺติ จ ลกฺขณานํ อารมฺมณกรณมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฏิวิชฺฌนํฯ อุสฺสกฺกิตฺวาติ อุทยพฺพยญาณปฏิปาฏิยา อายูหิตฺวาฯ มคฺคปาตุภาวํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ อสมฺโพธสภาวตฺตาฯ วุตฺตนยวเสนาติ วิญฺญาเณ วุตฺตนยวเสน อารมฺมณญฺจ ชานาติ, ลกฺขณปฏิเวธญฺจ ปาเปติฯ อตฺตโน ปน อนญฺญสาธารเณน อานุภาเวน อุสฺสกฺกิตฺวา มคฺคปาตุภาวญฺจ ปาเปติฯ
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ อุปมาย ปติฏฺฐาเปตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อชาตพุทฺธีติ อสญฺชาตพฺยวหารพุทฺธิฯ อุปโภคปริโภคนฺติ อุปโภคปริโภคารหํ, อุปโภคปริโภควตฺถูนํ ปฏิลาภโยคฺยนฺติ อตฺโถฯ เฉโกติ มหาสาโรฯ กูโฏติ กหาปณปติรูปโก ตมฺพกํสาทิมโยฯ อทฺธสาโรติ อุปฑฺฒคฺฆนโกฯ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน ปาทสาร สมสารปโรปาทสาราทีนํ สงฺคโหฯ เต ปกาเรติ อินฺทชาลาชาติปุปฺผาทิปฺปกาเร เจว เฉกาทิปฺปกาเร จฯ
สญฺญา หีติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ สญฺญา วิภาคํ อกตฺวา ปิณฺฑวเสเนว อารมฺมณสฺส คหณโต ทารกสฺส กหาปณทสฺสนสทิสี วุตฺตาฯ ตถา หิ สา ‘‘ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา’’ วุจฺจติฯ วิญฺญาณํ อารมฺมเณ เอกจฺจวิเสสคหณสมตฺถตาย คามิกปุริสสฺส กหาปณทสฺสนสทิสํ วุตฺตํฯ ปญฺญา อารมฺมเณ อนวเสสวิเสสาวโพธโต เหรญฺญิกสฺส กหาปณทสฺสนสทิสี วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘นานปฺปการโต ชานน’’นฺติ อิมินา เญยฺยธมฺมา ปจฺเจกํ นานปฺปการาติ เตสํ ยาถาวโต อวโพโธ ปญฺญาติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี’’ติ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕)ฯ
ยตฺถาติ น ตตฺถ เอกํเสน โหตีติ ตสฺมิํ จิตฺตุปฺปาเท ปญฺญา เอกนฺเตน น โหติฯ น หิ ทุเหตุกอเหตุกจิตฺตุปฺปาเทสุ ปญฺญา อุปฺปชฺชติฯ อวินิพฺภุตฺตาติ อวิยุตฺตาฯ เตหีติ สญฺญาวิญฺญาเณหิฯ ยถา หิ สุขํ ปีติยา น นิยมโต อวิยุตฺตํ, เอวํ สญฺญาวิญฺญาณานิ ปญฺญาย น นิยมโต อวิยุตฺตาติฯ ยถา ปน ปีติ สุเขน นิยมโต อวิยุตฺตา, เอวํ ปญฺญา สญฺญาวิญฺญาเณหิ นิยมโต อวิยุตฺตาฯ ตสฺมา เอวํ อวินิพฺภุตฺเตสุ อิเมสุ ตีสุ ธมฺเมสุ เตสํ วินิพฺโภโค ทุกฺกโรติ ติณฺณํ ชนานํ กหาปณทสฺสนํ นิทสฺสิตนฺติฯ เตสํ ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตตํเยว วจนนฺตเรนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ รูปธมฺเมสุปิ ตาว นานานทีนํ อุทกสฺส, นานาเตลสฺส วา เอกสฺมิํ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา มถิตสฺส ‘‘อิทํ อสุกาย นทิยา อุทกํ, อิทํ อสุกเตล’’นฺติ นิทฺธาเรตฺวา สรูปโต ทสฺสนํ ทุกฺกรํ, กิมงฺคํ ปน อรูปธมฺเมสูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ อรูปีนํ จิตฺตเจตสิกาน’’นฺติอาทิมาหฯ
๔๒๔. ธมฺมานํ สโก ภาโว, สมาโน จ ภาโว ธมฺมสภาโวฯ ตตฺถ ปฐเมน กกฺขฬผุสนาทิสลกฺขณํ คหิตํ, ทุติเยน อนิจฺจทุกฺขตาทิสามญฺญลกฺขณํฯ ตทุภยสฺส จ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌนลกฺขณา ปญฺญาติ อาห ‘‘ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญา’’ติฯ ฆฏปฏาทิปฏิจฺฉาทกสฺส พาหิรนฺธการสฺส ทีปาโลกาทิ วิย ยถาวุตฺตธมฺมสภาวปฏิจฺฉาทกสฺส โมหนฺธการสฺส วิทฺธํสนรสาฯ อุปฺปชฺชมาโน เอว หิ ปญฺญาโลโก หทยนฺธการํ วิธเมนฺโต เอวํ อุปฺปชฺชติ, ตโต เอว ธมฺมสภาเวสุ อสมฺมุยฺหนากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานาฯ การณภูตา วา สยํ ผลภูตํ อสมฺโมหํ ปจฺจุปฏฺฐาเปตีติ เอวมฺปิ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานาฯ วิปสฺสนาปญฺญาย อิธ อธิปฺเปตตฺตา ‘‘สมาธิ ตสฺสา ปทฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ สุตฺตปทํ นิพนฺธนภาเวน อาคตํ (สํ. นิ. ๓.๕, ๙๙; สํ. นิ. ๕.๑๐๗๑; เนตฺติ. ๔๐; มิ. ป. ๒.๑.๑๔)ฯ
ปญฺญาปเภทกถาวณฺณนา
๔๒๕. ธมฺมสภาวปฏิเวโธ ‘‘ธมฺมสภาวปฏิเวธลกฺขเณน ตาว เอกวิธา’’ติฯ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก วุจฺจติ วฏฺฏํ, ตปฺปริยาปนฺนตาย โลเก นิยุตฺตา, ตตฺถ วา วิทิตาติ โลกิยาฯ ตตฺถ อปริยาปนฺนตาย โลกโต อุตฺตรา อุตฺติณฺณาติ โลกุตฺตราฯ โลกุตฺตราปิ สาสวา, อารมฺมณกรณวเสนปิ นตฺถิ เอติสฺสา อาสวาติ อนาสวาฯ อาทิ-สทฺเทน อาสววิปฺปยุตฺตสาสวทุกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ นามรูปววตฺถานวเสนาติ นามววตฺถานวเสน, รูปววตฺถานวเสน จฯ ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต ทสฺสนญฺจ, นิสฺสยภาวโต สมฺปยุตฺตา ธมฺมา ภวนฺติ เอตฺถ, สยมฺปิ วา ภวติ อุปฺปชฺชติ น นิพฺพานํ วิย อปาตุภาวนฺติ ภูมิ จาติ ทสฺสนภูมิ, ปฐมมคฺโคฯ เสสมคฺคตฺตยํ ปน ยสฺมา ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐสฺมิํเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ, น อทิฏฺฐปุพฺพํ กิญฺจิ ปสฺสติ, ตสฺมา ภาวนา จ ยถาวุตฺเตนตฺเถน ภูมิ จาติ ภาวนาภูมิฯ ตตฺถ ปญฺญา ทสฺสนภูมิภาวนาภูมิวเสน ทุวิธาติ วุตฺตาฯ สุตาทินิรเปกฺขาย จินฺตาย นิพฺพตฺตา จินฺตามยาฯ เอวํ สุตมยา, ภาวนามยา จฯ มยสทฺโท ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตพฺโพฯ อาเย วฑฺฒิยํ โกสลฺลํ อายโกสลฺลํ, อปาเย อวฑฺฒิยํ โกสลฺลํ อปายโกสลฺลํ, อุปาเย ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส นิพฺพตฺติการเณ โกสลฺลํ อุปายโกสลฺลนฺติ วิสุํ วิสุํ โกสลฺลปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ อชฺฌตฺตํ อภินิเวโส ปฏิปชฺชนํ เอติสฺสาติ อชฺฌตฺตาภินิเวสาฯ เอวํ พหิทฺธาภินิเวสา, อุภยาภินิเวสา จ เวทิตพฺพาฯ
๔๒๖. โลกิยมคฺคสมฺปยุตฺตาติ โลกิยกุสลจิตฺตุปฺปาเทสุ มคฺคสมฺปยุตฺตา, วิเสสโต ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอาทิวิสุทฺธิจตุกฺกสงฺคหิตมคฺคสมฺปยุตฺตาฯ สมุทาเยสุ ปวตฺตา สมญฺญา ตเทกเทเสสุปิ วตฺตตีติ อาห ‘‘มคฺคสมฺปยุตฺตา’’ติ, ปจฺเจกมฺปิ วา สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ มคฺคสมญฺญาติ กตฺวา เอวํ วุตฺตํฯ
ธมฺมนานตฺตาภาเวปิ ‘‘อตฺถโต ปเนสา โลกิยโลกุตฺตราวา’’ติฯ อาสววิปฺปยุตฺตสาสวทุกาทีสุปิ วิปฺปยุตฺตตาทิคฺคหณเมว วิเสโส, อตฺถโต โลกิยโลกุตฺตราว ปญฺญาติ อาห ‘‘เอเสว นโย’’ติฯ อาทิ-สทฺเทน โอฆนียโอฆวิปฺปยุตฺตโอฆนียาทิทุกานํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ปฐมชฺฌานิกานิ จตฺตาริ มคฺคจิตฺตานิ, ตถา ทุติยาทิชฺฌานิกานิ จาติ เอวํ โสฬสสุ มคฺคจิตฺเตสุฯ วิปสฺสนาปญฺญาย อิธ อธิปฺเปตตฺตา มหคฺคตปญฺญา น คหิตาฯ
๔๒๗. อตฺตโน จินฺตาวเสนาติ ตสฺส ตสฺส อนวชฺชสฺส อตฺถสฺส สาธเน ปโรปเทเสน วินา สุตวเสนาติ ยถาสุตสฺส ปโรปเทสสฺส วเสนฯ ยถา ตถา วาติ ปรโต อุปเทสํ สุตฺวา วา อสุตฺวา วา สยเมว ภาวนํ อนุยุญฺชนฺตสฺสฯ ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตา’’ติ อิทํ สิขาปฺปตฺตภาวนามยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น ปน ‘‘อปฺปนาปฺปตฺตาว ภาวนามยา’’ติฯ
โยควิหิเตสูติ ปญฺญาวิหิเตสุ ปญฺญาปริณามิเตสุ อุปายสมฺปาทิเตสุฯ กมฺมายตเนสูติ เอตฺถ กมฺมเมว กมฺมายตนํ, กมฺมญฺจ ตํ อายตนญฺจ อาชีวานนฺติ วา กมฺมายตนํฯ เอส นโย สิปฺปายตเนสุปิฯ ตตฺถ ทุวิธํ กมฺมํ หีนญฺจ วฑฺฒกีกมฺมาทิ, อุกฺกฏฺฐญฺจ กสิวาณิชาทิฯ สิปฺปมฺปิ ทุวิธํ หีนญฺจ นฬการสิปฺปาทิ, อุกฺกฏฺฐญฺจ มุทฺทาคณนาทิฯ วิชฺชาว วิชฺชาฏฺฐานํฯ ตํ ธมฺมิกเมว นาคมณฺฑลปริตฺตผุธมนกมนฺตสทิสํ เวทิตพฺพํฯ ตานิ ปเนตานิ เอกจฺเจ ปณฺฑิตา โพธิสตฺตสทิสา มนุสฺสานํ ผาสุวิหารํ อากงฺขนฺตา เนว อญฺเญหิ กริยมานานิ ปสฺสนฺติ, น วา กตานิ อุคฺคณฺหนฺติ, น กเถนฺตานํ สุณนฺติฯ อถ โข อตฺตโน ธมฺมตาย จินฺตาย กโรนฺติ, ปญฺญวนฺเตหิ อตฺตโน ธมฺมตาย จินฺตาย กตานิปิ อญฺเญหิ อุคฺคณฺหิตฺวา กโรนฺเตหิ กตสทิสาเนว โหนฺติฯ
กมฺมสฺสกตนฺติ ‘‘อิทํ กมฺมํ สตฺตานํ สกํ, อิทํ โน สก’’นฺติ เอวํ ชานนญาณํฯ สจฺจานุโลมิกนฺติ วิปสฺสนาญาณํฯ ตํ หิ สจฺจปฏิเวธสฺส อนุโลมนโต ‘‘สจฺจานุโลมิก’’นฺติ วุจฺจติฯ อิทานิสฺส ปวตฺตนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ อนิจฺจนฺติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ วา-สทฺเทน อนิยมตฺเถน ทุกฺขานตฺตลกฺขณานิปิ ยํ เอวรูปินฺติ ยํ เอวํ เหฏฺฐา นิทฺทิฏฺฐสภาวํฯ อนุโลมิกํ ขนฺตินฺติอาทีนิ ปญฺญาเววจนานิฯ สา หิ เหฏฺฐา วุตฺตานํ กมฺมายตนาทีนํ อปจฺจนีกทสฺสเนน อนุโลมนโต, ตถา สตฺตานํ หิตจริยาย มคฺคสจฺจสฺส, ปรมตฺถสจฺจสฺส, นิพฺพานสฺส จ อวิโลมนโต อนุโลเมตีติ อนุโลมิกาฯ สพฺพานิปิ เอตานิ การณานิ ขมติ ทฏฺฐุํ สกฺโกตีติ ขนฺติฯ ปสฺสตีติ ทิฏฺฐิฯ โรเจตีติ รุจิฯ มุนาตีติ มุติฯ เปกฺขตีติ เปกฺขาฯ เต จ กมฺมายตนาทโย ธมฺมา เอตาย นิชฺฌายมานา นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ ธมฺมนิชฺฌานขนฺติฯ ปรโต อสุตฺวา ปฏิลภตีติ อญฺญสฺส อุปเทสวจนํ อสุตฺวา สยเมว จินฺเตนฺโต ปฏิลภติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ จินฺตามยา ปญฺญา นาม วุจฺจติฯ สา ปเนสา อภิญฺญาตานํ โพธิสตฺตานเมว อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถาปิ ปรโต สุตฺวา ปฏิลภตีติ กมฺมายตนาทีนิ ปเรน กริยมานานิ วา กตานิ วา ทิสฺวาปิ ปรสฺส กถยมานสฺส วจนํ สุตฺวาปิ อาจริยสนฺติเก อุคฺคเหตฺวาปิ ปฏิลทฺธา สพฺพา ปรโต สุตฺวาว ปฏิลทฺธา นามาติ เวทิตพฺพาฯ สมาปนฺนสฺสาติ สมาปตฺติสมงฺคิสฺส, นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํฯ วิปสฺสนามคฺคปญฺญา อิธ ‘‘ภาวนามยา ปญฺญา’’ติ อธิปฺเปตาฯ
สาติ ‘‘ปริตฺตารมฺมณา มหคฺคตารมฺมณา’’ติ (วิภ. ๗๕๓) วุตฺตปญฺญาฯ โลกิยวิปสฺสนาติ โลกิยวิปสฺสนาปญฺญาฯ สา โลกุตฺตรวิปสฺสนาติ ยา นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตา อปฺปมาณารมฺมณา ปญฺญา วุตฺตา, สา โลกุตฺตรวิปสฺสนาติ มคฺคปญฺญํ สนฺธายาหฯ สา หิ สงฺขารานํ อนิจฺจตาทิํ อคณฺหนฺตีปิ วิปสฺสนากิจฺจปาริปูริยา, นิพฺพานสฺส วา ตถลกฺขณํ วิเสสโต ปสฺสตีติ วิปสฺสนาติ วุจฺจติฯ โคตฺรภุญาณํ ปน กิญฺจาปิ อปฺปมาณารมฺมณํ, มคฺคสฺส ปน อาวชฺชนฏฺฐานิยตฺตา น วิปสฺสนาโวหารํ ลภติฯ
อยนฺติ เอตาย สมฺปตฺติโยติ อาโย, วุทฺธิฯ ตตฺถ โกสลฺลนฺติ ตสฺมิํ อนตฺถหานิอตฺถุปฺปตฺติลกฺขเณ อาเย โกสลฺลํ กุสลตา นิปุณตาฯ
ตํ ‘‘อิเม ธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิทํ วุจฺจตีติ ยา อิเมสํ อกุสลธมฺมานํ อนุปฺปตฺติปหาเนสุ, กุสลธมฺมานญฺจ อุปฺปตฺติฏฺฐิตีสุ ปญฺญา, อิทํ อายโกสลฺลํ นามาติ วุจฺจติฯ
วุทฺธิลกฺขณา อายโต อเปตตฺตา อปาโย, อวุทฺธิฯ ตตฺถ โกสลฺลนฺติ ตสฺมิํ อตฺถหานิอนตฺถุปฺปตฺติลกฺขเณ อปาเย โกสลฺลํ กุสลตา อปายโกสลฺลํฯ ตมฺปิ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘อิเม ธมฺเม’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิทํ วุจฺจตีติ ยา อิเมสํ กุสลธมฺมานํ อนุปฺปชฺชนนิรุชฺฌเนสุ, อกุสลธมฺมานํ วา อุปฺปตฺติฏฺฐิตีสุ ปญฺญา, อิทํ อปายโกสลฺลํ นามาติ วุจฺจติฯ อายโกสลฺลํ ตาว ปญฺญา โหตุ, อปายโกสลฺลํ กถํ ปญฺญา นาม ชาตาติ? เอวํ มญฺญติ ‘‘อปายุปฺปาทนสมตฺถตา อปายโกสลฺลํ นาม สิยา’’ติ, ตํ ปน ตสฺส มติมตฺตํฯ กสฺมา? ปญฺญวา เอว หิ ‘‘มยฺหํ เอวํ มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา นุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา
สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุฯ เตสํ เตสํ ธมฺมานนฺติ สตฺตานํ ตํตํหิตสุขธมฺมานํฯ ตงฺขณปฺปวตฺตนฺติ อจฺจายิเก กิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนตฺถํ ตสฺมิํเยว ขเณ ปวตฺตํฯ ฐาเนน อุปฺปตฺติ เอตสฺส อตฺถีติ ฐานุปฺปตฺติกํ, ฐานโส เอว อุปฺปชฺชนกํฯ ตตฺรุปายาติ ตตฺร ตตฺร กรณีเย อุปายภูตาฯ
คเหตฺวาติ ‘‘อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูป’’นฺติอาทินา ปริคฺคณฺหนวเสน คเหตฺวาฯ อุภยํ คเหตฺวาติ ‘‘อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา’’ติ อุภยํ อนุปุพฺพโต ปริคฺคเหตฺวาฯ อถ วา ‘‘ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ เอกปฺปหาเรเนว สพฺเพปิ ปญฺจกฺขนฺเธ อวิภาเคน ปริคฺคเหตฺวาฯ อยํ ปน ติกฺขวิปสฺสกสฺส มหาปุญฺญสฺส ภิกฺขุโน วิปสฺสนาภินิเวโสฯ
๔๒๘. ทุกฺขสจฺจํ อารพฺภาติ ทุกฺขสจฺจํ อารมฺมณํ กตฺวา, ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหวิธํสนวเสน จ ปวตฺตํ ญาณํ ทุกฺเข ญาณํฯ ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภาติ
‘‘อตฺถาทีสุ ปเภทคตานิ ญาณานี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ ปาฬิวเสเนว วิวริตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อตฺเถ ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทาติ ยํ อตฺถปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ อตฺเถ ปเภทคตํ ญาณํ, อยํ อตฺถปฏิสมฺภิทา นามฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ ธมฺมปฺปเภทสฺส หิ สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ธมฺเม ปเภทคตํ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ นิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาฯ ปฏิภานปฺปเภทสฺส สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถํ ปฏิภาเน ปเภทคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ นิรุตฺติปฏิภานปฺปเภทา ตพฺพิสยานํ อตฺถาทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนตาทิเภเทหิ ภินฺทิตฺวา เวทิตพฺพาฯ
นิพฺพานมฺปิ ‘‘ยํ กิญฺจิ ปจฺจยสมฺภูต’’นฺติ เอเตน สจฺจเหตุธมฺมปจฺจยาการวาเรสุ อาคตานิ ทุกฺขาทีนิ คหิตานิฯ สจฺจปจฺจยาการวาเรสุ นิพฺพานํ, ปริยตฺติวาเร ภาสิตตฺโถ, อภิธมฺมภาชนีเย วิปาโก, กิริยา จาติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตานํ เอว วเสน ปญฺจ อตฺถา เวทิตพฺพาฯ ทหตีติ วิทหติ, นิพฺพตฺตกเหตุอาทีนํ สาธารณเมตํ นิพฺพจนํฯ ตทตฺถํ ปน วิภาเวตุํ ‘‘ปวตฺเตติ วา สมฺปาปุณิตุํ วา เทตี’’ติ วุตฺตํฯ เตสุ ปุริโม อตฺโถ มคฺควชฺเชสุ ทฏฺฐพฺโพฯ ภาสิตมฺปิ หิ อวโพธนวเสน อตฺถํ ปวตฺเตติ, มคฺโค ปน นิพฺพานํ ปาเปตีติ ตสฺมิํ ปจฺฉิโม อตฺโถฯ นิพฺพานํ หิ ปตฺตพฺโพ อตฺโถ, ภาสิตตฺโถ ญาเปตพฺโพ อตฺโถ, อิตโร นิพฺพตฺเตตพฺโพ อตฺโถติ เอวํ ติวิโธ โหติฯ
‘‘โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตู’’ติ เอเตน สจฺจเหตุธมฺมปจฺจยาการวาเรสุ อาคตานิ สมุทยาทีนิ คหิตานิ, สจฺจปจฺจยาการวาเรสุ มคฺโค, ปริยตฺติวาเร ภาสิตํ, อภิธมฺมภาชนีเย กุสลากุสลนฺติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตานํ เอว วเสน ปญฺจ ธมฺมา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ
อยเมว หิ อตฺโถติ ยฺวายํ อตฺถธมฺมานํ ปญฺจธา วิภชนวเสน อตฺโถ วุตฺโต, อยเมว อภิธมฺเม วิภชิตฺวา ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธฯ
‘‘ธมฺมนิรุตฺตาภิลาเป’’ติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท สภาววาจโกติ กตฺวา อาห ‘‘สภาวนิรุตฺตี’’ติ, อวิปรีตนิรุตฺตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อพฺยภิจารี โวหาโร’’ติ, ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส โพธเน ปฏินิยตสมฺพนฺโธ สทฺทโวหาโรติ อตฺโถฯ ตทภิลาเปติ ตสฺส สภาวนิรุตฺติสญฺญิตสฺส
ตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ตสฺมิํ สภาวนิรุตฺตาภิลาเป ปเภทคตํ ญาณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ‘‘เอวมยํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา สทฺทารมฺมณา
สพฺพตฺถ ญาณนฺติ สพฺพสฺมิํ วิสเย ญาณํ, สพฺพมฺปิ ญาณนฺติ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ญาณารมฺมณํ ญาณ’’นฺติฯ สพฺพตฺถาติ วา สพฺเพสุ อตฺถาทีสุ, ตีสุ, จตูสุปิ วา ปวตฺตตฺตา, กุสลกิริยาภูตาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ธมฺมตฺถภาวโต ตีสุ เอว วา ปวตฺตตฺตา ‘‘สพฺพตฺถ ญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ยถาวุตฺเตสุ วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สโคจรกิจฺจาทิวเสนาติ สโคจรสฺส, กิจฺจาทิกสฺส จ วเสน ‘‘อิทํ ญาณํ อิทํ นาม อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตํ อิมินา นาม อาทิ-สทฺเทน ลกฺขณปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานภูมิอาทีนํ สงฺคโหฯ เตเนวาห ‘‘อิมานิ ญาณานิ อิทมตฺถโชตกานี’’ติอาทิฯ
๔๒๙. ปเภทํ คจฺฉนฺตีติ อเนกเภทภินฺเนสุ อารมฺมเณสุ เตสํ ยาถาวโต ตํตํปเภทาวโพธนสมตฺถตํ อุปคจฺฉนฺติฯ
มหาสาวกานญฺจ อเสกฺขภูมิยํ ปเภทํ คตาติ สามญฺญวิธินา ทสฺสิตมตฺถํ อปวาเทน นิวตฺเตตุํ อานนฺทตฺเถร-คฺคหณํ กตํฯ
เอตา ปฏิสมฺภิทาฯ เสกฺขภูมิยํ ปเภทคมนํ อปฺปวิสยํ, อเสกฺขภูมิยํ พหุวิสยนฺติ อาห ‘‘อธิคโม นาม อรหตฺตปฺปตฺตี’’ติ, สาติสยํ วา อธิคมํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํฯ เสกฺเขน ปตฺตานมฺปิ หิ อิมาสํ อรหตฺตปฺปตฺติยา วิสทภาวาธิคโมติ ปริยาปุณนํ, ตทตฺถสวนํ สวนํ, ปริโต สพฺพโส ญาตุํ อิจฺฉา ปริปุจฺฉาติ อาห ‘‘ปาฬิอฏฺฐกถาทีสุ คณฺฐิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถา’’ติ, ปทตฺถโต, อธิปฺปายโต จ ทุวิญฺเญยฺยฏฺฐานํ วิตฺถารโต สนฺนิฏฺฐานกถาติ อตฺโถฯ ยสฺส หิ ปทสฺส อตฺโถ ทุวิญฺเญยฺโย, ตํ คณฺฐิปทํ, ยสฺส อธิปฺปาโย ทุวิญฺเญยฺโย, ตํ อตฺถปทํฯ อาทิ-สทฺเทน ขนฺธาทิปฏิสํยุตฺเต กถามคฺเค สงฺคณฺหาติฯ ภาวนานุโยคสหิตํ คตํ, ปจฺจาคตญฺจ เอตสฺส อตฺถีติ คตปจฺจาคติโก, ตสฺส ภาโว, เตน คตปจฺจาคติกภาเวนฯ วสนฏฺฐานโต ยาว โคจรคาโม, ตโต จ ยาว วสนฏฺฐานํ กมฺมฏฺฐานานุยุตฺโตติ อตฺโถฯ ยาว อนุโลมโคตฺรภุสมีปนฺติ สงฺขารุเปกฺขาญาณมาหฯ ตญฺหิ เตสํ สมีปปฺปวตฺตํฯ
สตฺเถสูติ อนวชฺเชสุ สตฺตานํ หิตสุขาวเหสุ คนฺเถสุฯ ตถา สิปฺปายตเนสูติ เอตฺถาปิฯ ปุพฺพกาเล เอกสตราชูนํ เทสภาสา เอกสตโวหาราฯ ธมฺมปเท (ธ. ป. ๑ อาทโย) ยมกวคฺโค โอปมฺมวคฺโคติ วทนฺติ, มูลปณฺณาเส (ม. นิ. ๑.๓๒๕ อาทโย; ๔๓๙ อาทโย) ยมกวคฺโค โอปมฺมวคฺโค เอวาติ อปเรฯ สุตปฏิภานพหุลานนฺติ พหุสฺสุตานํ ปฏิภานวนฺตานํฯ
สพฺพานีติ เสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกาฯ ฐานาฐานญาณพลาทีนิ สพฺพพุทฺธคุเณสุ สกิจฺจโต ปากฏตรานีติ วุตฺตํ ‘‘ทส พลานิ วิยา’’ติ, อญฺเญ วา สพฺพญฺญุตญฺญาณาทโยปิ สพฺเพ ภควโต คุณวิเสสา อเสกฺขผลวิโมกฺขนฺติกา เอวฯ
ปญฺญาภูมิ-มูล-สรีรววตฺถานวณฺณนา
๔๓๐. อิมาย ปญฺญายาติ วิปสฺสนาปญฺญายฯ ภูมิ สลฺลกฺขณาทิคฺคหณวเสน ปวตฺติฏฺฐานภาวโตฯ อาทิ-สทฺเทน อาหาราทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ กสฺมา ปเนเต เอวํ พหุธมฺมา ภูมิภาเวน คยฺหนฺติ, นนุ ขนฺธาทีสุ เอเกนาปิ อาทิ-สทฺเทน คหิตธมฺเมสุปิ อยํ นโย เนตพฺโพฯ มูลํ ปติฏฺฐาภาวโตฯ สติ หิ สีลวิสุทฺธิยํ, จิตฺตวิสุทฺธิยญฺจ อยํ ปญฺญา มูลชาตา โหติ, นาสตีติฯ สรีรํ ปริพฺรูเหตพฺพโตฯ อิมิสฺสา หิ ปญฺญาย สนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย ปาทปาณิสีสฏฺฐานิยา ทิฏฺฐิวิสุทฺธิอาทิกา อิมา ปญฺจ วิสุทฺธิโย อวยเวน สมุทายูปลกฺขณนเยน ‘‘สรีร’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ
๔๓๑. ปญฺจ ขนฺธาติ เอตฺถ ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท, เตน น ตโต เหฏฺฐา, น อุทฺธนฺติ ทสฺเสติฯ ขนฺธาติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํฯ ยสฺมา เจตฺถ ขนฺธ-สทฺโท ราสฏฺโฐ ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๕๑; ๖.๓๗) วิย, ตสฺมา อตีตาทิวิภาคภินฺนํ เวทนากฺขนฺโธติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ กสฺมา ปเนเต ขนฺธา ปญฺเจว วุตฺตา อิมินา เอว จ กเมนาติ? ภาชนโภชนพฺยญฺชนภตฺตการกภุญฺชกวิกปฺปทสฺสนโต
รูปกฺขนฺธกถาวณฺณนา
๔๓๒. ตตฺถาติ เตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุฯ ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานํฯ รุปฺปนลกฺขณนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมนํฯ ยํ-สทฺเทน หิ สนิปาเตน กิํ-สทฺเทน จ คหิเตน อนิยมตฺถตาย อติปฺปสงฺเค อาปนฺเน ตํ รุปฺปนสทฺโท นิวตฺเตติ, เตน รูปสฺส อนวเสสปริคฺคโห กโต โหติฯ สีตาทีหีติ สีตุณฺหชิฆจฺฉาปิปาสาทีหิฯ เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํฯ รุปฺปนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ รุปฺปนลกฺขณํฯ ธมฺโม เอว ธมฺมชาตํฯ รุปฺปนญฺเจตฺถ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต วิสทิสุปฺปตฺติฯ นนุ จ อรูปธมฺมานมฺปิ วิโรธิปจฺจยสมาคเม วิสทิสุปฺปตฺติ ลพฺภตีติ? สจฺจํ ลพฺภติ, น ปน วิภูตตรํฯ วิภูตตรํ เหตฺถ รุปฺปนํ อธิปฺเปตํ สีตาทิคฺคหณโตฯ ยทิ เอวํ, กถํ พฺรหฺมโลเก รูปสมญฺญา? ตตฺถาปิ ตํสภาวานติวตฺตนโต โหติเยว รูปสมญฺญา, อนุคฺคาหกปจฺจยวเสน วาฯ วิโรธิปจฺจยสนฺนิปาเต โย อตฺตโน สนฺตาเน ภินฺเน ภิชฺชมานสฺเสว วิสทิสุปฺปตฺติเหตุภาโว, ตํ รุปฺปนนฺติ อญฺเญฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข รูปยติ วิการํ อาปาเทตีติ รูปํ, ปุริมปกฺเข ปน รุปฺปตีติฯ สงฺฆฏฺฏเนน วิการาปตฺติยํ รุปฺปนสทฺโท นิรุฬฺโหติ เกจิฯ อิมสฺมิํ ปกฺเข อรูปธมฺเมสุ รูปสมญฺญาย ปสงฺโค เอว นตฺถิ สงฺฆฏฺฏนาภาวโตฯ ปฏิฆาโต รุปฺปนนฺติ อปเรฯ สพฺพํ ตํ เอกโต กตฺวาติ ราสฏฺฐํ หทเย ฐเปตฺวา วทติฯ
ภูโตปาทายเภทโตติ ภูตํฯ ภูตานิ อุปาทิยเตว, น ปน สยํ เตหิ, อญฺเญหิ วา อุปาทียตีติ อุปาทายํฯ
กามํ จตุธาตุววตฺถาเน วจนตฺถาทิโตปิ ภูตานิ วิภาวิตาเนว, สภาวธมฺมานํ ปน ลกฺขณาทิวิภาวนาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานานิ จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานี’’ติฯ ตตฺถ ปทฏฺฐานสฺส อวุตฺตตฺตา อาห ‘‘ปทฏฺฐานโต ปนา’’ติอาทิฯ อวจนญฺจ ตสฺส ตสฺสตฺถสฺส ปจฺจยโตติ เอตฺถ ปการนฺตเรน วิภาวิตตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สพฺพาปีติ จตสฺโสปิ ธาตุโยฯ อาโปสงฺคหิตาย เตโชนุปาลิตาย วาโยวิตฺถมฺภิตาย ‘‘อวเสสธาตุตฺตยปทฏฺฐานา’’ติฯ
จตุวีสติวิธนฺติ คณนปริจฺเฉโท พลรูปาทีนํ ปฏิเสธนตฺโถฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ จกฺขตีติ จกฺขุ, วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ รูปํ อสฺสาเทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ จกฺขตีติ หิ อยํ จกฺขติ-สทฺโท ‘‘มธุํ จกฺขติ, พฺยญฺชนํ จกฺขตี’’ติอาทีสุ วิย อสฺสาทนตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘จกฺขุํ โข, มาคณฺฑิย, รูปารามํ รูปรตํ รูปสมุทิต’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๒๐๙)ฯ อฏฺฐกถายมฺปิ วุจฺจติ ‘‘รูเปสุ อาวิญฺฉนรส’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๓๓; ธ. ส. อฏฺฐ. ๖๐๐)ฯ สติปิ โสตาทีนํ สทฺทารมฺมณาทิภาเว นิรุฬฺหตฺตา ทสฺสเน เอว จกฺขุ-สทฺโท ปวตฺตติ ปทุมาทีสุ ปงฺกชาทิสทฺทา วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อถ วา จกฺขตีติ วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ สมวิสมํ อาจิกฺขนฺตํ วิย อภิพฺยตฺตํ วทนฺตํ วิย โหตีติ อตฺโถฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘วิภาเวติ จา’’ติ (มหานิ. อฏฺฐ. ๑๓; วิภ. อฏฺฐ. ๑๕๔) วุตฺตํฯ ตํ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ วิภาวนตฺถตาปิ จกฺขติ-สทฺทสฺส สมฺภวตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ สุณาติ เอเตน, วิญฺญาณาธิฏฺฐิตํ สยํ วา สุณาตีติ โสตํฯ ฆายติ เอเตน, สยํ วา ฆายตีติ ฆานํฯ รสคฺคหณมูลกตฺตา อชฺโฌหรณสฺส ชีวิตนิมิตฺตํ อาหารรโส ชีวิตํ, ตสฺมิํ นินฺนตาย ตํ อวฺหายตีติ ชิวฺหา นิรุตฺตินเยนฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโย อุปฺปตฺติฏฺฐานนฺติ กาโย อนุตฺตริยเหตุภาวํ อนาคจฺฉนฺเตสุ กามราคนิทานกมฺมชนิเตสุ, กามราคสฺส จ วิเสสปจฺจเยสุ ฆานชิวฺหากาเยสุ กายสฺส วิเสสโต สาสวปจฺจยตฺตาฯ เตน หิ โผฏฺฐพฺพสุขํ อสฺสาเทนฺตา สตฺตา เมถุนมฺปิ เสวนฺติฯ กายินฺทฺริยวตฺถุกา วา จตฺตาโร ขนฺธา พลวกามาสวาทิเหตุภาวโต วิเสเสน สาสวาติ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโย วุตฺโตฯ วณฺณวิการํ อาปชฺชมานํ หทยงฺคตภาวํ รูปยตีติ รูปํ, รูปมิว ปกาสํ กโรติ สวิคฺคหมิว สทฺโท, อุทาหรียติ, สเกหิ วา ปจฺจเยหิ สปฺปียติ โสตวิญฺเญยฺยภาวํ อุปนียตีติ อตฺโถฯ คนฺธยตีติ คนฺโธ, อตฺตโน วตฺถุํ สูจยติ อปากฏํ ‘‘อิทํ สุคนฺธํ, ทุคฺคนฺธ’’นฺติ ปกาเสติ รโส, อสาเทนฺตีติ อตฺโถฯ
อิตฺถิยาว อินฺทฺริยํ อิตฺถินฺทฺริยํ, ตถา ปุริสินฺทฺริยํฯ ชีวนฺติ เตน สหชาตธมฺมาติ ชีวิตํ, ตเทว อินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ หทยญฺจ ตํ วตฺถุ จ, หทยสฺส วา มโนวิญฺญาณสฺส วตฺถุ หทยวตฺถุฯ โจปนกายภาวโต กาโย จ โส อธิปฺปายวิญฺญาปนโต วิญฺญตฺติ จาติ กายวิญฺญตฺติฯ โจปนวาจาภาวโต, อธิปฺปายวิญฺญาปนโต จ วจี จ สา วิญฺญตฺติ จาติ วจีวิญฺญตฺติฯ วิคฺคหาภาวโต น กสฺสติ, กสิตุํ ฉินฺทิตุํ น สกฺกา, น วา กาสติ ทิพฺพตีติ อกาสํ, อกาสเมว อากาสํ, ตเทว นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเฐน อากาสธาตุฯ รูปสฺสาติ นิปฺผนฺนรูปสฺสฯ ลหุภาโว ลหุตาฯ สยํ อนิปฺผนฺนตาย ‘‘รูปสฺสา’’ติ วิเสสิตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ อยํ ปน วิเสโส – กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํ, ตสฺส ภาโว กมฺมญฺญตาฯ ปฐมํ, อุปริ จ จโย ปวตฺติ อุปจโยฯ ปุพฺพาปรวเสน สมฺพนฺธา ตติ ปวตฺติ สนฺตติฯ อนิจฺจสฺส วินาสิโน ภาโว อนิจฺจตาฯ กพลํ กรียตีติ กพฬีกาโรฯ อาหรตีติ อาหาโรฯ เอวํ ตาว อุปาทายรูปํ สทฺทตฺถโต เวทิตพฺพํฯ
กมโต ปน สพฺเพสํ รูปธมฺมานํ นิสฺสยภาเวน มูลภูตตฺตา ปฐมํ ภูตรูปานิ อุทฺทิฏฺฐานิฯ อิตเรสุ อชฺฌตฺติกภาเวน อตฺตภาวสมญฺญาย มูลภาวโต จกฺขาทีนิ ปญฺจ อาทิโต อุทฺทิฏฺฐานิฯ เตสํ วิสยีนํ อิเม วิสยาติ ทสฺเสตุํ รูปาทีนิ จตฺตาริ อุทฺทิฏฺฐานิฯ โผฏฺฐพฺพํ ปน อนุปาทารูปตฺตา, ภูตคฺคหเณน คหิตตฺตา จ อิธ น คหิตํฯ สฺวายํ อตฺตภาโว อิเมหิ ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา สงฺขํ คจฺฉตีติ ทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยํ อุทฺทิฏฺฐํฯ ‘‘อิมินา ชีวตี’’ติ โวหารํ ลพฺภตีติ ทสฺสนตฺถํ ตโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตสฺส อิมํ นิสฺสาย วิญฺญาณปฺปวตฺติยํ อตฺตหิตาทิสิทฺธีติ ทสฺสนตฺถํ หทยวตฺถุฯ ตสฺส อิมาสํ วเสน สพฺเพ กายวจีปโยคาติ ทสฺสนตฺถํ วิญฺญตฺติทฺวยํฯ อิมาย รูปกายสฺส ปริจฺเฉโท, อญฺชโส จาติ ทสฺสนตฺถํ อากาสธาตุฯ อิเมหิสฺส สุขปฺปวตฺติ, อุปฺปตฺติอาทโย
๔๓๓. อิทานิ ‘‘ตตฺถ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณ’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ อุปาทารูเปสุฯ รูเป, รูปสฺส วา อภิฆาโต รูปาภิฆาโต, ตํ อรหตีติ รูปาภิฆาตารโห, รูปาภิฆาโต โหตุ วา มา วา เอวํสภาโว จตุนฺนํ ภูตานํ ปสาโท รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาโท, เอวํลกฺขณํ จกฺขูติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปจฺจยนฺตรสหิโต เอว จกฺขุปสาโท รูปาภิหนนวเสน ปวตฺตติ, น เกวโลฯ ตสฺมา ตํสภาวตาว ปมาณํ, น รูปาภิฆาโตติ ทสฺสนตฺถํ รูปาภิฆาตารหตา วุตฺตา ยถา วิปาการหํ กุสลากุสลนฺติฯ อภิฆาโต จ วิสยวิสยีนํ อญฺญมญฺญํ อภิมุขีภาโว โยคฺยเทสาวฏฺฐานํ อภิฆาโต วิยาติ กตฺวาฯ โส รูเป จกฺขุสฺส, รูปสฺส วา จกฺขุมฺหิ โหติฯ เตนาห ‘‘ยํ จกฺขุ อนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ รูปมฺหิ สนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ ปฏิหญฺญิ วา’’ติ, ‘‘ยมฺหิ จกฺขุมฺหิ อนิทสฺสนมฺหิ สปฺปฏิฆมฺหิ รูปํ สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ ปฏิหญฺญิ วา ปฏิหญฺญติ วา’’ติ (ธ. ส. ๕๙๗) จ อาทิฯ ปริปุณฺณาปริปุณฺณายตนตฺตภาวนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส นิทานภูตา กามตณฺหา, รูปตณฺหา จ ตทายตนิกภวปตฺถนาภาวโต ทฏฺฐุกามตาทิโวหารํ อรหตีติ ทุติยนโย สพฺพตฺถ วุตฺโตฯ ตตฺถ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมํ สมุฏฺฐานํ เอเตสนฺติ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมสมุฏฺฐานานิฯ เอวํวิธานํ ภูตานํ ปสาโท ทฏฺฐุกามตา…เป.… ปสาโท, เอวํลกฺขณํ จกฺขุฯ ตสฺส ตสฺส หิ ภวสฺส มูลการณภูตา ตณฺหา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว อุปฺปชฺชนารหายตนวิสยาปิ นาม โหตีติ กามตณฺหาทีนํ ทฏฺฐุกามตาทิโวหารารหตา วุตฺตาฯ
ทฏฺฐุกามตาติ หิ ทฏฺฐุมิจฺฉา, รูปตณฺหาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ทฏฺฐุกามตาย, เสสานญฺจ ตํตํอตฺตภาวนิพฺพตฺตกกมฺมายูหนกฺขณโต สติ ปุริมนิพฺพตฺติยํ วตฺตพฺพํ นตฺถิ, อสติ ปน มคฺเคน อสมุคฺฆาติตภาโวเยว การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยโต มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนํ การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชิตฺวา อตฺตโน ผลสฺส ปจฺจยภาวูปคมนโต วิชฺชมานเมวาติ อุปฺปนฺนตา อตฺถิตา ปริยาเยหิ วุจฺจติ ‘‘อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน
รูเปสุ ปุคฺคลสฺส, วิญฺญาณสฺส วา อาวิญฺฉนรสํฯ อาธารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ นิสฺสยปจฺจยภาวโตฯ ทฏฺฐุกามตานิทานกมฺมชภูตปทฏฺฐานํ เยสํ ภูตานํ ปสาโท, เตวสฺส อาสนฺนการณนฺติ กตฺวาฯ เอตฺถ จ ตํตํอตฺตภาวนิปฺผาทกสาธารณกมฺมวเสน ปุริมํ จกฺขุลกฺขณํ วุตฺตํ การณวิเสสสฺส อนามฏฺฐตฺตาฯ ‘‘เอวรูปํ นาม เม จกฺขุ โหตู’’ติ เอวํ นิพฺพตฺติตอาเวณิกกมฺมวเสน ทุติยนฺติ วทนฺติฯ สติปิ ปน ปญฺจนฺนํ ปสาทภาวสามญฺเญ สวิสยาวภาสนสงฺขาตสฺส ปสาทพฺยาปารสฺส วเสน ปุริมํ วุตฺตํฯ ปสาทการณสฺส สติปิ กมฺมภาวสามญฺเญ, เอกตฺเต วา อตฺตโน การณเภเทน เภททสฺสนวเสน ทุติยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โสตาทีนํ ลกฺขณาทีสุ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
เอตฺถาห – จกฺขาทีนํ อินฺทฺริยานํ กิํ เอกกมฺมุนา อุปฺปตฺติ, อุทาหุ นานากมฺมุนาติ? อุภยถาปีติ โปราณาฯ ตตฺถ นานากมฺมุนา ตาว อุปฺปตฺติยํ จกฺขาทีนํ วิเสเส วตฺตพฺพํ นตฺถิ การณสฺส ภินฺนตฺตาฯ เอกกมฺมุนา ปน อุปฺปตฺติยํ กถํ เนสํ วิเสโสติ? การณสฺส ภินฺนตฺตา เอวฯ ตํตํภวปตฺถนาภูตา หิ ตณฺหา ตํตํภวปริยาปนฺนายตนาภิลาสตาย สยํ วิจิตฺตรูปา อุปนิสฺสยภาเวน ตํตํภวนิพฺพตฺตกกมฺมสฺส วิจิตฺตเภทตํ วิทหติฯ ยโต ตทาหิตวิเสสํ ตํ ตถารูปสมตฺถตาโยเคนาเนกรูปาปนฺนํ วิย อเนกํ วิสิฏฺฐสภาวํ ผลํ นิพฺพตฺเตติฯ น เจตฺถ สมตฺถตา สมตฺถภาวโต อญฺญา เวทิตพฺพา การณวิเสเสน อาหิตวิเสสสฺส วิสิฏฺฐผลนิปฺผาทนโยคฺยตามตฺตโตฯ อยญฺจ เอกสฺสปิ กมฺมสฺส อเนกินฺทฺริยเหตุตาวิเสสโยโค ยุตฺติโต, อาคมนโต จ ปรโต อาคมิสฺสติฯ อปิจ เอกสฺเสว กุสลจิตฺตสฺส โสฬสาทิวิปากจิตฺตนิพฺพตฺติเหตุตา วุจฺจติฯ โลเกปิ เอกสฺเสว สาลิพีชสฺส ปริปุณฺณาปริปุณฺณตณฺฑุลอาตณฺฑุลผลนิพฺพตฺติเหตุตา ทิสฺสเตว, กิํ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตายฯ ยโต กมฺมผลํ จกฺขาทีนิ, กมฺมวิปาโก จ สพฺพโส พุทฺธานํเยว ญาณสฺส วิสโยติฯ
๔๓๔. เกจีติ วสุธมฺโม เอวํ วทติ ‘‘จกฺขุมฺหิ เตโช อธิกํ, โสเต วายุ, ฆาเน ปถวี, ชิวฺหาย อาโป, กาเย สพฺเพปิ สมา’’ติฯ จกฺขาทีสุ เตชาทิอธิกตา นาม ตนฺนิสฺสยภูตานํ ตทธิกตายาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตชาธิกานํ ภูตานํ ปสาโท จกฺขู’’ติอาทิมาหฯ กาโย สพฺเพสนฺติ โก เอตฺถ วิเสโส, นนุ เตชาทิอธิกานญฺจ ภูตานํ ปสาทา สพฺเพสํเยวาติ? สจฺจเมตํ, อิทํ ปน ‘‘สพฺเพส’’นฺติ วจนํ สมานานนฺติ อิมมตฺถํ ทีเปติ อนุวตฺตมานสฺส เอกเทสาธิกภาวสฺส นิวารณวเสน วุตฺตตฺตาฯ เตชาทีนํ หิ ปจฺเจกํ อธิกภาเว วิย ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา อธิกภาเวปิ ยถาวุตฺตาธิกภาเวเนว เอกกาทิวเสน ลพฺภมานาย โอมตฺตตายปิ กายปฺปสาโท น โหตีติ ปากโฏยมตฺโถฯ ตสฺมา จตุนฺนมฺปิ ภูตานํ สมภาเวน กายปฺปสาโท โหตีติ สพฺพสทฺโท อิธ สมภาวทีปโก ทฏฺฐพฺโพฯ เตชาทีนนฺติ ปทีปสงฺขาตสฺส เตชสฺส โอภาสรูเปน, วายุสฺส สทฺเทน, ปถวิยา คนฺเธน, เขฬสงฺขาตสฺส อุทกสฺส รเสนาติ ปุริมวาเท, ปจฺฉิมวาเท จ ยถาโยคํ ตํตํภูตคุเณหิ อนุคฺคยฺหภาวโต, รูปาทีนํ คหเณ อุปการิตพฺพโตติ อตฺโถฯ อาโลกาทิสหการีการณสหิตานํเยว จกฺขาทีนํ รูปาทิอวภาสนสมตฺถตา, วิวรสฺส จ โสตวิญฺญาณูปนิสฺสยภาโว คุโณติ เตสํ ลทฺธิฯ เตชาทีนํ วิย ปน วิวรสฺส ภูตภาวาภาวโต ยถาโยค-คฺคหณํฯ อถ วา รูปาทโย วิย วิวรมฺปิ ภูตคุโณติ ปราธิปฺปาเย เตชสฺส อาโลกรูเปน, อากาสสงฺขาตสฺส วิวรสฺส สทฺเทน, วายุสฺส คนฺเธน, อุทกสฺส รเสน, ปถวิยา โผฏฺฐพฺเพนาติ เอวํ ยถาโยคํ ตํตํภูตคุเณหีติ โยชนาฯ
รูปาทีนํ อธิกภาวทสฺสนโตติ อคฺคิมฺหิ รูปสฺส ปภสฺสรสฺส, วายุมฺหิ สทฺทสฺส สภาเวน สุยฺยมานสฺส, ปถวิยา สุรภิอาทิโน คนฺธสฺส, อาเป จ รสสฺส มธุรสฺสาติ อิเมสํ วิเสสยุตฺตานํ ทสฺสนโต ‘‘รูปาทโย เตสํ คุณา’’ติ ปฐมวาที อาหาติฯ ตสฺเสว ‘‘อิจฺเฉยฺยามา’’ติอาทินา อุตฺตรมาหฯ อิมินาว อุปาเยน ทุติยวาทิโนปิ นิคฺคโห โหตีติฯ อถ วา รูปาทิวิเสสคุเณหิ เตชอากาสปถวีอาปวายูหิ จกฺขาทีนิ กตานีติ วทนฺตสฺส กณาทสฺส วาทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อถาปิ วเทยฺยุ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อาสเว อุปลพฺภมาโนปิ คนฺโธ ปถวิยา อาโปสํยุตฺตาย กปฺปาสโต วิสทิสายาติ น กปฺปาสคนฺธสฺส อธิกภาวาปตฺตีติ เจ? น, อนภิภูตตฺตาฯ อาสเว หิ อุทกสํยุตฺตา ปถวี อุทเกน อภิภูตา, น กปฺปาสปถวีติ ตสฺส เอว คนฺเธน อธิเกน ภวิตพฺพํฯ อุณฺโหทกสํยุตฺโต จ อคฺคิ อุปลพฺภนีโย มหนฺโตติ กตฺวา ตสฺส ผสฺโส วิย วณฺโณปิ ปภสฺสโร อุปลพฺเภยฺยาติ อุณฺโหทเก วณฺณโต อคฺคินา อนภิสมฺพนฺธสฺส สีโตทกสฺส วณฺโณ ปริหาเยถฯ ตสฺมาติ เอตสฺส อุภยสฺส อภาวาฯ ตทภาเวน หิ รูปาทีนํ เตชาทิวิเสสคุณตา นิวตฺติตาฯ ตนฺนิวตฺตเนน ‘‘เตชาทีนํ คุเณหิ รูปาทีหิ อนุคฺคยฺหภาวโต’’ติ อิทํ การณํ นิวตฺติตนฺติ เอวํ ‘‘ตสฺมา ปหาเยต’’นฺติอาทิฯ เอกกลาเปปิ รูปรสาทโย วิสทิสา, โก ปน วาโท นานากลาเป จกฺขาทโย ภูตวิเสสาภาเวปีติ ทสฺเสตุํ รูปรสาทินิทสฺสนํ วุตฺตํฯ
ยทิ ภูตวิเสโส นตฺถิ, กิํ ปน จกฺขาทิวิเสสสฺส การณนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ อญฺญมญฺญสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอกมฺปิ กมฺมํ ปญฺจายตนิกตฺตภาวภวปฺปตฺถนานิปฺผนฺนํ จกฺขาทิวิเสสเหตุตาย อญฺญมญฺญสฺส อสาธารณนฺติ จ กมฺมวิเสโสติ จ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ตํ เยน วิเสเสน จกฺขุสฺส ปจฺจโย, เตเนว โสตสฺส ปจฺจโย โหติ อินฺทฺริยนฺตราภาวปฺปตฺติโตฯ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ มหคฺคตา เจตนา กฏตฺตารูปานํ กมฺมปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๒.๑๒.๗๘) วจเนน ปฏิสนฺธิกฺขเณ วิชฺชมานานํ สพฺเพสํ กฏตฺตารูปานํ เอกา เจตนา กมฺมปจฺจโย โหตีติ วิญฺญายติฯ นานาเจตนาย หิ ตทา อินฺทฺริยุปฺปตฺติยํ สติ ปริตฺเตน จ มหคฺคเตน จ กมฺมุนา นิพฺพตฺติตํ กฏตฺตารูปํ อาปชฺเชยฺยาติฯ น เจกา ปฏิสนฺธิ อเนกกมฺมนิพฺพตฺตา โหตีติ สิทฺธเมเกน กมฺเมน อเนกินฺทฺริยุปฺปตฺติ โหตีติฯ
๔๓๕. อนลฺลีโน นิสฺสโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนนิสฺสโย, รูปสทฺทสงฺขาโต วิสโยฯ คนฺธรสานํ นิสฺสยา ฆานชิวฺหานํ นิสฺสเย อลฺลียนฺตีติ ปาฬิยญฺจ อวิเสเสน สทฺทารมฺมณสฺส โสตวิญฺญาณารมฺมณภาโว วุตฺโตฯ กิญฺจ ทิสาเทสววตฺถานญฺจ สทฺทสฺส น สิยา, อตฺตโน วิสยิปเทสสฺส เอว คเหตพฺพโต คนฺโธ วิยฯ ตสฺมา ยตฺถ อุปฺปนฺโน สทฺโท, ตตฺเถว ฐิโตฯ สเจ โสตปเถ อาปาถมาคจฺฉติ, นนุ ทูเร ฐิเตหิ รชกาทิสทฺทา จิเรน สุยฺยนฺตีติ? น ทูราสนฺนานํ ยถาปากเฏ สทฺเท คหณวิเสสโตฯ ยถา หิ ทูราสนฺนานํ วจนสทฺเท ยถาปากเฏ คหณวิเสสโต อาการวิเสสานํ อคฺคหณํ, คหณญฺจ โหติ, เอวํ รชกาทิสทฺเทปิ อาสนฺนสฺส อาทิโต ปภุติ ยาว อวสานา กเมน ปากฏีภูเต, ทูรสฺส จ อวสาเน, มชฺเฌ วา ปิณฺฑวเสน ปวตฺติปากฏีภูเต นิจฺฉยคฺคหณานํ โสตวิญฺญาณวีถิยา ปรโต ปวตฺตานํ วิเสสโต ลหุกํ สุโต ‘‘จิเรน สุโต’’ติ อธิมาโน โหติฯ โส ปน สทฺโท ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตนฺนิสฺสิโตว อตฺตโน วิชฺชมานกฺขเณ โสตสฺส อาปาถมาคจฺฉติ
๔๓๖. ปุพฺเพ ลกฺขณาทินา วิภาวิตมฺปิ จกฺขุํ ฐิตฏฺฐานาทิโต วิภาเวตุํ ‘‘จกฺขุ เจตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ จกฺขุ สาธยมานํ ติฏฺฐตีติ สมฺพนฺโธฯ จ-กาโร พฺยติเรกตฺโถ, เตนสฺส วุจฺจมานเมว วิเสสํ โชเตติฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ยถานิทฺทิฏฺเฐสุ ปญฺจสุ อุปาทารูเปสุฯ ‘‘สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทเส’’ติ เอเตน อวเสสํ กณฺหมณฺฑลํ ปฏิกฺขิปติฯ สฺเนหมิว สตฺต อกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ฐิตาเหว อตฺตโน นิสฺสยภูตาหิ จตูหิ ธาตูหิ กตูปการํ ตนฺนิสฺสิเตเหว อายุวณฺณาทีหิ อนุปาลิตํ ปริวาริตํ ติสนฺตติรูปสมุฏฺฐาปเกหิ อุตุจิตฺตาหาเรหิ อุปตฺถมฺภิยมานํ ติฏฺฐติฯ สตฺตอกฺขิปฏลพฺยาปนวจเนเนว จกฺขุสฺส อเนกกลาปคตภาวํ ทสฺเสติฯ ปมาณโต อูกาสิรมตฺตนฺติ อูกาสิรมตฺเต ปเทเส ปวตฺตนโต วุตฺตํฯ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถุภาวํ นิสฺสยภาวโต อาวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนาทีนํ ตทารมฺมณาวสานานํ ทฺวารภาวํ สมวสรฏฺฐานโตฯ ตํ ปเนตํ จกฺขุ อธิฏฺฐานเภทโต, ตตฺถาปิ ปจฺเจกํ อเนกกลาปคตภาวโต อเนกมฺปิ สมานํ สามญฺญนิทฺเทเสน อาวชฺชนาย เอกตฺตา, เอกสฺมิํ ขเณ เอกสฺเสว จ กิจฺจกรตฺตา เอกํ กตฺวา วุตฺตํฯ เอวมฺปิ พหูสุ กถเมกสฺเสว กิจฺจกรตฺตํฯ ยํ ตตฺถ วิสทํ หุตฺวา รูปาภิฆาตารหํ, ตํ วิญฺญาณสฺส นิสฺสโย โหตีติ คเหตพฺพํฯ โผฏฺฐพฺพวิเสโส วิย กายวิญฺญาณสฺส อารมฺมณภาเวฯ
มนุปสฺสตีติ ม-กาโร ปทสนฺธิกโร, อถ วา มนูติ มจฺโจฯ
องฺคุลิเวธกํ องฺคุลียกํฯ
วิสมชฺฌาสยตาย จกฺขุ วมฺมิกฉิทฺทาภิรตสปฺโป วิย, พิลชฺฌาสยตาย โสตํ อุทกพิลาภิรตกุมฺภีโล วิย, อากาสชฺฌาสยตาย ฆานํ อชฏากาสาภิรตปกฺขี วิย, คามชฺฌาสยตาย ชิวฺหา คามาภิรตกุกฺกุโร วิย, อุปาทินฺนกชฺฌาสยตาย กาโย อามกสุสานาภิรตสิงฺคาโล วิย ปสฺสิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วมฺมิ…เป.… ทฏฺฐพฺพา’’ติ อาหฯ วิสมชฺฌาสยตา จ จกฺขุสฺส วิสมชฺฌาสยํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตา, จกฺขุมโต วา ปุคฺคลสฺส
๔๓๗. จกฺขุมฺหิ, จกฺขุสฺส วา ปฏิหนนํ จกฺขุปฏิหนนํ, ตํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ จกฺขุปฏิหนนลกฺขณํฯ ปฏิหนนญฺเจตฺถ ยถาวุตฺโต อภิฆาโตวฯ วิสยภาโว อารมฺมณปจฺจยตาฯ กามํ สา เอว โคจรตา, ตถาปิ วิสยโคจรานํ อยํ วิเสโส – อนญฺญตฺถภาโว, ตพฺพหุลจาริตา จ จกฺขุวิญฺญาณสฺสฯ วิสยภาเว จสฺส ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ ยตฺถ ปน กายวิญฺญตฺติอาทิเกฯ
๔๓๘. อิตฺถิยา อิตฺถิภาวลกฺขณํฯ ตโต เอว ‘‘อิตฺถี’’ติ ตํสหิตํ สนฺตานํ ปกาเสนฺตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อิตฺถีติ ปกาสนรส’’นฺติฯ วฏฺฏํสตา อวิสทหตฺถปาทาทิตา จ อิตฺถิลิงฺคํฯ ถนมํสาวิสทตา, นิมฺมสฺสุทาฐิตา, เกสพนฺธนํ, วตฺถคฺคหณญฺจ ‘‘อิตฺถี’’ติ สญฺชานนสฺส ปจฺจยภาวโต อิตฺถินิมิตฺตํฯ ทหรกาเลปิ สุปฺปกมุสลกาทีหิ กีฬา, มตฺติกตกฺเกน สุตฺตกนฺตนาทิ จ อิตฺถิกุตฺตํ, อิตฺถิกิริยาติ อตฺโถฯ อวิสทฏฺฐานคมนาทิโก อากาโร อิตฺถากปฺโปฯ อปโร นโย – อิตฺถีนํ มุตฺตกรณํ อิตฺถิลิงฺคํฯ สราธิปฺปายา อิตฺถินิมิตฺตํฯ อวิสทฏฺฐานคมนนิสชฺชาขาทนโภชนาทิกา อิตฺถิกุตฺตํฯ อิตฺถิสณฺฐานํ อิตฺถากปฺโปฯ อิมานิ จ อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ยถาสกํ กมฺมาทินา ปจฺจเยน อุปฺปชฺชมานานิปิ เยภุยฺเยน อิตฺถินฺทฺริยสหิเต เอว สนฺตาเน ตํตทาการานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อิตฺถินฺทฺริยํ เตสํ การณนฺติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘อิตฺถิลิงฺคนิมิตฺตกุตฺตากปฺปานํ การณภาวปจฺจุปฏฺฐาน’’นฺติฯ อิตฺถิลิงฺคาทีสุ เอว จ การณภาวสงฺขาเตน อธิปติภาเวน ตสฺส อินฺทฺริยตา วุตฺตา, อินฺทฺริยสหิเต สนฺตาเน อิตฺถิลิงฺคาทิอาการรูปปจฺจยานํ อญฺญถา อนุปฺปาทนโต, อิตฺถิคฺคหณสฺส จ เตสํ รูปานํ ปจฺจยภาวโตฯ
ยสฺมา ปน ภาวทสเกปิ รูปานํ อิตฺถินฺทฺริยํ น ชนกํ, นาปิ อนุปาลกํ, อุปตฺถมฺภกํ วา, น จ อญฺเญสํ กลาปรูปานํ, ตสฺมา ตํ ชีวิตินฺทฺริยํ วิย สกลาปรูปานํ, อาหาโร วิย วา กลาปนฺตรรูปานญฺจ ‘‘อินฺทฺริยอตฺถิอวิคตปจฺจโย’’ติ ปาฬิยํ น วุตฺตํฯ ยสฺมา จ ปจฺจยนฺตราธีนานิ ลิงฺคาทีนิ, ตสฺมา ยตฺถสฺส อาธิปจฺจํ, ตํสทิเสสุ มตจิตฺตกตรูเปสุปิ ตํสณฺฐานตา ทิสฺสติฯ เอส นโย ปุริสินฺทฺริเยปิฯ ยํ ปเนตฺถ วิสทิสํ, ตํ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํ ‘‘ตทุภยมฺปิ…เป.… พฺยาปกเมวา’’ติ วตฺวา ยทิ เอวํ กายปฺปสาเทน สงฺกโร สิยาติ อาสงฺกํ นิวตฺเตนฺโต ‘‘น จ กายปฺปสาเทนา’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยทิปิ ‘‘รูปรสาทโย วิยา’’ติ เอเตน สมานนิสฺสเยสุปิ นาม สงฺกโร นตฺถิ ลกฺขณเภทโต, กิมงฺคํ ปน ภินฺนนิสฺสยสภาเวสูติ ทสฺเสติฯ
๔๓๙. สหชรูปานุปาลนลกฺขณนฺติ อตฺตนา สหชาตรูปานํ อนุปาลนลกฺขณํฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส เอกนฺตกมฺมชตฺตา สหช-คฺคหเณเนว อนุปาเลตพฺพานมฺปิ กมฺมชภาโว สิทฺโธติ กมฺมช-คฺคหณํ น กตํฯ ยถาสกํ ขณมตฺตฏฺฐายิโนปิ กมฺมชรูปสฺส ปวตฺติเหตุภาเวน ตํ อนุปาลกํ, ตสฺมา สหชรูปานุปาลนลกฺขณํฯ น หิ กมฺมชานํ กมฺมํเยว ฐิติเหตุ ภวิตุํ อรหติ อาหารชาทีนํ อาหาราทิ วิยฯ กิํ การณา? ตงฺขณาภาวโตฯ เตสนฺติ สหชรูปานํฯ ปวตฺตนํ ยาปนํฯ ฐปนํ ฐิติเหตุตาฯ อตฺตนา อนุปาลนวเสน ยาเปตพฺพานิ ปวตฺเตตพฺพานิ ภูตานิ เอตสฺส ปทฏฺฐานนฺติ ยาปยิตพฺพภูตปทฏฺฐานํฯ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหีติ อาทิ-สทฺเทน ปวตฺตนรสาทิเมว สงฺคณฺหาติฯ อตฺถิกฺขเณเยวาติ อนุปาเลตพฺพานํ อตฺถิกฺขเณเยวฯ อสติ อนุปาเลตพฺเพ อุปฺปลาทิมฺหิ กิํ อุทกํ อนุปาเลยฺยฯ ยทิ กมฺมชานํ ฐิติเหตุมนฺตเรน ฐิติ น โหติ, ชีวิตินฺทฺริยสฺส โก ฐิติเหตูติ อาห ‘‘สย’’นฺติอาทิฯ ยทิ กมฺมชานํ ฐานํ ชีวิตินฺทฺริยปฏิพทฺธํ, อถ กสฺมา สพฺพกาลํ น ฐเปตีติ อาห ‘‘น ภงฺคโต’’ติอาทิฯ ตสฺส ตสฺส อนุปาลนาทิกสฺส สาธนโตฯ ตํ สาธนญฺจ ชีวมานตาวิเสสสฺส ปจฺจยภาวโตฯ อินฺทฺริยพทฺธรูปสฺส หิ มตรูปโต กมฺมชสฺส, ตทนุพนฺธภูตสฺส จ อุตุสมุฏฺฐานาทิโต ชีวิตินฺทฺริยกโต วิเสโส, น เกวลํ ขณฏฺฐิติยา เอว, ปพนฺธานุปจฺเฉทสฺสาปิ ชีวิตินฺทฺริยํ การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, อิตรถา อายุกฺขยโต มรณํ น ยุชฺเชยฺยาติฯ
๔๔๐. มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถูติ กถเมตํ วิญฺญาตพฺพนฺติ? อาคมโต, ยุตฺติโต จฯ ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ
ยุตฺติ ปน เอวํ เวทิตพฺพา – นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ธาตุทฺวยํ ปญฺจโวการภเวฯ ตตฺถ รูปายตนาทีนํ, โอชาย จ อินฺทฺริยพทฺธโต พหิปิ ปวตฺติทสฺสนโต น ตํนิสฺสยตา ยุชฺชติ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยานมฺปิ ตทุภยรหิเตปิ สนฺตาเน ธาตุทฺวยทสฺสนโต น ตํนิสฺสยตา ยุชฺชติ, ชีวิตินฺทฺริยสฺสาปิ อญฺญกิจฺจํ วิชฺชตีติ น ตํนิสฺสยตา ยุชฺชติ เอวาติ ปาริเสสโต หทยวตฺถุ, เตสํ นิสฺสโยติ วิญฺญายติฯ สกฺกา หิ วตฺตุํ นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ธาตุทฺวยํ ปญฺจโวการภเว รูปปฏิพทฺธวุตฺติภาวโตฯ ยํ ยญฺหิ รูปปฏิพทฺธวุตฺติ, ตํ ตํ นิปฺผนฺนอุปาทายรูปนิสฺสยํ ทิฏฺฐํ ยถา ‘‘จกฺขุวิญฺญาณธาตู’’ติฯ ‘‘ปญฺจโวการภเว’’ติ จ วิเสสนํ มโนวิญฺญาณธาตุวเสน กตํฯ มโนธาตุ ปน จตุโวการภเว นตฺเถวฯ นนุ จ อินฺทฺริยนิสฺสยตายปิ สาธนโต วิรุทฺโธ เหตุ อาปชฺชตีติ? น ทิฏฺฐพาธนโตฯ ทิฏฺฐํ เหตํ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วิย ธาตุทฺวยสฺส วตฺถุโน มนฺทติกฺขาทิอนนุวิธานํฯ ตถา หิสฺส ปาฬิยํ อินฺทฺริยปจฺจยตา น วุตฺตาฯ เตน ตทนุวิธานสงฺขาตา อินฺทฺริยนิสฺสยตา พาธียติฯ โหตุ ธาตุทฺวยนิสฺสโย หทยวตฺถุ, อุปาทายรูปญฺจ, เอตํ ปน กมฺมสมุฏฺฐานํ, ปฏินิยตกิจฺจํ, หทยปเทเส ฐิตเมวาติ กถํ วิญฺญายตีติ? วุจฺจเต – วตฺถุรูปภาวโต กมฺมสมุฏฺฐานํ จกฺขุ วิย, ตโต เอว ปฏินิยตกิจฺจํ, วตฺถุรูปภาวโตติ จ วิญฺญาณนิสฺสยภาวโตติ อตฺโถฯ อฏฺฐิํ กตฺวา มนสิ กตฺวา สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวา กิญฺจิ จินฺเตนฺตสฺส หทยสฺส ขิชฺชนโต ตตฺเถตมวฏฺฐิตนฺติ วิญฺญายติฯ ตาสญฺเญว ธาตูนนฺติ มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํเยว อุพฺพหนปจฺจุปฏฺฐานํฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
๔๔๑. อภิกฺกโม อาทิ เยสํ เต อภิกฺกมาทีฯ อาทิ-สทฺเทน ปฏิกฺกมสมิญฺชนปสารณอุกฺเขปนอเวกฺเขปนาทิกา สพฺพา กิริยา ปริคฺคยฺหติฯ เตสํ อภิกฺกมาทีนํ ปวตฺตกํ จิตฺตํ สมุฏฺฐานํ ยสฺสา สา อภิกฺกมาทิปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺฐานา, วาโยธาตุฯ ตสฺสา ยํ สหชรูปกายสฺส ถมฺภนสนฺธารณจลนสงฺขาตํ กิจฺจํ, ตสฺส สหการีการณภูโต อาการวิเสโส กายวิญฺญตฺติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อภิกฺกมาทิ…เป.… กายวิญฺญตฺตี’’ติฯ
กสฺส ปน อาการวิกาโรติ? สามตฺถิยโต วาโยธาตุอธิกานํ จิตฺตชมหาภูตานํฯ กิํ ตํ สามตฺถิยํ? จิตฺตชตา, อุปาทายรูปตา จฯ อถ วา วาโยธาตุยา อาการวิกาโร สหช…เป.… ปจฺจโยติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ยทิ เอวํ วิญฺญตฺติยา อุปาทายรูปภาโว น ยุชฺชติฯ น หิ อุปาทายรูปํ เอกภูตสนฺนิสฺสยํ อตฺถิฯ ‘‘จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูป’’นฺติ หิ วุตฺตํ, นายํ โทโส จตุนฺนํ วิกาโร จตูสุ เอกสฺสาปิ โหติ จตุสาธารณธนํ วิยฯ วาโยธาตุอธิกตาย จ กลาปสฺส ‘‘วาโยธาตุยา’’ติ วจนํ น วิรุชฺฌติฯ เอวํ อธิกตา จ สามตฺถิยโต, น ปมาณโตฯ อญฺญถา หิ อวินิพฺโภควุตฺติตา น ยุชฺเชยฺยฯ วาโยธาตุยา เอวาติ เกจิฯ เตสํ มเตน วิญฺญตฺติยา อุปาทายรูปตา ทุรุปปาทาฯ น หิ เอกสฺส วิกาโร จตุนฺนํ โหติฯ สา ปนายํ หตฺถจลนาทีสุ ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรมวิญฺญายมานนฺตเรน มโนทฺวารชวเนน คยฺหติฯ ผนฺทมานวณฺณวินิมุตฺโต โกจิ วิกาโร อตฺถิฯ ตสฺส จ ตคฺคหณานนฺตรํ คหณํ โหตีติ กถเมตํ วิญฺญายตีติ อธิปฺปายคฺคหณโตฯ น หิ วิญฺญตฺติวิการรหิเตสุ รุกฺขจลนาทีสุ ‘‘อิทเมส กาเรติ มญฺเญ’’ติ อธิปฺปายคฺคหณํ
‘‘วิสยตฺตมนาปนฺนา, สทฺทา เนวตฺถโพธกา;
น สตฺตามตฺตโต อตฺเถ, เต อญฺญาตา ปกาสกา’’ติฯ
ยทิ อฏฺฐกถายํ นิทสฺสิตํฯ จิตฺตชรูเป ปน จลนฺเต ตํสมฺพนฺธตาย อุตุกมฺมาหารชรูปมฺปิ จลติ นทีโสเต ปกฺขิตฺตสุกฺขโคมยปิณฺฑํ วิย ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตรํ วิญฺญตฺติคฺคหณสฺส วุตฺตตฺตาฯ กิํ จลนกรา เอว วาโยธาตุ วิญฺญตฺติวิการสหิตาติ? นยิทเมวํ, ตถา จลยิตุมสกฺกุณนฺติโยปิ ถมฺภนสนฺธารณมตฺตกรา ปฐมชวนาทิสมฺภูตาปิ วาโยธาตุโย วิญฺญตฺติวิการสหิตา เอวาติ คเหตพฺพํฯ เยน ทิสาภาเคนายํ อภิกฺกมาทิํ ปวตฺเตตุกาโม, ตทภิมุขวิการสพฺภาวโตฯ อธิปฺปายสหภาวี หิ วิกาโร วิญฺญตฺติฯ เอวญฺจ กตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนสฺสาปิ วิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปกวจนํ สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ ยถาวุตฺตวิการคฺคหณมุเขน ตํสมงฺคิโน อธิปฺปาโย วิญฺญายตีติ วุตฺตํ ‘‘อธิปฺปายปฺปกาสนรสา’’ติฯ
กายวิปฺผนฺทนสฺส กายวิปฺผนฺทนเหตุภาวปจฺจุปฏฺฐานา วุตฺตาฯ จิตฺตสมุฏฺฐานวาโยธาตุปทฏฺฐานาติ จ วาโยธาตุยา กิจฺจาธิกตาย วุตฺตํฯ กายวิปฺผนฺทเนน อธิปฺปายวิญฺญาปนเหตุตฺตาติ กายวิปฺผนฺทเนน กรณภูเตน อธิปฺปายสฺส วิญฺญาปนเหตุภาวโต กายวิญฺญตฺตีติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – วิญฺญาเปตีติ วิญฺญตฺติฯ กิํ วิญฺญาเปติ? อธิปฺปายํฯ เกน? กาเยนฯ กีทิเสน? วิปฺผนฺทมาเนนาติฯ ทุติยนเย ปน ยถาวุตฺเตน กาเยน วิญฺญายตีติ กายวิญฺญตฺติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ
อตฺถาวโพธนสมตฺโถ วจีวิเสโส วจีเภโทฯ เตน วายุวนปฺปตินทีโฆสาทิํ นิวตฺเตติฯ ตสฺส ปวตฺตกํ จิตฺตํ สมุฏฺฐานํ ยสฺสา สา วจีเภทปฺปวตฺตกจิตฺตสมุฏฺฐานา, ปถวีธาตุฯ ตสฺสา ยํ อุปาทินฺนสงฺขาตสฺส ‘‘วจีเภ…เป.… วจีวิญฺญตฺตี’’ติฯ
อิทานิ ‘‘กสฺส ปน อาการวิกาโร’’ติอาทิ กายวิญฺญตฺติยํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ ‘‘ผนฺทมานวณฺณคฺคหณานนฺตร’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธ ‘‘สุยฺยมานสทฺทสวนานนฺตร’’นฺติ โยเชตพฺพํฯ อิธ จ ถมฺภนาทีนํ อภาวโต ‘‘สตฺตมชวนสมฺภูตา’’ติอาทินโย น ลพฺภติฯ ฆฏฺฏเนน หิ สทฺธิํ สทฺโท อุปฺปชฺชติฯ ฆฏฺฏนญฺจ ปฐมชวนาทีสุปิ ลพฺภเตวฯ ฆฏฺฏนํ ปจฺจยวเสน ภูตกลาปานํ อญฺญมญฺญํ อาสนฺนตรุปฺปาโทฯ จลนํ เอกสฺสาปิ เทสนฺตรุปฺปาทปรมฺปรตาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ ยถา จ วาโยธาตุยา จลนํ กิจฺจํ, เอวํ ปถวีธาตุยา ฆฏฺฏนํฯ เตเนวาห ‘‘ปถวีธาตุยา อุปาทินฺนฆฏฺฏนสฺส ปจฺจโย’’ติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ ยถา หีติอาทิ กายวจีวิญฺญตฺตีนํ อนุมานวเสน คเหตพฺพภาววิภาวนํฯ ยถา หิ อุสฺสาเปตฺวา พทฺธโคสีสาทิรูปานิ ทิสฺวา ตทนนฺตรปฺปวตฺตาย อวิญฺญายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา โคสีสาทีนํ อุทกสหจาริปฺปการสญฺญาณาการํ คเหตฺวา อุทกคฺคหณํ โหติ, เอวํ วิปฺผนฺทมานสมุจฺจาริยมานวณฺณสทฺเท คเหตฺวา ตทนนฺตรปวตฺตาย อวิญฺญายมานนฺตราย มโนทฺวารวีถิยา ปุริมสิทฺธสมฺพนฺธคหณูปนิสฺสยสหิตาย สาธิปฺปายวิการคฺคหณํ โหติฯ
๔๔๒. รูปานิ รูปปริจฺเฉทลกฺขณาฯ อยํ หิ อากาสธาตุ ตํ ตํ รูปกลาปํ ปริจฺฉินฺทนฺตี วิย โหติฯ เตนาห ‘‘รูปปริยนฺตปฺปกาสนรสา’’ติฯ อตฺถโต ปน ยสฺมา รูปานํ ปริจฺเฉทมตฺตํ หุตฺวา คยฺหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘รูปมริยาทปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ ยสฺมิํ กลาเป ภูตานํ ปริจฺเฉโท, เตเหว อสมฺผุฏฺฐภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ วิชฺชมาเนปิ หิ กลาปนฺตรภูตานํ กลาปนฺตรภูเตหิ สมฺผุฏฺฐภาเว ตํตํภูตวิวิตฺตตา รูปปริยนฺโต อากาโสติ เยสํ โส ปริจฺเฉโท, เตหิ โส อสมฺผุฏฺโฐวฯ อญฺญถา ปริจฺฉินฺนตา น สิยา เตสํ ภูตานํ พฺยาปิภาวาปตฺติโตฯ อพฺยาปิตา หิ อสมฺผุฏฺฐตาฯ เตนาห ภควา ‘‘อสมฺผุฏฺฐํ จตูหิ มหาภูเตหี’’ติ (ธ. ส. ๖๓๗, ๗๒๔)ฯ กณฺณจฺฉิทฺทมุขวิวราทิวเสน จ ฉิทฺทวิวรภาวปจฺจุปฏฺฐานา วาฯ เยสํ รูปานํ ปริจฺเฉโท, ตตฺเถว เตสํ ปริจฺเฉทภาเวน ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘ปริจฺฉินฺนรูปปทฏฺฐานา’’ติฯ ‘‘ยาย ปริจฺฉินฺเนสู’’ติอาทินา อากาสธาตุยา ตํตํกลาปานํ กลาปนฺตเรหิ อสงฺกรการณตํ ทสฺเสติฯ
๔๔๓. อทนฺธตาติ วิโนทนํ วิกฺขิปนํ, อปนยนนฺติ อตฺโถฯ อถทฺธตาติ อกถินตาฯ อตฺตโน มุทุภาเวเนว สพฺพกิริยาสุ อวิโรธิตาฯ มุทุ หิ กตฺถจิ น วิรุชฺฌติฯ ตีสุปิ ฐาเนสุ ปฏิปกฺเข อ-กาโร ทนฺธตาทิเหตูนํ ปฏิปกฺขสมุฏฺฐานตฺตา ลหุตาทีนนฺติ เกจิฯ อปเร ปน ‘‘สตฺตาปฏิเสเธ’’ติ วทนฺติฯ สรีเรน กตฺตพฺพกิริยานํ อนุกูลตาสงฺขาตกมฺมญฺญภาโว ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สรีรกิริยานุกูลกมฺมญฺญภาวลกฺขณาฯ อกมฺมญฺญํ ทุพฺพลํ นาม โหตีติ กมฺมญฺญตา อทุพฺพลภาวปจฺจุปฏฺฐานา วุตฺตาฯ
ลหุตาทีนํ อญฺญมญฺญาวิชหเนน ทุวิญฺเญยฺยนานตฺตตา วุตฺตาติ ตํตํวิการาธิกรูเปหิ ตํนานตฺตปฺปกาสนตฺถํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติ วุตฺตํฯ ธาตุกฺโขโภ วาตปิตฺตเสมฺหปโกโป, รสาทิธาตูนํ วา วิการาวตฺถาฯ ทฺวิธา วุตฺโตปิ อตฺถโต ปถวีธาตุอาทีนํ ธาตูนํเยว วิกาโรติ ทฏฺฐพฺโพฯ ปฏิปกฺขปจฺจยา สปฺปายอุตุอาหาราวิกฺขิตฺตจิตฺตตาฯ เต จ ตํตํวิการสฺส วิเสสปจฺจยภาวโต วุตฺตา, อวิเสเสน ปน มทฺทวปฺปกาโรฯ สุปริมทฺทิตจมฺมสุธนฺตสุวณฺณคหณญฺเจตฺถ มุทุกมฺมญฺญสทิสรูปนิทสฺสนมตฺตํ, น ตํ อิธ อธิปฺเปตํ มุทุตากมฺมญฺญตาสพฺภาวโตฯ น หิ อนินฺทฺริยพทฺธรูปสนฺตาเน ลหุตาทีนิ สมฺภวนฺติ, อินฺทฺริยพทฺเธปิ รูปภเว น สนฺติ ทนฺธตฺตกราทิธาตุกฺโขภาภาวโตฯ สติ หิ ตาทิเส ธาตุกฺโขเภ ตปฺปฏิปกฺขปจฺจยสมุฏฺฐานาหิ ลหุตาทีหิ ภวิตพฺพนฺติ เกจิ, ตํ อการณํฯ น หิ วูปสเมตพฺพปจฺจนีกาเปกฺโข ตพฺพิโรธิธมฺมสมุปฺปาโท, ตถา สติ สเหตุกกิริยจิตฺตุปฺปาเทสุ กายลหุตาทีนํ อภาโวว สิยาฯ กสฺมา ปน กมฺมชรูเปสุ ลหุตาทโย น โหนฺตีติ? ปจฺจุปฺปนฺนปจฺจยาเปกฺขตฺตาฯ อญฺญถา สพฺพทาภาวีหิ ลหุตาทีหิ ภวิตพฺพํ สิยาติฯ
๔๔๔. อาทิ จโย, อีสํ วา จโยติ อาจโย, ยถาปจฺจยํ ตโต ตโต อาคตสฺส วิย จโยติ วา อาจโย, ตทุภยํ เอกชฺฌํ คเหตฺวา อาจโย ลกฺขณํ เอตสฺสาติ อาจยลกฺขโณฯ รูปสฺส อุปจโย ปฐมุปฺปาโท, วฑฺฒิ จ ‘‘อุปญฺญตฺตํ อุปสิตฺต’’นฺติอาทีสุ วิย อุป-สทฺทสฺส ปฐมูปริอตฺถสฺส นิทสฺสนโตฯ ปุพฺพนฺตโตติ ปุพฺพโกฏฺฐาสโต, อนาคตภาวโตติ อตฺโถฯ อุปฺปชฺชมาเน รูปธมฺเม อุปฺปาโท อนาคตกฺขณโต อุมฺมุชฺชาเปนฺโต วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อุมฺมุชฺชาปนรโส’’ติฯ ตถา โส ‘‘อิเม รูปธมฺมา’’ติ นิยฺยาเตนฺโต วิย คยฺหตีติ อาห ‘‘นิยฺยาตนปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติฯ ปริปุณฺณภาวปจฺจุปฏฺฐานตา ‘‘อุปริจโย อุปจโย’’ติ อิมสฺส อตฺถสฺส วเสน ปวตฺติลกฺขณาติ รูปานํ ปวตฺตนนฺติ ลกฺขิตพฺพาฯ อนุปฺปพนฺธนรสาติ ปุพฺพาปรวเสน อนุ อนุ ปพนฺธนกิจฺจาฯ ตโต เอว อนุปจฺเฉทวเสน คเหตพฺพโต อนุปจฺเฉทปจฺจุปฏฺฐานาฯ
อุภยมฺปีติ อุปจโย สนฺตตีติ อุภยมฺปิฯ ชาติรูปสฺเสวาติ รูปุปฺปาทสฺเสว อธิวจนํฯ ยทิ เอวํ กสฺมา วิภชฺช วุตฺตาติ อาห ‘‘อาการนานตฺตโต’’ติ, ชาติรูปสฺส ปวตฺติอาการเภทโตติ อตฺโถฯ เวเนยฺยวเสน วิภชฺชกถเน การณํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติฯ กถํ ปเนตํ วิญฺญาตพฺพํ, ปวตฺติอาการนานตฺตโต ชาติรูปสฺส เภโท, น สภาวโตติ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โย อายตนานนฺติ โย อฑฺเฒกาทสนฺนํ รูปายตนานํ อาทิจยตฺตา ‘‘อาจโย’’ติ วุตฺโตฯ โส เอว อุปจโย ปฐมุปฺปาทภาวโต อุป-สทฺโท ปฐมตฺโถติ กตฺวาฯ โย ปน ตตฺเถว อุปฺปชฺชมานานํ อุปริ จยตฺตา อุปจโย, สา เอว สนฺตติ อนุปพนฺธวเสน อุปฺปตฺติภาวโตฯ อถ วา โย อายตนานํ อาจโย ปฐมภาเวน อุปลกฺขิโต อุปฺปาโท, โส ปน ตตฺเถว อุปฺปชฺชมานานํ อุปริ จยตฺตา อุปจโย, วฑฺฒีติ อตฺโถฯ อุปจโย วฑฺฒิภาเวน อุปลกฺขิโต อุปฺปาโท, สา เอว สนฺตติ ปพนฺธากาเรน อุปฺปตฺติภาวโตฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐกถายมฺปี’’ติอาทิฯ
ตตฺถ เอวํ กิํ กถิตนฺติ ‘‘โย อายตนานํ อาจโย’’ติอาทินา (ธ. ส. ๖๔๑) นิทฺเทเสน กิํ อตฺถชาตํ กถิตํ โหติ? อายตเนน อาจโย กถิโตฯ อาจยุปจยสนฺตติโย หิ นิพฺพตฺติภาเวน อาจโย เอวาติ อายตเนหิ อาจยาทีนํ ปกาสิตตฺตา เตหิ อาจโย กถิโตฯ อายตนานํ อาจยาทิวจเนเนว อาจยสภาวานิ อุปฺปาทธมฺมานิ อายตนานีติ อาจเยน ตํปกติกํ อายตนํ กถิตํฯ ลกฺขณญฺหิ อุปฺปาโท, น รูปรูปนฺติฯ
รูปปริปาโก รูปธมฺมานํ ชิณฺณตาฯ อุปนยนรสาติ ภงฺคุปนยนกิจฺจาฯ สภาวานปคเมปีติ กกฺขฬตาทิสภาวสฺส อวิคเมปิฯ ฐิติกฺขเณ หิ ชรา, น จ ตทา ธมฺโม สภาวํ วิชหติ นามฯ นวภาโว อุปฺปาทาวตฺถา, ตสฺส อปคมภาเวน คยฺหตีติ อาห ‘‘นวภาวาปคมปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ ‘‘อรูปธมฺมาน’’นฺติ อิทํ เตสํ ชราย สุฏฺฐุ ปฏิจฺฉนฺนตาย วุตฺตํฯ รูปธมฺมานมฺปิ หิ ขณิกชรา ปฏิจฺฉนฺนา เอว, ยา อวีจิชราติปิ วุจฺจติฯ เอส วิกาโรติ ขณฺฑิจฺจาทิวิการมาหฯ โส หิ อรูปธมฺเมสุ น ลพฺภติฯ ยา อวีจิชรา นาม, ตสฺสาปิ อวีจิชรา, นวภาวโต ทุวิญฺเญยฺยนฺตรชราติ อตฺโถฯ
ปริโต สพฺพโส ‘‘ภิชฺชน’’นฺติ ลกฺขิตพฺพาติ ปริเภทลกฺขณาฯ นิจฺจํ นาม ธุวํ, รูปํ ปน ขณภงฺคิตาย เยน ภงฺเคน น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, โส อนิจฺจสฺส ภาโวติ อนิจฺจตาฯ สา ปน ยสฺมา ฐิติปฺปตฺตํ รูปํ วินาสภาเวน ‘‘สํสีทนรสา’’ติฯ ยสฺมา จ สา รูปธมฺมานํ ภงฺคภาวโต ขยวยากาเรเนว คยฺหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ขยวยปจฺจุปฏฺฐานา’’ติฯ
๔๔๕. โอชาลกฺขโณติ เอตฺถ องฺคมงฺคานุสาริโน รสสฺส สาโร อุปถมฺภพลกโร ภูตนิสฺสิโต เอโก วิเสโส โอชาฯ กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโรฯ อาหรียตีติ อาหาโร, กพฬํ กตฺวา อชฺโฌหรียตีติ อตฺโถฯ อิทํ ปน สวตฺถุกํ โอชํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ พาหิรํ อาหารํ ปจฺจยํ ลภิตฺวา เอว อชฺฌตฺติกาหาโร รูปํ อุปฺปาเทติ, โส ปน รูปํ อาหรตีติ อาหาโรฯ เตนาห ‘‘รูปาหรณรโส’’ติฯ ตโต เอว โอชฏฺฐมกรูปุปฺปาทเนน อิมสฺส กายสฺส อุปถมฺภนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ โอชาย รูปาหรณกิจฺจํ พาหิราธีนนฺติ อาห ‘‘อาหริตพฺพวตฺถุปทฏฺฐาโน’’ติฯ
๔๔๖. พลรูปนฺติอาทีสุ อิมสฺมิํ กาเย พลํ นาม อตฺถิ, สมฺภโว นาม อตฺถิ, โรโค นาม อตฺถิ, ‘‘ชาติ สญฺชาตี’’ติ (วิภ. ๑๙๑) วจนโต ชาติ นาม อตฺถิ, เตหิปิ จตูหิ มหาภูเตหิ วินา อภาวโต อุปาทายรูเปหิ ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เอกจฺจานนฺติ อภยคิริวาสีนํฯ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ เอตฺถ เอวํ ปฏิกฺเขโป เวทิตพฺโพ – มิทฺธํ รูปเมว น โหติ นีวรเณสุ เทสิตตฺตาฯ ยสฺส หิ นีวรเณสุ เทสนา, ตํ น รูปํ ยถา กามจฺฉนฺโทฯ สิยา ปเนตํ ทุวิธํ มิทฺธํ รูปํ, อรูปญฺจาติฯ ตตฺถ ยํ อรูปํ, ตํ นีวรเณสุ เทสิตํ ‘‘น รูป’’นฺติ? ตํ น, วิเสสวจนาภาวโตฯ น หิ วิเสเสตฺวา มิทฺธํ นีวรเณสุ เทสิตํ, ตสฺมา มิทฺธสฺส ทุวิธตํ ปริกปฺเปตฺวาปิ น สกฺกา นีวรณภาวํ นิวตฺเตตุํฯ สกฺกา หิ วตฺตุํ ‘‘ยํ ตํ อรูปโต อญฺญํ มิทฺธํ ปริกปฺปิตํ, ตมฺปิ นีวรณํ มิทฺธสภาวตฺตา อิตรํ มิทฺธํ วิยา’’ติฯ
ภวตุ
นิทฺทา จ ภควโต นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘อภิชานามิ โข ปนาหํ อคฺคิเวสฺสน…เป.… ทิวา สุปิตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๘๗) วจนโตฯ อิโตปิ น มิทฺธํ รูปํ สมฺปโยควจนโตฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘ถินมิทฺธนีวรณํ อวิชฺชานีวรเณน นีวรณญฺเจว นีวรณสมฺปยุตฺตญฺจา’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๑๗๖)ฯ น เจตฺถ ยถาลาภภวนํ? สกฺกา ปจฺเจตุํ ‘‘สกฺขรกถลิกมฺปิ มจฺฉคุมฺพมฺปิ จรนฺตมฺปิ ติฏฺฐนฺตมฺปี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๒๔๙) วิย อปฺปสิทฺธตาย รูปภาวสฺสฯ สิทฺเธ หิ ตสฺส รูปภาเว สมฺภวโต ยถาลาภปจฺจโย ยุชฺเชยฺยาติฯ อิโตปิ น รูปํ มิทฺธํ อารุปฺเปสุ อุปฺปชฺชนโตฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘นีวรณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ นีวรโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ นปุเรชาตปจฺจยา’’ติ (ปฏฺฐา. ๓.๘.๘) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อารุปฺเป กามจฺฉนฺทนีวรณํ ปฏิจฺจ ถินมิทฺธนีวรณํ อุทฺธจฺจนีวรณํ อวิชฺชานีวรณํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วิตฺถาโรฯ ตสฺมา ‘‘น มิทฺธํ รูป’’นฺติ ยํ อฏฺฐกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ สุปฏิกฺขิตฺตเมวฯ
อิตเรสูติ ‘‘โรครูปํ ชรตาอนิจฺจตาคหเณน คหิตเมวา’’ติฯ อุปจยสนฺตติคหเณน คหิตเมวาติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส รูปุปฺปาทสฺส อภาวโตฯ อุปาทาวตฺถาย ‘‘สมฺภวรูปํ อาโปธาตุคฺคหเณน คหิตเมวา’’ติฯ กายพลํ นาม อตฺถโต วาโยธาตุยา ปวตฺติอาการวิเสโส ตสฺสา วิปฺผารภาวโตฯ ยโต นํ ‘‘ปาณพล’’นฺติ วทนฺติ, เตนาห ‘‘พลรูปํ วาโยธาตุคฺคหเณน คหิตเมวา’’ติฯ กสฺมา ปน เนสํ อยถากฺกมโต ปฏิกฺเขโป กโตติ? วิสุํ นตฺถีติ กตฺวา อนุปลพฺภมานตฺตา อนาทรทสฺสนตฺถํ, มิทฺธปฏิกฺเขโป วา มหาปญฺโหติ ปฐมํ กโตฯ ตทนุสาเรน ปฏิโลมนเยน อิตเรสมฺปิ อภาโว วุตฺโตติ เวทิตพฺพํฯ
‘‘อิตี’’ติ อิทํ ‘‘อฏฺฐวีสติวิธ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, อิมินา วุตฺตกฺกเมน อฏฺฐวีสติวิธํ โหตีติฯ โส จ โข ปาฬิยํ อาคตนเยเนวาติ อนูนตา เวทิตพฺพาฯ อนธิกภาโว ปน ทสฺสิโต เอวฯ
๔๔๗. สมฺปยุตฺตธมฺมราสิ หิโนติ เอเตน ปติฏฺฐหตีหิ เหตุ, มูลฏฺเฐน โลภาทิโก, อโลภาทิโก จ, ตาทิโส เหตุ น โหตีติ นเหตุฯ นาสฺส เหตุ อตฺถีติ อเหตุกํ, สเหตุกปฏิโยคิภาวโต เหตุนา สห น อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถฯ อเหตุกเมว เหตุนา วิปฺปยุตฺตตาย เหตุวิปฺปยุตฺตํฯ ธมฺมนานตฺตาภาเวปิ หิ สทฺทตฺถนานตฺเตน เวเนยฺยวเสน ทุกนฺตรเทสนา โหตีติ ทุกปทวเสน เจตํ วุตฺตํฯ ปจฺจยาธีนวุตฺติตาย สห ปจฺจเยนาติ สปฺปจฺจยํฯ อตฺตโน ปจฺจเยหิ โลเก นิยุตฺตํ, วิทิตนฺติ วา โลกิยํฯ อา ภวคฺคํ, อา โคตฺรภุํ วา สวนฺตีติ อาสวา, สห อาสเวหีติ สาสวํ, อาสเวหิ อาลมฺพิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ อาทิสทฺเทน สํโยชนียํ โอฆนียํ โยคนียํ นีวรณียํ สํกิเลสิกํ ปรามฏฺฐํ อเจตสิกํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตํ นรูปาวจรํ นอรูปาวจรํ นอปริยาปนฺนํ อนิยตํ อนิยฺยานิกํ อนิจฺจนฺติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ
อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, อตฺตภาโวฯ ตํ อตฺตานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺส ปวตฺตา อชฺฌตฺตา อชฺฌตฺติกํ, จกฺขาทิฯ อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตนเยน อชฺฌตฺตเมว อชฺฌตฺติกํ ยถา เวนยิโกติ ‘‘อตฺตภาวํ อธิกิจฺจ ปวตฺตตฺตา อชฺฌตฺติก’’นฺติฯ เสสํ เตวีสติวิธํฯ ‘‘ตโต พาหิรตฺตา’’ติ อิทํ อชฺฌตฺติกลกฺขณาภาวโต วุตฺตํฯ ฆฏฺฏนวเสนาติ วิสยี, วิสโย จ หุตฺวา สงฺฆฏฺฏนวเสนฯ เสสํ โสฬสวิธํฯ วิปรีตตฺตาติ ฆฏฺฏนวเสน อคเหตพฺพโตฯ ทุปฺปฏิวิชฺฌสภาวตฺตาติ สุขุมภาเวน ทุวิญฺเญยฺยสภาวตฺตาฯ ญาณสฺส อาสนฺเน น โหตีติ ทูเรฯ เตรส หทยวตฺถุปริโยสานานิฯ สภาเวเนวาติ ‘‘รูปสฺส ปริจฺเฉโท, รูปสฺส วิกาโร, รูปสฺส อุปจโย’’ติอาทินา อคฺคเหตฺวา อตฺตโน สภาเวเนว กกฺขฬตฺตาทินา ญาเณน ปริจฺฉิชฺช คเหตพฺพโตฯ เสสํ ทสวิธํฯ ตพฺพิปรีตตายาติ สภาเวน อปริคฺคหิตพฺพโตฯ โสตาทีนมฺปิ จกฺขุโน วิย ปสนฺนสภาวตฺตา เอว ยถาสกํ วิสยคฺคหณปจฺจยตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จกฺขาทิ…เป.… ปสาทรูป’’นฺติฯ วิปรีตตฺตาติ ตพฺพิธุรสภาวตฺตาฯ อธิปติยฏฺเฐนาติ เอตฺถ จกฺขาทีนํ ตาว ปญฺจนฺนํ จกฺขุวิญฺญาณาทีสุ อาธิปเตยฺยํ เตสํ ปฏุมนฺทภาวานุวตฺตนโต, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยทฺวยสฺส สกิจฺเจ ชีวิตินฺทฺริยสฺส สหชรูปานุปาลเนฯ ตทุภยํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อุปาทินฺนตฺตาติ คหิตตฺตาฯ กมฺมนิพฺพตฺตญฺหิ ‘‘มเมตํ ผลํ’’นฺติ กมฺมุนา คหิตํ วิย โหติ อปฏิกฺเขปโตฯ
๔๔๘. สนิทสฺสนกมฺมชาทีนํ ติกานนฺติ สนิทสฺสนตฺติกสฺส, กมฺมชาทิตฺติกานญฺจฯ โอฬาริเกติ ทฺวาทสวิเธ โอฬาริกรูเปฯ รูปนฺติ รูปายตนํฯ ทฏฺฐพฺพภาวสงฺขาเตน สห นิทสฺสเนนาติ สนิทสฺสนํ, ปฏิหนนภาวสงฺขาเตน สห ปฏิเฆนาติ สปฺปฏิฆํ, สนิทสฺสนญฺจ ตํ สปฺปฏิฆญฺจาติ สนิทสฺสนสปฺปฏิฆํฯ ตตฺถ ยสฺส ทฏฺฐพฺพภาโว อตฺถิ, ตํ สนิทสฺสนํฯ จกฺขุวิญฺญาณโคจรภาโวว ทฏฺฐพฺพภาโวฯ ตสฺส รูปายตนโต อนญฺญตฺเตปิ อญฺเญหิ ธมฺเมหิ รูปายตนํ วิเสเสตุํ อญฺญํ วิย กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สห นิทสฺสเนน สนิทสฺสน’’นฺติฯ ธมฺมภาวสามญฺเญน หิ เอกีภูเตสุ ธมฺเมสุ โย นานตฺตกโร วิเสโส, โส อญฺโญ วิย กตฺวา อุปจริตุํ ยุตฺโตฯ เอวํ หิ อตฺถวิเสสาวโพโธ โหตีติฯ โย สยํ, นิสฺสยวเสน จ สมฺปตฺตานํ, อสมฺปตฺตานญฺจ ปฏิมุขภาโว อญฺญมญฺญํ ปตนํ, โส ปฏิหนนภาโว, เยน พฺยาปาราทิวิการปจฺจยนฺตรสหิเตสุ จกฺขาทีนํ เสสํ เอกาทสวิธํ โอฬาริกรูปํฯ ตญฺหิ สนิทสฺสนตฺตาภาวโต อนิทสฺสนํ, วุตฺตนเยเนว สปฺปฏิฆํฯ อุภยปฏิกฺเขเปน อนิทสฺสนอปฺปฏิฆํฯ กมฺมโต ชาตนฺติ เอตฺถ ยํ เอกนฺตกมฺมสมุฏฺฐานํ อฏฺฐินฺทฺริยานิ, หทยญฺจาติ นววิธํ รูปํ, ยญฺจ นววิเธ จตุสมุฏฺฐาเน กมฺมสมุฏฺฐานํ นววิธเมว รูปนฺติ กมฺมชํฯ ยญฺหิ ชาตญฺจ ยญฺจ ชายติ ยญฺจ ชายิสฺสติ, ตํ สพฺพมฺปิ ‘‘กมฺมช’’นฺติ วุจฺจติ ยถา ทุทฺธนฺติฯ ตทญฺญปจฺจยชาตนฺติ กมฺมโต อญฺญปจฺจยโต ชาตํ อุตุจิตฺตาหารชํฯ นกุโตจิชาตนฺติ ลกฺขณรูปมาหฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ, สทฺโท, อากาสธาตุ, ลหุตาทิตฺตยํ จิตฺตสมุฏฺฐานานิ อวินิพฺโภครูปานีติ เอตํ ปญฺจทสวิธํ รูปํ จิตฺตชํฯ อากาสธาตุ, ลหุตาทิตฺตยํ, อาหารสมุฏฺฐานานิ อวินิพฺโภครูปานีติ เอตํ ทฺวาทสวิธํ รูปํ อาหารชํฯ เอตฺถ สทฺทํ ปกฺขิปิตฺวา เตรสวิธํ รูปํ อุตุโต สมุฏฺฐิตํ อุตุชํฯ เสสํ กมฺมชติเก วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํฯ
๔๔๙. ทิฏฺฐาทิจตุกฺกวเสน, รูปรูปาทิจตุกฺกวเสน, วตฺถาทิจตุกฺกวเสนาติ ปาเฏกฺกํ จตุกฺกสทฺโท โยเชตพฺโพฯ ยํ รูปายตนํ อทกฺขิ ยํ ปสฺสติ ยํ ทกฺขิสฺสติ ยํ ปสฺเสยฺย, ตํ สพฺพํ ทิฏฺฐํ นาม ทิฏฺฐสภาวานาติวตฺตนโต ยถา ทุทฺธนฺติฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ทสฺสนวิสยตฺตาติ จกฺขุวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตฺตาฯ สวนวิสยตฺตาติ โสตวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตฺตาฯ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพตฺตยนฺติ คนฺโธ รโส โผฏฺฐพฺพนฺติ เอตํ ตยํฯ มุตํ นาม มุตฺวา ปตฺวา คเหตพฺพโตฯ เตนาห ‘‘สมฺปตฺตคฺคาหกอินฺทฺริยวิสยตฺตา’’ติฯ
กิมิทํ โผฏฺฐพฺพํ นามาติ? ปถวีเตโชวาโยธาตุตฺตยํฯ กสฺมา ปเนตฺถ อาโปธาตุ อคฺคหิตา, นนุ สีตตา ผุสิตฺวา คยฺหติ, สา จ อาโปธาตูติ? สจฺจํ คยฺหติ, น ปน สา อาโปธาตุฯ กิญฺจรหีติ? เตโชธาตุ เอวฯ มนฺเท หิ อุณฺหภาเว สีตพุทฺธิฯ น หิ สีตํ นาม โกจิ คุโณ อตฺถิ, เกวลํ ปน อุณฺหภาวสฺส มนฺทตาย สีตตาภิมาโนฯ กถเมตํ วิญฺญาตพฺพนฺติ เจ? อนวฏฺฐิตตฺตา สีตพุทฺธิยา ยถา ปาราปาเรฯ ตถา หิ ฆมฺมกาเล อาตเป ฐิตานํ ฉายํ ปวิฏฺฐานํ สีตพุทฺธิ โหติ, ตตฺเถว ปน ปถวีคพฺภโต อุฏฺฐิตานํ อุณฺหพุทฺธิฯ ยทิ หิ สีตตา อาโปธาตุ สิยา, เอกสฺมิํ กลาเป อุณฺหภาเวน สทฺธิํ อุปลพฺเภยฺย, น จ อุปลพฺภติฯ ตสฺมา วิญฺญายติ น อาโปธาตุ สีตตาติ
‘‘ทฺรวตา สหวุตฺตีนิ, ตีณิ ภูตานิ สมฺผุสํ;
‘ทฺรวตํ สมฺผุสามี’ติ, โลโกยมภิมญฺญติฯ
‘‘ผุสํ ภูตานิ สณฺฐานํ, มนสา คณฺหเต ยถา;
‘ปจฺจกฺขโต ผุสามี’ติ, ญาตพฺพา ทฺรวตา ตถา’’ติฯ
เสสนฺติ ยถาวุตฺตํ รูปาทิสตฺตวิธํ รูปํ ฐเปตฺวา อวสิฏฺฐํ เอกวีสติวิธํ รูปํฯ วิญฺญาณสฺเสวาติ มโนวิญฺญาณสฺเสวฯ อวธารเณน รูปายตนาทีนมฺปิ มโนวิญฺญาณวิญฺเญยฺยตฺเต นิยมาภาวโต น วิญฺญาตรูปตาติ สงฺกราภาวํ ทสฺเสติฯ
นิปฺผนฺนรูปํ ปเนตฺถ รูปรูปํ นามาติ ยเทตฺถ อฏฺฐวีสติวิเธ รูเป ‘‘นิปฺผนฺน’’นฺติ วุตฺตํ รูปํ, ตเทว รูปลกฺขณโยคโต รูปํฯ รุปฺปนํ รูปํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ ยถา อริสโสติ, รูปคุณโยคโต วา ยถา นีลคุณโยคโต นีลํ วตฺถนฺติฯ สฺวายํ รูปสทฺโท รุฬฺหิยา อตํสภาเวปิ ปวตฺตตีติ อปเรน รูปสทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘รูปรูป’’นฺติ ยถา ติลเตลํ, ทุกฺขทุกฺขนฺติ (วิสุทฺธิ. ๒.๕๓๙) จ, รุปฺปนสภาวํ รูปนฺติ อตฺโถฯ ยทิ เอวํ, อากาสธาตุอาทีนํ กถํ รูปภาโวติ? นิปฺผนฺนรูปสฺส ปริจฺเฉทวิการลกฺขณภาวโต ตคฺคติกเมวาติ ‘‘รูป’’นฺตฺเวว วุจฺจติฯ
วสนฺติ เอตฺถ จิตฺตเจตสิกา ปวตฺตนฺตีติ วตฺถุ, จิตฺตตํสมฺปยุตฺตานํ อาธารภูตํ รูปํฯ ตํ ปน ฉพฺพิธํฯ ตตฺถ หทยรูปํ วตฺถุ เอว มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตูนํ นิสฺสยภาวโตฯ น ทฺวารํ อญฺญนิสฺสยานํ จกฺขาทิ วิยฯ ยถา หิ จกฺขาทีนิ สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ ปวตฺติยา ทฺวารํ โหนฺติ, น ‘‘ยํ ปเนตฺถ หทยรูปํ นาม, ตํ วตฺถุ, น ทฺวาร’’นฺติฯ วิญฺญตฺติทฺวยํ ทฺวารํ กมฺมทฺวารภาวโตฯ ตนฺนิสฺสิตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวโต น วตฺถุฯ ปสาทรูปํ วตฺถุ เจว อตฺตสนฺนิสฺสิตสฺส จกฺขุวิญฺญาณาทิกสฺส, ทฺวารญฺจ อญฺญนิสฺสิตสฺส สมฺปฏิจฺฉนาทิกสฺสฯ เสสํ เอกวีสติวิธํ รูปํ วุตฺตวิปริยายโต เนว วตฺถุ น จ ทฺวารํฯ
๔๕๐. เอกโต เอกชํฯ นนุ จ เอกโต เอว ปจฺจยโต ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อุปฺปตฺติ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, รูปชนกปจฺจเยสุ เอกโตติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ น หิ รูปุปฺปตฺติ รูปชนกโต อญฺญํ ปจฺจยํ อเปกฺขติฯ ทฺวิชนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิเมสนฺติ อิเมสํ ปเภทานํ วเสนฯ กมฺมชเมวาติ กมฺมโต เอว ชาตํฯ จิตฺตชเมวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ จิตฺตโต จ อุตุโต จ ชาตนฺติ กาเลน จิตฺตโต, กาเลน อุตุโตติ เอวํ จิตฺตโต จ อุตุโต จ ชาตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํ ทฺวิชํ ทฺวีหิ ชาตนฺติฯ ปรโต ทฺวีสุปิ เอเสว นโยฯ สทฺทายตนเมวาติ เอตฺถ ยํ จิตฺตชํ สทฺทายตนํ, ตํ สวิญฺญตฺติกเมวาติ เอเกฯ อวิญฺญตฺติโกปิ อตฺถิ วิตกฺกวิปฺผารสทฺโทติ โปราณาฯ
วิตกฺกวิปฺผารสทฺโท น โสตวิญฺเญยฺโยติ หิ เอวํ ปวตฺตมหาอฏฺฐกถาวาทํ นิสฺสาย จิตฺตสมุฏฺฐานสฺส สทฺทสฺส วิญฺญตฺติยา วินาปิ อุปฺปตฺติ อิจฺฉิตพฺพาฯ น หิ วิญฺญตฺติ ‘‘กายวาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ วจนโต อโสตวิญฺเญยฺเยน สทฺเทน สห อุปฺปชฺชติ, เอวํ สนฺเต จิตฺตเชนาปิ สทฺทนวเกน ภวิตพฺพํฯ โส จ วาโท ‘‘สทฺโท จ โหติ, น โสตวิญฺเญยฺโย จา’’ติ วิรุทฺธเมเวตนฺติ มญฺญมาเนหิ สงฺคหกาเรหิ ปฏิกฺขิตฺโตฯ อปเร ปน มหาอฏฺฐกถาวาทํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ตสฺส อธิปฺปายํ วณฺเณนฺติฯ กถํ? ‘‘ชิวฺหาตาลุจลนาทิกํ วิตกฺกสมุฏฺฐิตํ วิญฺญตฺติสหชเมว สุขุมสทฺทํ ทิพฺพโสเตน สุตฺวา อาทิสตี’’ติ สุตฺเต, ปฏฺฐาเน จ โอฬาริกํ สทฺทํ สนฺธาย โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจยภาโว วุตฺโตติ อิมินา อธิปฺปาเยน วิตกฺกวิปฺผารสทฺทสฺส อโสตวิญฺเญยฺยตา วุตฺตาติฯ ตํ จตุชํฯ อวเสสนฺติ อวินิพฺโภครูเปน สทฺธิํ อากาสธาตุมาหฯ
ลกฺขณรูปํ ปน นกุโตจิชาตนฺติ กุโตจิปิ ปจฺจยโต น ชาตํ, นาปิ สยเมว ชาตํ ปจฺจเยหิ วินา สยเมว ชาตสฺส สพฺเพน สพฺพํ อภาวโตฯ กถํ ปเนตํ วิญฺญาตพฺพํ ลกฺขณรูปํ น ชายตีติ? ลกฺขณาภาวโตฯ อุปฺปตฺติมนฺตานํ หิ รูปายตนาทีนํ ชาติอาทีนิ ลกฺขณานิ วิชฺชนฺติ, น เอวํ ชาติอาทีนํฯ ตสฺมา วิญฺญาตพฺพเมตํ ชาติอาทีนิ น ชายนฺตีติฯ สิยา ปเนตํ ‘‘ชาติอาทีนํ ชาติอาทีนิ ลกฺขณานิ วิชฺชนฺตี’’ติ? ตํ น, กสฺมา? ตถา สติ อนวฏฺฐานาปตฺติโตฯ ยทิ หิ ชาติอาทีนิ ชาติอาทิมนฺตานิ สิยุํ, ตานิปิ ชาติอาทิมนฺตานิ, ตานิปิ ชาติอาทิมนฺตานีติ อนวฏฺฐานเมว อาปชฺชติฯ ตสฺมา สุฏฺฐุ วุตฺตํ ‘‘ชาติอาทีนิ ‘‘น หิ อุปฺปาทสฺส อุปฺปาโท อตฺถิ, อุปฺปนฺนสฺส จ ปริปากเภทมตฺตํ อิตรทฺวย’’นฺติ, ชรามรณนฺติ อตฺโถฯ
ตตฺถ ‘‘อุปฺปาโท นตฺถี’’ติ เอเตน อุปฺปาทสฺส ชรามรณาภาวมาหฯ อสติ อุปฺปาเท กุโต ชรามรณนฺติ มตฺตคฺคหเณน ชรามรณสฺส อุปฺปาทาภาวมฺปิฯ ยทิ เอวํ ชาติยา กุโตจิ ชาตตาวจนํ กถนฺติ อาห ‘‘ยมฺปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ กิจฺจานุภาวกฺขเณ ทิฏฺฐตฺตาติ เย เต จิตฺตาทโย รูปายตนาทีนํ รูปานํ ชนกปจฺจยา, เตสํ ตทุปฺปาทนํ ปติ อนุปรตพฺยาปารานํ โย โส ปจฺจยภาวูปลกฺขณีโย กิจฺจานุภาวกฺขโณ, ตทา ชายมานานํ รูปายตนาทีนํ ธมฺมานํ วิการภาเวน อุปลพฺภมานตํ สนฺธาย เวเนยฺยปุคฺคลวเสน ชาติยา กุโตจิ ปจฺจยโต ชาตตฺตํ ปาฬิยํ อนุญฺญาตํ ยถา ตํ จิตฺตสมุฏฺฐานตาทิ วิญฺญตฺติอาทีนํฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – เยหิ ปจฺจยธมฺเมหิ รูปาทโย อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เตสํ ปจฺจยภาวูปคมนกฺขเณ อุปลพฺภมานา รูปาทโย ตโต ปุเร, ปจฺฉา จ อนุปลพฺภมานา ตโต อุปฺปชฺชนฺตีติ วิญฺญายนฺติ, เอวํ ชาติปิ เวทิตพฺพาฯ ยทิ เอวํ นิปฺปริยายโต ชาติยา กุโตจิ ชาตตา สิทฺธา, อถ กสฺมา เวเนยฺยปุคฺคลวเสนาติ วุตฺตนฺติ? นยิทเมวํ ชายมานธมฺมวิการภาเวน อุปลพฺภมานตฺตาฯ ยทิ หิ ธมฺโม วิย อุปลพฺเภยฺย ชาติ, นิปฺปริยาโยว ตสฺสา กุโตจิ ชาตภาโว, น เอวมุปลพฺภติ, อถ โข วิการภาเวนฯ ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เวเนยฺยปุคฺคลวเสนา’’ติฯ
ตทา กิร โสตูนํ เอวํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ ‘‘อยํ ชาติ สพฺเพสํ ธมฺมานํ ปภโว, สยญฺจ น กุโตจิ ชายติ ยถา ตํ ปกติวาทีนํ ปกตี’’ติ, ตํ
อิติ รูปกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ
วิญฺญาณกฺขนฺธกถาวณฺณนา
๔๕๑. ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานทีปเกน ปททฺวเยน เวทยิตสฺส พหุเภทตํ ทสฺเสนฺโต วุจฺจมานํ ราสฏฺฐํ อุลฺลิงฺเคติฯ เวทยิตํ อารมฺมณรสานุภวนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ เวทยิตลกฺขณํฯ สพฺพํ ตํ ธมฺมชาตนฺติ อธิปฺปาโย, ปุพฺเพ วา รูปกฺขนฺธกถายํ วุตฺตํ อธิการโต อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอกโต กตฺวาติ อตีตาทิเภทภินฺนํ สพฺพํ ตํ พุทฺธิยา เอกโต กตฺวาฯ เอวญฺหิ ราสฏฺฐสฺส สมฺภโวฯ นีลาทิเภทสฺส อารมฺมณสฺส สญฺชานนํ, ‘‘นีลํ ปีตํ ทีฆํ รสฺส’’นฺติ (ธ. ส. ๖๑๕) จ อาทินา สญฺญุปฺปาทวเสน ชานนํ คหณํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ สญฺชานนลกฺขณํฯ อภิสงฺขรณํ อายูหนํ พฺยาปาราปตฺติ, อภิสนฺทหนํ วา, อุภยถาปิ เจตนาปธานตาย สงฺขารกฺขนฺธสฺส เอวํ วุตฺตํ ‘‘อภิสงฺขรณลกฺขณ’’นฺติฯ ตถา หิ สุตฺตนฺตภาชนีเย สงฺขารกฺขนฺธํ วิภชนฺเตน ภควตา ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติอาทินา (วิภ. ๒๑) เจตนาว วิภตฺตาฯ มินิตพฺพวตฺถุํ นาฬิยา มินมาโน ปุริโส วิย เยน สญฺชานนาการวิสิฏฺเฐน อากาเรน วิสยํ คณฺหาติ, ตํ อารมฺมณูปลทฺธิสงฺขาตํ วิชานนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ วิชานนลกฺขณํฯ อิตเร เวทนากฺขนฺธาทโย สุวิญฺเญยฺยา โหนฺตีติ วิญฺญาเณน เอกุปฺปาทาทิภาวโต, สมานชาติอาทิวิภาคโต จฯ
อตฺตนา ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถาปจฺจยํ ปวตฺติมตฺตเมตํ, ยทิทํ สภาวธมฺโมติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิชานนลกฺขณ’’นฺติ ภาวสาธนวเสน วุตฺตํฯ ธมฺมสภาวา วินิมุตฺโต โกจิ กตฺตา นาม นตฺถีติ ตสฺเสว กตฺตุภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ ยํ วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ, ตเทว จินฺตนาทิอตฺเถน จิตฺตํ, มนนฏฺเฐน มโนติ ปริยายโตปิ นํ โพเธติฯ เอตฺตาวตา จ ขนฺธโต, เภทโต, ปริยายโต จ วิญฺญาณํ วิภาวิตํ โหติฯ
ชายนฺติ เอตฺถ วิสทิสาปิ สทิสาการาติ ชาติ, สมานากาโรฯ สา ปนายํ ชาติ กามํ อเนกวิธา นานปฺปการา, ตํ อิธาธิปฺเปตเมว ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘กุสลํ, อกุสลํ, อพฺยากตญฺจา’’ติ อาหฯ ตตฺถ กุสลฏฺเฐน กุสลํฯ โกยํ กุสลฏฺโฐ นาม? อาโรคฺยฏฺโฐ อนวชฺชฏฺโฐ สุขวิปากฏฺโฐฯ อาโรคฺยฏฺเฐนาปิ หิ กุสลํ วุจฺจติ ‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสล’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๕.๑๔๖; ๒.๒๐.๑๒๙)ฯ อนวชฺชฏฺเฐนาปิ ‘‘กตโม ปน, ภนฺเต, กุสโล กายสมาจาโร? โย โข, มหาราช
สทฺทตฺถโต ปน กุจฺฉิเต ปาปธมฺเม สลยติ จลยติ กมฺเมติ วิทฺธํเสตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺตีติ กุสา, ปาปธมฺมา, เต กุเส ลุนาติ ฉินฺทตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต ญาณํ กุสํ นาม, เตน ลาตพฺพํ คเหตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํฯ ยถา วา กุโส อุภยภาคคตํ หตฺถปเทสํ ลุนาติ, เอวมิทํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนวเสน อุภยภาคคตํ สํกิเลสปกฺขํ ลุนาติ ฉินฺทติ, ตสฺมา กุโส วิย ลุนาตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตานํ วา สาวชฺชธมฺมานํ สลนโต สํวรณโต กุสลํฯ กุสลธมฺมวเสน หิ อกุสลา ปวตฺตินิวารเณน, อปฺปวตฺติภาวาปาทเนน จ มนจฺฉฏฺเฐสุ ทฺวาเรสุ อปฺปวตฺติยา สํวุตา ปิหิตา โหนฺติฯ กุจฺฉิเต วา ปาปธมฺเม สลยติ กมฺเปติ อปเนตีติ กุสลํฯ กุจฺฉิตานํ วา ปาณาติปาตาทีนํ ปาปธมฺมานํ กุสลํฯ กุจฺฉิตานํ วา สานโต อนฺตกรณโต วินาสนโต กุสานิ, ปุญฺญกิริยวเสน ปวตฺตานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ, เตหิ ลาตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ กุสลํฯ ‘‘กุ’’ อิติ วา ภูมิ วุจฺจติ, อธิฏฺฐานภาเวน ตํสทิสสฺส อตฺตโน นิสฺสยภูตสฺส รูปารูปปฺปพนฺธสฺส สมฺปติ, อายติญฺจ อนุทหเนน วินาสนโต กุํ สิยนฺตีติ กุสา, ราคาทโย, เต วิย อตฺตโน นิสฺสยสฺส ลวนโต ฉินฺทนโต กุสลํฯ ปโยคสมฺปาทิตา หิ กุสลธมฺมา อจฺจนฺตเมว รูปารูปธมฺเม อปฺปวตฺติกรเณน สมุจฺฉินฺทนฺตีติฯ
น กุสลนฺติ อกุสลํ, กุสลปฏิปกฺขนฺติ อตฺโถฯ น กุสลนฺติ หิ กุสลปฏิกฺเขเปน อกุสลปทสฺส อวยวเภเทน อตฺเถ วุจฺจมาเน ยถา ยํ ธมฺมชาตํ น อโรคํ, น อนวชฺชํ, น สุขวิปากํ, น จ โกสลฺลสมฺภูตํ, ตํ อกุสลนฺติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ, เอวํ ยํ น กุจฺฉิตานํ สลนสภาวํ, น กุสานํ ลวนสภาวํ, น กุเสน กุเสหิ วา ปวตฺเตตพฺพํ, น จ กุโส วิย ลวนกํ, ตํ อกุสลํ นามาติ อยมฺปิ อตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ เอตฺถ จ ยสฺมา กุสลํ อกุสลสฺส อุชุวิปจฺจนีกภูตํ, ยโต เจตสิกโรคปฏิปกฺขาทิภาวโต อโรคาทิปริยาเยนปิ
น พฺยากตนฺติ อพฺยากตํ, กุสลากุสลภาเวน อกถิตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ กุสลภาโว อนวชฺชสุขวิปากฏฺโฐฯ อกุสลภาโว สาวชฺชทุกฺขวิปากฏฺโฐ, ตทุภยภาเวน อวุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ เอเตเนว อโรคสโรคาทิภาเวน จ อวุตฺตตา วณฺณิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ เอตฺถ จ ‘‘กุสลํ อกุสล’’นฺติ จ วตฺวา ‘‘อพฺยากต’’นฺติ วุตฺตตฺตา กุสลากุสลภาเวเนว อวุตฺตตา วิญฺญายติ, น ปการนฺตเรนฯ อวุตฺตตา เจตฺถ น ตถา อวตฺตพฺพตามตฺเตน, อถ โข ตทุภยวินิมุตฺตสภาวตาย เตสํ ธมฺมานนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา เหตํ ‘‘อวิปากลกฺขณ’’นฺติ วุจฺจติฯ
๔๕๒. ภูมิเภทโตติ ภวนฺติ เอตฺถ ธมฺมาติ ภูมิ, ฐานํ, อวตฺถา จฯ อวตฺถาปิ หิ อวตฺถาวนฺตานํ ปวตฺติฏฺฐานํ วิย คยฺหติ, เอวํ เนสํ สุขคฺคหณํ โหตีติ กามาวจรนฺติ เอตฺถ วตฺถุกาโม กิเลสกาโมติ ทฺเว กามาฯ เตสุ วตฺถุกาโม วิเสสโต ปญฺจ กามคุณา กามียนฺตีติ, กิเลสกาโม ตณฺหา กาเมตีติฯ เต ทฺเวปิ สหิตา หุตฺวา ยตฺถ อวจรนฺติ, ตํ กามาวจรํฯ กิํ ปน ตนฺติ? เอกาทสวิโธ กามภโวฯ อิทํ เยภุยฺเยน ตตฺถ อวจรติ ปวตฺตตีติ กามาวจรํ เอกสฺส อวจรสทฺทสฺส โลปํ กตฺวาฯ เอวํ รูปารูปาวจรานิปิ เวทิตพฺพานิ รูปตณฺหา รูปํ, อรูปตณฺหา อรูปนฺติ กตฺวาฯ อถ วา กามตณฺหา กาโม อุตฺตรปทโลเปน, อวจรติ เอตฺถาติ อวจรํ, กามสฺส อวจรํ กามาวจรํฯ เอวํ รูปาวจรารูปาวจรานิปิ เวทิตพฺพานิฯ โลกโต อุตฺตรตีติ โลกุตฺตรํ กุสลสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อิตรํ ปน โลกโต อุตฺติณฺณนฺติ โลกุตฺตรํฯ
โสมนสฺสุเปกฺขาญาณสงฺขารเภทโตติ เอตฺถ โสมนสฺสุเปกฺขาเภโท ตาว ยุตฺโต เตสํ ภินฺนสภาวตฺตา, ญาณสงฺขารเภโท ปน กถนฺติ? นายํ โทโส ญาณสงฺขารกโต เภโทญาณสงฺขารเภโท, โส จ เตสํ ภาวาภาวกโตติ กตฺวาฯ โสภนํ มโน, สุนฺทรํ วา มโน เอตสฺสาติ สุมโน, สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ, มานสิกสุขา เวทนา รุฬฺหิยา, โสมนสฺเสน อุปฺปาทโต ปฏฺฐาย ยาว ภงฺคา สหคตํ ปวตฺตํ สํสฏฺฐํ, สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ โสมนสฺสสหคตตา จสฺส อารมฺมณวเสน เวทิตพฺพาฯ อิฏฺฐารมฺมเณ หิ จิตฺตํ โสมนสฺสสหคตํ โหติฯ นนุ จ อิฏฺฐารมฺมณํ โลภสฺส วตฺถุ, กถํ
ญาเณน ญาณสมฺปยุตฺตํฯ เอกุปฺปาทาทโย เอว เจตฺถ ปการาติ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ กมฺมูปปตฺติอินฺทฺริยปริปากกิเลสทูรีภาวา ญาณสมฺปยุตฺตตาย การณํฯ โย หิ ปเรสํ ธมฺมํ เทเสติ, อนวชฺชานิ สิปฺปายตนกมฺมายตนวิชฺชฏฺฐานานิ สิกฺขาเปตีติ เอวมาทิกํ ปญฺญาสํวตฺตนิยํ กโรติ, ตสฺส กมฺมูปนิสฺสยวเสน กุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ญาณสมฺปยุตฺตํ โหติฯ ตถา อพฺยาปชฺเช โลเก อุปฺปนฺนสฺส อุปปตฺติํ นิสฺสาย ญาณสมฺปยุตฺตํ โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ตสฺส ตตฺถ สุขิโน ธมฺมปทา ปฺลวนฺติ, ทนฺโธ, ภิกฺขเว, สตุปฺปาโท, อถ โข โส สตฺโต ขิปฺปํเยว วิเสสภาคี (อ. นิ. ๔.๑๙๑) โหตี’’ติฯ ตถา ปญฺญาทสกปตฺตสฺส อินฺทฺริยปริปากํ นิสฺสาย กุสลํ อุปฺปชฺชมานํ ญาณสมฺปยุตฺตํ โหติฯ เยน ปน กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, ตสฺส กิเลสทูรีภาวํ นิสฺสาย ญาณสมฺปยุตฺตํ โหติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘โยคา เว ชายเต ภูริ, อโยคา ภูริสงฺขโย’’ติ (ธ. ป. ๒๘๒)ฯ อตฺตโน วา ปรสฺส วา สมุสฺสาหชนิตํ จิตฺตปโยคสงฺขาตํ สงฺขรณํ สงฺขาโร, โส เอตสฺส นตฺถีติ อสงฺขารํฯ เตน ปน สห สงฺขาเรน ปวตฺตตีติ สสงฺขารํฯ ญาเณน วิปฺปยุตฺตํ วิรหิตนฺติ ญาณวิปฺปยุตฺตํฯ วิปฺปโยโคติ เจตฺถ ญาณสฺส อภาโว อปฺปวตฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อุเปกฺขตีติ อุเปกฺขา, เวทยมานาปิ อารมฺมณํ อชฺฌุเปกฺขติ มชฺฌตฺตตาการสณฺฐิตตฺตาติ อตฺโถฯ อถ วา อุเปตา สุขทุกฺขานํ อวิรุทฺธา อิกฺขา อนุภวนนฺติ อุเปกฺขาฯ อถ วา อิฏฺเฐ จ อนิฏฺเฐ จ อารมฺมเณ ปกฺขปาตาภาเวน อุปปตฺติโต ยุตฺติโต อิกฺขติ อนุภวตีติ อุเปกฺขา, ตาย สหคตนฺติ อุเปกฺขาสหคตํฯ เสสํ สพฺพํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ
เอวํ อฏฺฐ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ เตสํ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทา หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปฏิคฺคาหกาทิสมฺปตฺตินฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เทสกาลกลฺยาณมิตฺตาทิสมฺปตฺติํ สงฺคณฺหาติฯ อญฺญํ วา โสมนสฺสเหตุนฺติ เอตฺถ อญฺญคฺคหเณน สทฺธาพหุลตา, วิสุทฺธทิฏฺฐิตา, กุสลกิริยาย อานิสํสทสฺสาวิตา, โสมนสฺสปฏิสนฺธิกตา, เอกาทส อาทินยปฺปวตฺตนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน น เกวลํ ‘‘อตฺถิ ยิฏฺฐ’’นฺติอาทีนํ (ม. นิ. ๑.๔๔๑; ๒.๙๕) นวนฺนํเยว สมฺมาทิฏฺฐิวตฺถูนํ คหณํ, อถ โข ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคฏฺฐานิยาทีนมฺปิ ปุรกฺขตฺวาติ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวาฯ ตญฺจ โข สหชาตปุพฺพงฺคมวเสน ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑-๒) วิย สมฺปโยคสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อสํสีทนฺโตติ สิโลกมจฺฉริยาทิวเสน ปุญฺญกิริยายํ สํสีทํ สงฺโกจํ อนาปชฺชนฺโต, เตน มุตฺตจาคตาทิํ ทสฺเสติฯ อนุสฺสาหิโตติ เกนจิปิ น อุสฺสาหิโตฯ สรสโต หิ ปุญฺญปฏิปตฺติทสฺสนมิทํฯ ปเรหีติ ปน ปากฏุสฺสาหนทสฺสนํฯ
ทานาทีนีติ ทานํ สีลํ ยาว ทิฏฺฐิชุกมฺมนฺติ อิมานิ ทานาทีนิ ทส ปุญฺญานิ, ทานาทีนีติ วา ทานสีลภาวนามยานิ อิตเรสมฺปิ สตฺตนฺนํ เอตฺเถวนฺโตคธตฺตาฯ ยตฺถ สยํ อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ สนฺตานํ ปุนนฺติ, ปุชฺชํ ภวผลํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ วา ปุญฺญานิฯ อสฺส ปุญฺญเจตนาสมงฺคิโนฯ อมุตฺตจาคตา เทยฺยธมฺเม สาเปกฺขจิตฺตตาฯ อาทิ-สทฺเทน สีลสมาทานาทีสุ อนธิมุตฺตตาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตเทวาติ โสมนสฺสสหคตาทินา สทิสตาย วุตฺตํฯ สทิสมฺปิ หิ ‘‘ตเทวา’’ติ โวหรียติ ยถา ‘‘สา เอว ติตฺติรี, ตานิเยว โอสธานี’’ติฯ อิมสฺมิญฺหิ อตฺเถติ ลีนสฺส จิตฺตสฺส อุสฺสาหนปโยคสงฺขาเต อตฺเถฯ เอตนฺติ ‘‘สงฺขาโร’’ติ เอตํ ปทํฯ ปุพฺพปโยคสฺสาติ ปุญฺญกิริยายํ สงฺโกเจ ชายมาเน ตโต วิเวเจตฺวา สมุสฺสาหนวเสน ปวตฺตสฺส จิตฺตปโยคสฺส, ปุพฺพคฺคหณญฺเจตฺถ ตถาปวตฺตปุพฺพาภิสงฺขารวเสน โส สงฺขาโร โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ, น ตสฺส สงฺขารสฺส ปุพฺพกาลิกตฺตาฯ ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิ (ม. นิ. ๑.๔๔๑; ๒.๙๕) นยปฺปวตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา อสมฺภวทสฺสนตฺถํ พาล-คฺคหณํฯ สํสีทนุสฺสาหนาภาวทสฺสนตฺถํ สหสา-คหณํฯ โสมนสฺสรหิตา โหนฺติ ปุญฺญํ กโรนฺตาติ อธิปฺปาโยฯ โสมนสฺสเหตูนํ อภาวํ อาคมฺมาติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ มชฺฌตฺตารมฺมณตถารูปเจโตสงฺขาราทโยปิ หิ อุเปกฺขาสหคตตาย การณํ โหนฺติเยวาติฯ
เอวนฺติอาทิ นิคมนํฯ ตยิทํ อฏฺฐวิธมฺปิ กามาวจรํ กุสลจิตฺตํ รูปารมฺมณํ ยาว ธมฺมารมฺมณนฺติ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยํ วา ตํ วา อาลมฺพิตฺวา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกกิริยามโนวิญฺญาณธาตานนฺตรํ กายทฺวาราทีหิ ตีหิ ทฺวาเรหิ กายกมฺมาทิวเสน อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ ‘‘อฏฺฐ ผลนฺตี’’ติ เจตํ ปฏิสนฺธิํ ชนกกมฺมวเสน วุตฺตํฯ อญฺเญน ปน กมฺมุนา ‘‘สเหตุกํ ภวงฺคํ อเหตุกสฺส ภวงฺคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๓.๑.๑๐๒) วจนโต สเหตุกมฺปิ วิปากจิตฺตํ อเหตุกปฏิสนฺธิกสฺส โหติเยวฯ อิมสฺมิํ จ ปกฺเข พลวตา ปจฺจเยน อุปฺปนฺนํ อสงฺขารํ, ทุพฺพเลน สสงฺขารนฺติ เวทิตพฺพํฯ เย ปน อาคมนโต จ วิปากสฺส อสงฺขารสสงฺขารภาวํ อิจฺฉนฺติ, เตสํ มเตน ทฺวาทส, อฏฺฐ จ ผลนฺตีติ โยเชตพฺพํฯ เอวํ ติธา ผลํ ททนฺตญฺเจตํ กามาวจรสุคติยํ อุปปตฺติํ, สุคติทุคฺคตีสุ โภคสมฺปทญฺจ กโรติฯ นาคสุปณฺณาทีนมฺปิ หิ ยํ เทวโภคสมฺปตฺติสทิสํ โภคชาตํ อุปฺปชฺชติ, ตมฺปิ กามาวจรกุสลสฺเสว ผลํฯ น หิ อกุสลสฺส อิฏฺฐํ ผลํ อตฺถีติฯ
รูปาวจรํ ปนาติ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโกฯ เตน ยถา กามาวจรํ กิเลสานํ ตทงฺคปฺปหานมตฺตกรํ, น เอวมิทํ, อิทํ ปน วิกฺขมฺภนปฺปหานกรํฯ ยถา วา ตํ เวทนาญาณสงฺขารเภทโต อฏฺฐธา ภิชฺชติ, น เอวมิทํ, อิทํ ปน ตโต อญฺญถา วาติ วกฺขมานํ วิเสสํ โชเตติฯ ตํ ปเนตํ สวตฺถุกํ, สาสวํ, วินีวรณญฺจ รูปาวจรนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ‘‘สวตฺถุกํ เอวา’’ติ หิ อิมินา อรูปาวจรํ นิวตฺเตติ, ‘‘สาสว’’นฺติ อิมินา ปฐมมคฺคจิตฺตํ, ‘‘วินีวรณ’’นฺติ อิมินา ปฏิฆสหิตทฺวยํฯ กตฺถจิ ปญฺจ ฌานงฺคานิ, กตฺถจิ จตฺตาริ, กตฺถจิ ตีณิ, กตฺถจิ ทฺเว, กตฺถจิ อปรานิ ทฺเวติ เอวํ ฌานงฺคโยคเภทโต ปญฺจวิธนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา ฌานกถายํ (วิสุทฺธิ. ๑.๗๙ อาทโย) วุตฺตเมวฯ ตยิทํ ภาวนามยเมว หุตฺวา วุตฺตนเยน ปถวีกสิณาทิกํ อาลมฺพิตฺวา ยถารหํ ญาณสมฺปยุตฺตกุสลานนฺตรํ อุปฺปชฺชติ, หีนาทิเภทภินฺนํ ปเนตํ ยถากฺกมํ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีสุ โสฬสสุปิ พฺรหฺมโลเกสุ อุปปตฺตินิปฺผาทกนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
รูปสญฺญาสมติกฺกมาทินา อรูปาวจรํฯ จตุนฺนํ อรูปานนฺติ อุเปกฺขาสมาธิสงฺขาเตหิ จตูหิ อรูปชฺฌาเนหิฯ กรเณ หิ เอตํ สามิวจนํฯ อรูปานํ วา โย อารมฺมณาทิกโต สมฺปยุตฺตธมฺเมหิ โยโค โยคเภโท, ตสฺส วเสนฯ วุตฺตปฺปกาเรนาติ เหฏฺฐา อารุปฺปกถายํ ปฐมนฺติ ปฐมํ อรูปาวจรกุสลจิตฺตํฯ ทุติยตติยจตุตฺถานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตานิมานิ ภาวนามยาเนว หุตฺวา ยถานุปุพฺพํ กสิณุคฺฆาฏิมากาสํ, ปฐมารุปฺปวิญฺญาณํ, นตฺถิภาวํ, อากิญฺจญฺญายตนนฺติ อิมานิ อาลมฺพิตฺวา อุเปกฺขาสหคตญาณสมฺปยุตฺตกุสลานนฺตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา จตูสุ อรูปีพฺรหฺมโลเกสุ ปฏิสนฺธิปวตฺติวิปากทายีนิฯ เสสํ ปเนตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ ฉวิสุทฺธิปรมฺปราย สมธิคนฺตพฺพํ โลกุตฺตรํฯ ตตฺถ วตฺตพฺพํ ปรโต อาคมิสฺสติฯ จตุมคฺคสมฺปโยคโตติ โสตาปตฺติมคฺโค ยาว อรหตฺตมคฺโคติ อิเมหิ จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมฺปโยคโตฯ จตุพฺพิธมฺปิ เจตํ ภาวนามยเมว หุตฺวา นิพฺพานํ อาลมฺพิตฺวา สุญฺญโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโขติ นาเมน อุปฺปชฺชติ, สตฺตภวาทิภวูปปตฺตินิวตฺตกนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอกวีสติวิธํ โหติ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยนาติ อธิปฺปาโยฯ
๔๕๓. กามาวจรเมวาติ เอตฺถ นิกายนฺตริยา รูปารูปาวจรมฺปิ อกุสลํ อิจฺฉนฺตีติ เตสํ มตินิเสธนตฺถํ กามาวจรคฺคหณํฯ มหคฺคตภูมิยํ อุปฺปชฺชนฺตมฺปิ ตตฺถ รูปธาตุยํ ปวตฺติวิปากํ เทนฺตมฺปิ เอกนฺเตน กามาวจรเมวาติ ทสฺสนตฺถํ อวธารณํฯ ยทิ เอวํ, กสฺมา กามาวจรเมวาติ? ตตฺถ การณํ วุตฺตเมวฯ กถํ วุตฺตํ? ‘‘กามตณฺหา กาโม อุตฺตรปทโลปโต, อวจรติ เอตฺถาติ อวจรํ, กามสฺส อวจรํ กามาวจร’’นฺติฯ เอตฺถ หิ กามตณฺหาวิสยตา ‘‘กามาวจรภาวสฺส การณํ’’ วุตฺตา ยถา รูปารูปตณฺหาวิสยตา ‘‘รูปารูปาวจรภาวสฺส’’ฯ เอกํเสน เจตํ เอวํ อิจฺฉิตพฺพํฯ อญฺญถา พฺยาปิลกฺขณํ น สิยาฯ ยทิ หิ อาลมฺพิตพฺพธมฺมวเสน ภูมิววตฺถานํ กเรยฺย, เอวํ สติ อนารมฺมณานํ สงฺคโห น สิยาฯ อถ วิปากทานวเสน, เอวมฺปิ อวิปากานํ สงฺคโห น สิยาฯ ตสฺมา อาลมฺพณธมฺมวเสน ปริยาปนฺนานํ สา กาตพฺพา, อปริยาปนฺนานํ ปน โลกโต อุตฺติณฺณตาย โลกุตฺตรตา, อุตฺตริตราภาวโต อนุตฺตรตา จ เวทิตพฺพาฯ
ปริยาปนฺนาติ นิกฺเขปกณฺเฑปิ (ธ. ส. ๙๘๕ อาทโย) ‘‘เอตฺถาวจรา’’ติ วจนํ อวีจิปรนิมฺมิตปริจฺฉินฺโนกาสาย กามตณฺหาย วิสยภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํฯ ตโทกาสตา จ ตณฺหาย ตนฺนินฺนตาย เวทิตพฺพาฯ
มูลโต ติวิธนฺติ ตีณิ อกุสลมูลานิ โลภาทีนิ, เตสํ วเสน ตํสหิตมฺปิ ติวิธนฺติ อตฺโถฯ ตานิ หิ สุปฺปติฏฺฐิตภาวการณตฺตา มูลมิวาติ มูลานิ, โลโภ มูลํ เอตสฺสาติ โลภมูลํฯ อสาธารเณน นิทฺเทโส ยถา เภริสทฺโท, ยวงฺกุโรติฯ ตถา โทสมูลํฯ โมโห เอว มูลํ อิมสฺส, นาญฺญนฺติ โมหมูลํฯ
โสมนสฺสุเปกฺขาทิฏฺฐิคตสงฺขารเภทโตติ โสมนสฺสุเปกฺขาเภทโต ทิฏฺฐิคตเภทโต สงฺขารเภทโตติ ปจฺเจกํ เภทสทฺโท โยเชตพฺโพฯ ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺตนฺติ ทิฏฺฐิเยว ทิฏฺฐิคตํ ‘‘คูถคตํ, มุตฺตคต’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๑๙; อ. นิ. ๙.๑๑) ยถาฯ อถ วา วิปริเยสคฺคาหตาย ทิฏฺฐิยา คตเมว, น เอตฺถ คนฺตพฺพวตฺถุ ตถา สภาวนฺติ ทิฏฺฐิคตํฯ ตยิทํ ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๘๗, ๒๐๒, ๒๐๓, ๔๒๗; ๓.๒๗-๒๙) อภินิเวสภาวโต โลเภเนว สทฺธิํ ปวตฺตติ, น โทเสนฯ
ยทาหีติอาทิ โลภมูลจิตฺตานํ ปวตฺติอาการทสฺสนํฯ มิจฺฉาทิฏฺฐินฺติ อุจฺเฉททิฏฺฐิอาทิมิจฺฉาทิฏฺฐิํฯ ตาย หิ วิปลฺลตฺถจิตฺตา สตฺตา ‘‘เอตาวโก ชีววิสโย ยาว อินฺทฺริยโคจโร’’ติ ปรโลกํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘นตฺถิ กาเมสุ อาทีนโว’’ติ ยถา ตถา กาเมสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชนฺติฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘เอส ปนฺโถ ปเคว วิหิโต เทวยาเน, เยน ยนฺติ ปุตฺตวนฺโต วิโสกาฯ ตํ ปสฺสนฺติ ปสโว, ปกฺขิโน จ, เตน เต มาตริปิ มิถุนํ จรนฺตี’’ติอาทินา นเยน ปุตฺตมุขทสฺสนํ สคฺคโมกฺขมคฺโคติ เอวมาทิกํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ สงฺคณฺหาติฯ
กาเม วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน พฺราหฺมณานํ สุวณฺณหรณเมว อทินฺนาทาเน สาวชฺชํ, อิตรํ อนวชฺชํฯ ครูนํ, คุนฺนํ, อตฺตโน, ชีวิตสฺส, วิวาหสฺส จ อตฺถาย มุสาวาโท อนวชฺโช, อิตโร สาวชฺโชฯ ครุอาทีนํ อตฺถาย เปสุญฺญหรณํ อนวชฺชํ, อิตรํ สาวชฺชํฯ ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิกถา ปาปวูปสมาย โหตีติ เอวมาทิเก มิจฺฉาคาเห สงฺคณฺหาติฯ ทิฏฺฐมงฺคลาทีนีติ ทิฏฺฐสุตมุตมงฺคลานิฯ สภาวติกฺเขนาติ โลภสฺส, มิจฺฉาภินิเวสสฺส มนฺเทนาติ ทนฺเธน อติขิเณนฯ ตาทิสํ ปน อตฺตโน, ปรสฺส วา สมุสฺสาหเนน ปวตฺตตีติ อาห ‘‘สมุสฺสาหิเตนา’’ติฯ ปรภณฺฑํ วา หรตีติ วา-สทฺเทน ตถาปวตฺตนกมุสาวาทาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ กามานํ วา อนุภุยฺยมานานํฯ วา-สทฺเทน ปรสนฺตกสฺส วา อยถาธิปฺเปตตาย ยํ ลทฺธํ, ตํ คเหตพฺพนฺติ คหณาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ
ทุวิธเมว โหติ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน เภทาภาวโตฯ ยทิ เอวํ, กสฺมา ‘‘โทมนสฺสสหคตํ ปฏิฆสมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตนฺติ? อสาธารณธมฺเมหิ ตสฺส จิตฺตสฺส อุปลกฺขณตฺถํฯ ปาณาติปาตาทีสูติ ปาณาติปาตนาทีสุฯ อาทิ-สทฺเทน อทินฺนาทานมุสาวาทเปสุญฺญผรุสสมฺผปฺปลาปพฺยาปาเท สงฺคณฺหาติฯ สภาวติกฺขํ หุตฺวา ปวตฺตมานํ จิตฺตํ อสงฺขารเมว โหติ, อิตรํ สสงฺขารนฺติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ติกฺขมนฺทปฺปวตฺติกาเล’’ติฯ มนฺทํ ปน หุตฺวา ปวตฺตมานํ เอกํเสน สสงฺขารเมวาติ น สกฺกา วิญฺญาตุํฯ ยํ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ปวตฺตติ, ตํ มนฺทเมว โหตีติ กตฺวา ตถาวุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ
โมเหกเหตุกํ จิตฺตํ มูลนฺตรวิรหโต อติมูฬฺหํ, วิจิกิจฺฉุทฺธจฺจโยคโต จญฺจลญฺจาติ อุเปกฺขาสหคตเมว โหติ, น ตสฺส กทาจิปิ สภาวติกฺขตา อตฺถิฯ อารมฺมเณ หิ สํสปฺปนวเสน, วิกฺขิปนวเสน จ ปวตฺตมานสฺส จิตฺตทฺวยสฺส กีทิเส กิจฺเจ สภาวติกฺขตาย, อุสฺสาเหตพฺพตาย วา ภวิตพฺพํ, ตสฺมา น ตตฺถ สงฺขารเภโท อตฺถิฯ อญฺเญสุ อกุสลจิตฺเตสุ ลพฺภมานมฺปิ อุทฺธจฺจํ วิเสสโต เอตฺเถว พลวํ, ตโต เอว สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ปธานํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อิทเมว อุทฺธจฺเจน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺต’’นฺติฯ ตถา หิ ปาฬิยํ (ธ. ส. ๔๒๗) อิธ สรูปโต อสนฺนิฏฺฐานํ สํสโยฯ วิกฺเขโป อวูปสโม, ภนฺตตาติ อตฺโถฯ
ตยิทํ ทฺวาทสวิธมฺปิ อกุสลจิตฺตํ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยํ วา ตํ วา อาลมฺพิตฺวา อุเปกฺขาสหคตาเหตุกกิริยามโนวิญฺญาณธาตานนฺตรํ กายทฺวาราทีหิ ตีหิ ทฺวาเรหิ กายกมฺมาทิวเสน ยถารหํ ปาณาติปาตาทิกมฺมปถวเสน เจว กมฺมวเสน จ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํฯ
ตตฺถ ปฏิสมฺภิทาวิภงฺเค ‘‘อุทฺธจฺจสหคเต ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, ตสฺส วิปาเก ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. ๗๓๐ อตฺถโต สมานํ) วจนโตฯ
อปเร ปนาหุ – ปุถุชฺชนสฺส อุปฺปชฺชมานํ อุทฺธจฺจสหคตํ ทสฺสนปฺปหาตพฺพสหายสพฺภาวโต อุภยวิปากมฺปิ เทติ, น เสกฺขสฺส ตทภาวโตติฯ อิทเมตฺถ วิจาเรตพฺพํ, ยสฺส วิปากทานํ วุตฺตํ, กิํ ตํ ภาวนาย ปหาตพฺพํ, อุทาหุ โนติ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว ภาวนาย ปหาตพฺพํ, ปฏฺฐาเน ภาวนาย ปหาตพฺพสฺส นานากฺขณิกกมฺมปจฺจยภาโว วตฺตพฺโพ สิยาฯ อถ น ภาวนาย ปหาตพฺพํ, ทสฺสเนนปหาตพฺพตฺติเก ‘‘เนวทสฺสเนนนภาวนายปหาตพฺพ’’มิจฺจสฺส วิภงฺเค วตฺตพฺพํ สิยาฯ ยทิ ตพฺพิรุทฺธสภาวตาย ตตฺถ น วุจฺเจยฺย, เอวมฺปิ ตสฺมิํ ติเก ตสฺส นวตฺตพฺพตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, กิํ การณํ? จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. ๓๖๕ อาทโย) อาคตานํ ทฺวาทสนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ ทฺวีหิ ปเทหิ สงฺคหิตตฺตา วิภชิตฺวา ทสฺเสตพฺพสฺส นิโยคโต กสฺสจิ จิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวา, ยถา อุปฺปนฺนตฺติเก อตีตาทีนํ นวตฺตพฺพตา น วุตฺตา, เอวเมตสฺสาปิฯ อถ วา ภาวนาย ปหาตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺสาปิ ตสฺส ปุถุชฺชเน วตฺตมานสฺส
๔๕๔. ‘‘วิญฺญาณ’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อพฺยากตํ วิปาก’’นฺติ อาทิโก นปุํสกนิทฺเทโส, ตโต เอว อธิกตาพฺยากตาเปกฺขาย ทุวิธนฺติ วุตฺตํฯ อญฺญถา รูปนิพฺพานานมฺปิ อพฺยากตภาวโต
มโนวิญฺญาณโต อุปฺปชฺชนวิสิฏฺฐมนนกิจฺจานํ อภาวโต มโนมตฺตา ธาตุ มโนธาตุฯ
จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ หุตฺวา รูปสฺส วิชานนํ ลกฺขณํ เอตสฺสาติ จกฺขุสนฺนิสฺสิตรูปวิชานนลกฺขณํฯ ตตฺถ จกฺขุสนฺนิสฺสิตวจเนน รูปารมฺมณํ อญฺญํ วิญฺญาณํ นิวตฺเตติฯ วิชานนคฺคหเณน จกฺขุสนฺนิสฺสิเต ผสฺสาทิเก นิวตฺเตติฯ จกฺขุรูปคฺคหเณน นิสฺสยโต, อารมฺมณโต จ วิญฺญาณํ วิภาเวติ อุภยาธีนวุตฺติกตฺตาฯ ยทิ หิ จกฺขุ นาม น สิยา, อนฺธาปิ รูปํ ปสฺเสยฺยุํ, น จ ปสฺสนฺติฯ ยทิ จ นีลาทิรูปํ นาม น สิยา, เทสาทินิยเมน น ภวิตพฺพํ, อตฺเถว จ นิยโม, เอกนฺตสารมฺมณตา จ จิตฺตสฺส วุตฺตาติ ‘‘อารมฺมเณน วินา นีลาทิอาภาสํ จิตฺตํ ปวตฺตตี’’ติ เอวํ
กสฺมา ปเนตฺถ วจนเภโท กโตติ? เอกมฺปิ จกฺขุ วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปํ ปน อเนกเมว สํหตนฺติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํฯ กิํ ปน การณํ เอกมฺปิ จกฺขุ วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, รูปํ ปน อเนกเมวาติ? ปจฺจยภาววิเสสโตฯ จกฺขุ หิ จกฺขุวิญฺญาณสฺส นิสฺสยปุเรชาตอินฺทฺริยวิปฺปยุตฺตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหนฺตํ อตฺถิภาเวเนว โหติ, ตสฺมิํ สติ ตสฺส ภาวโต, อสติ อภาวโตฯ ยโต ตํ อตฺถิอวิคตปจฺจเยหิสฺส ปจฺจโย โหตีติ วุจฺจติ, ตํนิสฺสยตา จสฺส น เอกเทเสน อลฺลียนวเสน อิจฺฉิตพฺพา อรูปภาวโต, อถ โข ครุราชาทีสุ สิสฺสราชปุริสาทีนํ วิย ตปฺปฏิพทฺธวุตฺติตายฯ อิตเร ปน ปจฺจยา เตน
รูปํ ปน ยทิปิ จกฺขุ วิย ปุเรชาตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ ปุเรตรํ หุตฺวา วิชฺชมานกฺขเณเยว อุปการกตฺตา, ตถาปิ อเนกเมว สํหตํ หุตฺวา ปจฺจโย โหติ อารมฺมณภาวโตฯ ยญฺหิ ปจฺจยธมฺมํ สภาวภูตํ, ปริกปฺปิตาการมตฺตํ วา วิญฺญาณํ วิภาเวนฺตํ ปวตฺตติ, ตทญฺเญสญฺจ สติปิ ปจฺจยภาเว โส ตสฺส สารมฺมณสภาวตาย ยํ กิญฺจิ อนาลมฺพิตฺวา ปวตฺติตุํ อสมตฺถสฺส โอลุพฺภ ปวตฺติการณตาย อาลมฺพนียโต อารมฺมณํ นามฯ ตสฺส ยสฺมา ยถา ตถา สภาวูปลทฺธิวเสน อารมฺมณปจฺจยลาโภ, ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาณํ รูปํ อารพฺภ ปวตฺตมานํ ตสฺส สภาวํ วิภาเวนฺตเมว ปวตฺตติฯ สา จสฺส อินฺทฺริยาธีนวุตฺติกสฺส อารมฺมณสภาวูปลทฺธิ, น เอกทฺวิกลาปคตวณฺณวเสน โหติ, นาปิ กติปยกลาปคตวณฺณวเสน, อถ โข อาโภคานุรูปํ อาปาถคตวณฺณวเสนาติ อเนกเมว รูปํ สํหจฺจการิตาย วิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตีติ ทสฺเสนฺโต ภควา ‘‘รูเป จา’’ติ พหุวจเนน นิทฺทิสิฯ
ยํ
รูปมตฺตารมฺมณรสนฺติ รูปายตนมตฺตสฺเสว อารมฺมณกรณรสํฯ มตฺตสทฺเทน ยถา อารมฺมณนฺตรํ นิวตฺเตติ, เอวํ รูปายตเนปิ ลพฺภมาเน เอกจฺเจ วิเสเส นิวตฺเตติฯ น หิ จกฺขุวิญฺญาณํ วณฺณมตฺตโต อญฺญํ กิญฺจิ วิเสสํ ตตฺถ คเหตุํ สกฺโกติฯ เตนาห ภควา ‘‘ปญฺจหิ วิญฺญาเณหิ น กิญฺจิ ธมฺมํ ปฏิวิชานาติ อญฺญตฺร อภินิปาตมตฺตา’’ติฯ จกฺขุวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชมานํ รูปารมฺมเณ เอว อุปฺปชฺชนโต ตทภิมุขภาเวน คยฺหตีติ วุตฺตํ ‘‘รูปาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐาน’’นฺติฯ อตฺตโน อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานานํ อรูปธมฺมานํ สมนนฺตรวิคตา อรูปธมฺมา ปวตฺติโอกาสทาเนน อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ อุปการกา นิสฺสยารมฺมณธมฺมา วิย อาสนฺนการณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปารมฺมณาย กิริยมโนธาตุยา อปคมปทฏฺฐาน’’นฺติฯ โสตวิญฺญาณาทีสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ
จกฺขุวิญฺญาณาทิคหิตํ ‘‘รูปาทิสมฺปฏิจฺฉนรสา’’ติฯ ตถาภาเวน สมฺปฏิจฺฉนภาเวน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ
ฉสุ อารมฺมเณสุ กทาจิ ปญฺจนฺนํ, ตโต วา กติปยานํ วิชานนสภาวาปิ ฉฬารมฺมณวิชานนลกฺขณา วุตฺตา ตํสภาวานติวตฺตนโต, ฉสฺเวว วา อิตเรสํ อารมฺมณานํ อนฺโตคธตฺตาฯ สนฺตีรณาทิกิจฺจาติ สนฺตีรณตทารมฺมณกิจฺจา วา, สนฺตีรณตทารมฺมณปฏิสนฺธิภวงฺคจุติกิจฺจา วาติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘หทยวตฺถุปทฏฺฐานา’’ติ อิทํ อิมาสํ ทฺวินฺนํ มโนวิญฺญาณธาตูนํ เอกนฺเตเนว หทยวตฺถุสนฺนิสฺสยตาย วุตฺตํฯ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปน ตํตํอนนฺตราตีตวิญฺญาณาปคมปทฏฺฐานาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ ตสฺสา เภโทติ ตสฺสา วิปากมโนวิญฺญาณธาตุยา ‘‘ทุวิธา’’ติ วุตฺตาย ทุวิธตาสงฺขาโต เภโทฯ เอกนฺตมิฏฺฐารมฺมเณติ เอกนฺเตเนว อิฏฺเฐ อารมฺมเณ, อติวิย อิฏฺฐารมฺมเณติ อตฺโถฯ ปญฺจทฺวาเร เจว ชวนาวสาเน จาติ เอตฺถ ปญฺจทฺวาเร สมฺปฏิจฺฉนโวฏฺฐพฺพนานํ อนฺตราฬํ ฐานํ, อิตรตฺร ชวนภวงฺคานนฺติ เอวํ ทฺวิฐานา โหติฯ อิตรายปิ สนฺตีรณตทารมฺมณกาเล ยถาวุตฺตเมว ฐานํ, ปฏิสนฺธิอาทิกาเล ปน จุติภวงฺคานํ
ฉสูติ เอตฺถ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิภาโค เวทิตพฺโพฯ กายสฺส นิสฺสยภูตานํ นาติอิฏฺฐโผฏฺฐพฺพภูตานํ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํสสฺส พลวภาวโต กายวิญฺญาณํ สุขสมฺปยุตฺตํฯ อุปาทารูปานํเยว ฆฏฺฏนา ทุพฺพลาติ จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ อุเปกฺขาสหคตานิฯ เตนาห ‘‘เสสํ อุเปกฺขายุตฺต’’นฺติฯ เสสํ ฉพฺพิธมฺปิฯ
อโลภาโทสาโมหา เจว อโลภาโทสา จ อโลภาทโย, เตหิ อโลภาทีหิ วิปากเหตูหิ สมฺปยุตฺตํ อโลภาทิวิปากเหตุสมฺปยุตฺตํฯ กามาวจรกุสลํ วิย โสมนสฺสาทิเภทโตติ ยถา กามาวจรํ กุสลํ โสมนสฺสุเปกฺขาญาณสงฺขารเภทโต อฏฺฐวิธํ, เอวมิทมฺปีติ อฏฺฐวิธตาย สทิสตํ ทสฺเสติฯ กามาวจรภาวโต หีนาทิโต, โยนีสุ อุปฺปตฺติโต จ สทิสเมว, สมฺปยุตฺตธมฺมโต ปน อารมฺมณโต, ปวตฺติอาการโต จ วิสทิสํฯ ตถา ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ฉสุ อารมฺมเณสูติ ปริตฺตาทิอตีตาทิอชฺฌตฺตาทิปฺปเภเทสุ ฉสุ อารมฺมเณสุฯ
อาคมนาทิวเสนาติ อาคมนปจฺจยวเสนฯ ตตฺถ เอกจฺจานํ อาจริยานํ มเตน มุเข จลิเต อาทาสตเล มุขนิมิตฺตํ จลนํ วิย อสงฺขารสฺส กุสลสฺส วิปาโก อสงฺขาโร, สสงฺขารสฺส กุสลสฺส วิปาโก สสงฺขาโรติ เอวํ อาคมนวเสนฯ เอกจฺจานํ ปน อาจริยานํ มเตน พลวนฺเตหิ วิภูเตหิ ปจฺจเยหิ กมฺมาทีหิ อุปฺปนฺโน อสงฺขาโร, ทุพฺพเลหิ สสงฺขาโรติ เอวํ ปจฺจยวเสนฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานนฺติ ปาฬิยํ สรูปโต อาคตสมฺปยุตฺตธมฺมานํฯ เตสํ หิ วเสน กุสลโต วิปากสฺส วิเสสาภาโวฯ นิรุสฺสาหนฺติ เอตฺถ อุสฺสาโห นาม อนุปจฺฉินฺนาวิชฺชาตณฺหามานสนฺตาเน สอุสฺสาหํฯ
โลภาทีนํ เอกนฺตสาวชฺชตาย อโยนิโสมนสิการเหตุกานํ นตฺถิ วิปากภาโว, อโลภาทีนมฺปิ เอกนฺตอนวชฺชสภาวานํ การณสฺส ตพฺพิธุรตาย นตฺเถว อกุสลวิปากภาโวติ อาห ‘‘อกุสลวิปากํ อเหตุกเมวา’’ติฯ ยถา อติอิฏฺเฐ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ เวทนาเภทสพฺภาวโต กุสลวิปากมโนวิญฺญาณธาตุ ทุวิธา โหติ โสมนสฺสสหคตา, อุเปกฺขาสหคตาติ, น เอวํ อติอนิฏฺเฐ, อนิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ เวทนาเภโท อตฺถีติ อกุสลวิปากมโนวิญฺญาณธาตุ เอกเมวาติ ‘‘สตฺตวิธ’’นฺติ วุตฺตํฯ สติ หิ ตตฺถ เวทนาเภเท อติอนิฏฺเฐ โทมนสฺเสน ภวิตพฺพํ, น จ ปฏิเฆน วินา โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชตีติฯ
กายวิญฺญาณสฺส ทุกฺขสหคตตา กุสลวิปาเก วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพาฯ อุเปกฺขา หีนาติ เอกนฺตนิหีนสฺส อกุสลสฺส วิปากภาวโต อุเปกฺขาปิ สมานา หีนา เอว ทุกฺขสภาวตฺตาฯ เตนาห ‘‘ทุกฺขํ วิย นาติติขิณา’’ติฯ ยถา ทุกฺขํ อติวิย ติขิณํ กฏุกํ, น เอวมยํ, ตถาปิ ทุกฺขสภาเวเนว ปวตฺตติฯ น หิ อกุสลสฺส วิปาโก อทุกฺโข โหติฯ อุเปกฺขาภาโว จสฺส พลวตา พาธิยมานสฺส ปฏิปฺปหริตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ทุพฺพลสฺส ปุริสสฺส เตน กริยมานพาธาย อุเปกฺขนา วิยาติ ทฏฺฐพฺโพฯ อิตเรสูติ กุสลวิปาเกสุฯ
รูปาวจรนฺติ รูปาวจรวิปากวิญฺญาณํฯ วิปากกถา เหสาติฯ กุสลํ วิยาติ รูปาวจรกุสลํ วิยฯ น หิ รูปาวจรวิปาโก ตทญฺญกุสลสทิโสฯ อปิจ สมฺพนฺธิสทฺทา เอเต, ยทิทํ ‘‘กุสลํ, วิปาโก’’ติ จฯ ตสฺมา ยถา ‘‘มาตรํ ปยิรุปาสตี’’ติ วุตฺเต อตฺตโน มาตรนฺติ อวุตฺตมฺปิ สิทฺธเมเวตํ, เอวํ อิธาปีติ อตฺตโน กุสลํ วิยาติ อตฺโถฯ กุสลสทิสตา เจตฺถ ธมฺมโต, อารมฺมณโต จ เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ เย ผสฺสาทโย กุสเล ลพฺภนฺติ, เต วิปาเกปิ ลพฺภนฺติฯ ยสฺมิํ จ อารมฺมเณ กุสลํ ปวตฺตติ, ตตฺเถว อยํ วิปาโกปิ ปวตฺตติฯ ยํ ปเนตฺถ ปญฺจมชฺฌานจิตฺตํ อภิญฺญาปฺปตฺตํ, ตสฺส วิปาโก เอว นตฺถิฯ กสฺมา นตฺถิ? อสมฺภวโต, อานิสํสภูตตฺตา จฯ ตญฺหิ วิปากํ เทนฺตํ รูปาวจรเมว ทเทยฺยฯ น หิ อญฺญภูมิกํ กมฺมํ อญฺญภูมิกํ วิปากํ เทติฯ กมฺมนิมิตฺตารมฺมณตา จ รูปาวจรวิปากสฺส วุตฺตาติ น ตํ อญฺญํ อารพฺภ
ปวตฺติโต ปน วิปากสฺส, กุสลสฺส จ อตฺเถว เภโทติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสลํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กุสลํ วิย กสิณุคฺฆาฏิมากาสาทิอารมฺมณเภทโต จตุพฺพิธํฯ ปวตฺติเภโท วุตฺตนโยว ชวนวเสน, ปฏิสนฺธิอาทิวเสน จ ปวตฺตนโตฯ
จตุมคฺคยุตฺตจิตฺตผลตฺตาติ จตูหิ อริยมคฺเคหิ สมฺปยุตฺตกุสลจิตฺตสฺส ผลตฺตา, จตุพฺพิธสามญฺญผลสมฺปยุตฺตภาวโตติ อตฺโถฯ มคฺควีถิยํ ทฺวิกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุํ วา ผลสมาปตฺติยํ อปริจฺฉินฺนปริมาณํ ปวตฺตมานมฺปิ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปวตฺติยา ‘‘ทฺวิธา ปวตฺตตี’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพมฺปีติ เตวีสติวิธํ กามาวจรวิปากํ, ปญฺจวิธํ รูปาวจรวิปากํ, จตุพฺพิธํ อรูปาวจรวิปากํ, จตุพฺพิธเมว โลกุตฺตรวิปากนฺติ สพฺพมฺปิ วิปากวิญฺญาณํ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน ฉตฺติํสวิธํ โหติฯ
ภูมิเภทโต ติวิธํ โลกุตฺตรสฺส อภาวโตฯ โลกุตฺตรญฺหิ กิริยจิตฺตํ นตฺถิ เอกนฺเตน อนนฺตรวิปากทายิภาวโตฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘สมาธิมานนฺตริกญฺญมาหู’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๕; สุ. นิ. ๒๒๘)ฯ โหตุ ตาว เสกฺขานํ อุปฺปชฺชมานํ อนุตฺตรํ กุสลํ ปุคฺคลนฺตรภาวูปนยนโต สผลํ, อรหโต ปน อุปฺปชฺชมานํ ปุคฺคลนฺตรภาวูปนยนโต นิปฺผลํ, ตสฺส กิริยภาโว กสฺมา น อิจฺฉิโตติ? อิจฺฉิตพฺโพ สิยาฯ ยทิ ตสฺส ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติ สิยา, สกิํเยว ปน โลกุตฺตรกุสลํ ปวตฺตติฯ ยทิ หิ ปุนปฺปุนํ ปวตฺเตยฺย, มคฺคจิตฺตํ อรหโตปิ ปวตฺตตีติ โลกุตฺตรกิริยจิตฺตํ สิยา, น เจตํ อตฺถิ ปโยชนาภาวโตฯ ตสฺมา นตฺถิ โลกุตฺตรกิริยวิญฺญาณํฯ กิริยวิญฺญาณนฺติ จ กิริยามตฺตํ วิญฺญาณํ, กุสลากุสลํ วิย กิญฺจิ วิปากํ อนุปฺปาเทตฺวา กิริยามตฺตเมว หุตฺวา ปวตฺตนกวิญฺญาณนฺติ อตฺโถฯ กสฺมา ปเนตํ วิปากํ น อุปฺปาเทตีติ? วุจฺจเต – เอตฺถ หิ ยเทตํ อาวชฺชนทฺวยํ, ตํ อนุปจฺฉินฺนภวมูเลปิ สนฺตาเน ปวตฺตํ อนาเสวนตาย ทุพฺพลภาวโต อพีชสามตฺถิยํ วิย ปุปฺผํ อผลเมว โหติฯ ยํ ปน อุจฺฉินฺนภวมูลายํ สนฺตติยํ ปวตฺตํ อฏฺฐารสวิธํ วิญฺญาณํ, ตํ สมุจฺฉินฺนมูลาย ลตาย ปุปฺผํ วิย ผลทายิ น โหตีติ เวทิตพฺพํฯ อญฺญสฺส อสมฺภวโต ‘‘อโลภาทิกิริยเหตุวิรหิต’’นฺติฯ
จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ปุเรจรา หุตฺวา รูปาทิอารมฺมณานํ วิชานนลกฺขณา จกฺขุวิญฺญาณาทิปุเรจรรูปาทิวิชานนลกฺขณาฯ อยํ ปน มโนวิญฺญาณโต อุปฺปนฺนาปิ วิสิฏฺฐมนนกิจฺจาภาเวน มโนมตฺตา ธาตูติ มโนธาตุฯ ตถา เหสา มโนวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย น โหติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ธาตุนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๒.๕๑๗) อาคมิสฺสติฯ อาวชฺชนรสาติ อาโภครสา, จิตฺตสนฺตานสฺส วา ปุริมาการโต อญฺญถา โอโณชนรสาฯ ภวงฺควิจฺเฉทปทฏฺฐานาติ ภวงฺคสนฺตานวิจฺเฉทปทฏฺฐานาฯ อปุพฺพารมฺมณา สกิเทว ปวตฺตมานา สพฺพถา วิสยรสํ อนุภวิตุํ น สกฺโกตีติ อิฏฺฐาทีสุ สพฺพตฺถ อุเปกฺขายุตฺตาว โหติฯ
สาธารณาติ เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนานํ สาธารณาฯ อสาธารณาติ อเสกฺขานํเยว อาเวณิกาฯ โวฏฺฐพฺพนาวชฺชนรสาติ ปญฺจทฺวาเร สนฺตีรเณน คหิตารมฺมณํ ววตฺถเปนฺตี วิย ปวตฺตนโต โวฏฺฐพฺพนรสา, มโนทฺวาเร ตถาภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ โวฏฺฐพฺพนกาเล สนฺตีรณกิจฺจานํ ติสฺสนฺนํ อเหตุกวิปากมโนวิญฺญาณธาตูนํ อาวชฺชนกาเล ยสฺส กสฺสจิ ภวงฺคสฺสาติ อิเมสํ อญฺญตราปคโม เอติสฺสา อาสนฺนการณนฺติ อาห ‘‘อเหตุก…เป.… ปทฏฺฐานา’’ติฯ
อรหตนฺติ อรหตํเยว อสาธารณภาวโตฯ อนุฬาเรสูติ อฏฺฐิกสงฺขลิกเปตรูปาทีสุ, อญฺเญสุ วา อปฺปณีเตสุ วตฺถูสุฯ หสิตุปฺปาทนรสาติ หสิตสฺเสว อุปฺปาทนรสาฯ ตถา หิ ตํ จิตฺตํ ‘‘หสิตุปฺปาทน’’นฺตฺเวว วุจฺจติ, น อญฺเญสํ หสิตุปฺปาทกจิตฺตานํ อภาวโตฯ อญฺญานิปิ หิ ทฺวาทส โสมนสฺสสหคตานิ ปริตฺตกุสลากุสลกิริยจิตฺตานิ ยถารหํ ปุถุชฺชนาทีนํ หสิตุปฺปาทกานิ วิชฺชนฺติ, อิทํ ปน จิตฺตํ วิจารณปญฺญาวิรหิตํ ปริตฺเตสุ อปฺปณีเตสุ อารมฺมเณสุ อรหนฺตานํ โสมนสฺสมตฺตํ อุปฺปาเทนฺตํ อุปฺปชฺชติฯ ภควโตปิ อุปฺปชฺชตีติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํ, ตํ อตีตํสาทีสุ อปฺปฏิหตญาณํ วตฺวา ‘‘อิเมหิ ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส พุทฺธสฺส ภควโต สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณปุพฺพงฺคมํ ญาณานุปริวตฺตี’’ติ (มหานิ. ๖๙; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) วจนโต วิจาเรตพฺพนฺติ เอเก เอกนฺตโต หทยวตฺถุปทฏฺฐานา ปญฺจโวการภเว เอว อุปฺปชฺชนโตฯ
อยเมตฺถ วิเสโสติ อยํ เสกฺขปุถุชฺชนานํ อุปฺปตฺติยา วิปากุปฺปาทนสมตฺถตา, อรหตํ อุปฺปตฺติยา ตทภาโวติ อุภเยสํ สนฺตาเน อุปฺปตฺติสมุปลกฺขิโต เอตฺถ กุสลกิริยวิญฺญาเณสุ วิเสโสฯ เอวญฺจ กตฺวา ปจฺจยเวกลฺเลน อวิปากสฺสาปิ กุสลากุสลสฺส กิริยภาวปฺปสงฺโค กุสลโต วิเสโสติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ
๔๕๕. สพฺพานิปิ กุสลากุสลพฺยากตานิ เอกูนนวุติ วิญฺญาณานิ โหนฺติ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยนาติ อธิปฺปาโยฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณาทีนํ กิจฺจํ นาม ภวนฺตรปฏิสนฺธาทินา อากาเรน ปวตฺติ เอวฯ ตพฺพินิมุตฺตญฺจ จิตฺตสฺส อญฺญํ กิจฺจํ นตฺถีติ อาห ‘‘จุทฺทสหิ อากาเรหิ ปวตฺตนฺตี’’ติฯ
อานุภาเวนาติ สามตฺถิเยนฯ กตูปจิตํ หิ กมฺมํ อวเสสปจฺจยสมวาเย วิปากํ เทนฺตํ อตฺตโน อานุภาวํ วิสฺสชฺชนฺตํ วิย โหติฯ เทวมนุสฺเสสูติ ฉสุ กามาวจรเทเวสุ เจว มนุสฺเสสุ จฯ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานนฺติ เอตฺถ กมฺมํ นาม กตูปจิตํ กามาวจรกุสลกมฺมํ, ตญฺจ โข วิปากทานาย ลทฺโธกาสํฯ เตนาห ‘‘ปจฺจุปฏฺฐิต’’นฺติฯ กมฺมนิมิตฺตํ กมฺมายูหนกฺขเณ เจตนาย ปจฺจยภูตํ เทยฺยธมฺมาทิฯ คตินิมิตฺตํ ยํ คติํ อุปปชฺชติ, ตปฺปริยาปนฺนํ รูปายตนํฯ ปณฺฑกาทิภาวนฺติ ปณฺฑกมูคมมฺมนาทิภาวํฯ ทุพฺพลสฺส ทฺวิเหตุกกุสลสฺส วิปากภูตา อุเปกฺขาสหคตาเหตุมโนวิญฺญาณธาตุ ทุพฺพล…เป.… มโนวิญฺญาณธาตุฯ เนสนฺติ ภาวิตรูปารูปาวจรกุสลานํ สตฺตานํฯ กมฺมนิมิตฺตเมวาติ ปถวีกสิณาทิกํ อตฺตโน กมฺมารมฺมณเมวฯ
เอวํ ตาเวตฺถาติ เอตฺถ วิญฺญาณกฺขนฺธนิทฺเทเส เอวํ สงฺเขปโต สรูปทสฺสนมตฺเตเนว เอกูนวีสติยา วิปากวิญฺญาณานํ ปฏิสนฺธิวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ ภวาลมฺพนาทิวิภาเคน ปน ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทกถายํ อาคมิสฺสตีติฯ
ตํ ตนฺติ เอกูนวีสติยา ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณสุ ยํ ยํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธํ, ตํ ตํ อนนฺตรํ อุปฺปตฺติยา อนุพนฺธมานํฯ ตสฺส ตสฺเสวาติ ยสฺส ยสฺส กมฺมสฺส วิปากภูตํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ, ตสฺส ตสฺเสวฯ ตสฺมิญฺเญวาติ กมฺมาทิเก เอวฯ กมฺมญฺเจ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ, ตสฺมิํ กมฺเม, อถ กมฺมนิมิตฺตํ, คตินิมิตฺตญฺจ, ตสฺมิํ กมฺมนิมิตฺเต คตินิมิตฺเตติ อตฺโถฯ ตาทิสเมวาติ ยาทิสํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ เหตุโต, เสสสมฺปยุตฺตธมฺมโต จ ตาทิสเมวฯ สนฺตานวินิวตฺตเกติ ภวงฺคสนฺตานสฺส วินิวตฺตนเกฯ อญฺญสฺมิํ อาวชฺชนสงฺขาเต จิตฺตุปฺปาเทฯ กิริยมยจิตฺเตเนว สุปินทสฺสนํ ‘‘สุปินํ อปสฺสโต’’ติฯ อปริมาณสงฺขฺยมฺปิ ปวตฺตติเยว, ตถา หิทํ อุปปตฺติภวสฺส องฺคภาเวน ปวตฺตนโต ‘‘ภวงฺค’’นฺติ วุจฺจติฯ เตสญฺเญวาติ ปฏิสนฺธิภูตานํเยวฯ
อินฺทฺริยานีติ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิฯ อารมฺมณคหณกฺขมานีติ รูปาทิอารมฺมณํ คเหตุํ สมตฺถานิฯ มาตุกุจฺฉิคตกาเล วิย หิ พหินิกฺขนฺตกาเลปิ น ตาว อินฺทฺริยานิ สกิจฺจกานิ โหนฺติ, อนุกฺกเมน ปน วิสทภาวํ ปตฺตกาเล เอว สกิจฺจกานิ โหนฺติฯ เตเนวาห ‘‘อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนาน’’นฺติฯ อาปาถคเตติ โยคฺยเทสาวฏฺฐิเตฯ ตเมว โยคฺยเทสาวฏฺฐิตํ รูปํ ปฏิจฺจ ฆฏฺฏนา ปจฺจยํ ลทฺธาฯ ฆฏฺฏนาติ ปฏิฆาโต, เยน พฺยาปาราทิวิเสสปจฺจยนฺตรสหิเต จกฺขุสฺส วิสเย วิการุปฺปตฺติวิสทิสุปฺปตฺติวิสยสฺส อิฏฺฐานิฏฺฐภาเวน อนุคฺคโห, อุปฆาโต จาติ อตฺโถฯ ตโตติ ฆฏฺฏนานนฺตรํฯ ฆฏฺฏนานุภาเวนาติ ฆฏฺฏนาพเลนฯ ภวงฺคจลนนฺติ ภวงฺคจิตฺตสฺส ปกมฺปนํ, ตถา ทฺวิกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา วิสทิสสฺส การณภาวูปคมนนฺติ อตฺโถฯ ตญฺหิ จิตฺตสนฺตานสฺส ปุริมาวตฺถาย ภินฺนาวตฺถาเหตุตาย จลนํ วิยาติ ‘‘จลน’’นฺติ วุตฺตํฯ วิสยวิสยีภาวสิทฺธาย ธมฺมตาย อารมฺมณสฺส อภิมุขีภาเวน ปสาทสฺส ตาว ฆฏฺฏนา โหตุ, อญฺญสนฺนิสฺสิตสฺส ปน ภวงฺคสฺส จลนํ กถํ โหตีติ? ตํสมฺพนฺธภาวโตฯ เภริตเล ฐปิตาสุ สกฺขราสุ เอกิสฺสา สกฺขราย ฆฏิตาย ตทญฺญสกฺขรายํ ฐิตมกฺขิกา จลนํ เจตฺถ อุทาหรณนฺติฯ ตเทว รูปนฺติ ตเทว ภวงฺคจลนสฺส ปจฺจยภูตํ อาปาถคตํ รูปายตนํฯ ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทมานา วิยาติ ภวงฺคสนฺตานํ วิจฺฉินฺทนฺตี
อาวชฺชนานนฺตรนฺติ ปญฺจทฺวาราวชฺชนานนฺตรํฯ เย หทยวตฺถุ วิย สมฺปฏิจฺฉนาทิวีถิจิตฺตานิปิ นานุชานนฺติ, เตสํ ‘‘สมฺปฏิจฺฉนาย จกฺขุวิญฺญาณธาตุยา’’ติอาทินา ตตฺถ ตตฺถ ปาฬิ อาคตาฯ น หิ สกฺกา ปาฬิํ ปฏิเสเธตุํฯ
‘‘สเจ มหนฺตํ โหตี’’ติ อิทํ ชวนปริโยสานาย จิตฺตปฺปวตฺติยา วุจฺจมานตฺตา วุตฺตํฯ จุทฺทสจิตฺตกฺขณายุกญฺหิ อารมฺมณมิธ ‘‘มหนฺต’’นฺติ อธิปฺเปตํ, ตญฺจ อุปฺปชฺชิตฺวา ทฺวิติจิตฺตกฺขณาตีตํ หุตฺวา อาปาถคมนวเสน เวทิตพฺพํฯ
ยถาววตฺถาปิเตติ โวฏฺฐพฺพเนน วุตฺตากาเรน กตววตฺถาปเนฯ อาวชฺชนาย, โวฏฺฐพฺพนสฺส จ วุตฺตตฺตา ‘‘อวเสสกามาวจรกิริยาน’’นฺติ อวเสสคฺคหณํ กตํฯ ฉ สตฺต วาติ วา-สทฺเทน ‘‘ปญฺจ วา’’ติ อิทมฺปิ วุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ สุตฺตมุจฺฉิตาทิกาเล หิ ปญฺจปิ ชวนานิ ชวนฺตีติฯ
ตานิเยวาติ ‘‘อฏฺฐนฺนํ วา’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๒.๔๕๕) วุตฺตานิ เอกูนติํส กามาวจรชวนานิเยวฯ อิโต อญฺญํ มโนทฺวาราวชฺชนานนฺตรํ อุปฺปชฺชนกจิตฺตํ นาม นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ เอวการคฺคหณํฯ ‘‘โคตฺรภูโต’’ติ อิทํ โคตฺรภุฏฺฐานิยานํ ปริกมฺมโวทานานมฺปิ คหณํ, น โคตฺรภุโน เอวฯ ผลจิตฺตานีติ สมาปตฺติวเสน ปวตฺตนกผลจิตฺตานิฯ ยํ ยํ ลทฺธปจฺจยนฺติ ยํ ยํ ชวนํ รูปาวจรชวนาทิวเสน โคตฺรภุอนนฺตรํ อุปฺปตฺติยา ลทฺธปจฺจยํฯ
อติมหนฺตนฺติ โสฬสจิตฺตกฺขณายุกํฯ ตตฺถ หิ ตทารมฺมณจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น อญฺญตฺถฯ วิภูตนฺติ สุปากฏํ, ตญฺจ กามาวจรเมวฯ ตตฺถ หิ ตทารมฺมณสฺส อุปฺปตฺติฯ กามาวจรชวนาวสาเนติ กามาวจรชวนสฺเสว อวสาเนฯ น หิ ตํ กามตณฺหาเหตุกกมฺมนิพฺพตฺตํ มหคฺคตานุตฺตรชวนํ อนุพนฺธติ อชนกตฺตา, ชนกาสทิสตฺตา จฯ ยถา เคหโต พหิ คนฺตุกาโม ตรุณทารโก ชนกํ, ชนกสทิสํ วา อนุพนฺธติ, น อญฺญํ, เอวมิทมฺปิ อิฏฺฐารมฺมณาทีนนฺติ อิฏฺฐอิฏฺฐมชฺฌตฺตอนิฏฺฐารมฺมณานํ วเสนาติ สมฺพนฺโธฯ ตยิทํ อารมฺมเณน เวทนาปริวตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ ‘‘ปุริมกมฺมวเสนา’’ติ อิทํ ตทารมฺมณวิเสสทสฺสนตฺถํฯ น ‘‘ชวนจิตฺตวเสนา’’ติ อิทํ ตทารมฺมณนิยมทสฺสนตฺถํฯ ‘‘ชวเนน ตทารมฺมณํ นิยเมตพฺพ’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ อาทิ-สทฺเทน ปฏิสนฺธิจิตฺตํ สงฺคณฺหาติฯ ตญฺหิ อตฺตโน อุกฺกฏฺฐตรสฺส ตทารมฺมณสฺส ปจฺจโย น โหติฯ โย โย ปจฺจโย ลทฺโธ โหตีติ ยถาวุตฺเตสุ อิฏฺฐารมฺมณาทีสุ โย โย ตทารมฺมณสฺส อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย สมเวโต โหติฯ กิญฺจิ อนฺตรนฺติ กิญฺจิ ขณนฺตรํฯ อุทกมิวาติ ปฏิโสตํ คจฺฉนฺตํ อุทกมิวฯ
ทฺวิกฺขตฺตุํ สกิํ วาติ วจนสิลิฏฺฐวเสน วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐ วา ทส วา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๘.๑๑; ปารา. ๑๑) วิยฯ ทฺวิกฺขตฺตุํเยว ปน วณฺเณนฺติฯ วิปากจิตฺตตฺตา, อาวชฺชนสฺส จ วิทูรตฺตา, มูลภวงฺคาทิภวงฺคสามญฺญสพฺภาวโต จ ภวงฺคสฺส อารมฺมเณ ปวตฺตนารหํ สมานํ ตสฺส ชวนสฺส อารมฺมณํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ตทารมฺมณนฺติ วุจฺจติ เอกสฺส อารมฺมณสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘กามาวจรํ, โอฏฺฐมุข’’นฺติ จ ยถาฯ เอตฺถ จ เกจิ ‘‘ปฏฺฐาเน ‘กุสลากุสเล นิรุทฺเธ วิปาโก ตทารมฺมณตา อุปฺปชฺชตี’ติ (ปฏฺฐา. ๑.๑.๔๐๖) วิปากธมฺมธมฺมานํ เอว อนนฺตรํ ตทารมฺมณํ วุตฺต’’นฺติ กิริยาชวนานนฺตรํ น อิจฺฉนฺติฯ วิปฺผารวนฺตํ หิ ชวนํ นาวํ วิย นทีโสโต ภวงฺคํ อนุพนฺธติ, น ปน ฉฬงฺคุเปกฺขาวโต สนฺตวุตฺติกิริยชวนํ ปณฺณปุฏํ วิย นทีโสโตติฯ ตยิทํ ลพฺภมานสฺสาปิ เกนจิ อธิปฺปาเยน กตฺถจิ อวจนํ ทิสฺสติ, ยถา ตํ ธมฺมสงฺคเห อกุสลนิทฺเทเส ลพฺภมาโนปิ อธิปติ น วุตฺโตฯ ยญฺจ ปณฺณปุฏํ นิทสฺสิตํ, ตมฺปิ นิทสฺสิตพฺเพน น สมานํฯ นาวาปณฺณปุฏานญฺหิ นทีโสตสฺส อาวฏฺฏนํ, คติ จ วิสทิสีติ นาวาย นทีโสตสฺส อนุพนฺธนํ, ปณฺณปุฏสฺส อนนุพนฺธนญฺจ ยุชฺชติ, อิธ ปน กิริยชวเนตรชวนานํ ภวงฺคโสตสฺส
ภวงฺคเมวาติ อวธารณํ ภวปริโยสานสฺส อิธ น อธิปฺเปตตฺตาฯ อญฺญถา ตทารมฺมณาวสาเน จุติปิ น โหติเยวฯ ทสฺสนาทีนีติ ทสฺสนสวนฆายนสายนผุสนานิฯ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน สมฺปฏิจฺฉนาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ปฏิสนฺธิโต ภวงฺคเมว, ภวงฺคโต อาวชฺชนเมวาติ จิตฺตนิยมวเสเนวฯ ตมฺปีติ จุติจิตฺตมฺปิฯ ปฏิสนฺธิภวงฺคจิตฺตานิ วิย เอกูนวีสติวิธเมว โหติ อตฺถโต เภทาภาวโตฯ
ภวคติฐิตินิวาเสสูติ ตีสุ ภเวสุ, ปญฺจสุ คตีสุ, สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ, นวสุ สตฺตาวาเสสุ จฯ โย ปเนตฺถ อจิตฺตโก, โส อิธ น คเหตพฺโพ วิญฺญาณกถาภาวโตฯ ‘‘เอตฺถา’’ติ อิทํ ‘‘สํสรมานานํ สตฺตาน’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ เอตฺถ เอเตสุ วุตฺตนเยน สํสรมาเนสุ สตฺเตสุ โย ปน อรหตฺตํ ปาปุณาติ สมฺมาปฏิปตฺติมนฺวายาติ อธิปฺปาโยฯ ตสฺส อรหโต นิรุทฺธเมว โหติ จิตฺตํ อปฺปฏิสนฺธิกภาวโตฯ
อิติ วิญฺญาณกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ
เวทนากฺขนฺธกถาวณฺณนา
๔๕๖. เวเทน อนุภวนากาเรน อยิตํ ปวตฺตํ เวทยิตํ, เวทยิตนฺติ ลกฺขิตพฺพธมฺมชาตํ เวทยิตลกฺขณํฯ ตํ ปน อตฺถโต เวทนา เอวาติ อาห ‘‘เวทยิตลกฺขณํ นาม เวทนาวา’’ติฯ อถ วา เวทยิตํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ กปฺปนาสิทฺธํ เภทํ นิสฺสาย อญฺญปทตฺถสมาสวเสนาปิ เวทนาว วุจฺจตีติ อาห ‘‘เวทยิตลกฺขณํ นาม เวทนาวา’’ติฯ เวทยติ เวทยตีติ พฺยาปนิจฺฉาวเสน วจนํ เวทนาย สวิสเย อภิณฺหปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํฯ สภาวธมฺมโต อญฺโญ กตฺตา นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ กตฺตุนิทฺเทโสฯ อิตีติ อนิยมโต เหตุอตฺโถฯ โขติ วจนาลงฺการมตฺตํฯ ตสฺมาติ ตสฺส นิยมนํฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา ยถาปจฺจยํ อารมฺมณรสํ อนุภวติ, ตสฺมา เวทนาติ วุจฺจตีติฯ
‘‘กุสลวิญฺญาเณน สมฺปยุตฺตา’’ติ อิทํ กุสลาย เวทนาย อุปลกฺขณํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยา กาจิ กุสลา เวทนา, สพฺพา สา กุสเลน วิญฺญาเณน สมฺปยุตฺตาติ, น ปน ตสฺสา กุสลภาวสํสิทฺธิทสฺสนตฺถํฯ น หิ กุสเลน วิญฺญาเณน สมฺปโยคโต กุสลาย เวทนาย กุสลภาโว, อถ ‘‘ชาติวเสนา’’ติฯ อกุสลาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยถา ปน ชาติวเสน กุสลาทิวิญฺญาณสมฺปยุตฺตตาย ติวิธา, เอวํ ยาว เอกูนนวุติวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาติ เอกูนนวุติวิธา เวทิตพฺพาฯ สภาวเภทโตติ สมฺปยุตฺตภูมิอารมฺมณาทิวเสน ลพฺภมานํ เภทํ อคฺคเหตฺวา เกวลํ สภาวกตเภทโต เอวาติ อตฺโถฯ
‘‘ปญฺจวิธา’’ติ วตฺวา ตํ ปญฺจวิธตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุข’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สุขยตีติ สุขํ, กายํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ ลทฺธสฺสาเท กโรตีติ อตฺโถฯ สุฏฺฐุ วา ขาทติ, ขณติ วา กายิกํ อาพาธนฺติ สุขํฯ สุกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติ สุขนฺติ อปเรฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, กายํ, สมฺปยุตฺตธมฺเม จ วิพาธตีติ อตฺโถฯ ทุฏฺฐุ วา ขาทติ, ขณติ วา กายิกํ อสฺสาทนฺติ ทุกฺขํฯ ทุกฺกรํ โอกาสทานํ เอตสฺสาติ ทุกฺขนฺติ อปเรฯ โสมนสฺสุเปกฺขานํ สทฺทตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยวฯ โทมนสฺสสฺส โสมนสฺเส วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ กิํ ปน การณํ มานเสตรสาตาสาตวเสน สุขํ, ทุกฺขญฺจ วิภชิตฺวา วุตฺตํ ‘‘สุขํ โสมนสฺสํ ทุกฺขํ โทมนสฺส’’นฺติ, อุเปกฺขา ปน มานสี, อิตรา จ เอกธาว วุตฺตาติ? เภทาภาวโตฯ ยถา หิ อนุคฺคหูปฆาตกตาย สุขทุกฺขานิ อญฺญถา กายสฺส อนุคฺคหมุปฆาตญฺจ กโรนฺติ, อญฺญถา มนโส, น เอวมุเปกฺขาฯ ตสฺมา เภทาภาวโต เอกธาว อุเปกฺขา วุตฺตาติฯ
ตตฺถ เยน สภาวเภเทน เวทนา ปญฺจวิธา, สา ปวตฺติฏฺฐาเน ทสฺสิเต สุปากฏา โหตีติ ปวตฺติฏฺฐานํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ อกุสลวิปาเกนาติ เอตฺถาปิ ‘‘กายวิญฺญาเณน สมฺปยุตฺต’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ ยถา อธิกรณีมตฺถเก กปฺปาสปิจุปิณฺฑํ ฐเปตฺวา อโยกูเฏน ปหรนฺตสฺส ปิจุปิณฺฑํ อติกฺกมิตฺวา กูฏํ อธิกรณิํ คณฺหาติ, นิฆํโส พลวา โหติ, เอวํ ปฏิฆฏฺฏนานิฆํสสฺส พลวภาวโต อิฏฺเฐ, อิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ อารมฺมเณ กายวิญฺญาณํ สุขสหคตํ โหติฯ อนิฏฺเฐ, อนิฏฺฐมชฺฌตฺเต จ ทุกฺขสหคตนฺติ อาห ‘‘กุสล…เป.… ทุกฺข’’นฺติฯ กามาวจรวิปากวิญฺญาณานิ ปญฺจ กมฺมารมฺมณวเสน โสมนสฺสสหคตานิ โหนฺติ, รูปาวจรวิปากานิ จตฺตาริ กมฺมวเสน, เสสานิ เตรส กามาวจรานิ, อฏฺฐ รูปาวจรานิ, ทฺวตฺติํส โลกุตฺตรานิ, ยถารหํ ‘‘โสมนสฺสํ ทฺวาสฏฺฐิยา วิญฺญาเณหิ สมฺปยุตฺต’’นฺติฯ โทมนสฺสํ ทฺวีหิ อกุสลวิญฺญาเณหิ สมฺปยุตฺตํ เจโตภิสงฺขารารมฺมณาทิวเสนฯ
อวเสสปญฺจปญฺญาสายาติ ยถาวุตฺตานิ ฉสฏฺฐิ วิญฺญาณานิ ฐเปตฺวา อวเสสาย ปญฺจปญฺญาสายฯ ตตฺถ กุสลากุสลวิปากานิ อิฏฺฐานิฏฺเฐสุ นิพฺพิกปฺปกานิ สุขทุกฺขสมฺปยุตฺตานิ ภวิตุํ ยุตฺตานิปิ ทฺวินฺนํ ปิจุปิณฺฑานํ วิย ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อุปาทารูปานํ ฆฏฺฏนานิฆํสสฺส มนฺทภาวโต จกฺขาทิสนฺนิสฺสิตานิ อฏฺฐปิ วิญฺญาณานิ สพฺพตฺถ อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตาเนว โหนฺติ, ตถา พลวปจฺจยตาย สุขทุกฺขานํ เตสญฺจ ตทภาวโตฯ อปุพฺพารมฺมณนิสฺสยปฺปวตฺตีนิ อาวชฺชนสมฺปฏิจฺฉนวิญฺญาณานิ, อสทิสานนฺตรปฺปจฺจยํ กิริยารมฺภสฺส อาทิภูตํ โวฏฺฐพฺพนํ, กายทุกฺขปธานตาย อกุสลผลสฺส ตทุปนิสฺสยภูตํ อกุสลวิปากปฏิสนฺธิอาทิ, อิฏฺฐมชฺฌตฺตารมฺมณปฺปวตฺตีนิ กามาวจรกุสลวิปากวิญฺญาณานิ จ อุเปกฺขาสหคตานิเยว โหนฺติฯ กมฺมวเสน วา วิปากานุภวนสฺส อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมเณสุ อทุกฺขมสุขภาโว ยุตฺโตฯ สติ จ วิปากภูตาย อุเปกฺขาย สุขทุกฺขมชฺฌตฺตภาเว กมฺมารมฺมณวเสน กุสลวิปากาย อิฏฺฐภาโว, อกุสลวิปากาย อนิฏฺฐภาโว จ เวทิตพฺโพฯ อวสิฏฺฐานิ ปน สตฺตติํส วิญฺญาณานิ เจโตภิสงฺขารารมฺมณปาทกาทิวเสน อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตานิ โหนฺตีติ เอวํ ปญฺจปญฺญาสาย วิญฺญาเณหิ อุเปกฺขาย สมฺปยุตฺตตา เวทิตพฺพาฯ
สลกฺขณํ นาม ธมฺมานํ อนญฺญสาธารโณ สภาโว, อนุภวนญฺจ สพฺพเวทนานํ สาธารณลกฺขณนฺติ ตํ ปฏินิยเตน อารมฺมเณน นิยเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิฏฺฐโผฏฺฐพฺพานุภวนลกฺขณํ สุข’’นฺติ ตสฺส พฺยภิจาราภาวโตฯ ภุสํ พฺรูหนํ วฑฺฒนํ อุปพฺรูหนํฯ ตยิทํ กามญฺจ เจตสิกสุเขปิ ลพฺภติ, ตํ ปน สวิกปฺปกํ เจโตภิสงฺขารวเสนาปิ โหติฯ อิทนฺตุ นิพฺพิกปฺปกํ สภาวสิทฺธตฺตา ตโต สาติสยนฺติ อาห ‘‘สมฺปยุตฺตานํ อุปพฺรูหนรส’’นฺติฯ อสฺสาทิยตีติ อสฺสาโท, สุขาเวทนาฯ เตนาห ภควา ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุ อสฺสาโท’’ติ กายิกอสฺสาทปจฺจุปฏฺฐานํฯ กายินฺทฺริยปทฏฺฐานํ อนญฺญวตฺถุกตฺตาฯ
ทุกฺขสฺส ลกฺขณาทีนิ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพานิฯ
สภาวโต อิฏฺฐารมฺมณานุภวนลกฺขณํฯ เตนาห ‘‘ยถา ตถา วา อิฏฺฐาการสมฺโภครส’’นฺติ, ยถาภูเตน วา อยถาภูเตน วา อิฏฺฐากาเรน อารมฺมณสฺส สํภุญฺชนรสํ, ปจฺจนุภวนกิจฺจนฺติ อตฺโถฯ ‘‘ปสฺสทฺธิปทฏฺฐาน’’นฺติ อิทํ ‘‘ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๓๗๖; อ. นิ. ๑๑.๑๒) สุตฺตปทํ นิสฺสาย วุตฺตํ, ตํ ปน นิรามิสโสมนสฺสวเสน เวทิตพฺพํฯ
โสมนสฺเส วุตฺตวิปริยาเยน โทมนสฺสสฺส ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ โทมนสฺสสฺส กามธาตุยํ อุปฺปชฺชนโต เอกนฺเตน หทยวตฺถุปทฏฺฐานตา ตโต วิเสโสฯ
มชฺฌตฺตสฺส, อารมฺมณสฺส มชฺฌตฺตํ วา เวทยิตํ อนุภวนํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ มชฺฌตฺตเวทยิตลกฺขณาฯ มชฺฌตฺตานุภวนโต เอว สมฺปยุตฺตานํ นาติอุปพฺรูหนมิลาปนรสาฯ ‘‘สนฺตภาวปจฺจุปฏฺฐานา’’ติ อิทํ อนวชฺชาย นิรามิสาย อุเปกฺขาย วเสน เวทิตพฺพํ, น สพฺพายฯ
อิติ เวทนากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ
สญฺญากฺขนฺธกถาวณฺณนา
๔๕๗. สญฺชานนลกฺขณํ นาม สญฺญาวาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เวทนากฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ
กามํ เวทนายปิ วิปฺปยุตฺตํ วิญฺญาณํ นตฺถิ, ตสฺสา ปน สภาวโต ภินฺนตฺตา กายจิ เวทนาย สมฺปยุตฺตมฺปิ กายจิ วิปฺปยุตฺตํ โหติฯ สญฺญาย ปน อีทิสํ นตฺถีติ อาห ‘‘น หิ ตํ วิญฺญาณํ…เป.… สญฺญายา’’ติฯ
สพฺพาวาติ จตุภูมิกาปิฯ อถ วา ยถา เวทนา ภินฺนสภาวตฺตา เภทนลกฺขณาทิโต วุตฺตา, น เอวมยํ, อยํ ปน สพฺพาว สญฺชานนลกฺขณา สญฺชานนลกฺขณาฯ ตถา หิ สา อภิญฺญาเณน สญฺชานนโต ปจฺจาภิญฺญาณรสาฯ ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิญฺญาณํ กตฺวา เตน อภิญฺญาเณน ปจฺจาภิชานนกาเล ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ เตนาห ‘‘ตเทเวต’’นฺติอาทิฯ ปุน สญฺชานนสฺส ปจฺจโย ปุนสญฺชานนปจฺจโย, ตเทว นิมิตฺตํ ปุน…เป.… นิมิตฺตํ, ตสฺส กรณํ, ปุน…เป.… กรณํ, ปุนสญฺชานนปจฺจยภูตํ วา นิมิตฺตกรณํ ปุน…เป.… กรณํ, ตทสฺสา กิจฺจนฺติ ปุนสญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสาฯ ปุนสญฺชานนนิมิตฺตกรณํ นิมิตฺตการิกาย, นิมิตฺเตน สญฺชานนนฺติยา จ สพฺพาย สญฺญาย สมานํ โยเชตพฺพํฯ อภินิเวสกรณํ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๘๗, ๒๐๒, ๒๐๓, ๔๒๗; ม. นิ. ๓.๒๗-๒๙) สญฺญาภินิเวสมตฺเตเนว ทฏฺฐพฺพํฯ ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา อวิกปฺปสภาวตฺตาฯ ญาณสมฺปยุตฺตา ปน สญฺญา ญาณเมว อนุวตฺตติ, ตสฺมา อภินิเวสการิกา, วิปรีตคฺคาหิกา จ น โหติฯ เอเตเนว สมาธิสมฺปยุตฺตตาย อจิรฏฺฐานตา จ น โหตีติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ ราคทิฏฺฐิมานาทิสมฺปยุตฺตาย สญฺญาย ราคาทิอนุวตฺติกภาโวติฯ
อิติ สญฺญากฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ
สงฺขารกฺขนฺธกถาวณฺณนา
๔๕๘. ราสิกรณลกฺขณนฺติ สมฺปิณฺฑนลกฺขณํ, ตโต สงฺขารา อายูหนรสา วุจฺจนฺติฯ เจตนาปธานตาย หิ สงฺขารกฺขนฺธธมฺมา เอวํ วุตฺตาฯ เตเนวาห ‘‘กิํ ปน ตนฺติ สงฺขาราเยวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ ยถา อตฺตโน ผลํ สงฺขตํ สมฺมเทว นิปฺผนฺนํ โหติ, เอวํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺโถฯ วิปฺผารปจฺจุปฏฺฐานาติ เอตฺถ วิปฺผาโร นาม วิปฺผารวนฺตตา, ตสฺมา สพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานาติ อตฺโถฯ
ตสฺมิํ ตสฺมิํ จิตฺเต อุปฺปนฺเน นิยเมน อุปฺปชฺชนโต นิยตาฯ สรูเปน อาคตาติ เอวํ ปิฏฺฐิวตฺตเก อกตฺวา ปาฬิยา สรูเปเนว อาคตาฯ กทาจิเทว อุปฺปชฺชนโต น นิยตาติ อนิยตาฯ ยทิปิ อนิยตา เอกชฺฌํ ‘‘ฉตฺติํสา’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อุปฺปชฺชมานาปิ จ น เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’’ติฯ
๔๕๙. ผุสตีติ ผสฺโสฯ สมฺปยุตฺตธมฺมา หิ อารมฺมเณ ปวตฺตมานา ตํ ผุสนลกฺขเณน ผสฺเสน ผุสนฺตา วิย โหนฺติฯ อารมฺมณผุสนมตฺตํ วา ผสฺโสติ สาธนตฺตยมฺปิ ยุชฺชเตวฯ สภาวธมฺเมสุ กตฺตุกรณสาธนวจนํ ตทาการสมาโรปนโต ปริยายกถา, ภาวสาธนวจนเมว นิปฺปริยายกถาติ วุตฺตํ ‘‘ผุสนลกฺขโณ’’ติฯ อยญฺหีติอาทิ ยถาวุตฺตลกฺขณาทิสมตฺถนํฯ ยทิ อยํ ธมฺโม เจตสิโก, สฺวายํ อรูปธมฺโม สมาโน กถํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรสาทิโก จ โหตีติ อนฺโตลีนํ โจทนํ หทเย ฐเปตฺวา ตสฺส โสธนตฺถํ ‘‘อรูปธมฺโมปิ สมาโน’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ‘‘ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตี’’ติ อิมินา อรูปสฺสาปิ ตสฺส ธมฺมสฺส อยํ สภาโวติ ทสฺเสติฯ สา จ ตสฺส ผุสนาการปฺปวตฺติ อมฺพิลอมฺพปกฺกาทิํ ขาทนฺตํ ปสฺสนฺตสฺส ปรสฺส เขฬุปฺปตฺติ, ปรํ วิพาธิยมานํ ทิสฺวา ทยาลุกสฺส สรีรกมฺปนํ, รุกฺขสาขคฺเค ทุฏฺฐิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ภูมิยํ ฐิตสฺส ภีรุกปุริสสฺส ชงฺฆจลนํ, ปิสาจาทิภายิตพฺพํ ทิสฺวา อูรุขมฺโภติ เอวมาทีสุ ปริพฺยตฺตา โหติฯ
เอกเทเสนาติ กฏฺฐทฺวยาทิ วิย อตฺตโน เอกปสฺเสนฯ อนลฺลียมาโนปีติ อสํสิลิยมาโนปิฯ รูปสทฺเทหิ สห ผสฺสสฺส สามญฺญํ อนลฺลียมานสงฺฆฏฺฏนเมว, น วิสยภาโวฯ ยถา รูปสทฺทา จกฺขุโสตานิ อนลฺลียมานา เอว ‘‘ผุสิต’’นฺติอาทินา วุตฺตา, เอวํ ผสฺสสฺสาปิ อารมฺมณผุสนสงฺฆฏฺฏนานีติฯ สงฺฆฏฺฏนญฺจ ผสฺสสฺส จิตฺตารมฺมณานํ สนฺนิปตนภาโว เอวฯ เตนาห ‘‘จิตฺตมารมฺมณญฺจ สงฺฆฏฺเฏตี’’ติฯ กิจฺจฏฺเฐน รเสน สงฺฆฏฺฏนรสตา วุตฺตา, วตฺถารมฺมณสนฺนิปาเตน วา สมฺปชฺชตีติ สงฺฆฏฺฏนสมฺปตฺติโก ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโส วุตฺโตฯ ยถา ‘‘ทฺเว ปาณี วชฺเชยฺยุ’’นฺติอาทีสุ (มิ. ป. ๒.๓.๘) ปาณิสฺส ปาณิมฺหิ สงฺฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูตา รูปธมฺมา, เอวํ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ สงฺฆฏฺฏนํ ตพฺพิเสสภูโต เอโก เจตสิกธมฺโม ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๐๔; ๓.๔๒๑, ๔๒๕, ๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๔; ๔.๖๐) วจนโต จกฺขุรูปวิญฺญาณาทีนํ ‘‘ติกสนฺนิปาตสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิฯ ตสฺส ผสฺสสฺส การณภูโต ตทนุรูโป สมนฺนาหาโร ตชฺชาสมนฺนาหาโรฯ อินฺทฺริยสฺส ตทภิมุขภาโว, อาวชฺชนาย จ อารมฺมณกรณํ วิสยสฺส ปริกฺขตตา อภิสงฺขตตา, วิญฺญาณสฺส วิสยภาวกรณนฺติ อตฺโถฯ ยถา นิจฺจมฺมา คาวี ยํ ยํ ฐานํ อุปคตา, ตตฺถ ตตฺถ ทุกฺขเมว ปาปุณาติ, เอวํ ผสฺเส สติ เวทนา อุปฺปชฺชเตวฯ เวทนา จ ทุกฺขสลฺลาทิสภาวาติ วุตฺตํ ‘‘เวทนาธิฏฺฐานภาวโต ปน นิจฺจมฺมคาวี วิย ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ
๔๖๐. อภิสนฺทหติ เจตนาภาโว พฺยาปารภาโวฯ อายูหนํ เจตยนํ อีริยนํฯ สํวิทหนํ วิจารณํฯ อายูหนรสาย เจตนาย ปวตฺตมานาย สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา ยถาสกํ กิจฺจปฺปสุตา โหนฺตีติ สา สกิจฺจปรกิจฺจสาธิกา วุตฺตาฯ เชฏฺฐสิสฺโส ปเร สชฺฌายเน อุยฺโยเชนฺโต สยมฺปิ สชฺฌายติฯ มหาวฑฺฒกิมฺหิ วฑฺฒกิกมฺมํ กาตุมารทฺเธ อิตเรปิ กโรนฺติเยวฯ อุสฺสาหนภาเวนาติ อาทรกรณภาเวนฯ สา หิ สยํ อาทรภูตา สมฺปยุตฺตธมฺเม อาทรยตีติฯ อายูหนวเสน อุสฺสาหนํ ทฏฺฐพฺพํ, น วีริยุสฺสาหวเสนฯ
๔๖๑. วีรภาโวติ เยน วีโร นาม โหติ, โส ธมฺโมติ อตฺโถฯ วิธินา อีเรตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ วา วีริยํ, อุสฺสาโห, ตํตํกิจฺจสมารมฺโภ, ปรกฺกโม วาฯ อุปตฺถมฺภนํ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อทตฺวา ธารณํ อนุพลปฺปทานํ, สมฺปคฺคณฺหนํ วาฯ สํสีทนปฏิปกฺโข ธมฺโม อสํสีทนํ, น สํสีทนาภาวมตฺตนฺติ อสํสีทนภาเวน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ วุตฺตํ ‘‘อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐาน’’นฺติฯ สํเวคปทฏฺฐานนฺติ อฏฺฐสํเวคปุพฺพิกาย (อ. นิ. อฏฺฐ. ๑.๑.๔๑๘) กุสลกิริยาย วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํฯ ‘‘มคฺโค คนฺตพฺโพ โหติ, มคฺโค คโต, กมฺมํ กาตพฺพํ, กมฺมํ กตํ, อปฺปมตฺตโก อาพาโธ อุปฺปนฺโน, คิลานา วุฏฺฐิโต โหติ, อจิรวุฏฺฐิโต เคลญฺญา, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย วิจรนฺโต น ลภติ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูริํ, ลภติ…เป.… ปาริปูริ’’นฺติ เอวํ วุตฺตานิ เอตานิ อนุรูปปจฺจเวกฺขณาสหิตานิ อฏฺฐ วีริยารมฺภวตฺถูนิ, ตํมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิฯ
๔๖๒. อตฺตนา ‘‘ชีวนฺติ เตนา’’ติฯ ตมฺปิ จสฺส อตฺถโต ชีวนเมวาติ อาห ‘‘ชีวนมตฺตเมว วา ต’’นฺติฯ
๔๖๓. อาธิยตีติ ฐเปติฯ อวิสาโร อตฺตโน เอว อวิสรณสภาโวฯ อวิกฺเขโป สมฺปยุตฺตานํ ธมฺมานํ อวิกฺขิตฺตตาฯ เยน สมฺปยุตฺตา อวิกฺขิตฺตา โหนฺติ, โส ธมฺโม อวิกฺเขโปติฯ อวูปสมลกฺขณสฺส วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขตาย จิตฺตสฺส อุปสมนากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโนฯ วิเสสโตติ เยภุยฺเยนฯ สุขวิรหิโตปิ หิ อตฺถิ สมาธีติฯ ทีปจฺจินิทสฺสเนน สนฺตานฐิติภาวํ สมาธิสฺส ทสฺเสติฯ
๔๖๔. สทฺทหนฺติ เอตายาติ สทฺทหนกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สทฺธาย ปจฺจยตํ ทสฺเสติฯ ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถาปจฺจยภาเว สติ ปุคฺคโล สทฺทหตีติ โวหาโร โหติฯ สทฺทหนํ สทฺเธยฺยวตฺถุโน ปตฺติยายนํ, ตํ ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สทฺทหนลกฺขณาฯ โอกปฺปนลกฺขณาติ อนุปวิสิตฺวา เอวเมตนฺติ กปฺปนลกฺขณาฯ กาลุสฺสิยมลํ วิธเมตฺวา สมฺปยุตฺตานํ, ปุคฺคลสฺเสว วา ปสาทนํ อนาวิลภาวกรณํ รโส เอติสฺสาติ ปสาทนรสาฯ ปกฺขนฺทนํ อธิมุจฺจนวเสน อารมฺมณสฺส อนุปวิสนํฯ อกาลุสภาโว อกาลุสฺสิยํ, อนาวิลภาโวติ อตฺโถฯ ปสาทนียฏฺฐาเนสุ ปสาทวิปรีตํ อกุสลํ อสฺสทฺธิยํ, มิจฺฉาธิมุตฺติ จ, ตปฺปจฺจนีโกว ปสาทภูโต วตฺถุคโต นิจฺฉโย อธิมุตฺติ, น เยวาปนกาธิโมกฺโขฯ รตนตฺตยํ, กมฺมํ, กมฺมผลญฺจ สทฺเธยฺยวตฺถุฯ สปฺปุริสสํเสวนสทฺธมฺมสวนโยนิโสมนสิการธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติโย โสตาปตฺติยงฺคานิฯ กุสลธมฺมานํ อาทาเน หตฺถํ วิย, สพฺพสมฺปตฺติสมฺปทาเน วิตฺตํ วิย, อมตกสิผลผลเน พีชํ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ
๔๖๕. สรนฺติ ตายาติ สรณกิริยาย ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ ตตฺถ อาธิปจฺจภาเวน สติยา ปจฺจยตํ ทสฺเสติฯ ตสฺสา หิ ธมฺมานํ ตถาปจฺจยภาเว สติ ตํสมงฺคิปุคฺคโล สรตีติ โวหาโร โหติฯ อุทเก อลาพุ วิย ปิลวิตฺวา คนฺตุํ อทตฺวา ปาสาณสฺส วิย นิจฺจลสฺส อปิลาปนํฯ สมฺโมสปจฺจนีกํ กิจฺจํ อสมฺโมโส, น สมฺโมสาภาวมตฺตํฯ ‘‘สตารกฺเขน เจตสา’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๒๐) วจนโต อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานาฯ อญฺญโต อาคนฺตฺวา จิตฺตวิสเย อภิมุโข ภวติ เอตายาติ วิสยาภิมุขภาโว, สติฯ สติยา วตฺถุภูตา กายาทโยว กายาทิสติปฏฺฐานานิ, สติ เอว วา ปุริมา ปจฺฉิมาย ปทฏฺฐานํฯ
๔๖๖. กายทุจฺจริตาทีหีติ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ หิริยตีติ ลชฺชากาเรน ชิคุจฺฉติฯ เตหิเยวาติ กายทุจฺจริตาทีหิเยวฯ โอตฺตปฺปตีติ อุพฺพิชฺชติฯ หิรี ปาปธมฺเม คูถํ วิย ปสฺสนฺตี ชิคุจฺฉตีติ อาห ‘‘ปาปโต ชิคุจฺฉนลกฺขณา หิรี’’ติฯ โอตฺตปฺปํ เต อุณฺหํ วิย ปสฺสนฺตํ ตโต อุตฺตสตีติ วุตฺตํ ‘‘อุตฺตาสลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติฯ วุตฺตปฺปกาเรนาติ ลชฺชากาเรน, อุตฺตาสากาเรน จฯ อตฺตคารวปทฏฺฐานา หิรี อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานตาย, อตฺตาธิปติตาย จฯ ปรคารวปทฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานตาย, โลกาธิปติตาย จฯ ตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘อตฺตานํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานาทิตา จ หิริโอตฺตปฺปานํ ตตฺถ ตตฺถ ปากฏภาเวน วุตฺตา, น ปเนเตสํ กทาจิ อญฺญมญฺญวิปฺปโยคาฯ น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ, ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติฯ โลกปาลกาติ เอตฺถ ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๒.๙; อิติวุ. ๔๒) สุตฺตปทํ อตฺตาธิปติ, โลกาธิปติภาเว จ ‘‘โส อตฺตานํเยว อธิปติํ กริตฺวา, โส โลกํเยว อธิปติํ กริตฺวา’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๐) จ สุตฺตปทานิ อาหริตฺวา วตฺตพฺพานิฯ
๔๖๗. ยสฺมา โลภปฏิปกฺโข อโลโภติ เย ธมฺมา เตน สมฺปยุตฺตา, ตํสมงฺคิโน วา สตฺตา เตน น ลุพฺภนฺติ, สยํ กทาจิปิ น ลุพฺภเตว, อตฺถโต วา อลุพฺภนากาโร เอว จ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น ลุพฺภนฺตี’’ติอาทิฯ เอเสว นโยติ ‘‘น ทุสฺสนฺติ เตนา’’ติอาทินา การกตฺตยโยชนํ อติทิสติฯ อเคโธ อคิชฺฌนํ อนภิกงฺขนํฯ อลคฺคภาโว อนาสตฺตตาฯ อปริคฺคโห กสฺสจิ วตฺถุโน มมตฺตวเสน อสงฺคโหฯ อนลฺลีโน ภาโว อธิปฺปาโย เอตสฺสาติ อนลฺลีนภาโวฯ เอวญฺหิ อุปมาย สเมติฯ
๔๖๘. จณฺฑิกสฺส อจณฺฑิกฺกํ, อพฺยาปาโทฯ อวิโรโธ อวิคฺคโหฯ อนุกูลมิตฺโต อนุวตฺตโกฯ วินยรโสติ วินยนรโสฯ โสมฺมภาโว เมชฺชนวเสน หิลาทนียตาฯ
๔๖๙. ธมฺมานํ โย โย สภาโว ยถาสภาโว, ตสฺส ตสฺส ปฏิวิชฺฌนํ ยถาสภาวปฏิเวโธฯ อกฺขลิตํ อวิรชฺฌิตฺวา ปฏิเวโธ อกฺขลิตปฏิเวโธฯ วิสยสฺส โอภาสนํ ตปฺปฏิจฺฉาทกสมฺโมหนฺธการวิธมนํ วิสโยภาสนํฯ กตฺถจิปิ วิสเย อสมฺมุยฺหนากาเรเนว ปจฺจุปติฏฺฐติ, สมฺโมหปฏิปกฺขตาย วา ตทภาวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐาโนฯ สพฺพกุสลานํ มูลภูตาติ สพฺเพสํ จตุภูมกกุสลธมฺมานํ สุปฺปติฏฺฐิตภาวสาธเนน ปติฏฺฐาภูตา, น เตสํ กุสลภาวสาธเนนฯ ยทิ หิ เตสํ กุสลภาโว กุสลมูลปฏิพทฺโธ สิยา, เอวํ สติ ตํสมุฏฺฐานรูเปสุ เหตุปจฺจยตา น สิยาฯ น หิ เต เตสํ กุสลาทิภาวํ สาเธนฺติ, น จ ปจฺจยา น โหนฺติฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘เหตู เหตุสมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺฐา. ๑.๑.๑)ฯ ยถา จ กุสลภาโว, เอวํ อพฺยากตภาโวปิ อพฺยากตมูลปฺปฏิพทฺโธ สิยาฯ ตถา สติ อเหตุกจิตฺตานํ
๔๗๐. ปสฺสมฺภนํ ทรถวูปสโมฯ กายสทฺโท สมูหวาจี, โส จ โข เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยวเสนาติ อาห ‘‘กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ตตฺถ กตมา ตสฺมิํ สมเย กายปสฺสทฺธิ โหติ? ยา ตสฺมิํ สมเย เวทนากฺขนฺธสฺสา’’ติอาทิ (ธ. ส. ๔๐)ฯ ทรโถ สารมฺโภ, โทมนสฺสปจฺจยานํ อุทฺธจฺจาธิกานํ กิเลสานํ, ตถาปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอตํ อธิวจนํฯ ทรถนิมฺมทฺทเนน ปริฬาหปริปฺผนฺทวิรหิโต สีติภาโว อปริปฺผนฺทสีติภาโวฯ อุทฺธจฺจปฺปธานา กิเลสา อุทฺธจฺจาทิกิเลสา, อุทฺธจฺจํ วา อาทิํ กตฺวา สพฺพกิเลเส สงฺคณฺหาติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ
ครุภาโว ทนฺธตา, ถินมิทฺธาธิกานํ, ตถาปวตฺตานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานํ เอตํ อธิวจนํฯ ทนฺธตาย ปฏิปกฺโข อทนฺธตา, น ทนฺธตาย อภาวมตฺตํฯ
ถทฺธภาโว ถมฺโภ, ทิฏฺฐิมานาธิกานํ, ตปฺปธานานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานเมตํ นามํฯ ถทฺธภาวนิมฺมทฺทนโต เอว กตฺถจิ อารมฺมเณ อปฺปฏิหตากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา ตตฺถ อปฺปฏิฆาตํ ปจฺจุปฏฺฐาเปนฺตีติ อปฺปฏิฆาตปจฺจุปฏฺฐานาฯ
กมฺมนิ สาธุ กมฺมญฺญํ, น กมฺมญฺญํ อกมฺมญฺญํ, ตสฺส ภาโว อกมฺมญฺญภาโว, ทานสีลาทิปุญฺญกิริยายํ อโยคฺยตาฯ อตฺถโต กามจฺฉนฺทาทิสํกิเลสธมฺมา, ตปฺปธานา วา จตฺตาโร อกุสลกฺขนฺธาฯ กมฺมญฺญภาเวเนว สมฺปนฺนากาเรน อารมฺมณสฺส คหณํ อารมฺมณกรณสมฺปตฺติฯ วุตฺตาวเสสา กามจฺฉนฺทาทโย, ตเทกฏฺฐา จ สํกิเลสธมฺมา อวเสสนีวรณาทโยฯ วินิพนฺธนิมฺมทฺทเนน สุขปฺปวตฺติเหตุตาย ปสาทนียวตฺถูสุ ปสาทาวหาฯ สุวณฺณวิสุทฺธิ วิยาติ ยถา สุวณฺณวิสุทฺธิ อปคตกาฬกา อลงฺการวิกติวินิโยคกฺขมา, เอวมยมฺปิ สํกิเลสวิคเมน หิตกิริยาวินิโยคกฺขมาฯ
กายจิตฺตานํ เคลญฺญํ, อสฺสทฺธิยาทิ, ตเทกฏฺฐา จ ปาปธมฺมาฯ เคลญฺญปฏิปกฺโข อเคลญฺญํ อเคลญฺญภาวลกฺขณาฯ ยถาวุตฺตเคลญฺญนิมฺมทฺทเนเนว นตฺถิ เอตาสํ อาทีนโว โทโส, น วา เอตา อาทีนํ กปณํ วนฺติ ปวตฺตนฺตีติ นิราทีนวา, เตนากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐนฺติ, ตํ วา สมฺปยุตฺเตสุ ปจฺจุปฏฺฐเปนฺตีติ นิราทีนวปจฺจุปฏฺฐานาฯ
กายสมฺพนฺธี, จิตฺตสมฺพนฺธี จ อุชุภาโวติ ลกฺขิตพฺพตาย กายจิตฺตอชฺชวลกฺขณาฯ กายจิตฺตานํ นงฺคลสีสจนฺทโกฏิโคมุตฺตวงฺกตาสงฺขาตานํ กุฏิลภาวานํ นิมฺมทฺทนโต กายจิตฺตกุฏิลภาวนิมฺมทฺทนรสาฯ ตโต เอว สพฺพถาปิ อชิมฺหภาเวน ปจฺจุปติฏฺฐนฺติ, สมฺปยุตฺตานํ วา อชิมฺหตํ ปจฺจุปฏฺฐเปนฺตีติ อชิมฺหตาปจฺจุปฏฺฐานาฯ ‘‘สนฺตโทสปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, อสนฺตคุณสมฺภาวนลกฺขณํ สาเฐยฺย’’นฺติ เอวํ วุตฺตา ตทาการปฺปวตฺตา มายาสาเฐยฺยาทิกาฯ เอตฺถ จ จิตฺตปสฺสทฺธิอาทีหิ จิตฺตเมว ปสฺสทฺธํ, ลหุ, มุทุ, กมฺมญฺญํ, ปคุณํ, อุชุ จ โหติฯ กายปสฺสทฺธิอาทีหิ ปน รูปกาโยปิฯ เตเนเวตฺถ ภควตา ธมฺมานํ ทุวิธตา วุตฺตา, น สพฺพตฺถฯ
๔๗๑. ฉนฺทนํ ฉนฺโท, อารมฺมเณน อตฺถิกตาฯ ‘‘ฉนฺโท กาโม’’ติอาทีสุ (วิภ. ๕๖๔) ปน ตณฺหาปิ วุจฺจติ, ‘‘ฉนฺทํ ชเนติ วายมตี’’ติอาทีสุ (วิภ. ๔๓๒) วีริยมฺปีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘กตฺตุกามตาเยตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ กตฺตุกามตา วุจฺจติ กรณิจฺฉาฯ เจตสิกสฺส จ ธมฺมสฺส สารมฺมณตฺตา กรณิจฺฉา นาม อาลมฺพนสฺส อาลมฺพิตุกามตามุเขเนว โหตีติ อารมฺมณกรณิจฺฉาลกฺขโณ ฉนฺโท กตฺตุกามตาลกฺขโณ วุตฺโตฯ เตเนวาห ‘‘อารมฺมณปริเยสนรโส, อารมฺมเณน อตฺถิกตาปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ จฯ ยทคฺเคน ปนายํ อตฺตโน อารมฺมณปริเยสนรโส, ตทคฺเคน สมฺปยุตฺตานมฺปิ โหติเยว เอการมฺมณตาย เตน เตสํฯ เตเนวาห ‘‘อารมฺมณคฺคหเณ จายํ เจตโส หตฺถปฺปสารณํ วิย ทฏฺฐพฺโพ’’ติฯ สฺวายํ กุสเลสุ อุปฺปนฺโน กุสลจฺฉนฺโทติ วุจฺจติ โยนิโสมนสิการสมุฏฺฐานตฺตาฯ
๔๗๒. อธิมุจฺจนํ อารมฺมเณ สนฺนิฏฺฐานวเสน เวทิตพฺพํ, น ปสาทนวเสนฯ ยถา ตถา วา หิ อารมฺมเณ นิจฺฉยนํ อธิมุจฺจนํ อนธิมุจฺจนฺตสฺส ปาณาติปาตาทีสุ, ทานาทีสุ วา ปวตฺติยา อภาวา, สทฺธา ปน ปสาทนีเยสุ ปสาทาธิโมกฺขาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ โวฏฺฐพฺพนํ ปน ยถา สนฺตีริเต อตฺเถ นิจฺฉยนากาเรน ปวตฺติตฺวา ปรโต ตฺตมานานํ ตถา ปวตฺติยา ปจฺจโย โหติฯ ยทิ เอวํ, วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตสุ กถนฺติ? เตสมฺปิ เอกํเสเนว สํสปฺปนาการสฺส อสํสปฺปนํ, เยสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อยํ สนฺนิฏฺฐานลกฺขโณ อธิโมกฺโข, เตสํ อารมฺมณธมฺโม เอว สนฺนิฏฺเฐยฺยธมฺโมฯ
๔๗๓. กิริยา กาโรติ การสทฺทสฺส ภาวสาธนตมาหฯ มนมฺหิ กาโรติ มนสิ อารมฺมณสฺส กรณํฯ เยน หิ มโน อารมฺมเณ กรียติ อารมฺมเณนสฺส สํโยชนโต, ตโต เอว เตน อารมฺมณมฺปิ มนสิ กรียตีติฯ ปุริมมนโตติ ภวงฺคมนโตฯ วิสทิสมนนฺติ วีถิชวนํ มนํ กโรตีติ มนสิการสามญฺเญน วีถิชวนปฏิปาทเก ทสฺเสติฯ
สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณาภิมุขํ สาเรนฺโต วิย โหตีติ มนสิกาโร สารณลกฺขโณ วุตฺโตฯ สติยา อสมฺมุสฺสนวเสน วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานตา, มนสิการสฺส ปน สํโยชนวเสน อารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานตาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ อารมฺมณปฏิปาทกสฺส สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนตาวจนํ อิตรมนสิการานํ ตทญฺญกฺขนฺธปริยาปนฺนตามตฺตํ โชเตตีติ ตถาโชติตํ ตํ วิญฺญาณกฺขนฺเธ โอตาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วีถิปฏิปาทโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
๔๗๔. เตสุ ธมฺเมสูติ เยสุ ธมฺเมสุ สยํ อุปฺปนฺนา, เตสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตเจตสิกธมฺเมสุฯ อนารมฺมณตฺเตปิ หิ เตสุ สมปฺปวตฺเตสุ อุทาสินภาวโต ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’’ติ วุจฺจติฯ สมวาหิตลกฺขณาติ สมํ อวิสมํ ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺตนลกฺขณาฯ อุทาสินภาเวน ปวตฺตมานาปิ เหสา สมฺปยุตฺตธมฺเม ยถาสกกิจฺเจสุ ปวตฺเตติ, ยถา ราชา ตุณฺหี นิสินฺโนปิ อตฺถกรเณ ธมฺมฏฺเฐ ยถาสกกิจฺเจสุ อปฺปมตฺเต ปวตฺเตติฯ อลีนานุทฺธตปวตฺติปจฺจยตา อูนาธิกตานิวารณรสา, กิจฺจวเสน เจตํ วุตฺตํฯ ยทิ เอวํ, สหชาตาธิปติโน กถนฺติ? ตมฺปิ ตสฺสา กิจฺจเมวฯ ยํ สหชาตธมฺมานํ อธิปติภาโวติ, ตสฺสาปิ ตถาปวตฺตนเมวาติ นายํ โทโสฯ ‘‘อิทํ นิหีนกิจฺจํ โหตุ, อิทํ อติเรกตรกิจฺจ’’นฺติ เอวํ ปกฺขปาตวเสน วิย ปวตฺติ ปกฺขปาโต, ตํ อุปจฺฉินฺทนฺตี วิย โหตีติ อธิปฺปาโยฯ
‘‘อนิยเตสุ อิจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา เจตสิกนฺตรภาเวน อิจฺฉนฺตีติ ทสฺเสติฯ อโทโสเยว เมตฺตาฯ ตถา อุเปกฺขาติ ยํ อุเปกฺขํ เมตฺตาย สทฺธิํ ปริกปฺเปนฺติ, สา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาเยวฯ
๔๗๕. กายทุจฺจริตาทิวตฺถูนนฺติ อมทฺทนํ มทฺทนปฏิปกฺขภาโวฯ กายทุจฺจริตาทิวตฺถุโต สงฺโกจนกิริยาปเทเสน กายทุจฺจริตาทิโต เอว สงฺโกจนกิริยา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ วิรติโย ทุจฺจริตวตฺถุโน อกิริยปจฺจุปฏฺฐานา ยุชฺชนฺติ, อถ โข ทุจฺจริตสฺส, วิรตีนญฺจ โสรจฺจวเสน สงฺโกจนํ, อกิริยานญฺจ หิโรตฺตปฺปานํ ชิคุจฺฉนาทิวเสนาติ อยเมเตสํ วิเสโสฯ
๔๗๖. สงฺขาราติ สงฺขารกฺขนฺธธมฺเม สนฺธายาหฯ เต หิ อิธาธิปฺเปตา, อญฺญถา อฏฺฐติํสาติ วตฺตพฺพํ สิยาฯ ยถา จิตฺตํ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ทุติเย สสงฺขารา เอวาติ อาห ‘‘สสงฺขารภาวมตฺตเมว เหตฺถ วิเสโส’’ติฯ อวเสสา ปฐเม วุตฺตธมฺมาฯ
อวเสสา ปญฺจเมน สมฺปโยคํ คจฺฉนฺตีติ เอตฺถ กถํ กรุณามุทิตาอุเปกฺขาสหคเต สมฺภวนฺตีติ? ปุพฺพภาคภาวโตฯ อปฺปนาปฺปตฺตา เอว หิ กรุณามุทิตา อุเปกฺขาสหคตา น โหนฺติ, ตโต อญฺญตฺถ ปน อุเปกฺขาสหคตาปิ โหนฺตีติ อาจริยาฯ
สุวิสุทฺธสฺส กายกมฺมาทิกสฺส จิตฺตสมาธานวเสน รูปารูปาวจรกุสลปฺปวตฺติ, น กายกมฺมาทีนํ โสธนวเสน, นาปิ ทุจฺจริตทุราชีวานํ สมุจฺฉินฺทนปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสนาติ มหคฺคตจิตฺตุปฺปาเทสุ วิรตีนํ อสมฺภโวเยวาติ อาห ‘‘ฐเปตฺวา วิรติตฺตย’’นฺติฯ ตโตติ รูปาวจรปฐเม วุตฺตเจตสิกโตฯ เตเยวาติ รูปาวจรปญฺจเม วุตฺตเจตสิกา เอวฯ ยทิ เอว รูปาวจรโต โก วิเสโสติ อาห ‘‘อรูปาวจรภาโวเยว หิ เอตฺถ วิเสโส’’ติฯ
ปฐมชฺฌานิเกติ ปฐมชฺฌานวติฯ มคฺควิญฺญาเณติ จตุพฺพิเธปิ มคฺควิญฺญาเณ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ ทุติยชฺฌานิกาทิเภเท มคฺควิญฺญาเณติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ตติยจตุตฺถปญฺจมชฺฌานิกานิ สงฺคณฺหาติฯ ‘‘วุตฺตนเยนา’’ติ วุตฺตํ กิํ อวิเสเสนาติ โจทนายเน ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กรุณามุทิตาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ มคฺควิญฺญาณานํ นิพฺพานารมฺมณตฺตา, กรุณามุทิตานญฺจ สตฺตารมฺมณตฺตา น ตาสํ ตตฺถ สมฺภโวฯ มคฺคธมฺเมสุ จ ปาทกาทินิยเมน นิยตวิรติตาฯ
๔๗๘. น หิริยติ น ลชฺชตีติ อหิริโก, ปุคฺคโล, จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมสมุทาโย วาฯ ‘‘อหิริกฺก’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกสฺส กการสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘อหิริก’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘น โอตฺตปฺป’’นฺติ โอตฺตปฺปสฺส ปฏิปกฺขภูตํ ธมฺมมาหฯ อชิคุจฺฉนํ อหีฬนํฯ อลชฺชา อวิริฬาฯ เตเหวาติ กายทุจฺจริตาทีหิ เอวฯ อสารชฺชํ นิพฺภยตาฯ อนุตฺตาโส อสมฺภโมฯ วุตฺตปฏิปกฺขวเสนาติ อลชฺชนากาเรน ปาปานํ กรณรสํ อหิริกํ, อนุตฺตาสากาเรน อโนตฺตปฺปํ, วุตฺตปฺปกาเรเนว ปาปโต อสงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานานิ อตฺตนิ, ปเรสุ จ อคารวปทฏฺฐานานิฯ คามสูกรสฺส วิย อสุจิโต กิเลสาสุจิโต อชิคุจฺฉนํ อหิริเกน โหติ, สลภสฺส วิย อคฺคิโต ปาปโต อนุตฺตาโส อโนตฺตปฺเปน โหตีติ เอวํ วุตฺตปฺปฏิปกฺขวเสน วิตฺถาโร เวทิตพฺโพฯ
๔๗๙. ลุพฺภนฺติ เตนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ ลุพฺภนฺตีติ อภิคิชฺฌนฺติฯ มุยฺหนฺตีติ น พุชฺฌนฺติฯ อารมฺมณคฺคหณํ ‘‘มม อิท’’นฺติ ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิสฺส อารมฺมณสฺส อวิสฺสชฺชนํ, น อารมฺมณกรณมตฺตํฯ อภิสงฺโค อภิมุขภาเวน อาสตฺติฯ อปริจฺจาโค อวิชหนํ, ทุมฺโมจนียตา วาฯ อสฺสาททสฺสนํ อสฺสาททิฏฺฐิฯ ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน จ ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๒, ๕๔, ๕๗) หิ วุตฺตํฯ
๔๘๐. ธมฺมสภาวสฺส ยาถาวโต อทสฺสนํ จิตฺตสฺส อนฺธภาโวฯ อญฺญาณํ ญาณปฏิปกฺโขฯ สมฺปฏิวิชฺฌิตุํ อสมตฺถตา อสมฺปฏิเวโธฯ ยถา ญาณํ อารมฺมณสภาวํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น ลพฺภติ, โมหสฺส ตถา ปวตฺติ อารมฺมณสภาวจฺฉาทนํฯ อสมฺมาปฏิปตฺติํ ปจฺจุปฏฺฐเปติ, สมฺมาปฏิปตฺติยา ปฏิปกฺขภาเวน คยฺหตีติ วา อสมฺมาปฏิปตฺติปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อนฺธกรณํ อนฺธกาโร, ตถา ปจฺจุปติฏฺฐตีติ อนฺธการปจฺจุปฏฺฐาโนฯ
๔๘๑. มิจฺฉาติ ธมฺมสภาวสฺส วิปรีตํ, นิจฺจาทิโตติ อตฺโถฯ อโยนิโส อภินิเวโส อนุปายาภินิเวโส อุปฺปถาภินิเวโสฯ ธมฺมสภาวํ ปรามาโสฯ วิปรีตคฺคาหวเสน ‘‘อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๘๗, ๒๐๒, ๒๐๓; ๓.๒๗-๒๙) อภินิวิสนํ มิจฺฉาภินิเวโสฯ
๔๘๒. ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน อุทฺธตํ โหติ จิตฺตํ, ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา วา, โส ธมฺโม อุทฺธจฺจํฯ อวูปสโมติ อสนฺนิสินฺนอปฺปสนฺนภาวมาหฯ อนวฏฺฐานรสนฺติ จลนกิจฺจํฯ ภนฺตตฺตนฺติ ปริพฺภมนาการํฯ เจตโส อวูปสเมติ นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน ภุมฺมํ, อวูปสมปจฺจยภูตํ อารมฺมณํ วา ‘‘อวูปสโม’’ติ วุตฺตํฯ อกุสลธมฺมานํ เอกนฺตนิหีนตาย ‘‘อกุสลภาเวน จ ลามกตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ
๔๘๓. ถินมิทฺธเมตฺถ อนิยตํ, น มานาทีติ ถินมิทฺธสฺส อนิยตตา จ เอตฺถ ทุติยจิตฺเต ปฐมากุสลโต วิเสโสฯ
อนุสฺสาหนาวสีทนภาเวน สํหตภาโว ถินํ, เตน โยคโต จิตฺตํ ถินํ, ตสฺส ภาโวติ ถินตาฯ อสมตฺถตาวิฆาตวเสน อกมฺมญฺญตา มิทฺธํฯ ยสฺมา ตโต เอว เตน สมฺปยุตฺตธมฺมา เมธิตา วิหตสามตฺถิยา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘มิทฺธนตา มิทฺธ’’นฺติ วุตฺตํฯ อนุสฺสาหลกฺขณนฺติ อุสฺสาหปฏิปกฺขลกฺขณํฯ วีริยสฺส อวโนทนํ ขิปนํ วีริยาวโนทนํฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สํสีทนากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐติ, เตสํ วา สํสีทนํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ สํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํฯ อกมฺมญฺญตาลกฺขณนฺติ เอตฺถ กามํ ถินมฺปิ อกมฺมญฺญสภาวเมว, ตํ ปน จิตฺตสฺส, มิทฺธํ เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺสาติ อยเมตฺถ วิเสโสฯ ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘ตตฺถ กตมํ ถินํ? ยา จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตาฯ ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺลตา อกมฺมญฺญตา’’ติ (ธ. ส. ๑๑๖๒-๑๑๖๓) จ อาทินา อิเมสํ นิทฺเทโส ปวตฺโตฯ โอนหนํ วิญฺญาณทฺวารานํ ปิทหนํฯ ลีนตา ลีนากาโร อารมฺมณคฺคหเณ สงฺโกโจฯ ยสฺมา ถิเนน จิตฺตสฺเสว สํหนนํ โหติ, มิทฺเธน ปน เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส วิย รูปกายสฺสาปิ, ตสฺมา ตํ ปจลายิกานิทฺทํ ปจฺจุปฏฺฐเปตีติ ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺฐานํ วุตฺตํฯ อรติ ปนฺตเสนาสเนสุ, อธิกุสลธมฺเมสุ จ อโรจนาฯ วิชมฺภิกา วิชมฺภนสงฺขาตสฺส กายทุฏฺฐุลฺลสฺส การณภูตา สํกิเลสปฺปวตฺติฯ อรติวิชมฺภิกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ตนฺทิอาทีนํ คหณํฯ นิปฺผาเทตพฺเพ ปโยชเน เจตํ ภุมฺมวจนํฯ
อวเสสา อุนฺนติฯ อุนฺนมนวเสเนว สํปคฺคหรโสฯ น วีริยํ วิย ตํตํกิจฺจสาธเน อพฺภุสฺสหนวเสนฯ โอมานสฺสาปิ อตฺตานํ อวํ กตฺวา คหณมฺปิ สมฺปคฺคหณวเสเนวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เกตุ วุจฺจติ อจฺจุคฺคตธโช, อิธ ปน เกตุ วิยาติ เกตุ, อุฬารตมาทิภาโวฯ ตํ เกตุภาวสงฺขาตํ เกตุํ กาเมตีติ เกตุกมฺยํ, จิตฺตํฯ ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน เกตุกมฺยํ, สา เกตุกมฺยตาฯ ‘‘อห’’นฺติ ปวตฺตนโต มานสฺส ทิฏฺฐิสทิสี ปวตฺตีติ โส ทิฏฺฐิยา สทฺธิํ เอกจิตฺตุปฺปาเท น ปวตฺตติ, อตฺตสิเนหสนฺนิสฺสโย จาติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภปทฏฺฐาโน’’ติฯ
เอตฺถาปิ จาติ จ-สทฺเทน ถินมิทฺธํ อากฑฺฒติฯ
๔๘๕. ทุสฺสนฺตีติ พฺยาปชฺชนฺติฯ จณฺฑิกฺกํ กุชฺฌนํฯ อตฺตโน ปวตฺติอาการวเสน, วิรูปสํสปฺปนกอนิฏฺฐรูปสมุฏฺฐาปนวเสน จ วิสปฺปนรโสฯ กายสฺส อตฺตโน นิสฺสยทหนรโสฯ ทุสฺสนํ อตฺตโน, ปรสฺส จ อุปโภคผลกาเลสุ อนิฏฺฐตฺตา วิสสํสฏฺฐปูติมุตฺตํ วิย ทฏฺฐพฺโพติ สพฺเพน สพฺพํ อคฺคเหตพฺพตํ ทสฺเสติฯ
๔๘๖. ยํ ปรสมฺปตฺตีสุ อิสฺสากรณํ, สา อิสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิสฺสายนา อิสฺสา’’ติ อุสูยนํ อสหนํฯ ตตฺเถวาติ ปรสมฺปตฺตีสุ เอวฯ อภิรติปฏิปกฺขภูตํ อิสฺสาย กิจฺจํ, น อภิรติยา อภาวมตฺตนฺติ อาห ‘‘อนภิรติรสา’’ติฯ
๔๘๗. มจฺฉรโยเคน ‘‘มจฺฉรี’’ติ ปวตฺตมานํ มจฺฉริสทฺทํ คเหตฺวา อาห ‘‘มจฺฉรภาโว มจฺฉริย’’นฺติฯ นิรุตฺตินเยน ปน มา อิทํ อจฺฉริยํ อญฺเญสํ โหตุ, มยฺหเมว โหตูติ มจฺฉริยนฺติ โปราณาฯ ตํ มจฺฉริยํ วุจฺจมานานิ ลกฺขณาทีนิ ปริยาทาย ติฏฺฐติฯ สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานนฺติ อตฺตสมฺปตฺตีนํ ปเรหิ อสาธารณภาวกรเณน สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํฯ กฏุกาการคติ กฏุกญฺจุกตาฯ อตฺตสมฺปตฺติ อาวาสาทิฯ
๔๘๘. กุกตนฺติ เอตฺถ อกตมฺปิ กุกตเมวฯ เอวญฺหิ วตฺตาโร โหนฺติ ‘‘ยํ มยา น กตํ, ตํ กุกต’’นฺติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘กตากตานุโสจนรส’’นฺติฯ เอวํ กตากตํ ทุจฺจริตํ, สุจริตญฺจ กุกตํ, ตํ อารพฺภ วิปฺปฏิสารวเสน ปวตฺตํ ปน จิตฺตํ ตํสหจริตตาย อิธ ‘‘กุกต’’นฺติ คเหตฺวา ‘‘ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปจฺฉา อนุตาปนํ วิพาธนํ ปจฺฉานุตาโปฯ ยถาปวตฺตสฺส กตากตาการวิสิฏฺฐสฺส ทุจฺจริตสุจริตสฺส อนุโสจนวเสน วิรูปํ ปฏิสรณํ วิปฺปฏิสาโรฯ ปรายตฺตตาเหตุตาย ทาสพฺยมิว ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา หิ ทาสพฺเย สติ ทาโส ปรายตฺโต โหติ, เอวํ กุกฺกุจฺเจ สติ ตํสมงฺคีฯ น หิ โส อตฺตโน ธมฺมตาย กุสเล ปวตฺติตุํ สกฺโกติฯ อถ วา กตากตากุสลกุสลานุโสจเน อายตฺตตาย ตทุภยวเสน กุกฺกุจฺเจน ตํสมงฺคี โหตีติ ตํ ทาสพฺยํ วิย โหตีติฯ
อนิยเตสุ อิสฺสาทีสุ ถินมิทฺธสมฺภโวว จาติ จ-สทฺทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ
๔๙๐. ปวตฺติฏฺฐิติมตฺโตติ ‘‘ทุพฺพโล สมาธี’’ติฯ วิคตา จิกิจฺฉาติ จิกิจฺฉิตุํ ทุกฺกรตาย วุตฺตํ, น สพฺพถา วิจิกิจฺฉาย จิกิจฺฉาภาวโตติ ตทตฺถมตฺตํ ทสฺเสติฯ ‘‘เอวํ นุ โข, นนุ โข’’ติอาทินา สํสปฺปนวเสน เสตีติ สํสโยฯ กมฺปนรสาติ นานารมฺมเณ จิตฺตสฺส กมฺปนกิจฺจาฯ อุทฺธจฺจญฺหิ อตฺตนา คหิตากาเร อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐานาฯ อเนกํสสฺส อารมฺมเณ นานาสภาวสฺส คหณากาเรน ปจฺจุปติฏฺฐตีติ อเนกํสคาหปจฺจุปฏฺฐานาฯ
๔๙๑. สตฺตารมฺมณตฺตาติ สตฺตปญฺญตฺติอารมฺมณตฺตาฯ นนุ จ ปญฺญตฺติอารมฺมณาปิ วิปากา โหนฺตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เอกนฺตปริตฺตารมฺมณา หิ กามาวจรวิปากา’’ติฯ วิรติโยปิ วิปาเกสุ น สนฺตีติ เอตฺถาปิ นนุ เกสุจิ วิปาเกสุ วิรติโยปิ สนฺตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปญฺจ สิกฺขาปทา กุสลาเยวาติ หิ วุตฺต’’นฺติ, เตน โลกิยวิปาเกสุ วิรติโย น สนฺตีติ ทสฺเสติฯ
เตสนฺติ รูปาวจราทิวิปากวิญฺญาณานํฯ ชเนตพฺพชนกสมฺพนฺเธ หิ อิทํ สามิวจนํฯ
๔๙๒. เตติ เต อเหตุกกิริยสงฺขาราฯ ตตฺถ กุสลวิปากมโนธาตุสมฺปยุตฺเตหิ สมานา อเหตุกกิริยมโนธาตุสมฺปยุตฺตา, โสมนสฺสสหคตสนฺตีรณสมฺปยุตฺเตหิ สมานา หสิตุปฺปาทสมฺปยุตฺตา, อุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณสมฺปยุตฺเตหิ สมานา โวฏฺฐพฺพนสมฺปยุตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘กุสล…เป.… สมานา’’ติ วตฺวา ตโต ลพฺภมานํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘มโนวิญฺญาณธาตุทฺวเย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วีริยสพฺภาวโต พลปฺปตฺโต สมาธิ โหติ ‘‘วีริยนฺตํ พล’’นฺติ กตฺวาฯ
สมุจฺเฉทวิรตีหิ ‘‘ฐเปตฺวา วิรติโย’’ติฯ กามาวจรสเหตุกกิริยสงฺขารานํ กามาวจรกุสเลหิ วิรติกโต วิเสโส อตฺถิ, มหคฺคเตสุ ปน ตาทิโสปิ นตฺถีติ อาห ‘‘สพฺพากาเรนปี’’ติ, ธมฺมโต, อารมฺมณโต, ปวตฺติอาการโตติ สพฺพปกาเรนปีติ อตฺโถฯ
อิติ สงฺขารกฺขนฺเธ วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ
อตีตาทิวิภาคกถาวณฺณนา
อภิธมฺมนฺโตคธมฺปิ ‘‘อภิธมฺเม ปทภาชนียนเยนา’’ติฯ
๔๙๓. ภควตา ปน เอวํ ขนฺธา วิตฺถาริตาติ สมฺพนฺโธฯ ตสฺมา อิมายปิ ปาฬิยา วเสน ขนฺธานํ สํวณฺณนํ กริสฺสามาติ อธิปฺปาโยฯ ยํ กิญฺจีติ เอตฺถ ยนฺติ สามญฺเญน อนิยมทสฺสนํฯ กิญฺจีติ ปการเภทํ อามสิตฺวา อนิยมทสฺสนํฯ อุภเยนาปิ อตีตํ วา…เป.… สนฺติเก วา อปฺปํ วา พหุํ วา ยาทิสํ วา ตาทิสํ วา นปุํสกนิทฺเทสารหํ สพฺพํ พฺยาเปตฺวา คณฺหาตีติ อาห ‘‘อนวเสสปริยาทาน’’นฺติฯ เอวํ ปน อญฺเญสุปิ นปุํสกนิทฺเทสารเหสุ ปสงฺคํ ทิสฺวา ตตฺถ อธิปฺเปตตฺถํ อติจฺจ ปวตฺตนโต อติปฺปสงฺคสฺส นิยมนตฺถํ รูปนฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘รูปนฺติ อติปฺปสงฺคนิยมน’’นฺติ อาหฯ ยํ กิญฺจีติ จ ยํ-สทฺทํ เอกํ ปทํ, สนิปาตํ กิํ-สทฺทญฺจ เอกํ ปทนฺติ คเหตฺวา อนิยเมกตฺถทีปนโต ‘‘ปททฺวเยนาปี’’ติ วุตฺตํฯ อสฺสาติ รูปสฺสฯ อตีตาทินา วิภาคํ อารภติ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติอาทินาฯ
๔๙๔. อทฺธาสนฺตติสมยขณวเสนาติ เอตฺถ จุติปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺเน กาเล อทฺธา-สทฺโท วตฺตตีติ ‘‘อโหสิํ นุ โข อหมตีตมทฺธาน’’นฺติอาทิสุตฺตวเสน (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) วิญฺญายติฯ ตถา หิ ภทฺเทกรตฺตสุตฺเตปิ ‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺยา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๒๗๒, ๒๗๕, ๒๗๖, ๒๗๗) อทฺธาวเสเนว อตีตาทิภาโว วุตฺโตฯ ‘‘ตโยเม, นิรุตฺติปถสุตฺตวเสน ขณปริจฺฉินฺโน วุตฺโตฯ ตตฺถ หิ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, รูปํ ชาตํ…เป.… ปาตุภูตํฯ อตฺถีติ ตสฺส สงฺขา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๖๒) วิชฺชมานสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตา, ตโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จ อตีตานาคตตา วุตฺตาฯ ตทญฺญสุตฺเตสุ ปน เยภุยฺเยน จุติปฏิสนฺธิปริจฺฉินฺโน อตีตาทิโก อทฺธา วุตฺโตติ โส เอว อิธาปิ ‘‘อทฺธาวเสนา’’ติ วุตฺโตฯ
สีตํ สีตสฺส สภาโค, ตถา อุณฺหํ อุณฺหสฺสฯ ยํ ปน สีตํ, อุณฺหํ วา สรีเร สนฺนิปติตํ เอก-คฺคหณํ กตํ, เอวํ อาหาเรปิฯ เอกวีถิเอกชวนสมุฏฺฐานนฺติ ปญฺจฉฏฺฐทฺวารวเสน วุตฺตํฯ สนฺตติสมยกถา วิปสฺสกานํ อุปการตฺถาย อฏฺฐกถาสุ กถิตาฯ ชนโก เหตุ, อุปถมฺภโก ปจฺจโย, เตสํ อุปฺปาทนํ, อุปตฺถมฺภนญฺจ กิจฺจํฯ ยถา พีชสฺส องฺกุรุปฺปาทนํ, ปถวีอาทีนญฺจ ตทุปตฺถมฺภนํ, กมฺมสฺส กฏตฺตารูปวิปากุปฺปาทนํ, อาหาราทีนํ ตทุปตฺถมฺภนํ, เอวํ เอเกกสฺส กลาปสฺส, จิตฺตุปฺปาทสฺส จ ชนกานํ กมฺมานนฺตราทิปจฺจยภูตานํ, อุปตฺถมฺภกานญฺจ สหชาตปุเรชาตปจฺฉาชาตานํ กิจฺจํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํฯ เอวํ อุตุอาทีนํ สภาควิสภาคตาสมฺภวโต ตํสมุฏฺฐานานํ รูปานํ สนฺตติวเสน อตีตาทิวิภาโค วุตฺโต, กมฺมสฺส ปน เอกภวนิพฺพตฺตกสฺส สภาควิสภาคตา นตฺถีติ ตํสมุฏฺฐานานํ รูปานํ สนฺตติวเสน อตีตาทิวิภาคํ อวตฺวา อุปตฺถมฺภกวเสเนว วุตฺโตฯ ยทา ปน ลิงฺคปริวตฺตนํ โหติ, ตทา พลวตา อกุสเลน ปุริสลิงฺคํ อนฺตรธายติ, ทุพฺพเลน กุสเลน อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวติฯ ทุพฺพเลน จ อกุสเลน อิตฺถิลิงฺคํ อนฺตรธายติ, พลวตา กุสเลน ปุริสลิงฺคํ ปาตุภวตีติ กมฺมสมุฏฺฐานรูปานมฺปิ อตฺเถว วิสภาคตาติ เตสมฺปิ สนฺตติวเสน อตีตาทิวิภาโค สมฺภวติ, โส ปน น สพฺพกาลิโกติ น คหิโตฯ
ตํตํสมยนฺติ เอกมุหุตฺตาทิโก โส โส สมโย เอตสฺสาติ ตํตํสมยํ, รูปํ, ตํตํสมยวนฺตนฺติ อตฺโถฯ
ตโต ปุพฺเพติ ตโต ขณตฺตยสฺส ปริยาปตฺติโต ปุพฺเพฯ อนุปฺปนฺนตฺตา อนาคตํฯ ปจฺฉาติ ตโต ปจฺฉาฯ ขณตฺตยํ อติกฺกนฺตตฺตา อตีตํฯ ยสฺส เหตุกิจฺจํ, ปจฺจยกิจฺจญฺจ นิฏฺฐิตตฺตา อติกฺกนฺตํ, ตํ อตีตํ อุปฺปาทกฺขเณ เหตุกิจฺจํ, อุปฺปนฺนผลตฺตา นิฏฺฐิตญฺจาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตีสุปิ ขเณสุ ปจฺจยกิจฺจํฯ ปถวีอาทีนํ สนฺธารณาทิกํ, ผสฺสาทีนํ ผุสนาทิกญฺจ อตฺตโน กิจฺจํ สกิจฺจํ, สกิจฺจสฺส กรณกฺขโณ สกิจฺจกฺขโณ, สห วา กิจฺเจน สกิจฺจํ, ยสฺมิํ ขเณ สกิจฺจํ รูปํ วา อรูปํ วา โหติ, โส สกิจฺจกฺขโณ, ตสฺมิํ ขเณ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ เอตฺถ จ ขณาทิกถายํ ‘‘ตโต ปุพฺเพ อนาคตํ, ปจฺฉา อตีต’’นฺติ วจนํ อทฺธาทีสุ วิย เภทาภาวโต นิปฺปริยายํฯ อทฺธาทิวเสน หิ อญฺเญว ธมฺมา อตีตา อญฺเญ อนาคตา อญฺเญ ปจฺจุปฺปนฺนา ลพฺภนฺติ, ขณาทิวเสน ปน นตฺถิ ธมฺมโต เภโท, กาลโต เอว เภโทฯ อุปฺปาทโต ปุพฺเพ อนาคโต
๔๙๕. เหฏฺฐา วุตฺตํ อชฺฌตฺติกพาหิรเภทํ สนฺธาย ‘‘วุตฺตนโย เอวา’’ติ วตฺวา เตน อปริตุสฺสมาเนน ยทิปิ ตตฺถ อชฺฌตฺตเมว อชฺฌตฺติกนฺติ สทฺทตฺโถ ลพฺภติ, ตถาปิ อตฺเถว อชฺฌตฺตอชฺฌตฺติกสทฺทานํ, พหิทฺธาพาหิรสทฺทานญฺจ อญฺญมญฺญํ อตฺถเภโทฯ ตถา หิ อชฺฌตฺติกสทฺโท สปรสนฺตานิเกสุ จกฺขาทีสุ รูปาทีสุ พาหิรสทฺโท วิย ปวตฺตติ, อชฺฌตฺตสทฺโท ปน ตสฺส ตสฺส สตฺตสฺส สสนฺตานิเกสฺเวว จกฺขุรูปาทีสุ ตโต อญฺเญสุ พหิทฺธาสทฺโท วิย ปวตฺตติฯ ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺตนฺตนเยฯ นิยกชฺฌตฺตมฺปิ น ปุพฺเพ วุตฺตอชฺฌตฺติกเมว, ปรปุคฺคลิกมฺปิ น ปุพฺเพ วุตฺตพาหิรเมวาติ อธิปฺปาโยฯ
๔๙๖. หีนปณีตเภโท ปริยายโต, นิปฺปริยายโต จ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธฯ ตเทว สุทสฺสีนํ รูปํฯ ยตฺถาติ ยสฺมิํ อารมฺมณภูเตฯ ยํ อารมฺมณํ กตฺวา อกุสลวิปากวิญฺญาณํ อุปฺปชฺชติ, ตํ หีนํ อนิฏฺฐภาวโตฯ ยํ กุสลวิปากํ, ตํ ปณีตํ อิฏฺฐภาวโตฯ ยถา หิ อกุสลวิปาโก สยํ อนิฏฺโฐ อนิฏฺเฐ เอว อุปฺปชฺชติ, น อิฏฺเฐ, เอวํ กุสลวิปาโกปิ สยํ อิฏฺโฐ อิฏฺเฐ เอว อุปฺปชฺชติ, น อนิฏฺเฐฯ ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺฐกถายํ –
‘‘อกุสลกมฺมชวเสน
ตตฺถ มนาปานิปิ กานิจิ หตฺถิรูปาทีนิ อกุสลกมฺมนิพฺพตฺตานิ สนฺติ, น ปน ตานิ เตสํเยว หตฺถิอาทีนํ สุขสฺส เหตุภาวํ คจฺฉนฺติฯ ตสฺส ตสฺเสว หิ สตฺตสฺส อตฺตนา กเตน กุสเลน นิพฺพตฺตํ สุขสฺส ปจฺจโย โหติ, อกุสเลน นิพฺพตฺตํ ทุกฺขสฺสฯ ตสฺมา กมฺมชานํ อิฏฺฐานิฏฺฐตา กมฺมการกสตฺตสฺส วเสน โยชนารหา สิยาฯ ตตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘กุสลกมฺมชํ อนิฏฺฐํ นาม นตฺถี’’ติ, น จ วุตฺตํ ‘‘อกุสลกมฺมชํ อิฏฺฐํ นาม นตฺถี’’ติ, เตน
ติรจฺฉานคตานํ ปน เกสญฺจิ มนุสฺสรูปํ อมนาปํ, ยโต เต ทิสฺวาว ปลายนฺติ, มนุสฺสา จ เทวตารูปํ ปสฺสิตฺวา ภายนฺติ, เตสมฺปิ วิปากวิญฺญาณํ ตํ รูปํ อารพฺภ กุสลวิปากเมว อุปฺปชฺชติ, ตาทิสสฺส ปน ปุญฺญสฺส อภาวา น เตสํ ตตฺถ อภิรติ โหติฯ กุสลกมฺมชสฺส ปน อนิฏฺฐสฺส อภาโว วิย อกุสลกมฺมชสฺส จ อิฏฺฐสฺส อภาโว วตฺตพฺโพฯ หตฺถิอาทีนมฺปิ หิ อกุสลกมฺมชํ มนุสฺสานํ อกุสลวิปากสฺเสว อารมฺมณํ, กุสลกมฺมชํ ปน ปวตฺเต สมุฏฺฐิตํ กุสลวิปากสฺสฯ อิฏฺฐารมฺมเณน ปน โวมิสฺสกตฺตา อปฺปกํ อกุสลกมฺมชํ พหุลํ อกุสลวิปากุปฺปตฺติยา การณํ น ภวิสฺสตีติ สกฺกา วิญฺญาตุํ, วิปากํ ปน น สกฺกา วญฺเจตุนฺติ วิปากวเสน อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณววตฺถานํ สุฏฺฐุ ยุชฺชติฯ ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อนิฏฺฐา ปญฺจ กามคุณา’’ติ, ตํ รูปาทิภาวสามญฺญโต กามคุณสทิสตาย ตํสทิเสสุ ตพฺโพหาเรน วุตฺตํฯ อิฏฺฐาเนว หิ รูปาทีนิ ‘‘กามคุณา’’ติ ปาฬิยํ (ม. นิ. ๑.๑๖๔-๑๖๕, ๑๗๗-๑๗๘, ๒๘๗; ๒.๑๕๕, ๒๘๐; ๓.๕๗, ๑๙๐; สํ. นิ. ๕.๓๐) วุตฺตานิฯ กามคุณวิสภาคา วา รูปาทโย ‘‘กามคุณา’’ติ วุตฺตา อสิเว สิโวติ โวหาโร วิย, สพฺพานิ วา อิฏฺฐานิฏฺฐานิ รูปาทีนิ ตณฺหาวตฺถุภาวโต กามคุณา เอวฯ วุตฺตญฺหิ ‘‘รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูป’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๑๓๓)ฯ อติสเยน ปน กมนียตฺตา สุตฺเตสุ กามคุณาติ อิฏฺฐรูปาทีนิ วุตฺตานิฯ
วุตฺตนยเมวาติ ‘‘โอกาสโตเปตฺถ อุปาทายุปาทาย ทูรสนฺติกตา เวทิตพฺพา’’ติฯ ตตฺถ กิตฺตกโต ปฏฺฐาย รูปํ โอกาสวเสน สนฺติเก นาม, กิตฺตกโต ปน ปฏฺฐาย ทูเร นาม? ปกติกถาย กเถนฺตานํ ทฺวาทส หตฺถา สวนูปจาโร นาม, ตสฺส โอรโต สนฺติเก, ปรโต ทูเรฯ ตตฺถ สุขุมรูปํ ทูเร โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ ทูเร โหติ, สนฺติเก โหนฺตํ ปน โอกาสโตว สนฺติเก โหติ, น ลกฺขณโตฯ โอฬาริกรูปํ สนฺติเก โหนฺตํ ลกฺขณโตปิ โอกาสโตปิ สนฺติเก โหติ, ทูเร โหนฺตํ โอกาสโตว โหติ, น ลกฺขณโตฯ ‘‘อุปาทายุปาทายา’’ติ ปน วุตฺตตฺตา อตฺตโน รูปํ สนฺติเก นาม, อนฺโตกุจฺฉิคตสฺสาปิ ปรสฺส ทูเรฯ อนฺโตกุจฺฉิคตสฺส สนฺติเก, พหิ ฐิตสฺส ทูเรติ
๔๙๗. ตเทกชฺฌนฺติ ตํ เอกชฺฌํ เอกโตฯ อภิสํยูหิตฺวาติ สํหริตฺวา, สมูหํ วา กตฺวาฯ อภิสงฺขิปิตฺวาติ สงฺขิปิตฺวา สงฺเขปํ กตฺวาฯ ‘‘สพฺพมฺปิ รูปํ…เป.… ทสฺสิตํ โหตี’’ติ อิมินา รูปขนฺธสทฺทานํ สมานาธิกรณสมาสภาวํ ทสฺเสติฯ เตเนวาห ‘‘น หิ รูปโต อญฺโญ รูปกฺขนฺโธ นาม อตฺถี’’ติฯ
๔๙๘. ราสิภาวูปคมเนน เวทนากฺขนฺธาทโยติ ทสฺสิตา โหนฺตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํฯ
สนฺตติวเสน, ขณาทิวเสน จาติ เอตฺถ อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิวิภาคสฺส อวจนํ สุขาทิวเสน ภินฺนาย อตีตาทิภาววจนโตฯ น หิ สุขา เอว อทฺธาวเสน, สมยวเสน จ อตีตาทิกา โหติ, ตถา ทุกฺขา เอว, อทุกฺขมสุขา เอว จ กายิกเจตสิกาทิภาเวน ภินฺนา, เตน เวทนาสมุทาโย อทฺธาสมยวเสน อตีตาทิภาเวน วตฺตพฺพตํ อรหติ สมุทายสฺส เตหิ ปริจฺฉินฺทิตพฺพตฺตา, เวทเนกเทสา ปน คยฺหมานา สนฺตติขเณหิ ปริจฺเฉทํ อรหนฺติ ตถา ปริจฺฉินฺทิตฺวา คเหตพฺพโตฯ เอกสนฺตติยํ ปน สุขาทีสุ อเนกเภทภินฺเนสุ โย เภโท ปริจฺฉินฺทิตพฺพภาเวน คหิโต, ตสฺส เอกปฺปการสฺส ปจฺจุปฺปนฺนาฯ ‘‘ปุพฺพนฺตาปรนฺตมชฺฌตฺตคตา’’ติ เอเตน เหตุปจฺจยกิจฺจวเสน วุตฺตนยํ ทสฺเสติฯ
๔๙๙. สพฺยาปารสอุสฺสาหสวิปากตา กุสลาทีหิ ตีหิปิ สาธารณาติ อสาธารณเมว ทสฺเสตุํ ‘‘สาวชฺชกิริยเหตุโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ สาวชฺชกิริยเหตุโตติ ปาณาติปาตาทิคารยฺหกิริยานิมิตฺตโตฯ กิเลสสนฺตาปภาวโตติ กิเลสปริฬาเหน สทรถภาวโต โอฬาริกาฯ สพฺยาปารโตติ สอีหโตฯ เตน ยถา ปวตฺตมานายสฺสา วิปาเกน ภวิตพฺพํ, ตถา ปวตฺติํ วทนฺโต วิปากุปฺปาทนโยคฺยตมาหฯ สอุสฺสาหโตติ สสตฺติโต, เตน วิปากุปฺปาทนสมตฺถตํฯ สวิปากโตติ วิปากสพฺภาวโต, เตน ปจฺจยนฺตรสมวาเยนสฺสา วิปากนิพฺพตฺตนํฯ ตีหิปิ ปเทหิ วิปากธมฺมตํเยว ทสฺเสติฯ กายกมฺมาทิพฺยาปารสพฺภาวโต วา สพฺยาปารโต, ชวนุสฺสาหวเสน สอุสฺสาหโต, วิปากุปฺปาทนสมตฺถตาวเสน สวิปากโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิปากํ อนุปฺปาเทนฺตีปิ กิริยา กุสลา วิย สพฺยาปารา, สอุสฺสาหา เอว จ โหตีติ ตทุภยํ อนามสิตฺวา กิริยาพฺยากตวาเร ‘‘สวิปากโต’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ สพฺยาพชฺฌโตติ กิเลสทุกฺเขน สทุกฺขโตฯ วุตฺตวิปริยายโตติ อนวชฺชกิริยเหตุโต, กิเลสสนฺตาปาภาวโต, อพฺยาพชฺฌโต จ วูปสนฺตวุตฺตีติ เอวํ อกุสลาย วุตฺตวิปลฺลาสโตฯ ยถาโยคนฺติ โยคานุรูปํฯ ตีสุ การเณสุ ยํ ยํ ยสฺสา ยสฺสา ยุชฺชติ, ตทนุรูปนฺติ อตฺโถฯ กุสลากุสลเวทนาหิ วิปากพฺยากตาย ตีหิปิ การเณหิ โอฬาริกาฯ กิริยาพฺยากตาย สวิปากโต สวิปากตาวิสิฏฺฐสพฺยาปารสอุสฺสาหโต วาติฯ วุตฺตปริยาเยนาติ วิปากพฺยากตา อพฺยาปารโต
๕๐๐. นิรสฺสาทโตติ อสฺสาทาภาวโต สุขปฏิกฺเขปโตฯ สวิปฺผารโตติ สปริปฺผนฺทโต, อนุปสนฺตโตติ อตฺโถฯ อภิภวนโตติ อชฺโฌตฺถรณโตฯ สุขาย มชฺฌตฺตตา นตฺถิ, อุเปกฺขาย สาตตาฯ สนฺตตาทโย ปน สพฺพตฺถ สุขุเปกฺขาสุ ลพฺภนฺตีติ ‘‘ยถาโยค’’นฺติ วุตฺตํฯ ปากฏโตติ สุขิโต ทุกฺขิโตติ ทิสฺวาปิ ชานิตพฺพตฺตา วิภูตภาวโตฯ สา อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ
๕๐๑. อสมาปนฺนสมาปนฺน-คฺคหเณน เจตฺถ ภูมิวเสนาปิ เวทนานํ โอฬาริกสุขุมตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อิตรา สมาปนฺนสฺส เวทนาฯ
โอฆนิยโตติ โยคนิยโต, คนฺถนิยโต จาติ เอตฺถาปิ คนฺโถว คนฺถนํ, ตสฺส หิตํ อารมฺมณภาเวน สมฺพนฺธนโตติ คนฺถนิยํฯ เอวํ นีวรณิยํ, อุปาทานิยญฺจ เวทิตพฺพํฯ สํกิเลเส นิยุตฺตา, สํกิเลสํ วา อรหนฺตีติ สํกิเลสิกาฯ สา อนาสวาฯ
๕๐๒. ตตฺถาติ ยถาวุตฺตาย โอฬาริกสุขุมตายฯ สมฺเภโทติ สงฺกโรฯ ‘‘โอฬาริกา, สุขุมา’’ติ จ วุตฺตานมฺปิ ชาติอาทิวเสน ปุน สุขุโมฬาริกภาวาปตฺติโทโส ยถา น โหติ, ตถา ปริหริตพฺโพฯ ชาติวเสน สุขุมาย เวทนาย สภาวปุคฺคลโลกิยวเสน โอฬาริกตํ ปาฬิวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตญฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สุขาทโยปีติ เอตฺถ อกุสลา เวทนา ชาติวเสน โอฬาริกา, สภาววเสน สุขุมาฯ กุสลชฺฌานสหคตา สุขา เวทนา ชาติวเสน โอฬาริกา, สมาปนฺนสฺส เวทนาติ กตฺวา ปุคฺคลวเสน สุขุมาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพาฯ ‘‘น ปรามสิตพฺโพ’’ติ เอเตน ชาติอาทโย ‘‘เอส นโย สพฺพตฺถา’’ติ อติทิสติฯ
อิทานิ ชาติอาทิโกฏฺฐาเสสุปิ มิโถ อกุสลาทีนํ อุปาทายุปาทาย โอฬาริกสุขุมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ‘‘นิสฺสยทหนโต’’ติ อิมินา โทสสหคตาย ปากฏํ กุรูรปฺปวตฺติํ ทสฺเสติฯ นิยตาติ มิจฺฉตฺตนิยาเมน นิยตา, อานนฺตริยภาวปฺปตฺตา กปฺปติฏฺฐนกวิปากตาย กปฺปฏฺฐิติกา เทวทตฺตาทีนํ วิยฯ อสงฺขาริกา สภาวติขิณตาย โอฬาริกาฯ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา มหาสาวชฺชตาย โอฬาริกาฯ สาปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตา นิยตา โอฬาริกา, ตโต กปฺปฏฺฐิติกา, ตโต อสงฺขาริกาติ ติวิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา เอกชฺฌํ วุตฺตา วิสุํ วิสุํเยว โยเชตพฺพาฯ เตนาห ‘‘อิตรา สุขุมา’’ติฯ อวิเสเสนาติ โทสสหคตา, โลภสหคตาติ อเภเทนฯ อกุสลา พหุวิปากา โทสุสฺสนฺนตาย โอฬาริกาฯ ตถา กุสลา อปฺปวิปากาฯ มนฺทโทสตฺตา อกุสลา อปฺปวิปากา สุขุมาฯ ตถา กุสลา พหุวิปากาฯ
โอฬาริกสุขุมนิกนฺติวตฺถุภาวโต กามาวจราทีนํ โอฬาริกสุขุมตา, โลกุตฺตรา ปน เอกนฺตสุขุมาวฯ ตตฺถาปิ จ วิภาคํ ปรโต วกฺขติฯ ภาวนามยาปีติ ภาวนามยาย เภทเนน ‘‘ภาวนามยาปิ ทุเหตุกา’’ติฯ ตํตํภูมิวิปากกิริยาเวทนาสูติ เอตฺถ ‘‘กามาวจรวิปากา โอฬาริกา, รูปาวจรา สุขุมา’’ติอาทินา ยาว อรหตฺตผลา เนตพฺพํฯ ‘‘กามาวจรกิริยา โอฬาริกา, รูปาวจรกิริยา สุขุมา’’ติอาทินา กามาวจรา จ ‘‘ทานาการปฺปวตฺตา โอฬาริกา, สีลาการปฺปวตฺตา สุขุมา’’ติอาทินา ยาว เนวสญฺญานาสญฺญายตนา เนตพฺพํฯ ยถา จ ชาติโกฏฺฐาเส อยํ วิภาโค, เอวํ สภาวโกฏฺฐาสาทีสุปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺขาที’’ติอาทิ วุตฺตํฯ
สพฺโพ ‘‘โอกาสวเสน จาปี’’ติอาทิฯ สุขาปีติ ปิ-สทฺเทน อทุกฺขมสุขํ สมฺปิณฺเฑติฯ สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ ภูมีสุฯ ยถานุรูปนฺติ ยา ยา เวทนา ยตฺถ ยตฺถ ลพฺภติ, ตทนุรูปํฯ วตฺถุวเสนาติ ยํ วตฺถุํ อารพฺภ เวทนา ปวตฺตติ, ตสฺส วเสนาปิฯ หีนวตฺถุกาติ หีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา กงฺคุภตฺตํ ภุญฺชนฺตสฺส เวทนา หีนวตฺถุกตาย โอฬาริกาฯ สาลิมํโสทนํ ภุญฺชนฺตสฺส ปณีตวตฺถุกตาย สุขุมาติฯ
๕๐๓. อาทินา นเยนาติ สพฺพํ ปาฬิคติํ อามสติฯ ชาติอาทิวเสน อสมานโกฏฺฐาสตา วิสภาคตาฯ ทุกฺขวิปากตาทิวเสน อสทิสกิจฺจตา อสํสฏฺฐตา, น อสมฺปโยโคฯ ยทิ สิยา, ทูรวิปริยาเยน สนฺติกํ โหตีติ สํสฏฺฐตา สนฺติกตา อาปชฺชติ, น จ เวทนาย เวทนาสมฺปโยโค อตฺถิฯ สนฺติกปทวณฺณนาย จ ‘‘สภาคโต จ สริกฺขโต จา’’ติ วกฺขตีติ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสทิสสภาวตา อสริกฺขตาฯ สพฺพวาเรสูติ โอฬาริกสุขุมเภเท วุตฺตนยานุสาเรน วตฺตพฺเพสุ สพฺเพสุ วาเรสุฯ ชาติอาทิวเสน สมานโกฏฺฐาสตา สภาคตา, ทุกฺขวิปากตาทิวเสน ปน สทิสสภาวตา สริกฺขตาฯ เตนาห ‘‘อกุสลา ปน…เป.… สนฺติเก’’ติฯ
อิติ เวทนากฺขนฺธสฺส อตีตาทิวิภาเค วิตฺถารกถามุขวณฺณนาฯ
กมาทิวินิจฺฉยกถาวณฺณนา
๕๐๔. เอตนฺติ ญาณเภทตฺถนฺติ นานปฺปการํ ญาณปฺปเภทตฺถํฯ กมโตติ เทสนากฺกมโต, เยน การเณนายํ เทสนากฺกโม กโต, ตโตติ อตฺโถฯ วิเสสโตติ เภทโต, ขนฺธุปาทานกฺขนฺธวิภาคโตติ อตฺโถฯ อนูนาธิกโตติ ปญฺจภาวโตฯ อุปมาโตติ อุปมาหิ อุปเมตพฺพโตฯ ทฏฺฐพฺพโต ทฺวิธาติ ทฺวีหิ อากาเรหิ ญาเณน ปสฺสิตพฺพโตฯ ปสฺสนฺตสฺสตฺถสิทฺธิโตติ วิภาวินาติ ปญฺญวตาฯ
อุปฺปตฺติกฺกโมติ ยถาปจฺจยํ อุปฺปชฺชนฺตานํ อุปฺปชฺชนปฏิปาฏิฯ ‘‘ทสฺสเนนปหาตพฺพา’’ติอาทินา (ธ. ส. ติกมาติกา ๘, ๙) ปฐมํ ปหาตพฺพา ปฐมํ วุตฺตา, ทุติยํ ปหาตพฺพา ทุติยํ วุตฺตาติ อยํ ปหานกฺกโมฯ สีลวิสุทฺธิํ ปฏิปชฺช จิตฺตวิสุทฺธิ ปฏิปชฺชิตพฺพา, ตถา ตโต ปราปีติ อาห ‘‘สีลวิสุทฺธิ…เป.… ปฏิปตฺติกฺกโม’’ติ, อนุปุพฺพปณีตา ภูมิโย อนุปุพฺเพน ววตฺถิตาติ อยํ ภูมิกฺกโมฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทิโก (วิภ. ๓๕๕) เอกกฺขเณปิ สติปฏฺฐานาทิสมฺภวโต เทสนากฺกโม จฯ ทานกถาทโย อนุปุพฺพุกฺกํสโต กถิตา, อุปฺปตฺติอาทิววตฺถานาภาวโต ปน ทานาทีนํ อิธ เทสนากฺกมวจนํฯ อุปฺปตฺติอาทิววตฺถานเหตุกตาย หิ ‘‘ปฐมํ กลลํ โหตี’’ติอาทิกา (สํ. นิ. ๑.๒๓๕; กถา. ๖๙๒) เทสนาปิ สมานา อุปฺปตฺติอาทิกมภาเวเนว วุตฺตาฯ ยถาวุตฺตววตฺถานาภาเวน ปน อเนเกสํ วจนานํ สหปวตฺติยา อสมฺภวโต เยน เกนจิ ปุพฺพาปริเยน เทเสตพฺพตาย เตน เตน อธิปฺปาเยน เทสนามตฺตสฺเสว กโม เทสนากฺกโม ทฏฺฐพฺโพฯ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนนาติ ปฐมํ รูปกฺขนฺโธ, ตโต เวทนากฺขนฺโธติ เอวํ ปุพฺพาปริยววตฺถาเนน อนุปฺปตฺติโตฯ อปฺปหาตพฺพโตติ ขนฺเธสุ เอกจฺจานํ ปหาตพฺพตาว นตฺถิ, กุโต ปหานกฺกโมฯ สติ หิ สพฺเพสํ ปหาตพฺพตาย ปหานกฺกเมน เนสํ เทสนา สิยาฯ อปฺปฏิปชฺชนียโตติ สมฺมาปฏิปตฺติวเสน น ปฏิปชฺชิตพฺพโตฯ ‘‘จตุภูมิปริยาปนฺนตฺตา’’ติ อิมินา เวทนาทีนํ อนิยตภูมิกตํ ทสฺเสติฯ นิยตภูมิกานญฺหิ ภูมิกฺกโม สมฺภเวยฺยฯ
อเภเทนาติ รูปาทีนํ เภทํ วิภาคํ อกตฺวา เอกชฺฌํ ปิณฺฑคฺคหเณนฯ อตฺตคาหปติตนฺติ อตฺตคาหสงฺขาเต ทิฏฺโฐเฆ นิปติตํฯ สมูหฆนวินิพฺโภคทสฺสเนนาติ รูปโต อรูปํ วิเวเจนฺโต รูปารูปสมูเห จกฺขุอาทีนมฺปิ วิสยภูตนฺติ เอกเทเสน สมุทายภูตํ รูปกฺขนฺธํ วทติฯ ยา เอตฺถ อิฏฺฐํ, อนิฏฺฐญฺจ รูปํ สํเวเทติ, อยํ เวทนากฺขนฺโธติ อิฏฺฐานิฏฺฐรูปสํเวทนิกํ เวทนํ เทเสสีติ สมฺพนฺโธฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ อิฏฺฐมชฺฌตฺตอนิฏฺฐมชฺฌตฺตานมฺปิ อิฏฺฐานิฏฺฐสภาวตฺตา อิฏฺฐานิฏฺฐคฺคหเณเนว คหณํ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยนฯ สญฺญาย คหิตากาเร ‘‘สญฺญาวเสน อภิสงฺขารเก’’ติฯ ยถา วิญฺญาณสฺส สมฺปยุตฺตธมฺมานํ นิสฺสยภาโว ปากโฏ, น ตถา เวทนาทีนนฺติ อาห ‘‘เวทนาทีนํ นิสฺสย’’นฺติฯ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา (ธ. ป. ๑-๒), จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา ๖๒), ฉทฺวาราธิปติ ราชา’’ติ (ธ. ป. อฏฺฐ. ๒.๑๘๑ เอรกปตฺถนาคราชวตฺถุ) วจนโต วิญฺญาณํ อธิปติฯ
๕๐๕. รูปกฺขนฺเธ ‘‘สาสวํ อุปาทานิย’’นฺติ วจนํ อนาสวานํ ธมฺมานํ สพฺภาวโต รูปกฺขนฺธสฺส ตํสภาวตานิวตฺตนตฺถํ, น อนาสวรูปนิวตฺตนตฺถํฯ
อนาสวาว ขนฺเธสุ วุตฺตาติ เอตฺถ อฏฺฐานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโท, อนาสวา ขนฺเธสฺเวว วุตฺตาติ อตฺโถฯ อิธ ปน วิสุทฺธิมคฺเค สพฺเพเปเต ขนฺธาปิ อุปาทานกฺขนฺธาปิฯ
๕๐๖. สพฺพสงฺขตานํ สภาเคน เอกชฺฌํ สงฺคโห สพฺพสงฺขตสภาเคกสงฺคโหฯ สภาคสภาเวน หิ สงฺคยฺหมานา สพฺพสงฺขตา ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติฯ ตตฺถ รุปฺปนาทิสามญฺเญน สมานโกฏฺฐาสา สภาคาติ เวทิตพฺพาฯ เตสุ สงฺขตาภิสงฺขรณกิจฺจํ อายูหนรสาย เจตนาย พลวนฺติ สา ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตาฯ อญฺเญ จ รุปฺปนาทิวิเสสลกฺขณรหิตา ผสฺสาทโย สงฺขตาภิสงฺขรณสามญฺเญนาติ ทฏฺฐพฺพา, ผุสนาทโย ปน สภาวา วิสุํ ขนฺธสทฺทวจนียา น โหนฺตีติ ธมฺมสภาวญฺญุนา ตถาคเตน ผสฺสกฺขนฺธาทโย น วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สสฺสตวาทา สสฺสตํ อตฺตานญฺจ โลกญฺจ ปญฺญเปนฺติ, สพฺเพ เต อิเม เอว ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ นิสฺสาย ปฏิจฺจ, เอเตสํ วา อญฺญตร’’นฺติ เอวมาทิสุตฺตานญฺจ วเสน อตฺตตฺตนิยคาหสฺส เอตปฺปรมตา ทฏฺฐพฺพาฯ เอเตน จ วกฺขมานสุตฺตวเสน จ ขนฺเธ เอว นิสฺสาย ปริตฺตารมฺมณาทิวเสน น วตฺตพฺพา จ ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชติ ขนฺธนิพฺพานวชฺชสฺส สภาวธมฺมสฺส อภาวโตติ วุตฺตํ โหติฯ รูปนฺติ รุปฺปนสภาวํ ธมฺมชาตมาหฯ เวทนนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทิ (ที. นิ. ๓.๓๕๕) วจนโต ‘‘อญฺเญสํ ตทวโรธโต’’ติฯ
๕๐๗. ปวตฺติฏฺฐานภูตํ วสนฏฺฐานํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิวาสฏฺฐานโต’’ติฯ ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขตาวเสน เวทนาย อาพาธกตฺตํ ทฏฺฐพฺพํฯ ราคาทิสมฺปยุตฺตสฺส วิปริณามาทิทุกฺขสฺส อิตฺถิปุริสาทิอาการคาหิกา ตํตํสงฺกปฺปมูลภูตา สญฺญา สมุฏฺฐานํฯ ปิตฺตาทิ วิย โรคสฺส อาสนฺนการณํ สมุฏฺฐานํฯ อุตุโภชนวิสมตาวิสมปริหาราทิ วิย มูลการณํ นิทานํฯ จิตฺตสฺส องฺคภูตา เจตสิกาติ วิญฺญาณํ คิลานูปมํ วุตฺตํฯ กุฏฺฐโรควโต สินิยฺหนํ ตสฺส ภิยฺโยภาวาย วิย พาลสฺส ปุญฺญาภิสงฺขาราทิวเสน ปวตฺติ เวทนาทุกฺขาวหา อสปฺปายเสวนสทิสีฯ เวทนตฺตายาติ เวทนาสภาวตฺถํ, เวทนตฺตลาภายาติ อตฺโถฯ การณฏฺฐานตาย, โภชนาธารตาย จ จารกูปมํ, ภาชนูปมญฺจ รูปํฯ สุภสญฺญาทิวเสน เวทนาการณสฺส เหตุภาวโต, เวทนาโภชนสฺส ฉาทาปนโต จ อปราธูปมา, พฺยญฺชนูปมา จ สญฺญาฯ เวทนาเหตุโต การณการกูปโม, ปริเวสกูปโม จ สงฺขารกฺขนฺโธฯ ภตฺตกาโร เอว เยภุยฺเยน ปริวิสตีติ ปริเวสกคฺคหณํฯ เวทนาย วิพาธิตพฺพโต, อนุคฺคเหตพฺพโต จ อปราธิกูปมํ, ภุญฺชกูปมญฺจ วิญฺญาณํ วุตฺตํฯ
๕๐๘. ‘‘ปญฺจ วธกา ปจฺจตฺถิกา อุกฺขิตฺตาสิกาติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ อาสีวิสูปเม (สํ. นิ. ๔.๒๓๘) วธกาติ วุตฺตา, ‘‘ภาโรติ โข, ภิกฺขเว, ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ อธิวจน’’นฺติ ภารสุตฺเต (สํ. นิ. ๓.๒๒) ภาราติ, ‘‘อตีตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺชิํ, เสยฺยถาปิ เอตรหิ ปจฺจุปฺปนฺเนน รูเปน ขชฺชามิฯ อหญฺเจว โข ปน อนาคตํ รูปํ อภินนฺเทยฺยํ, อนาคตมฺปาหํ อทฺธานํ เอวเมว รูเปน ขชฺเชยฺยํ, เสยฺยถาปิ…เป.… ขชฺชามี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๗๙) ขชฺชนียปริยาเย ขาทกาติ, ‘‘โส อนิจฺจํ รูปํ ‘อนิจฺจํ รูป’นฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๓.๘๕) ยมกสุตฺเต อนิจฺจาทิกาติฯ ยทิปิ ‘‘อิธ ปน สพฺเพเปเต เอกชฺฌํ กตฺวา ขนฺธาติ อธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตํ, พาหุลฺเลน ปน อุปาทานกฺขนฺธานํ ตทนฺโตคธานํ ทฏฺฐพฺพตา เวทิตพฺพาฯ วิปสฺสนาย ภูมิวิจาโร เหโสติฯ
เผณปิณฺโฑ วิยาติอาทีสุ รูปาทีนํ เอวํ เผณปิณฺฑาทิสทิสตา ทฏฺฐพฺพา, ยถา เผณปิณฺโฑ อฏฺฐกถายํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. ๒.๓.๙๕; วิภ. อฏฺฐ. ๒๖ กมาทิวินิจฺฉยกถา) ปน ปริมทฺทนาสหนเมว อุปมูปเมยฺยสมฺพนฺโธ วุตฺโตฯ
ยถา ปุพฺพุโฬ นิสฺสาโร ปริทุพฺพโล อคยฺหุปโค, คหิโตปิ น กิญฺจิ อตฺถํ สาเธติ, น จิรฏฺฐิติโก, ตถา เวทนาปิฯ ยถา จ ปุพฺพุโฬ, อุทกตลํ, อุทกพินฺทุํ, อุทกชลฺลิกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา คหณวาตญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ ชายติ, เอวํ เวทนาปิ วตฺถุํ, อารมฺมณํ, กิเลสชลฺลํ, ผสฺสสงฺฆฏฺฏนญฺจาติ จตฺตาริ การณานิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติฯ ยถา หิ อุทกตเล พินฺทุนิปาตชนิโต วาโต อุทกชลฺลิกสงฺขาตํ อุทกลสิกํ สงฺกฑฺฒิตฺวา ปุฏํ กตฺวา ปุพฺพุฬํ นาม กโรติ, เอวํ วตฺถุมฺหิ อารมฺมณาปาถคมนชนิโต ผสฺโส อนุปจฺฉินฺนํ กิเลสชลฺลํ สหการีปจฺจยภาเวน สงฺกฑฺฒิตฺวา เวทนํ นาม กโรติฯ อิทญฺจ กิเลเสหิ มูลการณภูเตหิ, อารมฺมณสฺสาทนภูเตหิ จ นิพฺพตฺตํ วฏฺฏคตํ เวทนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน วา จตฺตาโร ปจฺจยา วุตฺตา, อูเนหิปิ ปน อุปฺปชฺชเตวฯ อิธ มุหุตฺตรมณียตา อุปโมปเมยฺยสมฺพนฺโธ วุตฺโตฯ
ยถา ปน มรีจิกา อสารา อคยฺหุปคาฯ น หิ ตํ คเหตฺวา ปาตุํ วา นฺหายิตุํ วา ภาชนํ วา ปูเรตุํ สกฺกา, เอวํ สญฺญาปิ อสารา อคยฺหุปคาฯ ยถา จ มรีจิกา วิปฺผนฺทมานา สญฺชาตูมิเวคา วิย ขายนฺตี มหาชนํ วิปฺปลมฺเพติ, เอวํ สญฺญาปิ ‘‘นีลํ ปีตํ ทีฆํ รสฺส’’นฺติอาทินา อารมฺมเณ ปวตฺตมานา สภาวมตฺเต อฏฺฐตฺวา ‘‘สุภํ สุขํ นิจฺจ’’นฺติอาทิมิจฺฉาคาหสฺส การณภาเวน โลกํ วิปฺปลมฺเพติฯ
ยถา กทลิกฺขนฺโธ อสาโร อคยฺหุปโคฯ น หิ ตํ คเหตฺวา โคปานสีอาทีนํ อตฺถาย อุปเนตุํ สกฺกา, อุปนีตมฺปิ ตถา น โหติ, พหุวฏฺฏิสโมธาโน จ โหติ, เอวํ สงฺขารกฺขนฺโธปิ
ยถา จ มายา อสารา อคยฺหุปคาฯ น หิ ตํ คเหตฺวา กิญฺจิ อตฺถํ กิจฺจํ สาเธตุํ สกฺกา, อิตฺตรา ลหุปจฺจุปฏฺฐานา อมณิอาทิเมว มณิอาทิรูเปน ทสฺเสนฺตี มหาชนํ วญฺเจติ, เอวํ วิญฺญาณมฺปิ อสารํ อิตฺตรํ ลหุปจฺจุปฏฺฐานํ, เตเนว จิตฺเตน อาคจฺฉนฺตํ วิย, คจฺฉนฺตํ วิย, ฐิตํ วิย, นิสินฺนํ วิย จ กตฺวา คาหาเปติ, อญฺญเทว จิตฺตํ อาคมเน, อญฺญํ คมนาทีสูติฯ เอวํ วิญฺญาณํ มายาสทิสํฯ
ปญฺจปิ อุปาทานกฺขนฺธา อสุภาทิสภาวา เอว สํกิเลสาสุจิวตฺถุภาวาทิโตติ อสุภาทิโต ทฏฺฐพฺพา เอว, ตถาปิ กตฺถจิ โกจิ วิเสโส สุขคฺคหณีโย โหตีติ อาห ‘‘วิเสสโต จา’’ติอาทิฯ ตตฺถ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตุวิปลฺลาสปฺปหานกราติ เตสํ โคจรภาเวน รูปกฺขนฺธาทีสุ อสุภาทิภาเวน ทฏฺฐพฺพตา วุตฺตาฯ
๕๐๙. ขนฺเธหิ น วิหญฺญติ ปริวิทิตสภาวตฺตาฯ วิปสฺสโกปิ เตสํ วิปตฺติยํ น ทุกฺขมาปชฺชติ, ขีณาสเวสุ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ เต หิ อายติมฺปิ ขนฺเธหิ น พาธียนฺตีติฯ
กพฬีการาหารํ ปริชานาตีติ ‘‘อาหารสมุทยา รูปสมุทโย’’ติ (สํ. นิ. ๓.๕๖,๕๗) วจนโต อชฺฌตฺติกรูเป ฉนฺทราคํ ปชหนฺโต ตสฺส สมุทยภูเต กพฬีการาหาเรปิ ฉนฺทราคํ ปชหตีติ อตฺโถฯ อยํ ปหานปริญฺญาฯ อชฺฌตฺติกรูปํ ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ตสฺส ปจฺจยภูตํ กพฬีการาหารํ ปริคฺคณฺหาตีติ ญาตปริญฺญาฯ ตสฺส จ อุทยพฺพยานุปสฺสี โหตีติ ตีรณปริญฺญา จ โยเชตพฺพาฯ เอวํ ปริญฺญตฺตเย สิชฺฌนฺเต อิเม วิปลฺลาสาทโย วิธมียนฺติ เอวาติ อาห ‘‘อสุเภ สุภนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหตี’’ติอาทิฯ ตตฺถ กามราคภูตํ อภิชฺฌํ สนฺธายาห ‘‘อภิชฺฌากายคนฺถ’’นฺติฯ อสุภานุปสฺสนาย หิ กามราคปฺปหานํ โหติ น อุปาทิยติ น คณฺหติ น อุปฺปาเทติฯ
‘‘ผสฺสปจฺจยา สุขนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติฯ สุขตฺถเมว ภวปตฺถนา โหตีติ เวทนาย ตณฺหํ ปชหนฺโต ภโวฆํ อุตฺตรติฯ ตโต เอว ภวโยเคน วิสํยุชฺชติฯ ภวาสเวน จ อนาสโว โหติ, สพฺพเวทนํ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต อตฺตโน ปเรน อปุพฺพํ ทุกฺขํ อุปฺปาทิตํ, สุขํ วา วินาสิตํ น จินฺเตติ, ตโต ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๒๓๗; วิภ. ๙๐๙) อาฆาตวตฺถุปฺปหานโต พฺยาปาทกายคนฺถํ ภินฺทติฯ ‘‘สุขพหุเล สุคติภเว สุทฺธี’’ติ อคฺคเหตฺวา โคสีลโควตาทีหิ สุทฺธิํ ปรามสนฺโต สุขปตฺถนาวเสเนว ปรามสตีติ เวทนาย ตณฺหํ ปชหนฺโตปิ สีลพฺพตุปาทานํ น อุปาทิยติฯ
มโนสญฺเจตนา สงฺขารกฺขนฺโธ, สญฺญา ปน ตํสมฺปยุตฺตาติ สญฺญาสงฺขาเร อนตฺตโต ปสฺสนฺโต มโนสญฺเจตนาย ฉนฺทราคํ ปชหติ, ตญฺจ ปริคฺคณฺหาติ, ตีเรติ จาติ ‘‘สญฺญํ สงฺขาเร…เป.… ปริชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ สญฺญาสงฺขาเร อนตฺตาติ ปสฺสนฺโต อตฺตทิฏฺฐิมูลกตฺตา สพฺพทิฏฺฐีนํ อตฺตทิฏฺฐิํ วิย สพฺพทิฏฺฐิโยปิ วิธมตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทิฏฺโฐฆํ อุตฺตรติ…เป.… อตฺตวาทุปาทานํ น อุปาทิยตี’’ติ อาหฯ
วิญฺญาณํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน ติสฺโสปิ อนุปสฺสนา อุสฺสุกฺกนฺโต ตีหิปิ ปริญฺญาหิ วิญฺญาณาหารํ ปริชานาติฯ วิเสสโต ปเนตฺถ อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสํ ปชหติฯ ตตฺถ นิจฺจคฺคาหพาหุลฺลโต อวิชฺชาย วิญฺญาเณ ฆนคหณํ โหตีติ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อวิชฺโชฆํ อุตฺตรติฯ ตโต เอว อวิชฺชาโยเคน วิสํยุตฺโต อวิชฺชาสเวน อนาสโว จ โหติฯ โมหพเลเนว สีลพฺพตปรามสนํ โหตีติ ตํ ปชหนฺโต ‘‘สีลพฺพตปรามาสกายคนฺถํ ภินฺทติฯ
‘‘ยญฺจ
วจนโต ยถา วิญฺญาณํ นิจฺจโต ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐุปาทานํ อุปาทิยติ, เอวํ ตํ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต ทิฏฺฐุปาทานํ น อุปาทิยตีติฯ
เอวํ มหานิสํสนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน วิปลฺลาสาทิสกลสํกิเลสวิธมนุปายภาวโต เอวํ วิปุลุทยํฯ วธกาทิวเสนาติ อุกฺขิตฺตาสิกวธกาทิวเสนฯ ปสฺเสยฺยาติ ญาณทสฺสเนน ปจฺจกฺขโต ปสฺเสยฺยฯ
ขนฺธนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
อิติ จุทฺทสมปริจฺเฉทวณฺณนาฯ